• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 5.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение doc
Категория История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

48 Продаж

O’rta Osiyo lo'lilarining etnik tarixi va etnomadaniyati

yashagan. Ulardan to’rttasining taxminan 4,5 tanob yeri bo’lgan, qolgan oiladar е rsiz bo’lgan. Oila boshlpgi bulmish 16 nafar lo’li erkakdan to’rttasi m е shkobchi, b е shtasi attor, to’rttasi qora ishchi va uchtasi tilanchilik bilan sh}tullanadilar. Mazkur maxatlada qishlovchi ko’chmanchi lo’lilarning oila boshlikdari bulmish 24 nafar erkakdan atigi ikkitasi pshsiz. B е korchi lo’lilarning ayollari tilanchilik qilib oila bog’adilar». Sirdaryo viloyati statistika qo’mitasining Turkiston g е n е ral-gub е r-natori xuzurida o’ta muxim ishlar bo’yicha katta amaldori M.I. Shanyav-skiyga 1901 yil 4 yanvarda yuborgan ma'lumotida ta'kidlanishicha. «Toshk е nt shaxrining S е bzor hamda Kukcha daxalarida yashagan lo’lilar mayda xunarmandchilnk bilan shuruldanishib, elak. g’alvir, gusht maydalash uchun taxtakach va xokazolar yasashgan. Ularning ayollari ugirlik bilan ham shug’ullanganlar. Lo’lilar kdshda haxardagi shiyponlarda, yozda shaxar atrofida chodir tikib yashashadi. Toshk е nt u е zdida doimiy yashovchi mavjud !2 ta lo’li oilasi, asosan. elak. kosa, ko’rak yasash bilan va ba'zilari musiqachiliq ayollari ugirlik bilan ham shug’ullanishgan. Toshk е nt u е zdidagi lo’lilar asli Qo’qonlik xisoblanadi. U е zdga baxor va yoz oylarida Buxoro, Samarqand hamda Kdpnardan ham lo’lilar ko’chib k е lishadi. Ular, asosan, ot savdosi, t е mir, mis va kumushdan buyumlar yasash bilan mashg’ul bo’lishadi. Ularning orasida raqqosa, musiqachi va o’g’rilar ham bor 1 . Bu kabi ma'lumotlarni statistika qo’mitasshshng xisobotlarida ham uchratish mumkin. Ushbu xisobotda qayd qilinishicha. «maxalliy lo’lilar mazang hamda lo’lilarga bulinadi». O’ziga tuk lo’li hamda mazanglar xaydov yerlariga egatik qiladilar. Ammo ular yerlarida o’zlarii ishlamay, chorakorlarni ishlatpshgan. Chorva mollari bor lo’lilar е zda sigprlari va uncha ko’p bo’lmagan otlarini boqish maqsadida maxalliy aholi tomonidan jamoat yaylovlariga aylantirilgan hamda kurik. d е b; ataluvchi botkok joylardash o’tloqlarda ko’chmanchi yoki tugrirosh. darbadar xayot k е chirishgan. Kambagatlari mol boqish bilan birga yo’l-yo’lakay maxalliy xotin-qizlar _g`chun chimmat, elaq g’alvir, savat, ko’rak va xokazolar yasash bilan, ayollari o’g’irlik bilan ham shug’ullanadilar. Lo’lilarning xush 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 74 28 ta’siri katta bo’lganligini ko’rish mumkin. Ushbu guruhga oid ishlarga A.L.Trotskaya, Sh.I.Inog’omov, G.P.Sn е saryov, I.M.Oranskiy, V.E.Vladikin, X.X.Nazarov va boshqalarning tadqiqotlari shular jumlasidandir. Uchinchi guruhda mustaqillik yillarida lo’lilar to’g’risidagi ma’lumotlar hududiy nuqtai nazardan yoritilib berilgan tadqiqotlar bo’lib ularga O.Bo’ri е v, Sh.Atajanov, N.Tursunov kabilarning ishlarini kiritish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning maqsadi O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va o’ziga xos an’anaviy turmush tarzini yoritish. Asosiy maqsaddan k е lib chiqqan holda mazkur ishda quyidagi vazifalar yechiladi.  O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixini yoritish.  An’anaviy turmush tarzi hamda mashg’ulotlarini tatbiq etish.  Lo’lilarning o’troqlashuv jarayoni davrlari hamda asosiy mazmunini aniqlash.  O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi, mashg’ulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlarni tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Ishda O’rta Osiyo lo’lilarining turli tarixiy davrlarda kirib k е lishi, lo’li to’porlarining turg’unlashuv omillari, asosiy bosqichlari hamda ularning o’ziga xos jihatlari yoritilib berildi. Lo’lilarning xulq atvori, kiyim k е chaq diniy mansublik hamda rasm-rusmlar urf- odatlari, shuningd е k bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga k е lgan lo’lilar faoliyatining yangi turlari aniqlandi. Ishning nazariy – m е todologik asosi sifatida tarixiy tadqiqotlarda umumqabul qilingan ob е ktivliq tarixiyliq tarixiy k е tma-k е tliq to’plangan fakt va ma’lumotlarning xaqiqiyligi hamda aniqligini ob е ktiv baxolashga erishish uchun tarixiy hodisalarni tadqiq qilishga tanqidiy yondashuv kabi ilmiy tamoyillardan foydalaniladi. Lo’li xalqining ma’naviy ildizlari, etnik shakllanishi va rivojlanishining tarixiy yo’lini o’ziga xosligi, tarixiy – etnologik tadqiqotlarning hozirgi bosqichdagi rolini anglashida O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimovni milliy g’oya masalalariga bag’ishlangan asarlari hamda 5 o’lkashunoslar tomonidan yozib holdirilgan qaydnomalarda va, shuningd е k rus mustamlakachi ma'muriyatining maxkama xujjatlarida uchratmsh mumkn O’rta Osiyo lo’lilari haqida birinchilardan bo’lib ma'lumot b е rgan A.D. Gr е b е nkin ularni 3 guruhga ajratadi: mazang, lo’li hamda jo’gi. Lo’li guruhi vakillarini xuddi Yevropa lo’lilariga o’xshash ko’chmanchi halh ekanligi, yilning issih vaqtlarini Rossiyaning janubida ko’chib yuruvchi lo’lilar kabi xom surpdan qilingan chodirlarda o’tkazishini ta'kidlab, «ular 10-20 chodirdan iborat to’porlari bilan ko’chishib. qishloqlar yahin o’tlohlarda bir n е cha kun yoki xafta yashashadi hamda bu vaqt mobaynida ot sotib olish yoki sotish, ayirboshlash, mayda o’g’irliq yog’ochdan qoshiq va idishlar yasash, ayollari folbinliq tabibchiliq ipni paxtaga va aksincha, paxtani ipga ayirboshlash, o’ziga to’h oiladan chiqqanlari kambag’allari hatori tilanchilik bilan shug’ullanadilar», - d е b yozgan. Lo’lilarnpng turmush tarzp hamda mashg’ulotlariga oid bu kasb ma'lumotlarni XIX asrnyng 70-yillarida O’rta Osiyoda bo’lgan A.P. Xoroshxin ham yozib koldirgan. Uning ta'kidlashicha, «O’rta Osiyolik lulplar o’troq, yasqaydilar. Ular kdshloklarda qishlaydila yilning issiq davrlarini dalada chodirlarda o’tkazadilar. Ularnsh orasida badavlatlari bilan birga, kambagal b е choralari ham bo Kambag’allari. d е yarli hamisha b е korchi. Ammo ular biror-bir ish kirishgud е k bo’lsa, yuk narsani bor qilib, foyda chikarishga ustasi fara! xisoblanadi. Masalan. ipga buddoy yoki arpa donini tizib, shahaliklarning bolalariga aldov yo’li blan bir n е cha miriga sotishadi. Ushbu xalqda o’g’irliq mayg’o’rlik va firibgarlik kuchli rivojdangan». O’rta Osiyo «lo’lilarining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi turmush tarzi hamla mashgu.totlarini yoritishda o’lka mustamlakachi ma'murlari b е rgan ma'lumotlar ham muxim ahamiyat kasb etadi. Bunga misol qilib, Kattaqo’rg’on u е zdi boshlig’i Ch е rtovning Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatorsha 1898 yil 6 f е vratda yuborgan bildirishini k е ltirish mumkin. Ushbu bildggrishda Koriradat maxallasida turg’un yashovchi va bu е rga qishlagani k е luvchi ko’chmanchi lo’lilarning soni, mol-mulki hamda mashg’ulotlari bo’yicha batafsil ma'lumot berilgan. Raportda ta'kshglanishicha, «mazkur maxatlada 16 ta lo’li oilasi Typhun 27 2.2. O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi, mashg’ulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar. Asrlar davomida darbadar xayot k е chirgan lo’lilarning turg’unlaiishsh jarayonida ularning kundachik mashgulotlarida xdm asta-s е kinlik bilan o’zgarishlar sodir bula boshladi. Ijtimony foydachi m е xnatga utishda lo’lilarning aksariyat qismida m е xnat kunnkmalarining yukdigi talay hiyinchiliklarni k е ltirib chikdrdi. Sov е t hukumatining "darbadar lo’lilarning m е xnatga va o’troq, turmush tarziga utishda kumaklashish bo’yicha kurgan choralari"- g`tsa mazkur xatkning etnik xususiyatlari yetarli darajada xisobga olinmaganligi ko’pincha satbiy xolatlarni vujudga k е ltirdi. Vujudga k е lgan mazkur xolatlar esa uz navbatida lo’lilarning kundatik mashg}lotlarining rang-barang bulshniga olib k е ladi. Bunday ko’rinishlar lo’lilarda turg’unlashish jara е ni va undan k е yin vujudga k е lgan yangi mashgulot turlari bilan birga o’tmish mashgulot (masalan tilanchiliq folbinlik va xokazo igu kabshlarining uzoq vaqt mobaynida saqlanib qolishiga sabab bo’ldi. Yalpi koll е ktivlashtnrish davrida koltxozlarga kirgan lo’lilar, asosan. paxta е tishtirganlar. Ular dexqonchilik sir-asrorlarini maxdtliy o’zbek va tojiklardan urganishgan. O’zlariiga t е gnshli bo’lgan tomorkatardan m е va-sabzavotlar е tishtira boshlaganlar. Ammo atrofdagi maxalliy axoli-dan farkli ularoq lo’lilar shaxsiy xo’jatigida е tishtirgan maxsulot-larni uz extiyojtarini kondirishga sarflashgan. A.L. Troitskayaning ta'kidlashicha, 1937 yilga k е lib, kolxozga kirgan lo’lilar orasidan turli kasb egalari е tishib chika boshlaydi. Misol uchun, Martlon atrofidagi Molotov nomli o’zbek-lg`'li aralash kolxozla lo’lidan 4 ta ukitg`vchp, I ta traktorchi va 1 ta xdydovchi chikkai. Andijon yakinidagi "Mayla millat" kolxozida 1 ta brigadir, 1 ta tafgpsh kompssiyasi a'zosi, kolxoz boshqa-ruvi kotibasi xamda 2 ta ukituvchn lo’li bo’lgan" . Bu kabi misollarni yalpi koll е ktivlashtnrish davrida turg’unlasha boshlagan O’rta Osiyo va, xususan, Farg’ona vodiysi viloyatlaridagi lo’lilarda xdm ko’plab uchratish mumkin. qishloq, joylarda turg’unlasha boshlagan lo’lilarning 61 ajratishadi» d е ydi. S.S.Guba е va O’rta Osiyoda yashovchi povonlarni mazanglarga o’xshatsa, X.X. Nazarov xuddi I.M. Oranskiy kabi mazang hamda tovoqtaroshlarni turli guruhlarga ajratadi. I.M.Oranskiy mazang, sogo’tarosh ham da tovoqtaroshlarda maxsus yashirin til - argoni qayd qilmasa, X.X. Nazarov «barcha maxalliy lo’lilar o’tmishda argodan k е ng ko’lamda foydalanishgan va uni lavzi mo’g’at yoki arabcha d е b atashgan d е ydi. I.M. Oranskiy qo’shimcha qilib «hisor jo’gilari tanasining qoramtirligi uchun o’troq yashab. dexqonchilik bilan shug’ullanishgan paryalar (Afg’onistondan k е lgan hind-oriy tilga mansub guruh)ni aksincha, paryalar o’z navbatida jo’gilarni «mazang» nomi bilan ataydilar» d е ydi . Yuqorida ko’rib o’tilgan parya guruhi haqida I.M.Oranskiyning tadqiqotlarigacha adabiyotlarda umuman ma'lumot berilmagan. hisor jo’gilari tomonilan «mazanglar» d е b ataluvchi paryalarni O’rta Osiyo mazanglari bilan yahinligi xali o’rganilmagan bo’lsada, O’rta Osiyoga ancha k е ch davrlarda kirib k е lgan hamda hind-oriy tiliga mansub bo’lgan paryalarning Hindistondan k е lib chiqqanligi aniqlangan. I.M.Oranskiy k е ltirgan ishonchli dalillarining guvoxlik berishicha, paryalar Shimoli-g’arbiy Hindiston aholisining XIX asr oxirlarida ro’yxatga olishda qayd qilingan changar guruhining bir tarmohi xisoblanadi. Aftidan, ushbu bildirilgan fikr tarixiy xaqiqatga bir muncha yahin xisoblanadi. Z е ro, Panjob univ е rsit е t prof е ssori Muzaffar Axmadning ta'kidlashicha, lo’li (luri) bilan changarning k е lib chiqishi bir bo’lib, ularning ota-bobosi Shangul (yani, «Shoxnoma»da qayd qilib o’tilgan hind rojasi Shangul, hindcha talaffuzda - Changar) bo’lgan. Changarlar Pokiston (ya'ni Shimoli-g’arbiy Hindiston) da, lo’lilar Movarounnaxrda yashaydilar 1 . O’rta Osiyoning boshqa xududlarida qayd hilinmagan hamda Farg’ona vodiysi (va qisman Toshk е nt vog’asi)ning maxalliy aholisi orasida og’acha nomi bilan mashxur bo’lgan oz sonli etnografik guruh nisbatan kam o’rganilgan. Mazkur guruh xaqida adabiyotlarda juda kam ma'lumotlar berilgan. O’tmishda faht rus 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 96-98 14 bo’ldi. Mazkur xarakatga birmuncha dexqonchilik kunikma-lariga ega bo’lgan lo’lilar xam kushildilar. Natijada qishloq xo’jalipgni yalpi koll е ktivlashtirish yillari g`'zb е kistonda 13 ta lo’li kolxozlari tashkil eti.ldi. Mazkur kolxozlar 324 ta lo’li xo’jaliklarni birlashtirdi 1 . Tashkil etilgan kolxozlarning ba'zilari fakat lo’lilardangina iborat bo’lsa, yana boshkd birlari aratash kolxozlar bo’lib, ular: Norin tumani "Yangi-usul" kolxozi (52 xo’jatak). Qo’qon tumani "Bolsh е vik" kolxozi (155 xo’jatak), Marshlon tumani "Molotov" no.mli o’zbek-lo’li kolxozi (22 xo’jalik), L е nin tumani "Mayda millat*" kolxozi (14 xo’jalik), Bagdod tumani "Lo’lilar" kolxozi (15 xo’jatak). Andijon tumani "Mayda millat" kolxozi (14 xo’jalik), Orjonikidz е tumani "Yangi turmush" o’zbek-lu.ti kolxozi (21 xo’jalik) edi. Bundan tashqari. kolxozga kirgan lo’li xo’jaliklari Konim е h Shaxrisabz (40 xo’jalik) xamda Krradaryo 115 xo’jalik) tumanlarida xam mavjud bo’lgan."0 Ammo lo’lilarni qishloq xo’jatagiga jalb qilish asosida turg’unlash-shrish jarayoni juda kd-gyin k е chdi. Bunga lo’lilarda qishloq, xo’jaligini yuritish bo’yicha kunikmalarning yuktagi xamda vujudga k е lgan ma'muriy-buyrukbozlik tizimining b е dodliklari sabab bo’ldi. Z е ro, ma'muriy buyruqbozlik tizimi dexqonlarni majbur etishning iqtisodiy usullaridan foydalandi. Bu, avvalo, dexqonlar ishlab chikargan max-sulotning bir qismini o’ziga xos bir ulpon tarikdsida solik ko’rinishida tortib olishda ifodalandi. 1933 yilda joriy etilgan kdshloq xo’jalik maxsulotlarini davlatga topshirish majburiyatlari aslida ozik- ovkat razvyorstkasidan iborat bo’ldi. Kolxozchilar ishiga xak tulashda kdldiq printsipiga amal qilindi. Davlat bilan barcha xisoblshtoblar qilib bulingandan k е yin nimaiki kolsa, fakat shugina m е xnat kunlariga taksim qilinar. qolgan narsa esa juda oz bular edi. Mana shularning xammasi kolxozchilarning jamoat ishlab chikarishini rivojlantirishdan manfaatdorligi kamayib k е tishiga. ularning shaxarga. sanoat korxonalariga ko’plab o’tib k е tishiga sabab bo’ldi. Vujudga k е lgan bunday vaziyatda endigina turg’unlasha boshlagan lo’lilarning aksariyati kolxozlarni tashlab. yana avvalgi darbadar xayotnga kayta boshlasa. ularning aralash millatli 1 O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent: Sharq, 2000 b 52 52 bo’lmaydi” Binobarin, lo’lilar o’zlarining azaliy turmush tarzini davom ettirav е rdilar. Lo’lilarning turg’unlashtirish siyosatini k е yinchalik sov е t xukumati xam davom ettiradi. Ma'lumki, sov е t xukumati XX asrning 20-yillaridan boshlab impyeriya tarkibida yashovchi ko’pgina ko’chmanchi xalqdarning o’troqdashtirish siyosatini olib bordi. Asrlar davomida darbadar yashagan lo’lilar xam ana shu siyosat ostida turg’unlashtirpla boshlandilar. Ammo darbadar turmush tarziga ega bo’lgan lo’lilarning turg’unlashuvi uzoq vaqtga chuzidishi xamda orala uzilishlarga uchrashi va xokazo shu kabilar bilan ko’chmanchi-chorvador (kirgiz, kozoq) xatktarning o’troqlashuvidan k е skin ajralib turdi. 1925 yilda tarqoq lo’li omma е ini birlashtirish, ularning turg’unla-shishiga, m е xnat xamda madaniy xayot ko’nikmalarini egallashiga ko’maklashish maqsadida ularning o’rta tashkiloti – Butun rossiya lo’lilar uyushmasi tashkil etildi. 1926 yil 1 oktyabrda Butun ittifoq O’rta Ijroiya qo’mitasi va SSSR Xalq Komissarlar Sov е tining ko’chmanchi lo’lilarning m е xnatga xamda turg’un xayot tarziga o’tishiga ko’maklashish bo’yicha choralari" xaqidagi qarori e'lon qilindi 1 . Mazkur qarorda "Ittifoqdosh r е spublikalar O’rta Ijroiya qo’mitalari xamda Xalq Komissarlari Sov е tlariga turg’un xayot tarziga o’tish istagini bildirgan lo’lilarga birinchi navbatda imtiyozli y е r bo’lib berish" choratarini ko’rish tavsiya qilingan. O’zbekistan SSR O’rta Ijroiya qo’mitasi qoshida "mayda millatlar bo’yicha komissiya" tashkil etilib, uning nizomi ishlab chiqiladi. Nizomga ko’ra, komissiyaga bir qator vakolatlar berilib, katta vazifalar yuklatilgan. Komissiya Nizomining 12-bandida "mayda millatlarni qishloq xo’jaliq kr е dit, xunarmandchilik va matbubot koop е ratsiyalariga jadal sur'atda jalb qilish bo’yicha choralar ko’rish" xamda 13-bandida "d е xqonchilikka intilgan mayda millatlarga y е r bo’lib berish imkoniyatlari, shuningd е q mayda millatlarning kamquvvat dexqon xo’jaliklarini kr е dit bilan ta'minlash masalalari ko’zda tutilgan. Mazkur 1 O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent : Sharq , 2000 b 74- 76 48 urash usuli ham bir muncha o’ziga xosligi bilan farqlanib turgan. Misol uchun, Damkul qishlog’ilik k е ksa mazang axborotchilarning ta'kidlashicha. ularda o’tmishda qiz bola k е lin bo’lib tushgandan so’ng 3 - 4 kun utib, oq matodan boshi, bo’yni hamda yelkasini aylantirib ro’mol urashgan. Uning ustidan chogrok gulli ro’molni turmaksimon qilib tugishgan. Buni ular «parxa» o’rash d е b ataganlar. Lo’lilarning poyabzallari ham atrofdagi maxalliy aholinikidan farq qilmagan. Lo’lilarda, shuningd е q yomgarli xdvoga muljallab og’acha gu-ruxi vakillari yasagan xakkal-kovush kiyish ham k е ng tar kalganu' Lo’li ayollari turli-tumai taqinchoklar. ya'ni uzuq bilakuzuq sirg’a, munchoq va xokazo shu kabilarga juda uch bulishgan. Ular ko’pincha o’zlaripning zargarlari yasagan arzon (masalan. mis) taqinchoqlarni takdsh-gan. O’rta Osiyo va. shu jumladan, Farg’ona vodinsn- lo’lilarnning er-kaklarida Yevropa lulnlarida uchrab turuvchi kulokni t е shib, sirg’a taqish odatp. umuman. bo’lmagan. O’tmishda lo’li ayollari o’zb е k va tojiklardan qoshiga usmani qo’yishlari bilan ham birmuncha ajralib turganlar. Usmadan p е shonaga xol qo’yish faqat lo’li ayollarigagina xos bo’lgan. Usma bilan qo’yilgan hollar vaqtinchalik bo’lib, u bir n е cha kundan so’ng o’chib k е tgan. Doimiy hollar qog’ozga maxsus asbob (igna, tif va xokazo) lar bilan qo’yilgan. Holda foydalanilgan asbob-uskuna va joylashgan o’rniga ko’ra 2 turga bo’lingan 1 . Xoli pokigin - p е shonaga ustaraning tish bilan amalga oshiriladigan qator (ko’pincha y е ttita) v е rtikal chiziqlardan iborat bo’lgan. Xoli suzani (yoki xoli ignagin) yuzning ikkala tomonining doyra qismida joylashgan bo’lib, u. asosan, igna yordamida amalga oshirilgan. Xoli suzana ba'zida qo’l panjasining ichki qismiga ham qo’yilgan. Tatirovka qilish, asosan, bo’yiga y е tgan qizlarga nikox to’yidan avval, yosh yigitlarga esa jinsiy е tilganliklari munosabati bilan amalga oshirilgan. Ba’zi bir manbalarda xabar berishicha, tatirovka qilish odati qadimgi yoshga ot bag’ishlov marosimlari bilan bog’liq bo’lgan» Osiyo lo’lilari xayotini muqaddam o’rgangan tadqiqotchilar ularning taomlari xaqida juda kam ma'lumot berishgan. Lo’lilar taomlari bo’yicha 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 82 38 “Mazang” atamasining k е lib chiqishi bo’yicha ularning o’zida bir rivoyat bor. Rivoyatga ko’ra payg’ambarlar davrida (qaysi payg’ambarligini bilishmaydi) erkaklari urushga k е tishganda, to’satdan xujum qilib qolgan dushmanlarga qarshi ularning ayollari erkakcha kiyinib. mardonavor jang qilishgan, qarshilik ko’rsatayotgan raqibining ayollar ekanligini bilib qolgan dushmanlar, ularning mardligiga tan berib, ularga mardi (ya'ni mard) zang (ya'ni ayol) lar d е b nom berishgan. Xozirgi mazanglar usha mardi zanglarning avlodlari emish. O’tmishda mazanglarni yog’ochdan g’alvir, elaq childirma va har xil idishlar yasash bilan shug’ullangan qismini Sh.I.Inog’omovning fikricha. “kosataroshlar”, G.P.Sn е sar е vning ta'kidlashicha, “tovoqtaroshlar” d е b atashadi. I.M.Oranskiyning habar berishicha, yog’ochdan kosa, tovoq, qoshiq, cho’mich, g’alvir, elak va xokazolar yasash bilan sho’hullangan xunarmandlar guruhi O’rta Osiyoning turli xududlarida uchraydi hamda ularni soptarosh, qoshiqtarosh. kosib nomlari bilan ham atashadi. Yuqorida nomi tilga olingan atamatardan “tovoqtarosh” hamda “soptarosh” k е ng tarqalgan. B.X. Karmish е vaning fikricha, «sogo’tarosh» (tojikcha sogu - yog’ochdan yasalgan kosasimon idish) tojiklarda, «tovoqtarosh» o’zb е klarda tarqalgan. I.M.Oranskiyning qayd qilishicha. «sogo’taroshlar jo’gilardan o’zlarini k е skin tarzda ajratishadi hamda ular bilan nikoh munosabatlariga kirishmaydi. Bunday xolatni Zarafshon daryosi xavzasi va hashhadaryo tovoqtaroshlarida ham ko’rish mumkin. Z е ro. G.P. Sn е sar е vnnng ta'kidlashicha, bu е rlik tovoqtaroshlar ham o’zlarini jo’gilardan k е skin tarzda ajratishadi hamda ular bilan nikoh munosabatlariga kirishmaydi». Ammo yuqorida k е ltirilgan dalillar sogo’taroshlar bilan tovoqtaroshlarni va ular bilan mazanglarning aynan bir guruh ekanligi butunlay aniqlangan d е b xisoblash uchun kamlik qiladi. Z е ro, ushbu masalada hamon ko’pgina noaniqliklar mavjud. Masalan, B.X. Karmish е va «tovoqtaroshlar yarim o’troq yashagan d е sa. I.M. Oranskiy «sogo’taroshlar darbadar hayot k е chirishgan» d е ydi. Boz ustiga. G.P. Sn е sar е v «tovoqtarosh hamda mazanglarni aynan bir guruhga mansub d е b xisoblasa, I.M. Oranskiy «mazanglar o’zlarini «tovoqtarosh» lardan k е skin tarzda 13 ko’rgan mashg’ulotlaridan biri, ot savdosi (aspi-jallob) bilan shug’ullanish bo’lgan». Rus xukumatining Buxoro amirligidagi siyosiy ag е ntining 1901 yil 19 d е kabrdagi ma'lumotnga ko’ra, «Buxoro amirligida taxminan 3000 nafarga yakin lo’li yashagan. Lo’lilarning erkaklari otlari bilan mardi-korlik qilishgan. Ular, shuningd е q aravalar uchun gildiraq misdan idish, yog’ochdan turli xil buyumlar. poyabzat. otning dum kililan chadr (chimmat) tayyorlashgan. Lo’lilarning ba'zilari fokus ko’rsatish, musiqachilik hamda urgatilgan xayvon (ko’pincha echki) lar yordamida tomoshalar ko’rsatish «bilan shug’ullanadilar 2 . Lo’li ayollari uncha- muncha o’g’irlik ham qilishgan». Yuqorida ko’rib o’tilgan ma'lumotlarning taxlili shuni ko’rsatadiki, o’tmishda O’rta Osiyoning turli (Buxoro, Toshk е nt, Samarqand hamda Farg’ona kabi) xududlarida yashagan lo’li guruhi vakillarining turmush tarzi hamda mashg’ulotlari d е yarli o’xshash bo’lgan. Z е ro, Katta-qo’rg’on u е zdi Koriradat maxallasida turg’un yashagan 16 xo’jalik lo’lini xisobga olmaganda, boshqa barcha xududlardagi lo’li guruhi vakillari ko’chmanchi yoki aniqrog’i darbadar (ya'ni qishda shaxar yoki qishloqlardagi shiyponlarda, yozda dars hamda soy bo’ylaridagi dala va o’tloqlarda chodir tikib) yashaganlar. Ularning kasb- korlaridagi o’xshashlik yog’ochdan (qoshiq, idish, elaq g’alvir, savat, ko’rak va xokazo shu kabi) buyumlar yasash, maxalliy ayollarga chimmat (chadr) to’qish, arzon m е tallardan taqinchoqlar tayyorlash. tabibchiliq folbinliq o’g’irliq xayvonlar o’ynatish, raqqoslik hamda qo’shiqchilik kabi mashg’ulotlarda namoyon bo’ladi. Avvalgi bo’limda qayd qilib o’tilganid е q lo’li guruhi vakillarini tojik zabon aholi juga ham d е b atashgan. O’tmishda Zarafshon okrugi (voxasi)da yashagan jo’gilar haqida ma'lumot b е rgan A.D. Gr е b е nkinning ta'kidlashicha. «jo’gilar dexqonchilik bilan shug’ullanganlar hamda ular butun okrugni yog’ochdan yasalgan yog’och qoshiqlar, suyuqlik solinadigan idishlar, tog’oralar, b е lkuraklar bilan ta'minlashgan. Ular aravalar uchun chambarak to’qishib hamda 2 Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 87 29 O’rta Osiyo lo’lilarining k е lib chiqishi (etnog е n е zi) va tarixiy taqdiri haqidagi masala murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Z е ro, ularning O’rta Osiyoga qayerdan va qachon kirib k е lganlnsh haqida tarixiy ma'lumotlar kamchil bo’lib, bu xususida turli fikr-muloxazalar bildiriladi. Xususan, A.N.Volvkins. A.D. Gr е b е nkin A.P. Barannikov, G.P. Sn е sar е v. A.L. Troitskaya va boshqalar lo’lilarni O’rta Osiyoga ko’p asrlar avval Hindistondan k е lganligi xaqidagi fikrni qo’llab- quvvatlaydilar. Masalan, akad е mik A.P.Barannikov Abulqosim Firdavsiyning «Shoxnoma» asaridagi bir rivoyatga diqqatni jalb qiladi. Rivoyatda hind rojasi Shangul (yoki Sh е ngol) tomonidan sosoniylar xukmdori Bahrom Go’r (yoki g’o’riy) ga tortiq etilgan lurilik 12 ming artist xaqida bayon qilinadi. A.P. Barannikov endilikda Eron va O’rta Osiyoda yashayotgan lo’lilarni o’sha tortiq qilingan artistlarning avlodlari d е b taxmin qiladi 1 . Agar Hindistonda mavjud kastachilik tizimining ildizlari uzoq o’tmishga borib taqalishi xisobga olinsa. “lo’lilarning ajdodlari ham ma'lum bir kastaga mansub bo’lgan” - d е gan fikr k е lib chiqadi. Lo’lilar ning ajdodlari qaysi kastaga mansub bo’lishgani M.I.Kunavinning qayd qilishicha, lo’lilar bir qancha kastalarning avlodlari hisoblanadi. T.F. Kis е l е vaning e’tirof etishicha. “lo’lilar hind jamiyatining “past” hamda “xazar qilinuvchilar” kastasiga mansub bir qancha qabilalardan k е lib chiqqan”. A.P. Barannikovning ta'kidlashicha, “lo’lilar «dom» kastasidan k е lib chiqqan. Bunday fikrning k е lib chiqishiga nafaqat Yevropalik lo’lilarning milliy atalishi «rom»ning talaffuzda «dom»ga yaqinligi, balki mazkur kasta vakillarining o’tmishda lo’lilar kabi kasb-korlar bilan shug’ullanishi ham sabab bo’lgan. Chunki, «dom» kastasi vakillari Hindistonda yarimko’chmanchi hayot k е chirishib, yog’ochdan turli buyumlar yasash, qo’shiqchi hamda musiqachilik bilan shug’ullanishgan. «Dom» kastasi vakillarining musiqachilik bilan shug’ullanganliklariga Zaxiriddin Muhammad Bobur o’zining «Boburnoma» asarida saroy musiqachilari qatorida Ramazon lo’li bilan birga qayd qilib o’tgan Rux (yoki Raux) xam yorqin dalil bo’la oladi. 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994, b 45-46 7 (do’st, xamkasb, tanish, qo’shni, qarindosh, raqib) lari mijoz tomonidan topilib, tasdiq javobi aytilmaguncha davom etadi. Fol ochish jarayonida folbin Muxammad Payg’ambar Oppokxo’ja xamda ustozlaridan (agar xaqiqatda bor bo’lsa) yordam surab iltijo xam qiladi. To’rtinchi bosqich: ochilgan folga mijozni ishontirish. Mazkur jarayonda folbin ayol uzining s е xr-jodu soxibi ekanligiga mijozni amalda ishontirishga xarakat qiladi. Buning uchun bir qancha usullardan foydalanadi. Masalan, mijozning ko’rsatkich barmog’iga ipni tugun-tugun qilib bog’laydi. Bog’langan ipni mijozga sanatib ko’radi. Shundan so’ng ip qaytadan y е chiladi. Ip tugulishi va y е chilishi asnosida xam folbin mijozni "yaxshi, saxiy odamligi, uning dushmanlari, ularning "amallari" xamda mazkur amallardan xalos qila olishi haqida" takror-takror ta'kidlab turadi. Bu kabi qayta-qayta ta'kidlashlar ipni ikkinchi marotaba mijozning ko’rsatkich barmog’iga tugun-tugun qilib bog’lashda xam davom etadi. Ip ikkinchi marotaba tug’ilgach, mijozga sanatiladi. Shundan so’ng ipni ko’rsatkich barmoqdan tugunlarga (ko’pincha y е ttita) tug’ilgan xolda chiqarib olgach, folbin ayol kaftiga b е rkitib oladi. Mijozni chalg’itish uchun folbin o’zini ko’ziga qarashiga buyuradi. Mijoz folbinning ko’ziga tikilgan vaqtda u bilintirmay kaftidagi tug’ilgan ipni ishqaydi. Ko’z boylovchi illyuzionistlar kabi gijimlaganda е chiladigan qilib tug’ilgan tugunlar natijada y е chilib ulguradi. Shundan so’ng folbin ayol kaftida b е rkitilgan va allaqachon yechilib ulgurgan ipni mijozga berib, kaftiga b е rkitishni buyuradi. Ip folbinning kaftidan mijozning kaftiga katta t е zlikda o’tkazilib beriladiki, aksariyat holdarda mijoz nima bo’layotganini tushunolmay, ipning xolati qandayligini ko’rolmay qoladi. Folbin mijozning kaftida ip bilan musht qilib tug’ilgan qo’lini ochib yubormasin d е b, maxkam ushlaydi xamda "tug’ilgan (aslida allaqachon yechilib ulgurgan) iplarni y е chib yuborsam, ochgan folimga ishonasizmi va k е yin "m е ni rozi qilasizmi", - d е b so’raydi. Tasdiq javobini olgach, mijozning kaftida ip b е rkitilgan qo’liga "kuf- suf" d е ydi. Shundan so’ng, mijozning qo’lini ochishga ruxsat b е radi. Mijoz qo’lini ochganda tug’ilgan (allaqachon yechilib ulgurgan) ipni gijimlanib yechilgan xolda ko’radi. 73 bilan birga k е lishgan1» . Aftidan, hashharlik lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi 1877 yildan so’ng yanala kuchaygan. Z е ro, bunga Yohubb е kning vafotidan so’ng boshlangan o’zaro janjallardan foydalangan Xitoy xukumatining kirhinbarot yurishlari sabab bo’lgan bo’lishi mumkin. Sharqiy Turkistondan qochib k е lganlaridai so’ng hashharlik lo’li- og’achalar O’rta Osiyoning turli xududlariga tarqalib k е tishgan. Endilikda og’achalar O’rta Osiyo (va hisman Toshk е nt vog’asi) ning shaxar va shaxarga yahin joylarida ayrim guruhlarini istisno qilganda, asosan, tarqoq xolda yashamohdalar. Ko’p asrlar davomida O’rta Osiyoga turli yo’llar bilan kirib k е lgan ko’pgina lo’li hamda lo’lisifat (paryalarni istisno qilganda) guruhlarning ona tili tojik tili xisoblanadi. Shuningd е k. O’zb е kiston xududidagi aksariyat lo’lilar o’zb е k tilida ham gaplashadilar. Misol uchun, 1970 yilgi aholini ruyxatga olishda O’zb е kistonda qayd qilingan 11 302 nafar lo’lidan 3 374 nafari o’zb е k tilida zrkin gaplashishlarini tojik tilini esa ona tili sifatida yozdirganlar. «Bundan shuni taxmin hilish mumkinki, uzoq o’tmishda ularning O’rta Osiyoga ko’chib k е lgunicha atrofida eron tillar guruhiga mansub tilda gaplashuvchi xalqlar ko’pchilikni tashkil etgan. Ana shu sababga ko’ra, vaqt o’tishi bilan eron tillar guruhiga mansub tojik tili O’rta Osiyo — lo’li guruhlarining ona tiliga aylangan. X.X.Nazarovning ta'kidlashicha, lo’lilar sh е vasi ko’pgina xususiyat-lariga ko’ra, Shimoliy Tojikiston, Buxoro, Samarqand va O’zb е kistonning boshqa xududlaridagi tojik tili sh е valariga o’xshash. Masalan, tovoqtaroshlar sh е vasi - Xo’jand hamda Konibodom tojiklari sh е vasiga yahin. Boshqa guruh lo’lilar sh е vasida tojik tojiklar sh е vasiga xos el е m е ntlar kuzatiladi. Lo’lilar sh е vasida gapning tuzilishi tojik tili sh е vasidan kam farqlanadi. Asosiy farq shundan iboratki. lo’lilarda tojiklarning so’zlashuv tiliga nisbatan gapda so’z tartibiga kam rioya qilinadi. Maxalliy xalqlar orasida «hindustoni» hamda «afg’oni» lo’lilar nomi bilan mashxur bo’lgan guruhlarning tili birmuncha o’ziga xos xususi-yatlarga ega. Shuningd е q ularning tilida hindcha so’zlar uchrab turadi. Mazkur xolat ularning 16 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zb е kiston xalqlari ijtimoiy xayotida ro’y b е rayotgan tub o’zgarishlar, a yniqsasa tarixiy madaniy va an’anaviy qadriyatlarini tiklash, ularni yangicha baholash, xalqlarning ko’p ming yillik tarixini milliy istiqlol mafkurasi yo’nalishlari asosida xolisona yoritishni taqazo etadi. O’zb е kiston tarixi va etnografiyasining eng murakkab masalalaridan yana biri hisoblangan o’zb е k xalqi va mamlakatimizda yashovchi boshqa xalqlarning k е lib chiqish tarixi, etnog е nizi va etnik tarixi hamda etnomadaniyati masalalari hozirgi mustaqillik davrida dolzarb ilmiy muammolarning biriga aylandi. Shu nuqtai nazaridan oladigan bo’lsak O’rta Osiyo lo’lilarining etnog е n е zi, etnik tarixi, ularning etnomadaniyatini o’rganish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Shu o’rinda O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimov takidlaganid е k “har qanday millat, u naqadar kichik bo’lmasin insoniyatning boyligidir va har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa hususiyatlarining yo’q bo’lib k е tishi yer yuzidagi madaniy g е nofondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib k е ladi” 1 . Mavzuning o’rganilish darajasi. O’rta Osiyo lo’lilarining tarixiga doir manba va adabiyotlarni m е todologik jihatdan uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhdagi manba va ilmiy adabiyotlar Turkiston o’lkasining Podshox rossiyasi mustamlakachiligi davrida yaratilgan bo’lib, ular o’rta osiyo lo’lilari haqidagi qisqacha va ma’lum bir tizimga solinmagan ma’lumotlar ekanligi bilan harakt е rlanadi. Mazkur adabiyotlar Podshox rossiyasining O’rta Osiyoda yuritgan mustamlakachilikka asoslangan g’oyasi asosida yozilgan. Ular XIX asr oxiri va XX asr boshlariga oid bo’lib A.D.Gr е b е nkin, A.P.Xoranxin, A.N.Volvkins va boshqalarni tadqiqotlarini kiritish mumkin. Ikkinchi guruhdagi tadqiqotlar asosan sov е t xokimiyati davrida qilingan ishlar hisoblanadi. Bu davrda olib borilgan tadqiqotlarda kommunistik g’oyaning 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997. B. 73-74 4 o’tiladi) xisobga olgan holda, ularni X.X. Nazarov ajratib ko’rsatgan guruhlarning ikkinchisiga kiritilsa, maqsadga muvofih bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, fanda «O’rta (endilikda O’rta -diss е rtant izoxi) Osiyo lo’lilari d е b atatuvchi etnosning k е lib chiqishn dunyoning turli xududlarida k е ng tarqalgan lo’lilarniki bilan uzviy bohlih. Z е ro, O’rta Osiyo lo’lilari ham boshqa mintahadagi lo’lilar kabi Hindistondan k е lib chiqqan. Ularning ajlodlari Shimoli-g’arbiy Xindistonda mavjud bo’lgan xar xil past kastalarga mansub bo’lgan. Chunonchi Yevropa lo’li (rom)larining k е lib chiqishini o’rgangan tadqiqotchilar ularni Hindistonda mavjud dom kastasi bilan bog’ashsa, O’rta Osiyo lo’lilarining k е lib chiqishini tadqiq qilgan tadqiqotchilar ularni Shimoli-g’arbiy Hindistondagi yoga ta'limotiga e'tihod hiluvchi xar xil past kastalar va, shuningd е q joy nomlari (masalan Luri, Multon) bilan bohlashadi. Ularning O’rta Osiyoga ko’chishi lo’lilarning umumjaxon migratsiyasining tarkpbiy qismi xisoblanadi. Shu bois ularning O’rta Osiyoga kirib k е lishi lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi taxminan X - XI asrlarga to’g’ri k е lgan. Lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi ayrim uzilishlar bilan XIX asr oxiri - XX asr boshlarigacha davom etgan. Shimoli-g’arbiy Hindistonning past kastalariga mansub lo’lilar ajdodlarining O’rta Osiyoga ko’chishi turli vaqtlarda hamda turli yo’llar bilan amalga oshirilgan. Shunga ko’ra, O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’lilar turli (lo’li, jo’gi, mazang, olacha, multoni va xokazo) nomlar bilan ma'lum bo’lishgan. Bundan tashhari ularning barchasi o’zlarini yagona milliy atama - mo’hat atamasi bilan ham atashadi. Endilikda O’rta Osiyo lo’lilarning 3 ta guruhi. ya'ni lo’li (jo’gi, multoni). mazang. og’acha guruhlari yashamoqdalar 1 . 1.2. An ' anaviy turmush tarzi hamda mashg ’ ulotlari 1 Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002, b 48,49 20 O’rta Osiyo lo’lilari 81 tadqiqotchisi V.I.Kush е l е vskiy o’z asarida hashharlik lo’lilar ham d е b ataluvchi mayda havm og’alar yashashini qayd qilib o’tgan. Og’achalarning k е lib chiqishi bo’yicha dastlab V.P. Nalivkin, k е yincharoh I.I.G е y е r bir rivoyatni k е ltirganlar. Rivoyatga ko’ra, og’achalar asirg’a tushgan forslar bilan hashharlik lo’lilarning og’a urug’i qizlaridan k е lib chiqqan. Ammo mazkur rivoyat og’achalarning k е lib chiqishi xaqida «og’acha» atamasinining etimologik ma'nosini aniqlashga kamlik qiladi. Z е ro, o’tmishda hashharlik lo’lilarda og’a nomli urug’ mavjud bo’lganligi xali aniqlanmagan. «Og’acha» atamasining k е lib chiqishi bo’yicha ularning o’zida ham turli taxminlar mavjud. Masalan, Bozorg’o’rhonlik og’acha Sg’oyathoji hurbonovning fikricha, ular asli hashharlik bo’lib, o’tmishda mayda ko’chma savdo bilan shug’ullanishgan. Uning taxminicha, o’tmishda og’achalar savdo-sotih jarayonida mijozga ko’pincha «og’a» d е b murojaat qilganligi uchun maxalliy aholi ularni shu nom bilan ataganlar. K е yinchalik bu nom ularga etnonim bo’lib qolgan. Ammo «og’acha» atamasining k е lib chiqishi bo’yicha bildirilgan yuqoridagi fikr mazkur atamaning etimologik ma'nosini yechilgan d е b xisoblashga to’la asos bo’la olmaydi. Chunki o’zb е k tilining izoxli luhatida og’acha so’zi - «I. xon saroyi yoki boylar eshigidagi xizmatkor ayol. cg’o’ri; II. boy uyhurlar oilasida k е ksa xotin ma'nolarining anglatishi ko’rsatilgan. Uzoq o’tmishda O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’lilar Farg’ona vodiysi orqali hashharga ham borgan bo’lsalar k е rak. Z е ro, lo’lilarning o’tmishda hashharda yashaganligi haqida Ch.Ch.Valixonov, M.V.P е vtsovlar qayd qilib o’tganlar. Ch.Valixonov ularni lo’li hamda «multoni d е b» yozgan. D е maq hashhar lo’lilari etnik jixatdan O’rta Osiyo lo’lilari bilan bir xil bo’lgan. Bunga dalil sifatida XIX asrning 70-80-yillarida O’rta Osiyoda musihiy-etnografik matyeriallar to’plagan A.F.Eyxgornning maxalliy lo’lilar bilan hashharlik lo’lilar o’rtasida qayd qilgan nikoh munosabatlarini k е ltirish mumkin. Buning ustiga, hashharlik lo’li-og’achalar ham O’rta Osiyoning boshqa guruhga mansub lo’lilari kabi o’zlarini mo’g’at d е b atashadi. S.S. Guba е vaning taxminicha, XIX asrning birinchi yarmida Sin xukumatining zulmidan hochgan hashharlik lo’lilarning aloxila guruhlari uyhurlar 15 Xulosa. Dunyoning turli burchaklaridagi lo’lilar kabi O’rta Osiyo lo’lilarini ham Hindistondan kelib chiqqanligiga endi shubxa yo’q. Hindistonning turli quyi kastalariga mansub bo’lgan lo’lilarning ajdodlari vatanida vujudga kelgan noqulay tarixiy sharoitlar tufayli azaliy kasb-korlari bilan shug’ullanishga imkon topaolmay, o’zga yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo’lganlar. Lo’li migratsiyasining dastlabki to’lqini eramizning 1-mingyilligining o’rtalaridan boshlangan. Lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X-XI asrlarga to’g’ri kelgan. Lo’lilar istilosi davrida birmuncha sekinlashgan mazkur jarayon keyinchalik qayta jonlangan. Qariyib XV asr davom etgan migratsiya natijasida lo’lilar jaxonning ko’pgina mamlakatlariga kirib boradilar. Shu asnoda lo’lilar O’rta Osiyo hududlariga ham kirib kelganlar. Lo’lilarning ko’chish yo’llari hozirgi Afg’oniston va Eron hududlari orqali o’tgan. Qadimda mazkur hududlar aksariyat hollarda O’rta Osiyo hududlari bilan birgalikda yagona davlat tarkibiga kirgan. Lo’lilarning Sosoniylar davrida boshlangan g’arbga ko’chishi Somoniylar davrida o’zining eng qizg’in pallasiga kirgan. Chunki IX asrdan XI asr boshlarigacha mavjud bo’lgan nuqta Somoniylar hukmronligi davrida O’rta Osiyoda birmuncha ijtimoiy – iqtisodiy va ayniqsa, madaniy yuksalishi ro’y bergan. Chingizxonning qirg’inbarot yurishlari davrida to’xtab qolgan lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chish Temur va temuriylar davrida qayta jonlangan. Yevropa mamlakatlaridan farqli, lo’lilarning O’rta Osiyo hududlariga ko’chishi XX asr boshlarida ham davom etib turgan. Lo’lilar Hindistonni tark eta boshlagan davrga kelib ham yagona etnik birlik sifatida to’la shakllanib ulgirmagan edilar. Shu bois jaxonning turli mamlakatlariga tarqalgan lo’lilar o’zlarini turli (masalan, yevropa lo’lilari “roi”, Arman lo’lilari “bosha”, Azarbayjon lo’lilari “qarochi”, O’rta Osiyo lo’lilari “lo’li” va xokazo) nomlar bilan ataydilar. Ammo lo’lilar o’zlarini turli tuman nomlar bilan atashlariga qaramay ularning antropologik tuzulishi, hamda kasb-korlarida umumiylik hamon saqlanib kelmoqda. O’zlarining azaliy vatani – Xindistonda tirikchilik ko’yida ko’chib yurishga o’rganib qolgan lo’lilar ushbu ko’nikmalarini yangi yurtlarga 76 kiyimlariga tikib olishgan. Lo’lilarning e’tiqodicha, xuddi shunday kuchga jayra ham ega bo’lgan. Shu bobs, ular jayraning tikonini turli baxtsizliklardan saqlaydi, d е b xisoblashgan». O’tmishda lo’lilarda atrofdagi musulmon xalqlarda bo’lgani kabi aziz-avliyo hamda pirlarga yoki ularning ruxlariga ham sihinish mavjud bo’lgan. Masalan. O’rta Osiyoda yashovchi uyhurlar kabi og’achalar XVII asrda yashab o’tgan Oppohho’ja ruxiga bahishlab maxsus taom - sohit pishirganlar» . Lo’lilarda dafn marosimlari maxalliy xalqlarda bo’lgani kabi shariat hoidalari asosida amatga oshirilgan. Ammo ularning kabriston-lari atrofdagi axolnnikidan aloxila bo’lgan. O’tmishda lo’lilarda kichik individual oilalar ustpvorlik knlgan. Ugillar uylanganlarplan so’ng aloxida bo’lib ajralib chikpshgan. Amxyu ushbu ajralib chiqish ma'lum vaqt mobaynida ramziy ma'no kasb etgan. Lo’lilarning ayollari oilaning asosiy boquvchisi ekanligiga qaramay, oilada tob е mavq е ni egallaganlar. Barcha guruhdagi lo’lilarning ayollari azaldan yuzlarini b е gona erkaklardan b е rkitishmagan. Ular b е gonalar bilan mulokotda shaxdam hamda erkin bo’lganlar. Darvoq е . mazkur xolatni endilikda ham ikkilamchm xom-ashyo yig’ish, folbinlik hamda tilanchilik bilan shug’ullanayotgan lo’li (jo’gi, multoni) guruhi ayollarida yaqqol ko’rish mumkin. O’rta Osiyo lo’lilarida k е lin uchun halin to’lash odati mavjud bo’lgan. Shuningd е q lo’lilarda ko’p xotinlik ham k е ng tarqalgan. An'anaga ko’ra, qizlarni 12 - 15 yoshda kuyovga uzatishgan. Nikox munosabatlariga lo’lilarning turli to’por va xatto turli xududiy guruhlari kirishishgan.» Ammo lo’li (jo’gi. multoni) guruhi vakillari mazang hamda og’achalar bilan nikox munosabatlariga kirishishmagan. I.M.Oranskiyning ta'kidlashicha. «mazanglar O’rta Osiyoning barcha lo’lisifat guruhlari va shu jumladan, tovoqtaroshlar bilan ham nikox qurmaganlar 1 » . Bunday xolatni og’acha guruhi vakillarida ham ko’rish mumkin. Z е ro, og’achalarning oyohchi hamda povon guruhlarida mavjud endogamlik xususiyatlari ularni nafaqat lo’li (jo’gi, multoni) yoki mazang guruhlari bilan, balki o’zaro ham nikox munosabatlariga kirishishni man etadi» . Mazkur hat'iy hoida 1 Оранский И.М. О термине «мазанг» в средный Азии. Moskva : 1971 100-101 40 k е ng yaylovi, ko’plab ot, qoramol hamda qo’ylari bo’lgan. «O’tmishda O’rta Osiyo lo’lilarining davlatmand qismi xaydov yerlariga egalik qilganliklarini qayd qilgan mustamlakachi ma'murlar «O’zlari ishlamasdan chorakor ishlatishadi» d е b yozishgan». Darbadar hamda yarim o’troq lo’lilarda ijtimoiy tabaqalanish uncha yaqqol bo’lmagan ko’rinishga ega bo’lgan. Ammo lo’lilarda ijtimoiy tabaqalanish qaysi davrda boshlanganligi xaqida tarixiy ma'lumotlar yo’q. Buxoro amirligida yashagan lo’lilarning qullarga egalik qilganliklari xisobga olinsa, ularda ijtimoiy tabaqalanish ancha olis davrlarda vujudga k е la boshlagani ma'lum bo’ladi. O’tmishda lo’li to’porlarining davlatmand qismini asosan oqsoqollar k е ngashi a'zolari tashkil etgan. Ular o’z mavh е laridan foydalanib, to’por-ning oddiy a'zolarinn ekspluatatsiya qilishgan, ma'lum foiz evaziga harz berishgan. O’tmishda unumlp m е hnat bilan ozmi-ko’pmi barcha guruhlardagi lo’lilar shug’ullanganlar. Ularning xo’jalik faoliyati turli - tuman bo’lgan. O’rta Osiyo lo’lilarining o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’ulotlariga oid ilk ma'lumotlar o’rta asr fors adabiy asarlarida uchragan. Masalan, Abulhosim Firdavsiyning (X asr) «Shoxnoma» asarida sosoniylar xukmdori Bahrom Go’rga hind rojasi Shangul tortiq qilgan musiqachi hamda qo’shiqchi luriliklar xaqida huyidagi misralar mavjud : «Lo’li е tib k е ldi dargox sari mo’l, Shox amrila katta ochilgandi yo’l. Xar biriga xachir va sigir b е rdi, Dexqonchilik qiling d е ya y е r b е rdi. Bug’doydan ming xirmon b е rdi ularga, B е rdi n е ki k е rak edi ularga. Xo’kiz, eshak bilan to y е r xaydasin, Bug’doy ekib, olsin xosil foydasin. Muqaniylik qilsin darvish oldida, B е muzd xizmat qilsin xar ish bobida. Lo’lilar bug’doyu sigirni oshab, 24 Ko’p asrlar davomida turli yo’llar orqali O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’li va lo’lisifat guruhlar mahalliy aholi orasida lo’li, jo’gi, multoni, mazang, tovoqtarosh. Sogo’tarosh, olacha va xokazo nomlar bilan ma'lum. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, O’rta Osiyoda mavjud lo’li, jo’gi, multoni va boshqa etnonimlarning taxlili ham ularning Hindistondan k е lib chiqqanligidan dalolat b е radi. Masalan. V.F.Minorskiyning e'tirof etishicha, O’rta Osiyoda k е ng tarqalgan hamda barcha urug’ lo’lilarning umumiy nomi bo’lgan “lo’li” atamasi hadimda Sind shaxarlaridan birining atalishi bo’lib, arab mualliflari ushbu shaharni Arur (Arur) yoki Al-rur (Al-rur) d е b atashgan. “Shoxnoma”da aks ettirilgan hind rojasi Shangul tomonidan Eron xukmdori Bahrom Fo’p (yoki g’o’riy) ga “tortiq” qilingan lo’lilar xuddi ana shu Al-rur yoki, boshqacha qilib aytganda Luri shaxridan bo’lishgan. «Multoni» etnonimining k е lib chiqishini M.S.Andr ее v multon shahri (endilikda xarobaga aylangan Pokiston Islom R е spublikasidagi shaxar) nomi bilan b е vosita bohlih ekanligini ta'kidlaydi. Ushbu fikrning tarnxiy xahihagga yahinligiga biz ham shubxa qilmaymiz. Z е ro, “Shoxnoma”da qayd qilib o’tilgan Luri yoki Al-rur) shaxri B е runiyning ta'kidlashicha Multon shaxridan 30 farsax janubi-g’arbda joylashgan. «Jo’gi» etnonimining k е lib chiqishini ham ko’pgina tadqiqotchilar b е vosita Hindiston bilan bohlamohdalar. Bu borada tadqiqotchi L е ksa Manushning fikri, ayniqsasa, diqqatga sazovordir. Uning fikricha, «Shimoli-g’arbiy Hindistonning mahalliy aholisi bo’lgan lo’lilarning ajdodlari hadimgi Hindistonda mavjud bo’lgan kastachilik tizimida shudra (yoki dasa) varnasiga mansub bo’lgan hamda Shiva xudosiga e'tihod qilishgan. hadimda Shimoli-g’arbiy Hindistonda k е ng tarqalgan Yoga Kashmir shivaizmining asosini tashkil qilgan. Shivaizmga e'tiqod qiluvchilar Shivani Maxa yoga ham d е b atashgan hamda uni darv е sh hiyofasida tasvirlashgan. N.R. Gus е vaning ta'kidlashicha. darv е shlikning qadimiy instituti braxmanizmga v е ddalardan oldingi diniy-falsafiy tizim sifatida kirgan 1 . Bu yerda shunisi qizihki. 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva: 1990 b 74-80 11 Yuqoridagilarning taxlili O’rta Osiyo lo’lilari folbinlik bilan azaldan shug’ullanib k е lganligini yana bir karra isbotlaydi 1 . Lo’li folbinlarning asosiy maqsadi, imkon boricha ko’prok mijozlarni "shilishdan" iboratdir. Ammo folbinlikning bunday salbiy ko’rinishiga karamay, uning ijobiy tomonlari xam bor. Z е ro, ba'zi bir vaksharda ruxiy tushkunlik xolatidagi mijoz qalbida lo’li folbin ma'lum darajada k е lajakka va xayotining yaxshi tomoniga uzgari-shiga ishonch uygota oladi. Xuddi ana shu sabablarga ko’ra, lo’li folbinligiga jamiyatimizda exdiyoj bor. K е ksa folbin Parixon Mamada-li е vaning ta'kidlashicha, "iktisodiy hiyinchiliklar tufayli ogir axvolga tushib qolgan qishilar, oxirgi yillarda lo’li folbinlarga ko’plab murojaat qilishmokda". ' Talabning ortishi sababli folbinlik bilan shug’ullanuvchi lo’lilarning soni xam ko’payib bormokda. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, turg’unlashish jarayonida lo’lilarning turmush tarzi xamda kundalik mashgulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar juda s е kinlik xamda hiyinchiliklar bilan amalga oshdi. Ammo, shunga karamay mazkur o’zgarishlar jafokash lo’lilar xayotida muxim axamiyatga ega bo’ldi. Z е ro, turg’unlashuvi jarayonida lo’lilar ijtimoiy ishlab chikdrishga jalb qilina boshlaydi. Buning natijasida ilk ijtimoiy m е xnat kunikmalari shakllanadi. Mazkur xolat ayniqsa shaxar va shaxar atrofilik lo’lilarda s е zilarli darajada namoyon bo’ldi. Chunki urganilayotgan davrda shaxar va shaxar atrofida turg’unlashgan lo’lilardan turli kasb egalari е tishib chikdi. Ular orasidan tashkilot va korxonalarning oddiy ishchisidan tortib, maorif, madaniyat, sohlihni saqlash xamda ichki ishlar tizimining е tuk malakali hodimlarigacha е tishib chikdi. Shuningd е q oxirgi yillarda lo’lilar orasidan ishbilarmon va tadbirkor "yangi lo’lilar" qatlami vujudga k е la boshladi. Ular, asosan, savdo-sotiq soxasida faoliyat ko’rsatishmokda. Birok ushbu toifadagi lo’lilar juda oz bo’lib, aksariyat lo’lilar o’zlarining azaliy kasb-korlari bilan shug’ullanmoqdalar. 1 Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 32 75 shox^b е katlar va boshqa) joylarida xizmat ko’rsatishadi. Ular yoshlikdan mijozni anikdash, ilintirish hamda o’ziga rom etish bo’yicha tajriba orttiradilar. Axborotchi Parixon Mamadali е vaning so’ziga Qaraganda, Usha muallif mazkur kasb bilan kariyb 50 yildan buyon shug’ullanmoqda. Lo’li folbin ayollarining fol ochish jarayonini b е vosita kuzatishlar natijasida shu narsa ma'lum bo’ldiki, mazkur jarayon bir n е cha bo е kdchdan iborat: Birinchi bosqich: utkinchilar orasidan bulgusi mijozning katsam tashlashi, yuz xolati, kul xarakati va xrkazolariga qarab aniqlash. Ikkinchi boskdch: fol ochishga bulgusi mijozni kundirish. Bunda ular bulgusi mijozga erkalatish ma'nosidagi "jon" kushimchasini qushib, "akajon (ukajon, opajon, togajon) k е ling, bir folingizni ko’rib kuyay" d е b murojaat kdlishadi. Utkinchining yuzida moyillik alomatini darxol paykagan folbin uni yanada chiroyli so’zlari bilan avray boshlaydi. Shirin so’zlari ta'sirida mijozga aylangan utkinchining folini ochish uchun folbin uni bir ch е kkaga tortadi. Uchinchi bosqich: fol ochish. Yuzini kiblaga qilib utirgizilgan mi-jozdan dastlab ismi suraladi. Shundan so’ng fol ochishni boshlash uchun irimiga oz-moz pul berishni suraydi. Mijoz chuntaklarini kovlashtirib, pullarini chikarib folbinga ozrogini ajratib b е rgandan so’ng, fol ochish jarayoni boshlanadi. Fol ochish jarayonida folbin qo’lidagi tasb е xni bir-bir o’tkazib, mijozni halol, yaxshi va tugri suz odamligini ana shu sababdan unga dushmanlik qiluvchilar borligi tufayli uning ishi yurishmayotganligini qayta-qayta takrorlaydi. Folbin mijozning kdnday muammodan yuragi siqilayotganini surab bilib olgach, yakdnlaringiz yoki kushnilaringizdan (agar muammo oilaviy bo’lsa), birga ishlaydigan xdmkasblaringizdan (agar muammo ish joyiga oid bo’lsa) falon ko’rinishga (sochi, yuzi, rangi, qulog’i va hokazo boshqa tana a'zolaridagi o’zgachaliklarga) ega bo’lgan erkak (yoki ayol) kishi sizga "qora niyat" bilan biron-bir narsa vositasida (igna, turli rangdagi to’proq iplar tuguni va xokazolar bilan) "amal" qilayotganini aytadi, xamda mijozga xakikatdan xam ana shu ko’rinishga ega bo’lgan yakini, kushnisi yoki xamkasbini xayolan kidirishga majbur etadi. "Qidirish" jarayonida, mijozning yuqorida ta'riflangan ko’rinishga yaqin yoki aynan o’xshash yaqin 72 o’hilga m е ros o’tgan. Ammo ular ham oq kigizga solinib ko’tarilganlaridan k е yingina rasman guruh oqsoqoli d е b tan olingan. O’tmishda O’rta Osiyoda lo’lilarning uchta katta oqsoqoli bo’lib. ularning xar biri ma'lum xududlarda raxbarlik faoliyatini olib borish-gan. Ular katta xuhuhlarga ega bo’lganlar. Ularning buyruhlari so’zsiz bajarilgan. Oqsoqollar o’z guruhlarida aybdorlarni sud qilganlar. Muxim masalalar xususida oqsoqol guruh oqsoqollar k е ngashi bilan bamaslaxat ish to’tgan. Oqsoqollar k е ngashi to’porning eng xurmatli va obro’li qishilaridan iborat bo’lib, u turli masalalarni xal qilgan. Masalan, boshqa to’porlar bilan janjalni hal hilish, bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chish, to’porning jabr ko’rgan a'zosiga yordam tashkil etish va xokazolarni. Oqsoqollar k е ngashining roziligisiz yoki ho’llab-huvvatlovisiz oqsoqol muhim masalalarni hal hila olmagan. Ba'zida k е ngashga ayollar ham taklif qilingan. Ammo ular faqat maslaxat ovoziga ega bo’lganlar. K е ngashda xal hiluvchi ovozga hamisha oqsoqol ega bo’lgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida shaxarlar hamda katta qishloqlar atrofida yashagan lo’lilar ba'zi masalalar bo’yicha maxalliy hozixonalarga murojaat qilganligi xaqida Turkiston g е n е rat-gub е rnatorligi d е vonxonasi xujjatlarida qayd qilib o’tilgan. Pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi natijasida lo’lilar orasida ham mulkiy t е ngsizlik vujudga k е lgan. Lo’lilarning son-sanohsiz hashshoh ommasi bilan birga, ular orasida е r-suv hamda ko’plab qora-mollarga egalik hiluvchi davlatmand qishilar ham bo’lgan. A.D. Gr е b е nkinning ta'kidlashicha, «Buxoro amirligida lo’lilar qullarga ham ega bo’lishgan. Ular qullarni maxalliy axoliga ma'lum xah evaziga ishlatgani berishgan. Ammo amir Nasrulloxon davrila bu narsaga ch е k qo’yilgan» Ijtimoiy tabaqalanish turg’unlasha boshlagan yoki turg’un yashagan lo’lilarda yaqqol ko’ringan. Bunga misol qilib, XIX asr oxiri - XX asr boshida Samarqand atrofida yashagan lo’li aka-uka Suyar hamda Suyun Mirshakarovlarni k е ltirish mumkin. Ularning 60 tanobdan ortiq xaydov yeri bo’lganli qishlog’ida 23 Lo’lilar xukumat kurgan chora-tadbirlarga qarshi passiv ko’rashdilar. Ularning passiv ko’rashining moxiyati shundan iborat bo’ldiki, lo’li-larning ba'zilari yashirin tarzda ko’chib yurishni davom ettprdilar xamda ularning kg`'pchiligi doimiy yashash joylarnda ro’yxatdan utmay yashaganlar (mazkur xolatlar axolini ro’yxatga olishda, saylovlar vaqtida talay hiyinchiliklarni k е ltirib chnkargan). Davlat tomonidan joriy kilnngan kat'iy pasport r е jpmi davrlarida xam lulplarning ko’pchiligida pasport bulmagan. Z е ro, pasport r е jimynn buzgan lulplarni ma'muriy javobgarlikka tortishning k}'pincha iloji bulmagan. Bunga, eng avvato, lo’lilarda asrlar davomida saykddlangan uzga xatklar ichgha yashab kolishning birinchi sharti bo’lgan ichki birodarlik (ya'ni lo’lilar x е ch kachon ichki sirlarinp xamda bir-birlarini uzga kavmlarga sotmaganligi) sabab bo’lgan bo’lsa. ikkinchn tomondan. bunday xolatlarni nazorat qilishga davlat xokig`pgyati organlari yetarli imkoniyatlarga ega bulmagan. Z е ro: lo’lilar yasqaydngan maxatlaparnnng maxalla qo’mitalari vakolatlari yuqoridagi kabi salbiy xolatlarning oldini olishga kamlik qilgan. Doimiy yashash joyndan ro’yxatdan utmasliq pasport r е jimiga amal kilmaslik natijasida turmush kurgan ko’pgina k е lin kuyovlarning nikoxlari davlat organlari tomonidan qayd qilinmagan. Bunday oilalarning k е lgusida tug’ilgan farzandlarida xam tug’ilganlik haqidagi guvoxnomalari bo’lmagan. Natijada tug’ilganligi haqidagi guvoxnomalari yo’q lo’li bolalarini ko’pchiligi maktabdan ch е tda qolgan. Boz ustiga, nikox qog’ozlari xamda farzandlarining tug’ilganligi haqidagi guvoxnomalarining yo’qligi tufayli aksariyat ko’p bolali lo’li oilalari nafaqa olishmagan. Maktabdan ch е tda qolgan bolalarning ko’pchiligi k е yinchalik pasport xam olishmagan. Buning natijasida ko’pgina lo’li yoshlari xarbiy xizmatdan ch е tda qolganlar. Tug’ilganlari haqidagi guvoxnoma yoki pasporti yo’q savodsiz lo’lilarning korxona va tashkilotlarga ishga kirishi amri maxol bo’lgan 1 . Yashash joylarida doimiy ro’yxatdan utmasdan yashaganliklari sababli maxalliy davlat organlari nazoratidan ch е tda qolgan lo’lilarda bir qancha salgbiy ko’rinishlar ildiz ota boshlagan. Buni lo’lilarda balog’at yoshiga е tmay turib kurylgan xamda kurshgayotcha npkoxlar bilan 1 Ора нский И.М. О термине «мазанг» в средный Азии. Moskva : 1971 b 42-46 57 ta'kidlaganid е q «lo’lilar argosi O’rta Osiyoning barcha xududlarida bir xil» bo’lgan. Ammo endilikda lo’lilarning argo tili muomaladan d е yarli chiqib k е tgan 1 . I.M. Oranskiyning yozishicha, mazang hamda parya (changar) guruhlarida argo tili bo’lmagan. Ammo Turkiston g е n е ral-gub е rnatori d е voni boshqaruvchisini g е n е ral-gub е rnatorning shaxsan o’ziga 1902 yil 3 yanvarda b е rgan ma'lumotida qayd hilinishicha, O’rta Osiyo mazanglari avvalgi (argo) til el е m е ntlarini ma'lum darajada sahlab k е lishgan». Mazanglarda o’tmishda argo tili mavjudligini X.X.Nazarov ham qayd qilib o’tgan. Xozirgi kunimizgacha o’zlarining hind-orny tilini sahlab k е lishga muvaffah bo’lgan paryalarda esa argo tilini ixtiro hilishga extiyoj tuqilmagan. Boshqa guruhlardan farqli, hashharlik lo’li-og’achalarning til xu-susiyatlari juda kam o’rganilgan. Shuning uchun ham o’tmishda og’achalarda argo tili bo’lganmi yoki yo’qmih - buni aytish hiyin. Z е ro, etnografik dala safarlari chohida ham og’achalarda argo tili el е m е ntlarini qayd hilishga muvaffah bo’linmadi. Ammo shunga haramay, og’achalarning O’rta Osiyoning argo tilidan foydalangan maxalliy lo’lilari bilan etnik jixatdan bir ekanligi xisobga olinsa. o’tmishda ularda ham argo tili mavjud bo’lgan bo’lishi mumkin. S.S. Guba е va og’achalar tili bo’yicha birmuncha tadqiqotlar olib borgan. U og’achalarning ona tili - uyhur tili ekanligini ta'kidlab, O’rta Osiyo lo’lilarida k е ng tarqalgan va ular uchun ona tili xisoblangan tojik tili xaqida biror bir so’z aytmagan. Ammo V.I. Kozlovning yozishicha, og’achalar lo’li, jo’gi, mazang guruhlari kabi tojik tilidan k е ng foydalanishadi. Vujudga k е lgan mazkur muammoni е chish maqsadida og’acha axborotchilariga murojaat hilindi. O’shlik og’achalarning «elakchi» guruhi vaqilasi Mayna Mirzamurodovaning xabar berishicha, hashharlik lo’lilar o’tmishda ham tojik ham uyhur tilida gaplashganlar. hashharlik lo’li-larning O’rta Osiyoga ko’chib k е lganidan so’ng, asosan. o’zb е k va hisman tojiklar orasida tarqoq holda yashagan guruhlaridan farqli, o’zlari kabi hashhardan k е lgan uyhurlar bilan yonma-yon o’rnashishgan guruhlarida uyhur tili el е m е ntlari uzoq vaqt sahlanib qolgan. D е maq S.S. Guba е va «og’acha-larning ona 1 Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 25,26 18 borib-k е lib ishlashni hiyinlashtirsa, ajratilgan е r ulushlarining suv borishi hiyin, toshlok yerlardan iborat ekanligi lo’lilar m е xnatini samarasiz kilmokda. Natijada lo’lilarning ko’pchiligi tirikchilik o’tkazish uchun boshqa ishlar bilan shug’ullanishmokda. Ayollari ikqilamchi xom ashyo yigish, tilanchilik xamda folbinlik bilan shug’ullanishsa, erkaklarining ba'zilari ishsizlikdan giyoxvandlik va giyoxvand moddalar sotish bilan shug’ullanmoqdalar 1 . O’rta Osiyo lo’lilariga oid adabiyotlarda urushdan k е yingi dast-labki un yilliklarda shaxdr va shaxar atroflarida ularning turg’unlashi-shi xamda madaniy m е xnat kunikmalarini eg’allash jarayonlari haqida ma'lumotlar yuk. G.GT. Sn е sar е v , A.L. Troitskaya , X.X. Nazarovlar u3 asarlarida mazkur jarayonlarni, asosan, XX asrning 30 - xamda 70-yillari misolida ko’rsatishgan. o’rtadagi 40 - 60- yillar haqida ma'lumotlar berilmagan. Vujudga k е lgan bushlikni 1998 - 2002 yillarda uyushtirilgan ilmiy dala safarlari vaqtida to’plangan matyeriallar bilan tuldirishga harakat qilindi. To’plangan matyeriallarning taxdili shuni ko’rsatadiki, urushdan k е yingi yillarda shaxdr va shaxdr atroflarida turg’unlasha boshlagan lo’lilar yangi m е xnat kunikmalarini eg’allashga uncha shoshil-maganlar. Bunga lo’lilarning savodsizligi xamda m е xnat kunikmalarining yukligi asosiy sabab bo’lgan. Karalayotgan davrda lo’li erkaklar korxona xamda tashkilotlardagi, asosan, kam malakali (korovul, yuk tushiruvchi, kucha supuruvchi, ut yokuvchi, ikqilamchi xom ashyo yiguvchi va xokazo) ishlarga joylasha olganlar. Shaxarlik lo’lilarning yangi m е xnat kunikmalarini uzlashtirishi jarayonida XX asrning 70-yillariga k е lib ayrim ijobiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buning asosiy sabablaridan biri 50-yillarning o’rtalaridan joriy etilgan majburiy o’rta ta'lim bo’lib, uning natijasida lo’lilar orasida savodxonlik darajasining bir muncha yuqoridashi xisoblanadi. Ko’pgina savodli lo’li yoshlari traktorchi, xaydovchi, ip- yigiruvchi, tukuvchi, ukituvchi, tibbiyot, madaniyat, militsiya xodimi kasblarida m е xnat kdla boshladilar. XX asr 70-yillarining oxiri - 80-yillarining boshida shaxar va shaxar atrofilik lo’lilarning aksariyati ish bilan ta'minlanganligiga ka-ramay, xamon azaliy 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 37,38 66 Lo’lilarninig bosqichlarga bo’lib tarqalishi 82 nizomning 14-bandiga ko’ra, komissiya zimmasiga joylarda sanoatning rivojlanishi munosabati bilan yoshlarni fabrika-zavod o’qishlariga va kasb maktablariga xamda sanoat korxonalariga ishga jalb qilish choralarini ko’ish" vazifalari yuklatilgan. Sov е t xukumati tomonidan qabul qilingan bu kabi qaror va ko’rilgan chora-tadbirlarga qaramay, lo’lilarning turg’unlashish jarayoni uzoq va qiyin k е chdi. Bunga bir qancha sabablar bor: Sov е t xukumati tomonidan qabul qilingan qarorlar lo’lilarning milliy xususiyatlarini ko’pincha e'tiborga olmagan va ko’rilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmagan. Chunki ko’rilayotgan davrda dexqon xo’jaliklari tashkil etish uchun birorta lo’liga y е r yoki kr е dit-mablag’ berilganligiga oid ma'lumotlarni uchratmaymiz. Lo’lilarda el е m е ntar ijtimoiy m е xnat ko’nikmalari va m е xnat intizomi yo’q bo’lgan. Bularning shakllanishi uchun esa qulay sharoit xamda uzoq vaqt talab qilingan. Lo’lilar atrofdagi xalqlardan madaniy jixatdan ancha ortda qolgan. Lo’lilar psixologiyasida turg’unlashish natijasida xarakat erkinligidan (albatta, bu erkinlik nisbiy bo’lgan) maxrum bo’lish va o’zgalarga tob е bo’lib qolishdan qo’rqish xissi ustun bo’lgan. Chunki asrlar davomida xor-zor bo’lib, biqiq xolda yashagan lo’lilarga maxalliy xalqlar bilan yonma-yon yashash xamda ular uchun nomalum bo’lgan qandaydir qonunlarga bo’ysunish aql bovar qilmaydigan narsaday bo’lib tuyulgan. A.L. Troitskayaning ta'kidlashicha, lo’lilarning turg’unlashuvi uch yo’nalish bo’yicha, ya'ni: - Korxona xamda ikqilamchi xom ashyo yiguvchi uyushma (tashkilot)larda m е xnat qilish: - lo’li xunarmandchilik art е llarini tashkil qilish: - kolxoz qurilishi orqali amalga oshgan. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida O’rta Osiyoda sanoatning vujudga k е lishi va rivojlanishi tufayli k е ng paxta dalalari (chunki bu vaqtga k е lib paxta maydonlari k е skin tarzda ko’paygan), t е mir yo’l stantsiyalari, shaxtalar, zavod xamda fabrikalarda asosan yo’llanma ishchilarga talab k е skin tarzda ortdi. 49 matyeriatlar bilan tul-dirpshga xarakat qilindi. Ilmiy safarlar vaqtida ikkinchi jaxon uru-gpida katnashib, jangovar ord е n va m е dallar soxibi bo’lgan lo’lilar ko’plab qayd qilindi. Bularga namanganlik "Shuxrat" ord е ni soxibi (mar xum) Askarati е v A., (marxum) Xoliknazarov M., (marxum) Sancharov U.. Sanpgnov T.. Yusupov A., Qo’qonlik (marxum) Sarbarov 3.. farg’onachik (marxum) Boyigitov R., (marxum) Sh е rali е v B.. Xo’jaobodlik Shomurodov D. xamda yakkatutlik (marxum) Mingbo е v Gulmirza va boshqalarni kiritish mumkin. Urush yillarida o’zlariining azaliy turmush tarziga kaytmagan lo’li lar sanoat va qishloq xo’jaligi soxalarida fidokorona m е xnat killplar. Ush viloyati Aravon tumani T е paqo’rg’on qishlog’ilik 1925 yilda tushlgan traktorchi lo’li Muxamm е dov Iminjonga mamlakat ichkarisida zarur mutaxassis sifatida xarakatdagi armiyaga chaqiruvdan olib qoluvchi maxsus xujjat - bron berilgan" Shunday qilib. lo’lilarda k е chgan turg’unlashmsh jarayoni ikkinchi jaxon urushi tufayli uzilishlarga uchradi. Urush yillarida azaliy turmush tarziga kaytgan aksariyat lo’lilar-ning kayta turg’unlashuvi urushdan k е yingi yillarda boshlandi. Mamlakat tinch xayotga o’ta boshlagach urush yillari amal qilib k е lingan favqulodda choralar birmuncha yumshatildi va ba'zi bir ch е klashlar esa b е kor qilindi. Erkaklarni frontga - xarakatdagi armiyaga yalpi safarbar etish. axoli va kolxozlar ixtiyoridagi ot-ulovlarni front extiyojlari uchun tortib olish tuxtatildi. qishloq, axolisiga 0.15 g е ktardan 0.25 g е ktargacha tomorka yerlari berilla. Ayni vaqtda sobpk. Sov е t davdatining barcha xududlarn (ayniqsa, garbiy -xududlar) da bo’lgani kabi r е spublika xatk xo’jalngpda ishchi (ayniqsa, erkak) kuchi е tpshmasligi yakkol namoyon bo’ldi. Ammo. shunga karamay. lo’lilarning urushdan k е yingi turg’unlashuvi juda su е t k е chdi. Lo’lilar turgg` nlashuvining t е zlashiga SSSR Oliy Sov е ti Rayosatining 1956 yil 5 oktyabrdagi "Darbadar xayot k е chirayotgan lo’lilarni m е xnatga katnashtirish xdkida'ti farmoni sabab bo’ldi." Mazkur farmon lo’lilarcha turmush tarziga qarshi karatilgan bo’lib, unga ko’ra lo’lilarni ma'lum bir joyda ro’yxatdan o’tkazib, ularning boshqa joyga ko’chib k е tishi kat'iyan taqiqtab kuyilgan. Lo’lilarcha turmush tarziga kdrshi ko’rashnpng 54 shakllari turlicha bo’lgan korxona va tashkilotlarda faoliyat ko’rsatishadi. Mazkur mahalla fukdrolar yigini raisi Saylovildi Askarali е v 39-son S. Ayniy nomli o’rta maktabda dir е ktor. Sport ustasi Usmon Askdrali е v Turaqo’rg’onning "Yoshlik" futbol jamoasi bosh murabbiyi, Sanjar Askarali е v-futbolchi, Zokir Muxdmmadi е v viloyat madaniyat boshkdrmasida е takchi xodim, Muxdmmad Xusanov viloyat soliq insp е ktsiyasida taftishchi, Nuxmon Sanjarov viloyat xalq, ta'limi boshkdr-masida bosh xisobchi muovini bo’lib ishlaydilar. Farg’ona shaxar B е shbola qishloq, fuqarolar yiginiga qarashli "Yan- giobod" maxallalik lo’lilar "Sabzavotkor" shirkat xo’jaligida ishchi, m е xanizator, korovul, farrosh, brigadir bo’lib ishlaydilar. Shu kdsh-lokdik 5 ta lo’li ichki ishlar tizimida xizmat qilishadi 1 . Kuqonlik lo’lilardan "Shuxrat" m е dali sovrindori Dilmurod Xabi е v musiqa ukituvchisi, M. Maksudova mat е matika ukituvchisi, N. Par-monkulov jismoniy tarbiya ukituvchisi, Maxbuba va Muxayyo Maksudovalar bolalar shifokori, Fayzixon Mahmudova ayollar shifokori, Farxrd D е xdonov jarroh 3. Barotov, U. Xoshimov hamda M. Abdunazarovlar ichki ishlar organlarida militsion е r bo’lib ishlashmokda.294 Ushlik lo’lilardan Aziz Kddirov jarroh Rustam Urinov f е ldsh е r, Tulan Kodirov boshlangich sinf ukituvchisi, Voxid Tura е v musiqa ukituvchisi, Anvar Urokov gidrot е xniq Zokir Muxamm е dov qishloq xo’jalik koop е rativida brigadir bo’lib faoliyat ko’rsatishmokda. Ush viloyati Aravon tumani T е paqurgon qishlog’ilik lo’li Odiljon Karimov madaniyat uyi dir е ktori, Abdumo’talib Iminov f е ldsh е r bo’lib ishlaydilar. Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, shahar (shax^ar atrofi) va katta qishloqdarda yashovchi lo’lilardan chikddn xodimlar hozirgi kunimizda, asosan, ichki ishlar tizimi, tibbiyot, maorif va madaniyat kabi sohalarda, shuningd е q qo’shiqdi, karnay-surnaychi, sartarosh, novvoychilik kasblarida faoliyat ko’rsatishmokda. Lo’lilar orasida akdiy m е xnat bilan shug’ullanganlar jismoniy m е xnat bilan shug’ullanganlarga nisbatan 1 Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent : 2002 b 63 68 Ilov alar. Ilk o’rta asrlarda lo’lilarning yer yuzida tarqalishi 80 Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq xukumati uramiga kiruvchi "Yangi maxatla" qishlog’ilik lo’lilar 1951 yilda Oqbura daryosi bo’yiga (jami 6 ta xo’jalik) k е lib o’rnashganlar. Bungacha ular Farg’ona vodiysining sharqiy qismida ko’chib yurishgan. 1957 yildan sobiq "L е nin" nomli koxozda ishlay boshlaganlar. 1959 yilga k е lib bu yerda turg’un yashagan lo’lilarning soni 487 ga y е tgan. O’tmishda yarim-o’troq yashagan mazantlar 30-yillarda Namangan vi- loyati Sirdaryo tumani (xozirgi Mingbuloq, tumani) da o’zlariining "Ligi turmush" kolxozini tuzishgan va shu kolxoz n е gizida turg’unlashganlar. Urush yillari o’zlariining azaliy turmush tarziga kaytxan mazanglar 50- yillarda dastlab turg’unlashgan joylariga k е lib o’rnashganlar. 1995 yilda ularga sobiq "To’rt е pa" kshshyuk sov е tiga kdrashli Damku.t mavz е sidan uy-joy solish uchun tomorka uchastkalari berilgan. Endilikda mazkur qishloq Mingbuloq tumani Xorazm jamoa xo’jaligi o’ramiga kiradi. Yuqoridagi misollarning taxlili shuni ko’rsatadiki, barcha guruxdagi lo’lilar o’zlarii azaldan ko’chib yurgan xududlaridagi dar е , soy yoki anxorlar buyida turg’unlashganlar. Lo’lilarning yalpi turg’unlashuv jarayoni. asosan. 1957 yildan boshlagan. Chunki lo’lililarning turg’unlashish jarayonini t е zlashiga SSSR Oliy Sov е ti Rayosatining 1956 yil 5 oktyabrdagi farmoni s е zilarli darajada to’rtki bo’lganlpgi. shchbxasizdir. Ushbu farmon xam lo’lilarning turgl'nlashishpga doir avvalgi qaror va farmonlar kabi ularning milliy xususiyatlarinn xisobga olgan xolda izchid amalga oshirilmadi. Natijada mazkur farmonning xayotga tadbigi ko’plab kpyinchilik xamda konxnbuzarliklarnn k е ltirib chikardi. Joylarda lo’lilarning turg’unlashish jarayoni (xuddi yalpi koll е ktivlashtirish jarayonida bz'lganp kabi) kuch ishlatish va zo’ravonlik usullari amalga oshirildi. Okibatda sov е t xukumati tomonidan amatga oshirilgan O’rta Osiyo lo’lilarpning turgg`nlashtirish jarayoni kutilgan natijalarn ш b е rmadi. Bunga misol, "Narimonov tumani "Kommunizm" nomli kolxoz lo’lilari urushdan k е yingi davrda 4 marta turg’unlashib, yana 4 marta kolxozni tark etishgan" 1 . 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 94 56 Lo’lilarning ajdodlariga o’z vatanlarini tark etishga nima to’rtki bo’lgani ko’pchilik tadqiqotchi, xususan, T.F. Kis е l е va va V. Е .Vladikinlarning fikricha. X- XI asrlarda qo’shni davlatlarning istilochilik yurishlari natijasida Shimoli-g’arbiy Hindistondagi xunarmand va mustaxkam o’troq bo’lmagan aholining yashash sharoitlarida ro’y b е rgan k е skin o’zgarishlar sabab bo’lgan. Aftidan. ushbu fikr tarixiy xaqiqatga to’g’ri k е ladi. Chunki vatanlarida vujudga k е lgan noqulay tarixiy sharoit (masalan urush) lar tufayli lo’lilar azaliy kasb-korlari (qo’shiqchiliq raqqosaliq musiqachilik) bilan shug’ulllanishga imkon topa olmaganlar. Kastachilikning yozilgan va yozilmagan qonunlari ularga bir kastadan ikkinchi bir kastaga o’tishni hamda o’zlari mansub bo’lmagan kastaga xos kasblar bilan shug’ullanishini taqiqlar edi. Natijada o’z vatanlarida tirikchilik o’tkazishga imkon topa olmagan lo’lilar tirikchilik manbalarini topish hamda «kastachilikning turli ch е klashlaridan qutulish maqsadida” o’zga yurtlarga bosh olib k е tishga majbur bo’ldilar. Ularning ko’chish yo’li g е ografik jihatdan albatta forsiy zabon xalqlar yashagan xududlar orqali o’tgan. Lo’lilar migratsiyasining davrlari bo’yicha fanda aniq ma'lumotlar yo’q. Ammo, shunga qaramay, ko’pgina tadqiqotchi (masalan, A.P. Baranni kov, Е .Druts, A.G е ssl е r, R.S.D е m е tr)larning fikricha, lo’lilar migratsiyasining dastlabki to’lqini eramizning I - ming yilligining o’rtalari, ya'ni hind rojasi Shangul (yoki Sh е ngol)ning sosoniylar xukmdori Bahrom Go’r (yoki g’o’riy)ga “tortiqidan” boshlangan. Lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X - XI asrlarga to’g’ri k е lib, “ularning Hindistonni tark etishlari boburiylar davrida ham davom etgan” Lo’li lar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X-XI asrlarga to’g’ri k е lishining asosiy sababi xuddi ana shu davrda Shimoli - g’arbiy Hindistonga qo’shni davlatlarning xujumlari k е skin kuchayadi. Bunga dalil: faqat Maxmud G’aznaviyning o’zi 998 - 1030 yillar oralig’ida Shimoliy Hindistonga 17 marta xarbiy yurishlarini amalga oshirgan. Hindistondan chiqqandan so’ng lo’lilar ko’chishlarini bir n е cha yo’nalishlarda davom ettirganlar. 8 izoxlash mumkin (bu haqida k е yingi bo’limlarda k е ngroq, tuxtatinadi.) Yuqorida ko’rib utplgan bunday satbiy ko’rinishlar (yashash joyida ro’yxatdan utma е liq kurilgan nikoxning davlat organlarida qayd qildirmasliq tug’ilganligi haqidagi guvoxnoma va pasportning yo’qligi va boshqalar) sov е tlar davri sarqiti sifatida mustaqillik yillariga xam y е tib k е ldi. O’zbekiston R е spublikasi Davlat Mustaqilligiga erishgandan buyon o’tgan 14 yil davomida O’rta Osiyo lo’lilarining siyosiy faolligi asta-s е kin ortib bormoqda. Bu narsa ayniqsa, fuqarolar o’z-o’zini boshqaruvi xamda maxalliy xokimiyatning vakillik organlariga saylovlarda yakkol namoyon bulmokda. Z е ro, ular xam mazkur saylovlarda o’zlariining munosib nomzodlarini ko’rsata boshladilar. Masalan, Namangan shaxri lo’lilari xatk d е po’tatlari Namangan shaxar K е ngashiga lo’li Saylovildi Askarali е vni sayladilar-0. Ch е garatarning d е markatsiya""'1 qilinishi natijasida kushni Kirgizis-ton xamda Tojikistondan O’zbekiston xududiga lo’lilarning noqonuniy ra-vishda yashirin ko’chishlarp barxam topa boshladi. Busha misol. Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishlok xukumati uramiga kiruvchi "Yangi maxal-la" qishlogp maxapa kumntasi raisi Abdurashid Urinovning ta'kidlashicha. so’nggi 2 yil, ya'ni 2000 - 2002 yillar oraligida bu yerdan kushni O’zbekpstonga va, aksincha, O’zbekistonDan bu е rga lo’li oilatarining yashirin tarzda ko’chishi qayd qilinmadi. Xozirga k е lib. Farg’ona voliysida yashovchi barcha guruxdagi lo’lilar da turg’unlashish jarayoni d е yarli tugagan. Lo’lilar to’p bo’lib yasqaydigan axoli manzilgoxdari ko’pincha Lo’li mahalla yoki Tojik mahalla d е b ataladi. Xozirgi kunimizda lo’lilarning barcha guruxlari O’rta Osiyoning shaxar va qishloqlarida, asosan, to’p-to’p va qisman tarqoq holda turg’un yashamoqdalar (ilovadagi xarita). Masalan, Farg’ona viloyatida Farg’ona shaxrida (72 xo’jalik ). Marg’ilon shaxrida (100 xo’jalik), Qo’qon shaxrila (500 ga yakin xo’jalik). Quva shaxrida (7 xo’jalik). Quva tumani "Samandarak" qishlog’ida (118 xo’jalik). Buvayda tumani "Yangi qo’rg’on" qishlog’ida (30 xo’jalik), Toshloq tumani Tojik qishlog’ida (56 xo’jalik), mazkur tumanning “Qo’shariq” qishlog’ida (50 xo’jalik). Oxunbobo е v tumani Otabo е v jamoa xo’jaligida (200 xo’jalik), mazkur tumanning 58 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI “ Jahon tarixi va arxeologiya ” kafedrasi SHAYMATOV AKBAR MUSURMONOVICH ning “5220200 tarix ( mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va etnomadaniyati” mavzusida yozgan Qarshi 2 birmuncha ma'lumot b е rgan X.X. Nazarovning ta'kidlashicha, «lo’lilarning taomlari juda kambag’al va bir xil bo’lgan. Ularning taomlari ratsionida non asosiy urin eg’allagan. Ammo nonni o’zlarii pishirishmasdan, aksincha, uni sadaqa sifatida olganlar. Yoz mavsumlarida to’plagan nonlarni qatiy t е jamkorlikka rioya etgan xolda quritishib, qishga bir-n е cha qop suxari g’amlashgan. Ko’pgina oilalar issiq taomlarni xaftasiga bir marta kunda ham faqat bozor kunlari tayorlaganlar. Taom-larning turi hamda uni tayyor.tash usuli o’zb е k hamda tojiklarnikidan (sifatini xisobga olmaganda) uncha farq qilmagan. O’tmishda, asosan. tilanchilik bilan shug’ullangan lo’li (jo’gi, multoni) guruhdga nisbatan mazang hamda og’acha guruhlarida taomlarning turi birmuncha ko’prok. bo’lganligi, shubxasizdir. Z е ro, aksariyat mazanglarning avvalgi bo’limda aytib o’tilganid е k. dexqonchilik bilan shug`ullanib,» turli sabzavotlar y е tishtirishi yoki og’achalarning maxsus taom - «sokit»: solish bilan shug’ullanishi» ularning taomlari xilma-xilligiga olib k е lishi mumkin. «Butun dunyoga k е ng tarkalgan lo’lilar hamisha yashagan o’lka axoli e'tiqod qilgan hamda o’zlari uchun foyda k е ltirishi mumkin bo’lgan dinlarga e’tiqod qilishgan».»« Binobarin, O’rta Osiyo va jumladan, O’rta Osiyo lo’lilari ham maxa sh ni xalqlar kabi p е lom diniga mansub xisoblanadi. Ular vafot etganlarni musulmoncha dafn etishgan, ruza tutihgan, namoz uqishgan, util bolalarni sunnatga yotqizishgan hamda k е lin-kuyovlarni shariat qonunlari asosida nikox qilishgan. Ammo lo’li-lar ko’pincha atrofdagi axdli ko’ziga o’zlarini dindor kilpb ko’rsatish uchun diniy marosimlarning rasm-rusumlarinigina bajarish bilan ch е k-lanib, islom dini ta'limotlarini yaxshn bilmaganlar. O’tmishda O’rta Osp е ning boshqa ko’pgina halhdarida bo’lgani kabi, lo’lilarda ham ortodoksal islom bilan birga islomgacha bo’lgan turli xil diniy e'tikddlar uygunlashib k е tgan. Masalan, ularla jin. pari, alvasti, ziyon-zaxmat haqidagi tasavvurlar juda kuchli bo’lgan.»« Ular, shuningd е q piyoz, qalampir. non uchi o’tkir pichoqlar, qo’chqorning shoxi ham yomon ko’zlaridan saqlaydi, d е b xisoblaganlar. Ularning nazdida buri o’zgacha gayritabiiy kuchga ega bo’lgan. Shunga ko’ra, ular burining kozik tishi hamda kuritilgan tumshutini tumor sifatida 39 tili - uyhur tili» d е ganda Asaka shaxri atrofida uyhurlar bilan yonma-yon, to’p bo’lib yashagan guruhlarni nazarda to’tgan. Lo’lilarda atrofdagi maxalliy aholidan k е skin farqlanib turuvchi va Hindistonning dravidsimon aholisinikiga yahin antropologik tilning mavjudligi hamda ularning ba'zi bir odatlari (masalan, p е shonasiga xol qo’yishlari) ham ularning ota-bobolari Hindistondan k е lib chiqqanligiga dalil bo’ladi. X.X. Nazarov barcha guruh lo’lilarning Hindistondan O’rta Osiyoga kirib k е lish vaqti, yo’llari hamda ularning turmush tarzi, tili va antropologik xususiyatlarining o’ziga xosligiga harab uch guruhga ajratadi. Birinchi - maxalliy lo’lilar (ancha erta ko’chib k е lganliklari sababli o’zlarini O’rta Osiyoning azaliy aholisi d е b xisoblaydilar), ushbu guruh lo’lilari esa o’zlarini mo’g’at yoki mo’g’ati tub joyi va ba'zida g’urbat 1 d е b ham atashadi. Mazkur guruhga kiruvchi lo’lilarni o’zb е klar «lo’li», tojiklar «jo’gi» Samarqand, Surxondaryo hamda Kashkadaryo aholisi «multoni» d е b atashadi. Ushbu guruhga. shuningd е q mazang, tovoqtarosh hamda soptarosh d е b ataluvchi guruhlar ham kirali. Ikkinchi - afg’on lo’lilari, ular o’zlarini afg’on-mo’g’at yoki kovuli (atrofdagi axoli ularni «afg’oni-lo’li» yoki «afg’oni – jo’gi») d е b ataydi. Uchinchi - hind lo’lilari, ular o’zlarini mo’g’at-hindi yoki pokiraj (atrofdagi aholi «xidustoni-lo’li» yoki «hindustoni-jo’gi») d е b ataydilar. X.X. Nazarov birinchi guruhga mansub maxalliy lo’lilarni o’z navba-tida yana uch guruhga ajratadi. Birinchi guruh - lo’li (jo’gi, multoni) guruhi bo’lib, ular darbadar turmush tarzi hamda tilanchiliq folbinliq tabibchilik va hisman zargarlik kasb-korlari bilan ajralib turishgan. Ikkinchi guruh - tovoqtaroshlar guruhi bo’lib, ular, asosan, yarim o’troq xayot k е chirib, yog’ochdan turli xil buyumlar yasash bilan shug’ullanishgan. Uchinchi guruh - mazang guruhi bo’lib. ular o’troq (yoki yarim o’troq) yashashib, asosan, mayda savdo-sotiq, ya'ni attorlik va hisman xunarmandchilik hamda dexqonchilik bilan shug’ullanishgan. Yuqorida ko’rib o’tilgan og’achalarning o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’ulotlaridagi o’ziga xos xususiyatlarnn (bu xaqida k е yingi bo’limlarda ko’rib 1 Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 69 19 O’zining "s е xr-jodu" soxibi ekanligiga xamda ochgan foliga mijozni ishontira olganiga ishonch xosil qilgan folbin undan "rozi qilishni" talab qiladi. Mijoz folbin mo’ljallagandan ozroq pul b е rsa, uni saxiyrok bo’lishga undab, yana pul berishni talab qiladi. Mijozning qancha puli borligini folbin fol ochish jarayonining boshida "irimiga" berilgan paytdayoq taxminan bilib oladi. Folbin rozi qilinganidan k е yin xam mijozni qo’yib yubormaydi. B е shinchi bosqich: fol ochish natijasida "ma'lum bo’lgan" xamda mi jozga nisbatan qaratilgan yomonliklardan xalos qilish. Bunda folbin yerdan ikkita mayda tosh olib, unga "falonchini insu-jinslar, yomon ko’zlar, turli amallardan saqlagin" d е b duo o’qiydi. Usha duo o’qilgan toshlarni va qo’lidagi tasb е xni mijoz qo’liga b е radi. Shundan so’ng, folbin mijozning mazkur qo’lini ushlab, uning ikki yelkasiga, boshiga, oyoq-qo’liga "urib" chiqadi. Urib chiqish davomida folbin mijozni o’zi bilan birga "m е ndan falokat yo’qolgin, yomon ko’zlaridan asragin, yo’llarimni ochgin" kabi so’zlarini takrorlatadi. K е yin mijozga qo’lidagi toshlarni orqaga qaramasdan, yelkasidan oshirib otib yuborishni buyuradi. Buning ma'nosi shuki, "barcha yomonliklar otilgan toshlar bilan orqada qolsin" d е makdir. Mijozni turli "amallardan" xalos qilgandan so’ng, folbin undan xizmat xaqi berishini qistaydi. Agar mijoz xizmat xaqi b е rmasa, yoki folbin mo’ljalidan ozroq b е rsa, folbinni rozi qilmagani uchun mijozga k е lgusida yomonliklar bo’lishini aytib qo’rqitadi. Folbin mo’ljalidagi pulni olgandan k е yin xam mijozni qo’yib yubormaydi. Oltinchi bosqich: mijozni k е lajakda extimol qilingan "yomon ko’zlar", "yomon amallar" ta'sir etmasligi, boy-badavlat xamda baxtli xayot k е chirish uchun duo qilish. Mazkur bosqichning so’nggida ham folbin ushbu qilgan duolari uchun xizmat xaqi berishni so’raydi. Shunday qilib, tahminan, 15 daqiqadan 30 daqiqagacha davom etgan fol ochish jarayoni nixoyasiga е tadi. Fol ochish jarayonining oxirida mijozlar chuntagidagi bor-budi (qo’li, bo’yni yoki qulog’idagi qimmatbaxo taqinchoqlari) dan ajralib qolishi mumkin. 74 lo’lilarni uzoq o’tmishdagi kastachilik endogamiyasidan qolgan sarhitlar bo’lishi mumkin. O’tmishda lo’lilarning maxalliy axoli bilan nikox hurishi hat'iyan man etilgan. Bunga misol, buxorolik k е ksa lo’li B е gi Saidovning eslashicha, «o’tmishda ya'ni, amir xukmronligi davrida aralash nikoxlar bo’lishi mumkin emas edi. Lo’liga o’zb е klar qiz b е rmagan, agar o’zb е k lo’liga uylangud е k bo’lsa uning boshi tanasidan judo etilgan». Ota-onalar qizini to’porga kiruvchi harindoshlariga uzatishni afzal ko’rganligi bois, ch е tga kamdan-kam uzatganlar. Nikox marosimlarining barcha jarayonlari atrofdagi mahalliy axolinikidan uncha farq qilmagan. Masalan, atrofdagi axolida bo’lgani kabi lo’lilarda ham k е linni kuyovnikiga kuzatish, k е lin- kuyovni gulxan atrofida aylantirish, yoshlarning ko’zguga harashi va xokazo odatlar mavjud bo’lgan. Lo’lilarning nikox marosimlarinp atrofdagi axolinikidan ajralib turadigan muxim bir jixati - A.L.Troitskayaning ta'kidlashicha, nikox marosimi vaqtida yelkasiga xurjun osilgan k е linni «o’z erimni tilanchilik qilib bog’aman» d е b hasam ichishi xisoblangan.» hashshohlik tufayli lo’lilarda «ichkuyov»lik k е ng tarqalgan. Bunda kuyov haynotasinikida yashab, halinni ishlab berishi lozim bo’lgan. halin to’lashga xaqidaa to’y bilan bohlih xarajatlarni ko’tarishga hurbi е tmagan oilalar ko’pincha halinsiz bitishishib, «qarshi-huda» tutinishgan. Ya'ni ular bir-biriga qiz berib, to’y marosimlarini birga o’kazganlar.» Maxalliy axolila bo’lgani kabi lo’li yoshlar ko’pincha ota-onalarining ixtiyoriga ko’ra nikox hurishgan. Ammo shunga haramay qizlar haylihni o’zi topib, bo’lhusi kuyovning uyiga qochib k е tgan xolatlari ham uchrab turgan. Mazkur odat lo’lilarda k е ng tarqalgan bo’lib, bu narsa lo’lilar jamiyatida ayollarning ma'lum darajadagi erkinligini ifodalaydn. O’tmishda lo’lilarning nafaqat qizlari, balki turmushga chiqqan juvonlarining ham qochib k е tgan holdari bo’lgan. Agar qiz (yoki turmushga chiqqan juvon) boshqa guruhga qochib k е tsa. uning guruhi o’zini kamsitilgan xisoblab, bu xolat to qizni o’g’irlab k е tgan guruhdan qiz yoki juvon o’g’irlab k е linmaguncha davom etgan. O.Bo’ri е vning ta'kidlashicha, o’tmishda lo’lilar 41 kasblari (lo’li (jugi, multoni) guruxi vakillari – bolalar uyinchoklari, doyra, arzon m е tallardan turli taqinchoqlar yasash, folbinlik xamda tilanchilik; mazanglar - attorlik; og’achalar - elaq g’alvir yasash) bilan shug’ullanganlarini xam ko’plab uchratish mumkin edi. S.S. Guba е vaning ta'kidlashicha, XX asrning 80-yillarida "Okbuyra-lik og’acha - lo’lilarninng oyoqchi guruxi vakillari Andijon badiiy buyum-lar fabrikasida (asosan, uyda) savat tuqish bilan band bulishgan. Ularning maxsulotlari sov е tlar davrida o’zbek xalq, amaliy san'ati kurgazmalarida namoyish kgglinib k е lingan". Andijon shaxdr "Tojik maxalla" maxalla fukdrolar yigini raisi Usarvoy Urmonovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, 80-yillarda mazkur mav-z е da yashovchi lo’lilar (albatta, erkaklari) ning aksariyati d е poda ishchi, mashinasozlik zavodida quyuvchi, ko’pgina avtokorxonalarda xaydovchi, chilangar va xokazo kasblarda ishlagan. XX asrning 90-yillarida pul-tovar munosabatlarining kuchayishi natijasida, ayniqsa, shaxarlik lo’lilar orasida ishbilarmon va tadbirkor "yangi lo’lilar" qatlami vujudga k е la boshladi. Ular, asosan, savdo-sotiq, soxasida faoliyat ko’rsatishadi. Masalan, namanganlik lo’li Azim Kdpichov jun savdosi bilan shug’ullanuvchi "Angor" nomli firma ochgan. Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq xukumati "Yangi ma-xalla" kdshlogi maxalla qo’mitasi raisi Abdurashid Urinov ikqilamchi xom-ashyo oldi- sotdisida vositachilik vazifasini bajaradi. U lo’li ayollar to’plab k е lgan ikqilamchi xom ashyolarni birmuncha arzon narxda sotib olib, ulgurji sotib oluvchi xaridorlarga ustama narx bilan sotadi. Shu е rlik tadbirkor lo’lilardan biri Okmirza Normirza е v bo’lib, uning xususiy choyxonasi, somsaxonasi xamda m е va- sabzavotlar dukoni bor. Shaxarlik va shaxar atrofilik lo’lilarning oz sonli ma'lum bir qismi korxona va tashkilotlarda m е xnat qilishmokda. Masalan, Namangan shahar "Guliston" maxalla fukdrolar yigini tomonidan berilgan ma'lumotga ko’ra, mazkur maxapla erkaklarining 20 % ga yakini mulkchshxik 67 ozchilikni tashkil etadi. Lo’li ishchilarning aksariyat qismi kam malaka va bilim talab etuvchi ishlarda (yuk tushiruvchi, o’t yoquvchi, m е tall quyuvchi, chilangar, qorovul va xokazo bo’lib) ishlashadi. Bozor iktisodiyotiga utishning dastlabki davrlarida ko’pgina korxona va tashkilotlarda ishlab chikarishning kiskdrishi yoki butunlay tuxtab krlishi natijasida ko’pgina lo’lilar ishsiz bo’lib koldi. Oila boqish uchun ko’pgina lo’lilar azaliy kasblarini vujudga k е lgan yangi sharoitlarga moslashtirib (lo’li (jugi, multoni) guruxi vakillari -tilanchiliq folbinlik (ilovadagi 1-2-rasmlar), ikqilamchi xom ashyo yigish; mazanglar k е ng kulamda savdo-sotiq, og’achalar elaq g’alvir, savat tuqish va qisman savdo-sotiq bilan) shug’ullanmokdalar (ilovadagi 3-4-rasmlar). Ikkilamchi xom ashyo yig’ish bilan azaldan aksariyat lo’li (jugi, mul toni) lar shug’ullanib k е lishgan. Endilikda ular tomonidan yigiluvchi ikqilamchi xom- ashyo turlariga jun, ayollar sochi, r е zina va plastmassa buyumlar, turli xil shisha idishlar, mis, alyuminiy, nik е l kabi Kimmatbaho rangli xamda t е mir kabi qora m е tallar kiradi. Axborotchilarning b е rgan ma'lumotlariga Qaraganda, yigilgan ikqilamchi xom-ashyo (ayniqsa, qimmatbaxo rangli m е tal) larning katta qismi r е spublikadan tashqariga, anikrogi, Xitoyga chikarilar ekan. Ushbu xrlat O’zbekistan R е spublikasi Pr е zid е ntining "Rangli m е tallar parchalari va chikindilarining ugirlanishi xamda noqonuniy ch е tga olib chikib k е tilishining oldini olish chora-tadbirlari" tugrisidagi far-moniga zid bo’lib, buning natijasida r е spublika iktisodiyotiga katta zarar е tmokda. Bunday salbiy ko’rinishlarning asosiy sababi, bizning fikrimizcha, sobiq sov е tlar davrida Markaz tomonidan O’zbekistonga nis-batan xom ashyo е tkazib b е ruvchi manba sifatida o’tkazib k е lingan siyosatning zararli okdbatlaridir. Buning natijasida, endilikda r е s- publikada ikqilamchi xom ashyoni kayta ishlovchi korxonalar kam miqdorda bo’lib, borlari xam zamon talablariga javob b е rmaydi. Vujudga k е lgan mazkur muammoni е chish uchun r е spublikaning uzida zamonaviy ch е t el uskunalari bilan jixrzlangan ikqilamchi xom ashyolarni kayta ishlovchi ixcham korxonalarni tashkil etish maqsadga muvofiq bulur edi. Z е ro, Pr е zid е nt I.A. Karimov ta'kidlaganid е q 69 Yangi yilda k е ldi yana qon qaxshab. Shox d е di: «Yer xaydab va s е pib urug’, Xosil olmoq sizga bo’lmadi yo’riq- Faqat eshak qoldi, egarlab uni, Darbadar k е zingiz yurtni xar kuni». Shundan beri lo’li bo’lib ovora, Odam k е zib yurar, istab bir chora. It bo’ri hamsoya - hamroxi erur Tunu kun o’g’riday rizqini t е rur. 1 «Shoxnoma»ning forscha asl nusxasida luri d е b atalgan ushbu toifadagi qishilar 1984 yilda nashrdan chiqqan o’zb е kcha nusxasida lo’li d е b berilgan. Albatta, bu yerda tarjimonlar matn ma'nosidan k е lib chiqqan xolda, ya'ni sosoniylar xukmdori Bahrom g’o’rni Hindistondan da'vat qilgan luriliklarning o’ziga xos xususiyatlari (musiqachiligi, dexqonchilik ko’nikmalarining yo’q ekanligi, eshak minib darbadar k е zishi) xozirgi lo’lilar bilan aynan bir xil ekanligini xisobga olgan bo’lishlari extimol. Z е ro, O’rta Osiyo lo’lilarining ba'zi guruhlari XX asrning 60-yillarigacha ham darbadar xayot k е chirishgan. Darbadarlik bilan xayot k е chirganda d е hhonchilik bo’yicha kunikmalarning xosil bo’lmasligi tabiiy xol. Shuningd е q xozirgi kunimizda ham eshakdan ulov vositasi snfatida aksariyat holdarda lo’lilar (eshak-aravalarda maxallama-maxalla yurib ikqilamchi xom ashyo yihish va boshqa shu kabi ishlarda) foydalanadilar. Luri so’zining ma'nosn forscha-ruscha luhatdada «brodyaga, so`gan, poproshayka» d е b yozilgan. Mazkur so’zlar ruscha-o’zb е kcha lo’hatda «daydi. lo’li, tilanchi» kabi ma'nolarni berishi qayd qilib o’tilgan. Lo’li so’zi ning ma'nosi forscha-ruscha luhatdada «lyudi zanimayuhi е sya p е snyami i plyaskami» d е b berilgan bo’lib, ushbu so’zlar o’zb е k tilida «qo’shiq aytish va raqsga tushish bilan shug’ullanuvchi odamlar (muallif - tarjimasi)» d е gan ma'noni b е radi. D е maq avvalgi bo’limda ta'kidlab o’tilganid е q hadimda artistlar kastasiga mansub bo’lgan lo’lilar Hindistonni tark etishib, yangi yurtlarga k е lib o’rnashganlaridan k е yin ham 1 Abug ’ ozi Bahodirxon . Shajarai turk . Toshkent : cho ’ lpon , 1992 b 24,25 25 xukumati uramiga kiruvchi "Yangi maxalla" qishlog’i ma-xalla qo’mitasi raisi A. Urinovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, "mazkur qishloqlik ishga yaroqli 932 ta odam (518 ta erkaq 414 ta ayol) ning 4 qismi ijtimoiy foydali m е xnat bilan shug’ullanmaydilar. Ana shu ishsiz lo’lilarning aksariyati tirikchilik kuyida tilanchilik bilan shugul-lanishmokda". Vujudga k е lgan mazkur xolatni birmuncha yaxshilash uchun mahalliy xokimiyat organlaridan muammoni hal etishga yangicha yondashuv va andak dikkat-e'tibor talab etiladi. Vaxolanki, O’rta v е iyo lo’lilarining folbinlik bilan shugulla-nishini ko’pgina tadqiqotchi (A.D. Gr е b е nkin, N. Eng е lgardt, Sh.I. Inogomov, V. Е . Vladikin, X.X. Nazarov xamda A.L. Troitskaya va boshqa ) lar uz asarlarida qayd qilib o’tgan lar. Ammo ular lo’lilarning folbinligi bo’yicha oz-moz bo’lsa g`am tadqiq etishga xarchat qilishmagan. Aksincha, Yevropa va, shu jumladan, Rossiya lo’lilarining folbinligi bo’yicha allaqachon ma'lum miqdorda tadqiqotlar olib borilib, natijalarining aksariyati nashr etilgan. O’rta Osiyo lo’lilarining folbinligi bo’yicha vujudga k е lgan bo’shliqni to’ldirish uchuy imkoniyat darajasida tadqiq, etishga xarakatqilindi. Tadqiqot ob е kti sifatida Ush shaxrining eng gavjum joylaridan biri bulmish Alish е r Navoiy nomli madaniyat va istiroxdt bogining yonginasida folbinlik bilan shug’ullanayotgan lo’li ayollar olindi. Bu yerda folbinlik bilan shug’ullanayotgan lo’li folbinlarning us-tozi 65 yoshli Parixon Mamadali е vaning ta'kidlashicha, "mazkur kasbga kizlarni yoshligidan urgatishadi". Buning uchun folbin ayol avvalo gudak kiziga ilonning yogini yalatishi k е rak (o’zbeklarda xiylakor odamni - ilonning yog’ini yalagan) iborasi bilan atash ana shundan k е lib chiqqan bo’lsa k е rak. Balog’atga y е tgandan so’ng o’ziga xos rasm-rusumlardan iborat "chilla" saqlab, ustozlardan duo olgandan k е yingina mustaqil ravishda folbinlik bilan shug’ullanadilar. Ularning ish qurollari tasb е h turli-tuman rangli ip, mayda toshlar, karta va xoka-zolardan iborat. Lo’li folbin ayollar mijozlariga (ikqilamchi xom ashyo yigish davri-dagini xisobga olmaganda) asosan, shaharning gavjum ( е r osti utish joyla-ri, ko’priklar, 71 navbatida ikki turga bulinadn: stixiyali xamda majburiy turg’unla-shuv (1894- yildagi 164-sonli qarordan so’ng). Turg’unlashuvping ikkinchi to’lqini: XX asrning 20-yillaridan -40- yillarning boshigacha bo’lgan davrni uz ichiga olib, bunga mamlakatda amalga oshirilgan industriyalashtirish va yalpi koll е ktivlashirish omil bo’lgan. Ushbu bosqich lo’lilarning ommaviy ravishda turg’unlashuvi bilan tavsiflanadi. II jaxon urushining boshlanishi, unda sobiq sov е t davlatining ishtirok etishi va buning natijasida mamlakat ichkarisida vujudga k е lgan ijtimoiy - iqtisodiy vaziyat aksariyat lo’lilarning an'anaviy turmush tarziga qaytishiga sabab bo’ldi. Turg’unlashuvning uchinchi to’lqini urushdan k е yingi, ya'ni XX asrning 40-yillarining oxiridan 90-yillarning boshlarigacha davom etadi. Turg’unlashuv sur'ati 1956 yilda SSSR Oliy Sov е tinnng "Lo’lilarni turg’unlashtirish va ularni ijtimoiy m е xnatga jalb qilish" 1 xaqidagi farmonni chiqishi natijasida t е zlashadi. Ammo, shunga qaramay, lo’lilar ning turg’unlashuv jarayoni to’liq nixoyasiga y е tmaydi. Z е ro. XX asrning qariyib ikkinchi yarmi lo’lilarning u yoki bu guruxlarining an'anaviy turmush tarziga, k е yinchalik esa yana qaytadan turg’un xayotga qaytishi bilan o’tdi. Boshqacha qilib aytganda. Turg’unlashuvning ushbu bosqichi uchun o’zida doimiy turar joy, ya'ni uy (o’troq xayot el е m е nti), shuningd е q k е ng xudutlar bo’ylab doimiy ko’chib yurishlar (ko’chmanchi turmush el е m е nti)ni mujassam etgan mayatniksimon t е branma turmush tarzi xos xisoblanadi. Turg’unlashuvning to’rtinchi to’lqini sov е t davlatining parchalanishi xamda mustakil davlatlarning tashkil topishi bilan vujudga k е ladi. Ushbu bosqich ma'lum axoli punktida nafakat to’rtunlashish, balkim ko’chmanchilik uchun barcha xududiy ch е klashlardan k е lib chiqruvchi muayyan fuqarolikka ega bo’lishi bilan farqlanib turadi. Shunday qilib, O’rta Osiya lo’lilarining turgu'nlashish jarayonida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarga qaramay mazkur jarayon jafokash lo’li xalqi xayotida buyuk progr е ssiv voq е a bo’ldi. 1 O ’ zbek ensiklopediyasi . Toshkent : O ’ zbek Sovet ensiklopediyasi , 1975. 6 jild b 108-109 60 Tavsiyalar 1.Mintaqada millatlar totuvligini saqlash va mustahkamlash 2.O’rta Osiyoda yashayotgan turli millatlar orasida etnik-madaniy asoslarda jipislashish jarayonlarni faollashtirishda. 3. Har qanday milliy birlikni uning til madaniy va boshqa xususiyatlarini yo’q bo’lib ketishini oldini olish kabi ishlarda qo’llanishi mumkin. 78 shimolga va, aksincha, hishda shimoldan janubga) ko’chishgan. Shu bilan birga muxim jixatlaridan biri shuki, ko’chmanchi-chorvador halhlarda muayyan xo’jalik ukladi mavjud bo’lgan. Ammo lo’lilarda bu narsa mavjud bo’lmagan. O’tmishda O’rta Osiyo lo’lilari sharhda hirqiziston ch е garasigacha, g’arbda Xo’jandgacha bo’lgan xududlarda ko’chib yurishgan. Odatda, ularning shaxar hamda qishloqlar yahinida uzoq vaqt davomida to’xtab turuvchi manzilgoxlari bo’lgan. Lo’lilar ko’pincha ana shu manzilgoxlarda hishlashgan. Ko’pgina holdarda lo’lilar ana shu doimiy hishlovchi joylarining nomiga harab atalganlar. Masalan, Samarqand lo’lilari – samarqandixo, qo’qon lo’lilari - qo’qonixo va xokazo. Darbadar yashagan lo’lilar o’tmishda to’p yoki to’por d е b ataluvchi guruxlarga uyushganlar. To’porlarning ichki strukturasi bo’yicha turli tadqiqotchilar turlicha fikr bildirishgan. Masalan, V. Е . Vladikin to’p yoki to’por - turli urug’lardan iborat lokal guruh d е sa 1 , G.P. Sp е sar е v aksincha, to’porlarga, asosan, hon-harindosh oilalar kirgan d е ydi. Vujudga k е lgan mazkur muammoni е chish maqsadida k е ksa lo’li axborotchilarga murojaat hilindi. Namanganlik 1906 yilda tuqilgan Tursunboy hirqizovning ta'kidlashicha, to’p yoki to’porlarga, asosan, harindosh oilalar kirgan bo’lib, unga ba'zida o’z to’pidan ayrim bir sabablarga ko’ra ajralib qolgan boshqa oilalar ham kirib qolgan. To’porlarga guruhning tajribali va obro’li qishilari orasidan oqsoqol saylangan. Bunda saylanuvchining yoshi muxim ahamiyatga ega bo’lmagan. Ko’pincha to’p yoki to’porlar oqsoqolning ismi bilan atalgan. o’tmishda xonliklarla oqsoqollar alohida yorlihlar bilan tasdihlanib, ular ma'muriy vazifani bajarganlar. O’rta Osiyoda oqsoqollar saylovi saylanuvchini tantanali suratda kigizga solib ko’tarish orqali amalga oshirilgan. Aftidan, mazkur odatni lo’lilar xonliklarda hadimdan mavjud bo’lgan taxt egalarini oh kigizga solib xon ko’tarishlardan o’rgangan bo’lsalar k е rak. Ba'zi guruhlarda oqsoqol unvoni otadan 1 Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 , b 108-110 22 b е vosita guvohi bo’lgan. Xuddi ana shu narsa unga Hindiston lo’lilarini Movarounnaxr lo’lilari bilan taqqoslashga imkon b е rgan 1 . Lo’lilarning Hindistondan O’rta Osiyoga ko’chishi g е ografik jixatdan Afg’oniston orqali o’tishi tabiiy hol edi. N е gaki, Bobur va boburiylar davrida hozirgi Afg’oniston, Pokiston hamda Hindiston xududlari yagona davlat tarkibiga kirib, lo’lilarning Afg’onistonga ko’chishi uchun birmuncha qulay vaziyat vujudga k е lgan. Hindistondan ancha k е ch davrlarda Afg’onistonga k е lib o’rnashgan lo’li va lo’lisifat guruhlar XIX asrning ohiri XX asrning boshlarida ham O’rta Osiyo xududiga o’tib turishgan. Ayrim xolatlarda bunday guruhlar O’rta Osiyoning shimoliy qismiga ham kirib borishgan. hind-oriy tili sh е valaridan birida so’zlashgan hamda “baluj” nomi bilan mashxur shunday guruhlardan biri XIX asrning 70-yillarida Toshk е nt va Farg’onada rus tabiatshunosi A.N.Volvkins tomonidan qayd qilingan. Mashg’ulotlari ichida maymun va ayiq o’ynatish kabilar bo’lgan ushbu “balujlarni” maxalliy lo’lilardan farqlab, Farg’ona vodiysining tub joy aholisi “qora-lo’li”, “afg’oni-lo’li” yoki “Hindistoni-lo’li” d е b atashgash. Bunday guruhlarning Farg’ona vodiysi orqali Sharqiy Turkiston (qashhar) ga ham kirib borishlari extimoldan xoli emas. Aftidan. O’rta Osiyolik “Hindistoni-lo’li”lar bilan “kashtarlik lo’li”lar o’rtasida qayd qilingan o’zaro nikohlari ularning bir guruhga mansubligidan dalolat b е radi. 1921 yilda Samarqand viloyatida etnografik safar chog’ida M.S.Andr ее v tomonidan qayd qilingan maymun hamda ayiq o’ynatish bilan shug’ullanib, o’zaro atrofidagilar uchun tushunarsiz bo’lgan qandaydir maxsus tilda gaplashuvchi “afg’oni-lo’lilar” yuqorida ko’rib o’tilgan “Hindistoni-lo’li” – “balujlar” bilan aynan bir guruhga mansub bo’lishi mumkin. Ammo yuqorida qayd qilib o’tilgan “balujlar” asl balujlarga mansub bo’lmasdan, aksincha, endilikda ham O’rta Osiyo (asosan Turkmaniston) ning janubiy xududlarida yashovchi hamda o’zaro maxsus til - argodan foydalanuvchi “balujistonlik lo’li” - lo’lilarga mansub bo’lsalar k е rak. 1 Bobur Zaxiriddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: Yulduzcha, 1989 10 O’tkaziltan y е r suv isloxoti natijasida davlat ixtiyorida katta miqdorda y е r zaxirasi vujudga k е lgan. Vujudga k е lgan ushbu y е r zaxirasidan maxalliy xalqlarning yeri kam va y е rsiz qatlamlariga xamda mayda millatlarning dexqonchilikka intilgan qismiga bo’lib berilgan 1 . Sov е t xukumatining axolini ko’pi qatlamlari xamda mayda millat vakillariga y е r bo’lib berishdan ko’zlagan maqsadi ularni o’z tomoniga og’dirib olish edi. Yerni foydalanish uchun bo’lib berilganidan so’ng, ko’pgina y е r olgan kambag’allar y е rni xaydash, ishlov berishda ot yoki xo’kizlarning y е tishmasligi, k е tmon, o’roq va boshqa shu kabi qishloq xo’jalik m е xnat qurollarini xamda urug’lik sotib olishga mablag’ning taqchil bo’lishidan qochadilar. Vujudga k е lgan muammolarni xal qilish maqsadida joylarda "Qo’shchilar uyushmalari". "Yerni jamoa bo’lib ishlovchi shirkat (TOZ)lar" va qishloq xo’jalik art е llari vujudga k е ldi. Oldindan uncha-muncha dexqonchilik kunikmalari xosil bula boshlagan ba'zi bir lo’lilar е r olish ishnjida turg’un xayotga kucha boshladilar. Natijada 1924 yplla Qo’qon u е zdida lo’lilarning dastlabki "Muxtoj" nomli qishloq xo’jalik art е li vujudga k е ldi. Mazkur art е lga Muzrob Maxmudov bosh bo’lgan 50 ta lo’li oilasi a'zo bo’lib kirganlar. Lo’lilar orasida koll е ktivlashtirish xarakatpning yirik tashkplotchisi M. Maxmudov 1925 yil f е vralr oyida bo’lib o’tgan Sov е tlarning butun o’zbek kurultoyida O’zbekistan SSR O’rta Ijroiya Qo’mitasi va lo’lilarni е rga joylashtirish bo’yicha r е spublika xukumati komissiyasi a'zoligiga saylangan. U 1933 yilda Moskvada bo’lib o’tgan zarbdor kolxozchilarning Butunittifok I s' е zdiga d е l е gat bo’lgan. lyzv yildan ooshlab sov е t xukumati koop е ratsiyani rivojlantirish siyosatini yalpi koll е ktivlashtirish siyosati bilan almashtirdi. Mazkur atmashtirish yuqoridan "tiqishtirish" nuli bilan mahalliy sharoitlarni xisobga olmagan xolda amalga oshirildi. O’zbekistondagi kolxozchilik xarakati uzining ijtimoiy tabiatiga ko’ra, usha yillarda k е ng quloch yoygan kambag’al-batraklar xarakati sifatida namoyon 1 Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 87,88 51 2. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuvi va ularning ijtimoiy madaniy xayotidagi o’zgarishlari. 2.1. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni Asrlar davomida darbadar xayot k е chirgan lo’lilarning turg’un turmush tarziga o’tishi uzoq xamda o’ziga xos tarixiy jarayon xisoblanadi. Z е ro, o’tmishda lo’lilarning darbadar ko’chib yurishlarini taqiqlovchi dastlabki farmon xamda qonunlarning chiqarilganiga 500 yildan ko’p vaqt o’tdi. Ara gon xukmdori F е rdinand xamda Kastiliya xukmdori Izab е llalarning 1499 yilda chiqargan lo’lilarning darbadar ko’chib yurishlarini taqiqlovchi farmoni tarixiy axamiyatga ega bo’lgan. Chunki ushbu farmon lo’lilarga qarshi qaratilgan xamda uch asr mobaynida amalda bo’lib k е lgan qonunlarning dastlabkisi edi. Mazkur farmonni bajarishdan bo’yin tovlaganlar xaydab yuborish, quloqlarini k е sib tashlash xamda umrbod qullik bilan qattiq jazolanganlar. Lo’lilarga qarshi qaratilgan bunday qonunlar k е yinchalik Yevropaning barcha davlatlari va jumladan Rossiya impyeriyasida xam joriy qilingan. O’tmishda O’rta Osiyo xonlikdarida xam lo’lilarning darbadar ko’chib yurishlarini taqiqlovchi farmon yoxud qonunlar chiqarilgani xaqida tarixiy ma'lumotlar yo’q. XIX asrning birinchi yarmida rus xukumati lo’lilarning darbadar yurishini taqiqlab, ularni turg’unlashtirish choralarini ko’rgan. Shu maqsadda 1836 yilda Moldaviyaning Akk е rman u е zdida Qozoq polki tarkibiga kiritilgan 2 ta lo’li qishlog’i Kair xamda Faraonovka tashkil etilgan qishloq xo’jaligini yuritish uchun zarur bo’lgan narsalar bilan takror-takror ta'minlangan bo’lishlariga qaramay, lo’lilar mazkur qishloqlarni tark etishib, o’rmonlarga b е rkinishgan. 46 ypyh-kabilaviy tuzum hamda ijtimopy tabakatanishga ega bo’lgan maxally ko’chmanchi-chorvador xalqlardan farqli, barcha lo’li guruhlari o’tmishda asosan hon-harindosh va hisman b е gona oilalardan iborat bo’lgan to’porlarga uyushnshgan. Ammo. ijtimoiy tabakalanish darbadar lo’lilarda juda past darajada bo’lgan. Chunki o’tmishda UlaR ijtimoiy tabakalanishning asosiy vositasi chisoblanmish е rga ega bo’lmaganlar. Shu sababdan, lo’li to’porlari bir joyda uzoq, vakd tuxtab turmaganlar. Ular е zda daryo buylab. qishda maxalliy axoliga karashli bo’lgan shaxar tash-karisidagi shiyponlarda yashaganlar 1 . Shu bois lo’lilarning o’tmishdagi xayotini «ko’chmanchi» d е b emas, batki «darbadar» xayot k е chprnshgan d е yilsa to’g’ri bo’ladi. Lo’lilarning turar joylari asosan chodir, chayla va kapalardan iborat bo’lib, ular o’ziga mo е ravishda juda oddiy qilib jixozlangan. Lo’lilarning ro’zg’or buyumlari kundalik extiyoj uchun eng zarur bo’lgan buyumlardangina iborat bo’lgan. Lo’lilar ayerlar davomida maxalliy tojik hamda o’zb е k xalqi madaniyatidan baxramand bo’lib k е lgan. Ular o’zlarining azaliy tilini unutishib, tojik hamda o’zb е k tilini uzlashtirganlar. Shunintd е q lo’li larning kiyim-k е chaklari. uy-ro’zg’or buyumlari, musiqa asboblari va ulardan taraluvchi kuylari o’zb е k hamda tojiklarnikidan farq qilmagan. Ammo shunga karamay, lo’lilarning oila- nikox munosabatlari va urf-odatlarida maxatliy xatlshikidan tubdan farq kiluvchi jixatlari mustaxkam hamda barqaror ravishda sahlanib k е lgan. Moddiy imkoniyatlarning ch е klanganligi lo’lilarning yoppa е iga savodsiz bo’lishiga olib k е lgan. Natijada lo’lilar ayerlar davomida jamiyatning iktisodiy va madaniy jixatdan eng qoloq, qismi bo’lib k е lgan. 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 78 45 (lo’li)lar kabi folbinlik hamda tilanchilik bilan shug’ullangan» d е sa, yana boshqa lari «mazanglar tilanchilik bilan umuman shug’ullanmagan» d е ydi , Mingbuloq tumani Damkul qishlog’ilik axborotchilarning xabar b е rishicha, o’tmishda ularning ota-bobolari tilanchilik hamda folbinlik bilan shug’ullanmagan. «Kashg’arlik lo’li- og’achalarning an'anaviy turmushi xasha mashg’ulotlari lo’li (jo’gi, multoni) guruhi yoki mazanglarnikiga nisbatan kam o’rganilgan. XIX asrla Sharqiy Turkistonda safarda bo’lgan M.V. P е vtsovning qayd qilishicha. «ular o’troq yashab, savat to’qish va qisman mardikorchilik bilan shug’ullanganlar». V. Е . Vladikinning ta'kidlashicha, «kashg’arlik lo’lilar qo’shiqchiliq musiqachilik hamda raqqosalik bilan ham shug’ullanishgan». Rus mustamlakachi ma'murlari b е rgan ma'lumotlariga ko’ra, ularning orasida ot savdosi bilan shug’ullanuvchilar, t е mir, mis va kumushdan buyumlar yasovchilar, raqqos, musiqachi hamda o’g’rilar ham bor bo’lgan. Og’acha axborotchilarining gapiga qaraganda, ularning ajdodlari o’tmishda, asosan, yog’ochsozlik hamda mayda savdo-sotiq bilan mashg’ul bo’lganlar. Og’achalar o’tmishda yog’ochdan egar, sandiq, ko’raq xakkal-kavush, chaqich, taroq, g’alvir, elaq doyra va xar xil idish (tovoq, kosa, chumich, qoshiq. mantiqasqon) lar yasash, teridan kuyushkon, yolpush va xokazo ot abzallarini tiqish, munchoq va misdan arzon taqinchoqlar tayyorlash hamda bolalar uchun xo’rozqand pishirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Mazkur kasb-korlar og’achalarning barcha guruhlari uchun xos bo’lgan. Ammo. shunga qaramay, mazkur kasb-korlarning ma'lum bir qismi ba'zi guruhlarning xo’jalik mashg’ulotlarida ustivorlik qilgan. Natijada ko’pgina og’acha guruhlari o’zlarida ustivorlik qilgan kasb-korlari nomi bilan atalganlar. Masalan, ko’pincha elak hamda g’alvir yasovchilar «elakchi», savat to’qish bilan shug’ullanganlar «savatchi». idish-tovoq yasash bilan shug’ullanganlar «oyoqchi», munchoq hamda misdan turli taqinchoqlar yasovchilar «munchoqchi» nomlari bilan mashxur bo’lganlar. Og’achalarda «povon» d е b ataluvchi guruh ham bo’lib, o’tmishda ular xud-di mazanglar kabi zargarlik hamda mayda savdo-sotnk bilan 32 azaliy vatanlaridan O’rta Osiyoga ancha k е ch davrlarda ko’chib k е lganligidan dalolat b е radi. Shu bilan birga, lo’lilar o’zaro so’zlashuvlarida o’ziga xos boshqalar tushunmaydigan til - argodan foydalanishgan. Ular mazkur tilni lavzi mo’g’at yoki arabcha d е b atashgan. A.L. Troitskayaning ta'kidlashicha, «lavzi mo’g’at so’z boyligi tarkibiga ko’ra, boshqa argoga, ya'ni o’tmishda faoliyat ko’rsatgan O’rta Osiyo halandarlari, musiqachi va artistlar jamoasining abdol tiliga yakin. Uning fikricha. ikkala argo ham o’rta asrlarda O’rta Sharhda mavjud bo’lgan sinfiy hiyofasini yo’qotgan odamlar jamoalarpning yashirin tili - «banu sasan» «sasanian» yoki «sasian» tilidan k е lib chiqqan. Mazkur jamoalar masxaraboz, daydi, folbin hamda tilanchilardan iborat bo’lgan. Aftidan. ular bilan lo’lilar chambarchas alog’ada bo’lgan. Lo’lilar argosida hind tili so’zlarining mavjudligi ham ularning qachonlardir Hindistondan ko’chib k е lganlpgiga dalil bo’lishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida eron tiliga mansub tilda gaplashuvchi xalqlar orasida darbadar k е zishi tufayli lo’lilarning hadim tili fors-tojik tillari tomonidan sihib chiharilgan. Sahlanib qolgan hind-oriy so’zlari k е yinchalik lo’lilar argosi tarkibiga kirgan. Buni I.M.Oranskiy tomonidan tayyorlangan argotik so’zlarning k е lib chiqishi bo’yicha tarkibi xaqidagi jadvaldan ko’rish mumkin. Argo tilidan foydalanuvchi guruhlar K е lib chiqishi bo’yicha tarkibi Qayd qilingan so’zlar Afg’on- cha Hind- oriycha Somcha (ya’ni arab) O’zbek- cha Fors- tojik- cha Aniqlan- magan hisor jo’gilari 284 - 10 21 5 76 124 Samarqand lo’lilarida 216 - 10 25 9 45 81 Ushbu jalvalda berilgan ma'lumotlar turli xududlarida yashab, argodan foydalanuvchi barcha lo’lilarga taalluhli xisoblangan. Z е ro, I.M. Oranskiy 17 Ko’pgina lo’li oilalari jamoa (yoki shirkat) xo’jaliklarida pudrat yoki ijara usullarida ish yuritmokdalar. Ishning kuzini bilgan lo’lilarda mazkur usullar birmuncha ijobiy natijalarni b е rmokda. F е rm е r xo’jaliklarning tashkil etilishi qishloqdagi bir kancha ut-kir muammolarni xal qilishga yordam berishi anik. Birok olib borilgan ilmiy safarlar vaqtida Farg’ona vodiysi viloyatlarida lo’li bosh bo’lgan birorta f е rm е r xo’jalikni kurmadik. Surab-surishtilganda shu narsa ma'lum bo’ldiki, qishloq joylarda yashovchi lo’lilarning aksariyati olib borilayotgan iktisodiy isloxotlarning moxiyatini tushunmaydi xamda qishloqda iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish xakdtsa chikarilgan farmon va qarorlardan b е xabardirlar. Buning asosiy sababi, lo’lilarda savodxonlik darajasining atrofdagi xalqdarga nisbatan pastligi xisoblanadi. Bunday salbiy ko’rinishlarni bartaraf qilish uchun esa ma-xalliy davlat xokimiyati organlari lo’lilar orasida dexqon (f е rm е r) xo’jaliklari va ularni tashkil etish borasida aloxida maxsus r е jalar asosida ish olib borsalar, mak е adga muvofiq bulur edi. Qo’shni Qirg’iziston R е spublikasi Ush va Jalolobod viloyatlarining qishloq joylarida yashovchi lo’lilar bozor iqtisodiyotiga utish davrida og’ir sinovlarni boshidan o’tkazishga majbur bulmokdalar. Ivstisodiy isloxotlarning ch е t el xalqdro moliyaviy institutlar ko’rsatmasi bilan qisqa muddatlarda va jadal suratlarda ("shok t е rapiya" asosida) o’tkazilishi r е spublika axolisining kam ta'minlangan kuyi kdtlamlarining yarmidan ko’pini va, ayniqsa, lo’lilarning mo’tloq ko’pchiligini kashshokdik botkogiga otib yubordi. Kolxoz va sovxoz yerlari mazkur xududlarda yashovchi axrliga b е pul tarkatildi. Savodxonlik darajasi past bo’lgan lo’lilar o’tkazilgan isloxotlarning tub ma'nosini tula anglab е tmadilar. Boz usti-ga, mazkur isloxotlarning ko’plab tartibsizlik va qonunbuzarliklar bilan utishi natijasida aksariyat lo’lilar kolxozlar е r va mulkining tarqatilishi jarayonida o’zlariiga qonuniy ravishda t е gishi k е rak bo’lgan ulushlarini tulik ololmadilar. Bunga misol, Ush viloyati Qorasuv tumani sobiq L е nin nomli kolxozining е r mulklarini bulishtirishda mazkur kolxozning sobiq a'zolari bulmish lo’lilarga ulushlari 8 - 10 km naridagi Alimt е pa qishlogidan berildi. Masofaning olisligi 65 "xalq, xo’jaligining xom ashyoviy yunalishini bartaraf etish r е spublika iktisodiyotining barqaror va bir maromda rivojlanyshini ta'minlash imkonini b е radi".29 Buning uchun kayta ishlovchi korxonalar raxbarlari lo’lilar yikkan xom ashyolarni o’zlarii olib k е lib sotishlarini kushay, mazkur "bizn е s" bilan shugul- lanayotgan "tadbirkor"lar kabi ularning maxallalariga borib, k е lisqilgan narxlarda sotib olishni yulga kuysalar, koni foyda bulur edi. Ikqilamchi xom ashyo yshish bilan, asosan, ayollar shug’ullanadi. Endi - likda ikqilamchi xom ashyo yigishni ko’pincha tilanchilik va qisman folbinlik bilan kushib olib bormokdalar. Mazkur azaliy kasblariga lo’lilar yoshlikdan urgatiladilar. Buning aksicha, lo’li ayollar kushni o’zbek yoki tojik ayollari kabi yoshlikdan duppi (vaholanki, lo’lilarning er-kaklari doimo duppi kiyib yurishadi), zarduz, chorsi, kuylak tiqish xamda paypok tuqishga urgatilmaydilar. Ikqilamchi xom ashyo yshish xdmda tilanchilik qilish uchun lo’li ayol lar uzoq-yakin axoli manzilgoxlariga borishadi. Ular XX asr 90-yil-larining boshiga kadar maxallama-maxalla yelkasida ola xurjun (o’zbeklarda ota-ona qaramogidan ajralib chiqib mustaqil hayot k е chira boshlagan, ro’zg’or tashvishi tushgan yosh oilalarga nisbatan aytiladigan "y е lkasiga ola xurjun tushdi" iborasi xuddi ana shundan k е lib chikkdn -diss е rtant izoh) ko’tarib yurishgan bo’lsa, endilikda pishik polietil е n matyeriallardan xaltalar ko’tarib, ularni ikqilamchi xom-ashyo yoki tilan chilik mollari (non, m е va-sabzavot va xokazo) bilan tulgazishmokda. Lo’lilar tilanchilikka ma'lum bir kasb sifatida karaydilar. Z е ro, ular mazkur kasbga yoshligidan urgatiladilar. Asrlar davomida kasb darajasiga ko’tarilgan tilanchilik jamiyatda ro’y b е rayotgan o’zgarishlarga t е z moslashib bormokda. Natijada xozirgi vaqtga k е lib, tilanchilikning zamonbop yangi-yangi usullari vujudga k е lmokda. Ana shu vujudga k е lgan xdmda zamonga moslashayotgan yangi-yangi (masalan, kuchalarda isirik to’tatish) usullarini endilikda vodiyning katta shaxarlari kuchalarida t е z-t е z uchratish mumkin. Etnografik dala safarlari vaqtida anikdanishicha, tilanchilik bi-lan shug’ullanayotgan lo’lilar sonining ko’payishi oxirgi yillarda vujudga k е lgan ishsizlik tufaylidir. Masalan, Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq 70 ularining azaliy kasblchorlari bilan shug’ullanishni davom ettirishgan. Bunga dalil sifatida XIV asrda yashab ijro qilgan Xofiz Sh е roziyning hazallaridan biridagi huyidagi misralarni k е ltirish mumkin: «Maktub kutaman hamisha xirom aylab, Doimo kuylagan lo’li qizidan» Lo’lilarning O’rta Osiyoga k е lib o’rnashganlaridan k е yingi turmush tarzi hamda mashg’ulotlariga oid ma'lumotlarni o’rta asr turkiy (aniqrog’i, eski o’zb е k) tilidan adabiy asarlarda ham uchratish mumkin. Bunga Zaxiriddin Muhammad Boburning (XVI asr) «Boburnoma» asarini misol k е ltirish mumkin. «Unda ta'kidlanishicha, Hindiston lo’lilari ham Movarounnaxr viloyatlari lo’lilari kabi turli ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatganlar. Bu kabi ma'lumotlarni Abulg’oziy Baxodirxonning (XVII asr) «Shajarayi turk» asarida ham uchratish mumkin. Abulg’oziy Baxodirxon o’zining mazkur asarida Marv xukmdori Abulxonning (XVI asr) o’hilla-ridan biri lo’li xotindan tuqilganligini ta'kidlab, «Marvda bir zaifa bor edi. Paypacha otli. xotunlar orasinda daf hohib, nahsh aytib yurur erdi», - d е b yozgan. Yuqorida ko’rib chiqilgan adabiy asarlardagi ma'lumotlar (ya'ni, lo’lilarning «Shoxnoma»da aks ettirilgan «sozandachigi». Sh е roziyning g’azalida kuylangan «qo’shiq aytib, raqsga tushishi», «Shajarayi turk»da ta'kidlab o’tilgan «daf qoqib, qo’shiq aytishi» hamda «Boburnoma»da aytib o’tilgan ko’ngilochar tomoshalarining taxlili, lo’lilar qadimdan qo’shiq aytib, raqsga tushish va turli ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatish bilan mashg’ul bo’lganligini ko’rsatadi. Ma'lumki, alg’ov-dalg’ov yillarda lo’lilarning azaliy kasblariga talabning k е skin kamayishi sababli, ular tirikchilik kuyida tabibchiliq yog’ochdan turli buyumlar hamda arzon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasash bilan va «ko’pincha tilanchilik hamda ancha-muncha o’g’irlik bilan ham shug’ullanganlar». Bora-bora mazkur kasblar lo’lilarga xos an'anaviy mashg’ulotlarga aylangan. Lo’lilarning xunarmandchiliq folbinliq tabibchiliq tilanchilik hamda o’g’irlik bilan shug’ullanganligi xaqidagi ma'lumotlarni XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya bosib olgan Turkiston o’lkasi aholisi bilan qizihhan sayyoxlar, tadqiqotchilar ham 26 yangi xo’jalik mash Е ulotlarnni uzlashtirish jarayoni urush yillarida ularning kayta darbadar xayotga kaytishi natijasida uzilishlarga uchraydi. Lo’lilarning shaxar va shaxdr atroflarida azaldan gurgun yashai ks- layotgan kpsmida xam XX asr 20-yillarnnnng ikknnchi yarmidan. ya'ni mamlakatda k е ng kamrovli industrlashtirish jarayoni jadal rivoj-lanayotgan bir paytda yangi ishchi kasblarini uzlashtirish uchun sharoitlar vujudga k е ldi. Bunda ularning turmush tarzini xisobga olgan xolda joylarda ko’chma m е xnatga asoslangan ikqilamchi xom ashyo yigish bilan hugullanuvchi maXsus "M е xnatkash lo’lilar"" art е li tashkil etilgan. Mazkur art е llarga a'zo bo’lib kirgan lo’lilar - namanganlik k е ksa lo’li Tursunboy Qirpg’izovnpng ta'kidlashicha, "asosan, suyaq latta-putta xamda shisha yigish bilan shug`ullanishgan G.P. Sn е sar е vning fikricha. "xuddi ana shu art е llardagi ish faoliyati lo’lilarga dastlabki ijtimoiy m е xnat tajribalari vazifasini o’tagan". Lo’lilarda dastlabki ijtimoiy m е xnat kunikmalarining vujudga k е lishini uzida aks ettirgan adabiyotlarda ta'kidlanishicha, lo’lilarda ijtimoiy m е xnat kunikmalarini uzlashtirish jarayoni hiyin k е chgan. Bun-ga lo’lilarda el е m е ntar m е xnat intizomi kg`'nikmatarining yukligi sabab bo’lgan. Fabrika va zavollarda ishlovchi lo’lilarning korxona jamoasi xayotiga jalb qilinishi natijasida ularda yangi kiziqishlar va atrof vo-k е likka yangicha muno е abat shakllana boshladi. G.P. Sn е sar е vning ta'kidlashicha, "lo’li maxatlatariga yakin joylarda ishga tushirilgan ipak-yigiruvchi fabrikalarda lo’lilar ishchi kasbini uzlashtirib ulgurishgan xamda ular fabrikaning boshqa ishchilaridan fark kilmaydilar. Lo’li larning ko’pchilik qismi kam matakali (yuk tushiruvchi, o’t yoquvchi va boshqa shu kabi) ishlarda m е xnat qilishadi. Ishlab chiqarishga so’nggi yillarda k е lib qo’shilgan lo’li yoshlari kalavalovchi xamda zapravkachi kasblarini egallashib, s е xlarda samarali m е xnat qilishgan 1 . Andijon shaxridagi "Tojik maxalla" maxalla qo’mitasining ma'lumotlariga ko’ra, mavjud ishga yaroqli 100 lo’lidan 14 tasi kolxozda, 5 ta lo’li don omborida, 2 ta lo’li o’qituvchi, 2 ta lo’li sotuvchi, 7 ta lo’li Osoviaximda ishchi, 100 ta lo’li 1 Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 104,105 62 B е shkapa qishlog’ida (100 xo’jalik), Oltiariq tumani Kapchigay qishlog’ida (50 xo’jalik), Bag’dod tumani Durmoncha qishlog’ida (60 xo’jalik). Namangan viloyatida: Namangan shaxrida (468 xo’jalik). Namangan tu - mani Shamshikud qishlog’ida (20 xo’jalik), mazkur tumanning parrandachilik fabrikasi yonida 15 xo’jalik), To’raqo’rg’on shaxrida 40 xo’jalik). Mingbuloq tumani Damkul qishlog’ida (50 xo’jalik), Uchqo’rg’on shaxrida (4 xo’jalik). Andijon viloyatida: Andijon shaxrida (436 xo’jalik), Andijon tumani "Yangich е k" qishlog’ida (165 xo’jalik), mazkur tumanning Paxtakor qishlog’ida (70 xo’jalik), Izboskan tumani Taqachi qishlog’ida (20 xo’ja lik), Jatolquduq tumani markazida (20 xo’jalik), Paxtaobod tumani Madaniyat qishlog’ida (50 xo’jalik), Asaka tumani Oqbo’yra qishlog’ida (85 xo’jalik), mazkur tumanning Ilg’or fuqarolar yig’iniga qarashli "Povon" maxallasida (157 xo’jalik), Qorasuv shaxrida (3 xo’jalik), Shaxrixon shaxrida (10 xo’jalik). Ush viloyatida: Qorasuv tumani "Yangi maxalla" qishlog’ida (288 xo’jalik). Aravon tumani T е paqo’rg’on qishlog’ida (20 xo’jalik). Jalolobod viloyatida: Jalolobod shaxrida (5 xo’jalik), Bozorqo’rg’on tumani markazida (60 xo’jalik). Yuqorida berilgan ma'lumotlarga og’achalarning o’zbeklar bilan assimilyatsiya bo’lib k е tgan qismi xamda barcha guruxdagi lo’lilarning joylarda tarqoq xolda yashayotgan oz sonli qismi kirmagan. Mazkur ma'lumotlar jamlansa. endilikda Farg’ona vodiysi - (O’zbekiston R е spublikasining uch viloyati xamda Qirg’iziston R е spublikasining ikki viloyati doirasi) da, taxminan. 25 - 30 ming atrofida lo’li yashashi ma'lum bo’ladi 1 . Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo lo’lilarining turg’unlashuv jarayoni to’lqinsimon tavsifga ega bo’lgan. Shunga ko’ra, lo’lilarning turg’unlashuvi to’rtta to’lqindan iborat. Turg’unlashuvping birinchi to’lqini: XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanib XX asrning 20-yillarigacha davom etadi x;amda uzining epizodik xususiyati bilan ajratib turadi. Lo’lilarning mazkur davrdagi turg’unlashu vi uz 1 Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 46 59 ham olib kelganlar. Ammo lo’lilarning ko’chmanchi turmush tarsi O’rta Osiyoning mahalliy ko’chmanchi – chorvador xalqlarnigidan tubdan farq qilgan. Zero lo’lilarning xo’jaligi, turmush tarzi hamda moddiy madaniyati ma’lum bir ko’chmanchi xo’jalik turi bilan aloqasi yo’qligi bois ajralib turgan. O’rta Osiyo lo’lilari o’tmishda darbadar turmush kechirishgan deyilsa to’g’ri boladi. Darbadar turmush kechirgan lo’lilar o’tmishda to’porlarga birlashganlar. To’porlar lo’lilar ijtimoiy xayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Rus mustamlakachilari davrida boshlangan lo’lilarni turg’unlashtirish siyosati keyinchalik sho’rolar davrida ixtiyoriy – majburiy tarzda amalgam oshirildi. XX asrning 50 yillarida turg’unlashuv jarayoni yalpi tus ola boshladi. Lo’lilarning turg’unlashuvi ularning madaniy xayotiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Bu narsa, avvalambor ularning moddiy madaniyatida yaqqol ko’zga tashlandi. Turg’unlashuv natijasida lo’lilar doimiy turar joylarga ega bo’ldilar. Yuqoridagilardan yakuniy hulosa qilib, quyidagilarni ko’rsatish mumkin. Shimoli-g’arbiy Hindistonning past kastalariga mansub lo’lilarning ajdodlarini O’rta Osiyoga ko’chishi turli vaqtlarda va turli yo’llar bilan amalgam oshirilgan. Shunga ko’ra nuqta O’rta Osiyoga kirib kelgan lo’lilar turli (lo’li, jo’gi, mazang, mo’ltoni, og’acha va xokazo) nomlar bilan ma’lum bo’lishgan.  O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va ularning migratsiya jarayoni to’liq ochib berildi.  O’rta Osiyo lo’lilarining darbadar va an’anaviy turmush tarsi hamda mashg’ulotlari manbalar asosida yoritildi.  O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni to’rt bosqichga bo’lib taxlil qilindi.  O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarsi va mashg’ulotlarida ro’y bergan o’zgarishlar manbalar yordamida o’rganildi. 77 Bularning barchasi vodiyda urbanizatsiya jarayonnni kuchaytirdi. Natijada eski shaxarlar k е ngaya boshladi." Xuddi ana shu vaqtda sanoat. savdo-sotiq. rivojlangan Kukrn xamda Andijon shaxarlarinnng ch е kkalarida ilk lo’li maxatlalari paydo bula boshlagan. Shaxar ch е kkatarida turg’unlasha boshlagan lo’lilar attorlik (asosan, mazanglar), elak. savat, g’alvir. egar-jabduq yasash xamda sotish (asosan, og’achatar), ikqilamchi xom-ashyo yigish, bolalar uyinchoklarini yasash va sotish, folbinlik. tilanchilik bilan (asosan. lo’li (jugi, multoni) guruxi) shug’ullanganlar. Vujudga k е lgan lo’li maxatlatalaridagi lo’lilarning soni vaziyatga qarab uzgarib turgan. Mazkur maxatlalardagi lo’lilarning soni, ainiksa. milliy-istikdolchilik xarakatlari davrida k е skin kamayadi. Milliy-istiktolchilik xarakatining asosiy kuchlari tor-mor etil-gandan so’ng, sov е t xukumati tomonidan amatga oshirila boshlagan Yangi Iktisodiy Siyosat (NEP) shaxar ch е kkalarida mavjud bo’lgan lo’li maxatlatarida yashovchilar sonining ortishiga xamda ba'zi shaxar (Namangan) ch е kkalarida yangi lo’li maxallalarinpng paydo bo’lishiga olib k е ldi 1 . Mamlakatda boshlangan industriyalashtirish natijasida ikqilamchi xom ashyolar (asosan, jun, latta-putta, xayvonlar suyagi)ni yigishga extiyoj orta boshladi. Buning natyjasida Farg’ona vodiysining Qo’qon. Margilon va Andijon kabi shaxarlarida ikqilamchi xom ashyo yig’ish bilan shug’ullanuvchi art е llar (masalan, "M е xnatkash lo’lilar" art е li) vujudga k е ldi. Bundan tashqari, yog’ochsoz usta lo’lilar bir qator xunarmandchilik art е llarini tashkil etishgan. Masalan; Qo’qon shaxridagi "Bob" lo’lilar art е liga 45 xunarmand lo’li a'zo bo’lishgan. Mazkur art е lda avvalroq turg’unlashgan yoki turg’unlasha boshlagan lo’lilar mexnat qiladilar. Lo’lilarning savdo-sotiq, xunarmandchiliq tilanchilik bilan shug’ullanib shaxar va shaxar atroflarida turg’un yashagan qismi juda oz sonli bo’lib, ayni vaqtda lo’lilarning mutloq ko’pchilik qismi xamon darbadar xayot k е chirishda davom etardilar. Ularning turg’unlasha boshlashi, asosan, yalpi koll е ktivlashtirish davriga tugri k е lgan. 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 32 50 ismlarni ko’yishgan. Masalan, farzand ugil bo’lsa - Sayd, To’ra, Abduvaxob agar qiz bo’lsa - Zubayda, Xadicha, Kubaro va xokazo. O’tmishda lo’lilardan yozuvchi yoxud shoirlar chiqmagan. Z е ro, lo’lilar «UXA yoppasiga savodsiz bo’lganlar.» Ammo, shunga qaramay, ular (Yevropa lo’li-larida bo’lgani kabi prof е ssional darajada bulmasa) da musiqachi. qo’shiqchi hamda raqqoslar bo’lgan. Shuningd е q lo’lilarda to’porlar bilan k е zib, bayramlarda kuylovchi baxshilari bo’lgan. Birok uzoq, o’tmishda o’z ona tilini unutishi hamda atrofdagi axdti madaniyatining ko’p asrlik ta'siri lo’lilarda mustaqil xalq ijodiyotining yo’qolishiga olib k е lgan. Natijada lo’lilardan chiqqan musiqachi hamda kushnklilar o’zb е k yoxud tojik halh ijodiyoti asarlarinp ijro etganlar. Ularning baxshilari dumbira hamda dutor jurligida kuylashgan.» Shuningd е k lo’lilarda donra va safoil (asosan, og’achalarda) k е ng tarqalgan 1 . Xulosa qilib aytganda, lo’lilarning o’tmishdagi madaniy qoloqdish ularning xayotining o’ziga xosligi. ijtimoiy-iqtisodiy rivojchanishining qoloq darajasi, nisbatan rivojlangan halho’tar hamda madaniy markazlardan ajralgan va tarqoq xolda yashaganligi bilan izoxlanadi. Ammo lo’lilarning madaniy k.olokligining eng asosiy sababi ularning o’ta kashshokchigi, ya'ni hayotiy zarur bo’lgan moddiy sharoitlarnpng yukdiga xisoblanadi. Z е ro, X.X. Nazarov aytganid е q ko’pgina lo’lilarda sadaqa to’plash uchuy tayok hamda xurjundan boshqa x е ch vako bo’lmagan. Ular bir burda non uchun doimo darbadar k е zishgan. Ularda ilm olish uchun, umuman. imkoniyat bo’lmagan. Shu bois, ular yoppasiga savodsiz bulishgan, yozuv nimaligini bilmaganlar.» Bobning so’ngida shuni xulosa hilish mumkinki, O’rta Osiyo jamiki hadim-hadimdan turli yurtlardan ko’chib k е lganlar uchun boshpana bo’lgan. Ko’chib k е lganlarning ayrimlari maxalliy xalqlar tarkibiga singib k е tgan bo’lsa, yana boshqalari o’z milliy xususiyatlarini yo’qotmay, o’ziga xos etnos sifatida yashab k е ldilar. Ana shunday etnoslardan biri lo’lilar bo’lib, ular Shimoli-Barbiy Xno`distonnipg barqaror o’troq bo’lmagan past kastalaridan k е lib chikkan. Ularning Hindistondan k е lib chiqqanligini nafaqat etnonimlar taxlili, balkim 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 53 43 Lo’lilarni bu kabi majburiy turg’unlashtirish siyosati rus xukumati tomonidan k е yinchalik xam davom ettirilgan. Bunga misol qilib, 1894 yil 3 iyulda Rossiya Davlat K е ngashishining xarbiy mahkamalarga yuborgan 164-sonli qarorini k е ltirish mumkin. Ushbu qarorning 4-modda Sh-bandiga ko’ra, lo’lilarning ro’yxatga olingan joylarida bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chishi, qayerda turganligidan qatiy nazar, to’porlarini joylashtirishi. vaqtincha yashash uchun chodir xamda kapalardan turar-joylar tiklashi, umuman, taqiqlangan. Davlat K е ngashining mazkur qarori Rossiya imp е rpyasi xududidagi barcha lo’lilarga va shu jumladan, usha vaqtda k е lib bosib olingan Turkiston o’lkasi lo’lilariga xam taluqli bo’lib, ular tartibni bajarishdan bo’yin tovlaganlar yashagan joylaridan 2 yil muddatga xaydab yuborish uchun politsiya ixtiyoriga junatiladi. Ularning chodirdan iborat turar-joylari politsiya buyruq bilan yo’q qilib yuborilishi lozim bo’lgan. Rossiya Davlat K е ngashining xarbiy maxkamalarga yuborgan mazkur qarori Turkiston o’lkasi sharoitida qanday bajarilganligiga Kattaqo’rg’on u е zdi boshlig’ining 1898 yil 6 f е vralda Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatoriga yuborgan 1004-sonli bildirishi muxim dalil bo’la oladi. Unda qayd qilinishicha, "u е zd xududida lo’lilarga bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chishi yoki to’porlarini joylashtirishi taqiqlangan. Mazkur farmoyishni bajarishdan bo’yin tovlagan lo’lilar Buxoro xukumati ixtiyoriga k е lgusida Afg’onistonga xaydab yuborish uchun junatilgan". Xuddi shu mazmundagi ma'lumotni Xo’jand u е zdi boshlig’ining 1898- yil 29-oktyabrda Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatoriga yuborgan 8506-sonli bildirishda xam uchratish mumkin. Un da ta'kidlanishicha, "u е zdda lo’lilarning yakka-dukka ko’chishlari bo’lgan, qo’lga tushgan lo’lilar doimiy yashash joylariga yuborilgan". Rus xukumatining lo’lilar ko’chib yurishlarini ta'qiqlash xamda turg’unlashtirish bo’yicha ko’rgan bu kabi chora-tadbirlari k е lgusida xam kutilgan natijalarni b е rmadi. "Xolbuki, bundan boshqacha xam bo’lishi mumkin emas edi. Z е ro, uzoq vaqt davomida shakllangan turmush tarzini butunlay o’zgartirish kabi bunday murakkab muammoni faqat ma'muriy zo’rlov usuli bilan xat qilib 47 fors tilida «jo’gi» so’zi bilan ham hind yoga ta'limoti izdoshlarini, ham lo’lilarni atashadi. Shu bilan birga, «jo’gi» so’zi hind tilida «darv е sh, tilanchi» ma'nosida ho’llanilsa, afg’on tilida “jo’gi” t е rmini «yoga» hamda “darv е sh” ma'nolaridan tashhari. sifat ma'nosini b е ruvchi “sarih” ma'nosida ham ishlatiladi. Bu narsa Shivaga e'tihod hiluvchilarni sarih rang kiyim kiyishi bilan bohlihligi ehtimoldan holi emas. Aftidan, mazkur holat bilan turk tilida е rkin sarih rangni cingene sarisi (ching е n е sarisi - ya'ni lo’lilar sarisi) d е b atalishi o’rtasida qandaydir alog’a borga o’xsqaydi. Lo’lilarda mavjud «mazang» etnonimi yuqorida ko’rib o’tilgan (lo’li, multoni. jo’gi) etnonimlarga haraganda kam o’rganilgan. Buning ustiga, mazkur atamani o’rganish jarayonida tadqiqotchilar ko’plab hiyinchiliklarga duch k е lishgan. Z е ro, «mazang» atamasn O’rta Osiyoning turli xududlari va aholining turli guruhlarn o’rtasida turlicha ma'no kasb etadi. Masalan. hisor vodiysi jo’gilari “mazang” atamasi bilan parya guruhi vakillarini atashsa, aksincha. o’z navbatida parya guruhi vakillari mazkur atama bilan jo’gi guruhi vakillarini atashadi. Tojik tili diat е ktikasida «mazang» so’zi «qora, qora tanli. qora yuzli, xunuq badshakl» ma'nosida ho’llaniladi. Tojik diat е ktik so’znning xuddi ani shu ma'nosn oddiy xalq tilida turli etnografik guruhlarga (masalan. hisorlik jo’gilarni paryalarga va, aksincha. paryalarni jo’gilarga) nisbatan ko’zlanuvchi “mazang” atamasiga asos bo’lishi mumkin. Ikkinchi tomondan, I.M.Oranskiyning fikricha. Janubiy Tojigiston va Afg’oniston xududlarida tarhatgan eron tili sh е valarining ma'lum bir guruhlarida tovushlar (ya'ni d>l ga, d>z ga) almashishini hisobga olgan xolda “mazang” atamasini tojikcha malang (malang), ya'ni “darv е sh”, forscha malang (malang), ya'ni I. yalong’och, yalangoyoq, yalangbosh, ekstaz xolatidagi odam: II. kambag’al, afg’oncha malang (matang). ya'ni “darv е sh, tilanchi, faqir, g’arib, boshiga muxabbat savdosi tushgan savdoyi, hindcha malang (malang), darv е sh, yo’g’on, savlatli odam bilan taqqoslash mazkur muammoni е chishga birmuncha oydinlik kiritgan bo’lur eli. Ammo mazkur muammo qo’shimcha lingvistik tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. 12 kolxoz xamda brigadalarga kirgan qismi dexqonchilikning sir-sinoatlarini yonma- yon ishlagan o’zbek va tojiklardan uzlashtirib-nisbatan uzoqroq ya'ni urush boshlangunga qadar turg’un yashashgan. Ammo ushbu turg’un yashagan qismida xam yana uzoq vaqt mobaynida shomonda odati" saklanib qolgan." Gitl е rchilar G е rmaniyasining SSSRga bostirib kirishi natijasida. mamlakatda xarbiy xolat e'lon qilindi. Urug’ning dastlabki oylarida O’zbekistan kolxozchilaridan 30 %ga yaqini Qizil Armiya safiga chaqirildi. M е xnatga layoqatli bo’lgan n е cha-n е cha minglab qishilar front orka-sidagi ishlarga, sanoat va qurilishga safarbar etildi. Kolxoz va axoli nktiyorida bo’lgan otlar Qizil Armiya extiyojlari uchun olib qo’yildi 1 . Stalin tizimi tufayli kolxoz ishlab chikarishiga joriy etilgan maj-burlash choratari urush yillarida yanada kattiklashdi. Kolxozchilarnish moddiy axvoli k е skin yomonlashdi: ular m е xnat kunlari uchun d е yarli x е ch narsa ololmas edilar. 1941 yil dekabr oyida ishlab chiqarishda ishlab turgan kishilarning xammasi safarbar etilgan d е b e'lon qilindi va t е gishli korxonalarga biriktirib qo’yildi. M е xnat intizomini buzuvchilarga nisbatan ko’riladigan jazo choralari qattiqlashtirildi. Shaxarlarda kartochka tizimi joriy etildi. Vujudga k е lgan ana shunday ogar vaziyatda yakindagina turg’unlashgan lo’lilarning ko’pchiligi o’tmish turmush tarziga qaytishgan. 2 O’tmish turmush tarziga qaytmagan ozchilik qismi esa, O’zbekistondagi boshqa xalqlar kabi urush jabxalarida xamda mamlakat ichkarisida fashistlar ustidan qozonilgan g’alabaga o’zlarining munosib xissasini qo’shganlar. Urush yillarida g`'zb е kistonlik va, xususan. Farg’ona vodiysilik lo’lilardan xarakatdagi armiyaga chakirilganligi tufisida rasmiy ma’lumotlar yuk.Chunkn ularning shaxslarini bildiruvchi guvoxnomalarsha tojik yokp g`'zb е k d е b yoznlgan. Ana shu sababga ko’ra, ular tojik yoki o’zbek jangchilari katorida xpsoblangan. Vujudga k е lgan mazkur bushlikni etnografik data safarlari chogida to’plangan 1 O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent: Sharq, 2000 b 45 2 O ’ zbekiston Milliy Ensiklopediyasi . Toshkent : 2003. 5 jild b 74,75 53 Yog’ochdan turli buyumlar yasash Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Savdo-sotiq Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Dexqonchilik Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishmaga n Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, og’acha hamda mazanglarning an'anaviy turmush tarzi hamda kasb-korlari lo’li (jo’gi, multoni) guruxinikidan birmuncha ajralib turadi. Extimol, xuddi ana shu narsa mazang hamda og’achalarga o’zlarini lo’li (jo’gi, multoni) guruxi vakillaridan k е skin tarzda ajratishi uchuy asos bo’lgandir. Z е ro, «xalqlarning xo’jalik o’zgachaliklari ko’pincha qoloq rivojlangan xalqlarning aloxidalanishiga ko’maklashuvchi ijtimoiy to’siqlarni vujudga k е ltirib. etnoslarni ayiruvchi b е lgi sifatida namoyon bo’ladi». Ammo, shunga qaramay, yuqoridagi jadvaldan og’acha hamda mazanglarni lo’li (jo’gi. multoni) guruhi bilan bog’lab turuvchi jixatlari ham borligi ko’rinib turibdiki, bu narsa, ayniqsa mavsumiy yashash joylaridagi o’xshashlik yog’ochdan turli buyumlar va misdan turli taqinchoqlar yasash hamda qisman savdo-sotiq kabi mashg’ulotlarida o’z ifodasini topmoqda. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo va, xususan, Farg’ona vodiysi lo’li guruhlarining turmush tarzi hamda mashg’ulotlari dunyoning turli ch е kkalarida yashovchi lo’lilarniki bilan aksariyat o’xshash. Dunyoning turli tomonlariga ko’chmay, Hindistonni o’zida qolgan lo’li guruhlari (masalan. gadolia loxar - «gadi» (yani prava va «loxar» -t е mirchi) kabi kabilalar) xozirgi kunimizda ham ko’chmanchi xayot k е chirishib, asosan, t е mirchilik va bayramlarda musiqachilik va qo’shiqchilik bilan shug’ullanishmoqda. Ularning t е mirchilari qishloq xo’jatik anjomlari, taqalar, oshxona pichoqlarini qotirib yasashadi. Shunday qilib, endilikda butun dunyo lo’lilarnga til va diniy e'tiqodlarining turli - tumanligiga qaramay, ularning turmush tarzi hamda mashg’ulotlariga 35 Ingliz tilshunosi Djon Sempsonning fikricha, lo’lilar g’arb hamda shimoli- g’arb yo’nalishlarida ko’chishgan. g’arb yo’nalishi bo’ylab ko’chganlar Kichik Osiyo orqali Yevropaga, shimoli-g’arb yo’nalishidagilari esa Kavkazga kirib borganlar. Ingliz tilshunosi Djon Sempsonning fikriga qo’shimcha qilib shuni aytish mumkinki. Hindistondan Afg’oniston hamda Eronga k е lgan lo’lilar shimol yo’nalishi bo’yicha ham ko’chishgan. Mazkur yo’nalish bo’yicha ko’chgan lo’lilar O’rta Osiyoga kirib k е lishgan. Ammo lo’lilarning O’rta Osiyoga qachon kirib k е lganligi xaqida tarixiy ma'lumotlar yo’q. Boz ustiga. mazkur muammo bo’yicha tadqiqotlar yetarlicha olib borilmagan. Fikrimizcha, lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi, lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X - XI asrlarga to’g’ri k е ladi. Qullar istilosi davrida birmuncha vaqt to’xtab qolgan lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi Amir T е mur davrida yana qayta jonlangan bo’lishi mumkin. Z е ro, Amir T е mur davrida Samarqandda lo’lilarning mahsus maxallalari bo’lganligi haqida rivoyatlar bor. Tadqiqotchi O. Bo’riyevning fikricha, “Amir T е mur davrida Hindistondan Samarqandga olib k е lingan ustalar orasida lo’lilar ham bo’lishi ehtimoldan holi emas”. Lo’lilarning o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashaganligiga Mirzo Boburning “Boburnoma”, Abul hozi Bahodirxonning “Shajarayi turk” hamda Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” asarlaridagi ma'lumotlar muhim dalil bo’la oladi. Mazkur asarlar ichida Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida berilgan ma'lumotlar, ayniqsa diqqatga sazovordir. Unda ta'kidlanishicha, Hindiston lo’lilari ham Movarounnaxr viloyatlari lo’lilari kabi turli ko’ngil ochar tomoshalar ko’rsatadilar. Ammo Hindiston lo’lilari ko’rsatgan o’yinlar ul viloyat (ya'ni O’rta Osiyo viloyatlari - muallif izoxi) lo’lilarinikidan birmuncha murakkabligi bilan ajralib turadi. Mazkur satrlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, yoshlik yillarini Movarounnaxr (ayniqsasa Farg’ona vodiysi)da o’tkazgan Mirzo Bobur bu yerda yashagan lo’lilarni ko’rgan hamda ular ko’rsatgan ko’ngilochar o’yinlarning 9 «mazanglar, asosan, ijaraga y е r olib dexqonchilik qilishgan». - d е ydi. O’tmishda mazanglar oz bo’lsada chorva mollariga egalik qilgan bo’lsalar k е rak. Z е ro, ularning dexqonchilik yoki ko’chma savdogarchilik bilan shug’ullangan qismida xo’kiz, eshak yoki ot bo’lganligi tabiiy xol xisoblanadi. Bundan tashqari o’tmish da mazanglarning erkaklari yog’ochsozlik bilan shug’ullanishib, arava, taroq, g’alvir, elaq childirma, yog’och idishlar (tovoq, chumich) yasaganlar. Mazkur kasb bilan shug’ullanuvchilarni G.P Sn е sar е vnish ta'kidlashicha, «tovoqtaroshlar» ham d е b atashgan. Ularning m е xnat qurollari g’alvirning gardishini buqishda ishlatiladigan oddiygana qo’lbola dastgox - kalloji, t е sha, uchli pichoq, - korcha, kosa hamda qoshiqlarning ichki qismiga ishlov berishda ishlatiladigan m е tal kirgi va xokazolardan iborat bo’lgan. A.L. Troitskaya va G.P. Sn е sar е vlarnpng ta'kidlashicha, «mazanglar maxsulotlariga zarur bo’lgan xom ashyo - tollar ko’p bo’lgan daryo hamda anxorlar bo’yiga o’rnashganlar». Mazanglar. shuningd е q mayda ko’chma savdo-sotiq bilan ham shug’ul- langanlar. Ular, asosan, g’altakka o’ralgan ip, ko’zgu, yog’och taroq turli xil zargarlik hamda pardoz-andoz buyumlari savdosi bilan shug’ullanganliklari uchun o’zlarini «attorlar» d е b atashgan. A.P. Xoroshxin attorlik aynan mazanglargagina xos kasb ekanligini ta'kidlab, «mazkur kasb bilan bozorlarda ularning ham erkaklari, ham ayollari shug’ullanadilar», - d е b yozgan. Ammo A.D. Gr е b е nkinning qayd qilishicha. «attorlik bilan, asosan, mazang ayollar shug’ullanishgan». Rus mustamlakachi ma'murlarining b е rgan ma'lumotlariga ko’ra, «O’rta Osiyo mazanglarining ayollari erkaklari xamroxligida g’alla o’rim- yig’im mavsumida bozorlardan ancha olis bo’lgan joylarga borib, xirmonma- xirmon yurib, o’z maxsulotlarini bug`doy, makkajuxori va guruchga ayirboshlaganlar». Mazanglarning ayollari, shuningd е q tabibchilik bilan ham shug’ullanishgan. Ammo mazanglar o’tmishda tilanchilik bilan shug’ullanganmi yoki yo’qmi buni aytish qiyin 1 . Chunki ba'zi bir tadqiqotchilar «mazanglar jo’gi 1 Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 103 31 M е hnat kunikma.tari va yangi-yangi xo’jalik mashgulotlarini uzlash-tirish jarayoni urushdan k е yingi. ayniqsa. XX asrning 50 - 60-yillarida Kafir a jonlandi. qishloq joylarda turglnlashgan lo’lilar paxta monokul'-turasi tarkib topa boshlagan sharoitda atrofdagi o’zbek va tojiklar kabi paxtachilik bilan shg`tg`llanishgan. Lo’lilar xam tomorka yerlaridan pomi dor, kartoshka, piyoz, sabzi, turi, sholgom, sarimsok kabi sabzavotlarni е tishtirganlar. Ammo tomorka yerlarining kichikligi xamda dexqonchilik kunikmalarining pastligi tufayli xosil kam yigishtirilib olinardi. Ana shu sababga ko’ra, е tishtirilgan xosil uz extiyojlariga arang е tib. bozorlarga kamdan-kam chikarilar edi. Ko’pgina lo’lilarning xo’jaligida eshak (ot juda kam bo’lgan), qoramol, kuy va echqilar mavjud bo’lgan. Eshakdan ulov vosytasi sifatida foydalanishgan. Luda erkaklar aravaga kusqilgan eshaklarda maxallama-maxatla, qishloqma-qishloq yurib, o’zlarii yasagan (yoki sotib olgan) bo.tatar uyinchoqlari xamda turdi xil taqinchoqlarga axolidan ikqilamchi xom ashyo mollarini ayirboshlaganlar. O’rta Osiyoning O’zbekistan R е spublikasiga qarashli viloyatlarining qishloq joylarida yashovchi lo’lilar xozirgi kunimizda xam, asosan, jamoa yoki shirkat xo’jaliklarida m е xnat qilishmokda. Farg’ona viloyati Toshlok tumani "Birlik" fuqarolar yiginiga kdrashli Tojik qishloq maxalla fuqarolar yshini raisi lo’li Nurdin Muydinovning ta'kidlashicha, "mazkur qishloqda yashovchi lo’lilarning ishga yarokdi kis-mining aksariyati "Yakkatut" jamoa xo’jaligida paxtachilik va g’alla е tish-tirish bilan shug’ullanishmokda". Namangan viloyati Mingbuloq, tumani Damkul qishlogi mahalla oqsoqoli mazang-lo’li Murodjon Davidovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, "bu y е rlik lo’lilar ham asosan Xorazm jamoa xo’jaligida paxta va g’alla е tishtirish bilan band. Andijon viloyati Asaka tumani Oqbuyra qishlog’ilik og’acha-lo’li Sharobidin Jumabo е vning xabar berishicha, "mazkur qishloqlik lo’lilar ning bir qismi atrofdagi jamoa xo’jaliklarida ishlashsa, yana bir qismi shaxarlarda savdo- sotiq, bilan shug’ullanishmokda". 64 idish (kosa, tovoq, chumich va xokazo) lardan iborat bo’lgan. Agar to’porda sigar bor bo’lsa, unda sutning sariyopshi olishda foydalaniladigan pishkakli kuva ham uchrab turgagg'1. Ammo, shunga karamay. o’tmishda aksariyat lo’lilarning salaka yigish uchun xurjun hamda tayokdan boshqa x е ch vakosi bo’lmagan. Sandik hamda b е shiklar shaxarlarda turg’unlashgan oz sonli qismidagina bo’lgan. Darbadar yashagan aksariyat lo’lilar, asosan, b е lanchakdan foydatanganlar. Lo’lilar ulov vosita е i spfatida eshakka kushplgan aravachardan foydalanishgan. Otga kusqilgan aravachar lo’lilarning oz son li davlatmand qismidagina bo’lgan. Atrofdagi xalqlarning lo’lilarga madaniy ta'siri, avvalambor, ularning kiyimi hamda taomlaryda ham o’z ifodasini topgan. O’tmishda lo’lilarning kiyim- k е chaklari o’zb е k hamda tojiklarnikidan d е yarli farq qilmagan. Z е ro, kiyim- k е chak tikishni bilmagan, uni sotib olishga qurbi y е tmagan aksariyat lo’lilar sadaqa sifatida birovlardan olgan kiyimlarni kiyganlar. O’ziga to’q yoki davlatmand lo’lilar esa kiyim-k е chaklarni bozorlardan sotib olishgan. Erkaklari o’tmishda ustiga odmi chopon kiyishgan. Axborotchilarning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda, bozor-qo’rg’on shaxrida yashovchi og’achalarning choponlari katta- katta yul-yul atakdan bo’lib, unga tiqilgan jyyaklar o’zb е klarnpng choponpga tiqilgan jiyaklarday nugonrok hamda popuklari ko’prok bg`'lgan. Lo’li erkaklari ustiga, shuningd е q yaktak-ishton. boshiga (yashagan xududlaridagi maxatliy axoliga NrocTa6 «margilon» yoki '«chu е t») duppi kiyishgan yoki salla (asosan, k е k е alari) uraganlar. Ayollarining kiyig`[-k е chaktarida Yevropa lo’lilariga xos k е ng yubka hamda uchida popxti bor shol ro’mollar bo’lmagan^G.P. Sn е - sar е vning ta'kidlashicha, lo’li ayollarning kiyim-k е chaklari mahatliy o’zb е k hamda tojiklarnikidan faqat yorknn rang (yaltir-yultir) ligi, ro’molni boshiga urash usulp va xokazo shu kabilari bilangina farqdanib turgan.» «Masalan, S.S. Guba е vaninp xabar berishicha. og’achalarning povon guruhi k е ksa ayollari kvadratsimon oq durradan chogrok turban (lakki) urashib, uning ustidan katta ulchamdagp oq ro’molni tashlab yurganlar. Oyoqchi guruxining ayollari esa turban o’ramasdan, faqat uchburchak qilib ro’mol o’rashgan.» O’tmishda mazang ayollarining ro’mol 37 O’shlik og’achalarning elakchi guruhi vaqilasi Mayna Mirzamurodova- ning b е rgan ma'lumotiga ko’ra. o’tmishda ularning ota-bobolari dexqonchi-lik bilan shug’ullanishmagan. Mazkur fikrni Asaka tumani Okbuyra qishlogalik oyoqchi Sharobiddin xoji Jumabo е v b е rgan ma'lumot ham tasdikdaydi.1 Ammo S.S. Guba е vaning yozishicha, «XIX asrning oxiri -XX asrning boshlarida povonlarning ba'zn bir qismi dexqonchilikka o’ta boshlagan. Ular dexqonchilikni o’zlarining azaliy mashg’ulotlari bilan kushib olib borganlar». ' Og’acha axborotchilarining ta'kidlashicha, ularning ota-bobolari o’tmishda tilanchilik bilan shug’ullanishmagan. Mazkur fikrni O’shlik k е ksa o’zb е k Abdupatto ota Nazirov ham tasdikdaydi. Yuqorida ko’rib o’tilgan misollarning taxlili shuni ko’rsatadnki, kashg’arlik lo’li og’achalarning o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’u- lotlarining aksariyat jixatlari O’rta Osiyo va xususan, Farg’ona vodiysining maxalliy lo’li (jo’gi, multoni) hamda mazang guruhlariniki bilan o’xshash. Mazkur o’xshashlikni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. Jadval II.2.2. Guruhlar Og’achalar Mazanglar Lo’li (jo’gi, mo’ltoni) guruhi Turmush tarzi Darbadar Yarim o’troq hamda o’troq Darbadar Yoz mavsumida yashagan joylari Daryo bo’ylarida Daryo bo’ylarida joylashgan qishloqlarda Daryo bo’ylaridaM ashg’ulotlari Qo’shiqchiliq Musiqachiliq raqqosalik Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Tilanchilik Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishgan Folbinlik Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishmaga n Shug’ullanishgan Temirchilik hamda misdan buyum yasash Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan 34 boshlanishiga esa. O’g’rilik bilan shug’ullanuvchi bir n е cha lo’li guruxlarning fosh etilib xibsga olinganligi haqida SSSR Ichki Ishlar Ministri S е rg е y Kruglovning KPSS MQ va SSSR Ministrlar Sov е tiga yuborgan maxfiy xati sabab bo’lgan. Ushbu maxfiy maktub t е pada o’rganilib chiqilgach, bu masala bilan jiddiy shug’ullanishga kirishildi. Vujudga k е lgan bunlay birmuncha kulan vaziyat darbadar xayot k е chira - yotgan lo’lilarning kdytadan turg’un xayotga utishiga asosiy omil bo’ldi. Na-tijada Farg’ona vodiysining barcha xududlarida lo’lilarning k е ng kulamda turg’unlashishi boshlandi. Ammo biz O’rta Osiyo lo’lilarining urushdan k е yingi davrda k е chirgan turg’unlashish jarayoni haqida adabiyotlarda ma'lumotlar uchratmadik. Vujudga k е lgan bo’shliqni etnograflar safarlari vaqtida to’plangan materiallar bilan to’ldirishga xarakat qilindi. Farg’ona shaxar "B е shbola" qishloq fuqarolar yig’ini tomonidan b е rilgan ma'lumotga ko’ra, lo’lilar 194 yilda ko’chib k е tishib, "Isfay-ramsoy" bo’yiga o’rnashganlar. Dastlab chodir va yarim y е rtula uylarda. k е yinchalik guvala xamda paxsa uylarda yashaganlar. 1957 yildan (ungacha faqat yig’im-terim mavsumida) sobiq "Moskva" kolxozida ishlaganlar. 1966 yilda Isfayramsoyning toshkinidan so’ng kolxoz raisi Iso Ismoi-lov raxbarligida lo’lilar ga xavfsiz jondan uy-joy ko’rish uchun tomorkd uchastkalari b е rylgan. Endilikda bu joylar "B е shbola" qishloq fuqaro-lari yigani "Yangiobod maxatla" d е b atalmoqda. Farg’ona viloyati Toshlok tumani "Birlik" qishloq fuqarolar yigi-ning "Tojik qishloq" maxalla fuqarolar yitini raisi Nuriidin Muydi-novning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, mazkur maxallada turg’un.tashgan lo’lilar 50-yillarda sobiq "Kaganovich" kolxozi (kolxozlar yiriklashtirilgandan so’ng "Partiya XIX so е zdi" kolxozi) ga kirib m е xnat qila boshlaganlar. Endilikda ushbu kolxoz "Yakkatut" jamoa xo’jaligi d е b ataladi. Namangan shaxarlik lo’lilar dastlab, 30-yillarda, takroran 50-yillarda sobiq, "Kommunizm" kolxozi n е gizida turg’unlashganlar. Xozir bu joylar Namangan shaxri "Guliston" maxatlasi d е b ataladi. 55 xukumatning tarix fanini takomillashtirish va rivojlantirish bo’yicha qarorlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu ilmiy O’rta Osiyo xalqlari tarixining hali o’rganilmagan saxifalarini yoritishda ayniqsa lo’lilarning etnik tarixini chuqurroq o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyoda yashayotgan turli millatlar orasida etnik madaniy asoslarda jipslanish jarayonlarini faollashtirishda va har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo’q bo’lib ketishining oldini olish kabi ishlarda qo’llanilishi mumkin. Ushbu bitiruv malakaviy ishda mavzuga oid maqolalar, amaliy mashg’ulot tayyorlashda, shu bilan birga kurs ishlari, mustaqil ishlarni tayyorlashda ham foydalanish mumkin. Ishning aprobatsiyasi : Ushbu Bitiruv malakaviy ish yuzasidan Qarshi Davlat Universiteti “Jahon tarixi va arxiologiya ” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi to’garagida” ma’ruzalar qilingan va 2011-2012 o’quv yili davomida Jahon tarixi va arxiologiya kafedrasida muhokama qilingan. Ishning strukturasi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovadan iborat. 1.1. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi 6 shug’ullanpshgan. Zargarlari misdan arzon uzuq sirg’a va xokazolar hamda munchoq yasaganlar. Bundan tashqari, ularning mashg’ulotlaridan biri attorlik (ni, igna, ko’zgu, bo’yoq, saqich, bolalar uchun xo’rozqand va xokazolar bilan savdo qilish) bo’lgan. Og’achalarning barcha guruhlari o’zlari tayyorlagan maxsulotlarni eshak (kamdan-kam ot) qo’shilgan arava yoki piyoda maxallama-maxalla, xovlima-xovli yurib biror narsaga ayirboshlashgan yoki sotishgan. Ularning maxsulotlari, dastavval, xotin-qizlarga mo’ljallanganligi sababli xovlima-xovli yurib savdo qilish bilan, asosan, ayollari shug’ullanishgan. «Savatchi» guruhi ayollari y е tti- sakkizta savatni piramidaga o’xshatib boshiga qo’ndirgan xolda, «elakchi» hamda «povon» guruhi ayollari esa ola (yo’l-yo’l paxtadan to’qilgan gazlama) xurjunni yelkasi osha tashlab yurganlar. S.S. Guba е vaning takidlashicha, «og’achalar xom ashyoga boy joylarni qidirib va, shuningd е q maxsulotlarini sotish maqsadida butun oilasi bilan bir n е cha oy (va xatto yil) ga Farg’ona vodiysining olis tumanlariga xatto Toshk е nt hamda Frunz е (Xozirgi Bishk е k) gacha borib y е tishgan». Kashg’arlik lo’li og’achalarning yilning issiq davrlarida bir n е cha oyga Toshk е nt u е zdiga k е lishini rus mustamlakachi ma'murlari ham qayd qilganlar. Og’achalarning oyoqchi, savatchi, elakchi guruhlari yoz mavsumini ko’pincha daryo va anxorlar bo’yida o’tkazishgan. Z е ro, bu yerda o’sgan tol hamda qamishlar ularning maxsulotlari uchun asosiy xom-ashyo xisoblangan. Ulardan farqdi ularoq povonlar yilning issiq davrlarida, asosan, g’allakor tumanlarga borib, o’zlari yasagan mayda-chuyda taqinchoqlarni g’alla hamda ikqilamchi xom ashyo (asosan junga) ayirboshlaganlar. Sovuq tushishi bilan og’achalar gavjum bozorlari bor shaxar yoki qish- loqlarga qarab intilishgan. Oyoqchi hamda povonlar shaxar (yoki qishloqlarning ch е kkalaridagi maxalla axoliga qarashli bo’lgan shiyponlarda to’p-to’p bo’lib yashasa, elakchilar shaxar (yoki qishloq) larning turli maxallalarida tarqoq xolda maxalliy axoli bilan yonma-yon ijaraga olgan uylarida yashaganlar. K е yinchalik bu joylar ular uchun turg’unlashishning dastlabki o’choqlari bo’lib qolgan. 33 gupchak qoqishib, g’ildirak yasash, kamar tiqish, qalaydan uzuk va xokazolar yasash bilan ham shug’ullanganlar. Sobiq sov е tlar davrida O’rta Osiyoning janubiy xududlari (ya'ni janubiy O’zbеkiston hamda janubiy Tojikiston) da ilmiy tadqiqotlar olib borgan I.M. Oranskiyning qayd qilishicha, ''darbadar yashagan jo’gilarning xunarmandlari m е tal va yog’och idishlarni ta'mirlash, ayollari tabibchiliq tilanchilik. folbinlik bilan mashg’ul bo’lganlar. Shuningd е q ular orasida tishlarni bo’yash uchun qora bo’yoq, yasama surma tayyorlash va hayvon (qo’y echki) urishtirish bilan shug’ullanuvchilar hamda yaxshigina xofiz, musiqachi va baxshilari bo’lgan. qo’shiq, aytish hamda raqsga tushish bilan asosan, erkaklar va o’g’il bolalar shug’ulanishgan» I.M. Oranskiyning bildirishicha yuqorida A.D. Gr е b е nkin ta'kidlab o’tgan yog’ochdan turli xil buyumlar yasash bilan jo’gilar shug’ullanishmagan; Vaxolanki, jo’gilarning o’tmishda yog’ochsozlik bilan shug’ullanish- ganliklarini L.N. Sobol е v ham qayd qilib o’tgan. Mazkur ma'lumotlarning taxlili tojiklar jo’gi d е b atovchi guruhning o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’ulotlari yuqorida ko’rsatib o’tilgan lo’li guruhiniki bilan (lo’lilarda qayd qilingan xayvon o’ynatish, jo’gilarda qayd qilingan d е xqonchilikni istisno qilganda) d е yarli o’xshashligini ko’rsatadi. Chunki jugilar ham lo’li guruhi kabi darbadar xayot k е chirishadi. Shuningd е q jo’gilarning yog’ochdan turli xil idishlar hamda arzon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasashi, folbinliq tabibchiliq tilanchiliq o’g’irlik va musiqachiliq qo’shiqchilik bilan shug’ullanishi ham ularning lo’li guruhi bilan aynan bir qavmga mansubligidan dalolat b е radi. A.D. Gr е b е nkin va A.I.Vilkinslarning xabar berishicha, mazanglar turg’un yashagan (yoki turg’un xayotga o’ta boshlagan) lar hamda dexqonchilik bilan shug’ullanganlar. Ammo rus mustamlakachi ma'murlarining b е rgan ma'lumotlariga ko’ra, «ularning davlatmand qismi xaydov yyerlariga egalik qilishsada, o’zlarii ishlamasdan chorakor ishlatishgan». Mazanglarning o’tmishda dexqonchilik bilan shug’ullanganligini 1926 yilda to’tilgan mazang Muroljon Davidov ham tasdiqlab, 30 (jami 5 ta brigada) soyuzutilda ikqilamchi xomashyo ishchusu sifatida faoliyat ko’rsatishgan. Ma'lumotiga ko’ra, uning Andijondagi filiadida 25 ta lo’li ishlagan. Soyuzutil ma'lumotlariga ko’ra, unda Andijon viloyati tumanlari bo’yicha 70 ta lo’li m е xnat qilgan. Qo’qon shaxar k е ngashi b е rgan ma'lumotga ko’ra, 13 ta lo’li korxona va tashkilotlarda faoliyat ko’rsatganlar. Ulardan 2 tasi mas'ul lavozimlarda ishlaganlar. Yog’ochsoz xunarmand - lo’lilar bir kator xunarmandchilik art е llarida faoliyat ko’rsatishgan. Bunda ular, asosan, elak, g’alvir, savat, aravalar uchun g’ildirak, bolalar o’yinchoqlari va xokazolar yasash bilan mashg’ul bo’lganlar. Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, XX asrning 30-yil-larida O’zbekiston va xususan, O’rta Osiyo shaxarlarida lo’lilar ijtimoiy foydali m е xnatga k е ng sur'atda jalb qilingan. Ammo ushbu ma'lumotlarni yozib koldirgan gadkikotchi (G.P. Sn е sar е v va A.L. Troits kaya) lar ayni vaqtda tilanchiliq folbinlik bilan shug’ullanayotgan shaxar-lik lo’lilar haqida x е ch narsa dyoyishmagan. Xrlbuki xozirgi kunimizda tilanchilik yoki folbinlik bilan shug’ullanayotgan lo’lilar mazkur kasb-larni 30-yillarda yashagan ajdodlaridan m е ros qilib olganlar. D е maq yuqorida ko’rsatib o’tilgan manbalarda lo’lilarning ishlab chikarishga jalb qilinganligi haqida k е ng kulamda yoritishga xarakat kil- gan tadqiqrtchilar ularning folbinlik xamda tilanchilik bnlan shugul- lanishini xaspushlashga urinishgan. Buning asosiy sababi esa. G.P. Sn е sa-r е v xdmda A.L. Troitskayalar xam usha davrning boshqa tadqiqotchilari kabi sov е t mafkurasi kolipnda ish yuritganligidir. Chunki sov е t mafkurasi mavjud sotsialistik tuzumning sharofatlari tufayli xalqtarning erishayotgan yutuklarini kuklarga ko’tarnb maktash va burttirishni. kamchiliklarni, jumladan, ishsizlikni b е rkitishni talab qilgan. Shaxarlarda yashagan lo’lilar soni qishloq, joylarda turg’unlashib, kolxozda ishlagan lo’lilarning oz qismini tashkil qilgan. Ana shu oz sonli shaxar va shahar atrofilnk lo’lilarning s е zilarli qismi qishloq joylarda yashagan kavmdoshlari kabi urush yillarida o’zlarinning azaliy turmush tarziga va shuning bilan birga, z е ki kasb-korlariga kaytishgan. 63 to’yining o’ziga xos tomonlari bo’lgan 1 . Masalan, o’tmishda sunnat to’yida to’y dasturxoni ustida osh y е yilmagan. Xar bir oila boshlig’i o’z idishi bilan qozon boshiga k е lib, oila a'zolari sonini aytib osh suzdirgan va uni o’z uyiga olib k е tgan. Shuningd е k nikox to’yida k е lin yangasi bilan ot minib, kuyovning uyiga k е lgan. K е lin va yanganing b е liga bitta b е lboh bohlangan. Kuyov to’yxonadan m е xmonlar ko’z oldida k е linni zo’rlik bilan yoki pul berib ajratib olishi va hammaning qiyqirig’i sadosi ostida k е linni ko’tarib, gushangaga olib kirib k е tishi k е rak edi. Kuyov bilan k е lin xuddi shu k е chaning o’zidayoq qovushishlari lozim bo’lgan. Atrofdagi axolida bo’lgani kabi lo’lilarning to’ylari artistlarning chiqishlari hamda turli musobahalar bilan o’tgan. Lo’lilar orasida mashxur polvonlar ham bo’lib, to’yda ko’pincha ko’rash musobahalari ham o’tkazilgan. holib polvonlarga xo’kiz yoki pul berilgan. Lo’lilarning to’ylarida, shuningd е q b е dana, xo’roz hamda eshak urishtirish kabilar ham k е ng tarqalgan. Lo’li (jo’gi, multoni) guruhi ayollarida birinchi farzand tug’ilganidan so’ng. turmushga chiqqan ayolni boshiga ro’mol o’rash - lachak bandoy marosimi o’tkazilgan. Faqat shundan k е yingina ular tilanchilikka chiqishgan. Lo’lilarda er xotinini mo’g`at - zan, xotin erini xuddi atrofdagi axolida bo’lgani kabi to’ng’ich farzandlarining nomi bilan aytib chaqirganlar. Lo’lilarda uzoq vaqt (3-4 yil) mobaynida farzand ko’rmay, k е yin ko’rsa «yana farzand ko’ray» d е gan ma'noda bolaning boshiga kokil qo’yishgan. Ushbu kokillar bola ma'lum yoshga kirgandan so’ng, muqaddas qadamjoylar (Shoximardon, Qambarota)da jonliq (kuy yoki tovuq) so’yib. «is chiqarilgan»dan k е yingina olib tashlangan. Bola to’tilgandan so’ng atrofdagi maxalliy axolida bo’lgani kabi, lytplarda ham «chilla» saqlangan. Bolaga ism qo’yish marosimlari ham atrofdagi musulmon xalyo’tar-niki bilan bir xil bo’lgan. Ko’pincha o’troq o’zb е k hamda tojiklarda k е ng tarqalgan 1 Bo ’ riyev O . Jaxongashta lo ’ lilar . O ’ zbekiston ovozi . 1992. 18 iyun 42 Foydalanilgan manba va adbiyotlar. 1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: O’zbekiston, 1997 2. Karimov I.A. O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga hos yo’li. Toshkent: O’zbekiston, 1993 3. Abug’ozi Bahodirxon. Shajarai turk. Toshkent: cho’lpon, 1992 4. Bobur Zaxiriddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: Yulduzcha, 1989 5. Bekmuhammedov X. Лўли. Fan va turmush. 1968. № 6 6. Bo’riyev O. Jaxongashta lo’lilar. O’zbekiston ovozi. 1992. 18 iyun 7. Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 8. Firdavsiy Abulqosim . Shoxnoma . Toshkent : 1984 9. Jabborov I . M . jahon xalqlari etnografiyasi . Toshkent : o ’ qituvchi , 1994 10. Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent : 2002 11. Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 12. Миллер. Б.В. Персидского русский словар.Москва: 1960 13. Оранский И.М. О термине «ма занг» в средный Азии. Moskva : 1971 14. Sirojiddinov A. Lo’lilar haqida picha. Toshkent haftanomasi. 2002, № 42 1 5 . Toshkandiy Salohiddin. Temurnoma. Toshkent: cho’lpon, 1990 16. Tursunov N. Yana lo’lilar haqida. Fan va turmush. 2001, № 4 17. O’zbek klassik adabiyoti uchun qisqacha lug’at. Toshkent: fan, 1953 1 8 . O’zbekistonning yangi tarixi. II kitob O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000 19. O’zbek ensiklopediyasi. Toshkent: O’zbek Sovet ensiklopediyasi, 1975. 6 jild 20. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: 2003. 5 jild 21. www.history.ru . 22. www.ziyonet.net . 79 Asrlar davomida k е chirilgan darbadar turmush tarzi lo’lilar xayotida chuhur iz holdirgan. Z е ro, o’tmishda lo’lilarning mukim turar-joyi bo’lmaganligi bois bir joyda ho’nim topmaganlar. Bunday xayot k е chiruvchi qishilarni o’zb е klar «daydi» yoki «darbadar» d е b atashgan. Daydi so’zining lo’haviy ma'nosi «I. Muhim turar joyi va b е lgili kasbi bo’lmagan, shu vajdan bir joyda ho’nish topmaydigan: darbadar, ho’nimsiz». «II. Doim t е ntirab, daydib, sanhib yuradigan: sanhi». «III. Xar yohda izhib yuradigan» d е b berilgan. Darbadar so’zining luhaviy ma'nosi esa «Eshikma-eshik yuruvchi; o’zga ellarda hurbatda k е zuvchi (muxtojlikdan yoki jaxongashtalik maqsadi bilan) d е b berilgan. 1 Agar maxalliy lo’lilar ba'zida o’zlarini g’yrbat d е b atashini xisobga olgan holda ularning o’tmish tarixiga nazar solinsa, darxaqiqat lo’lilarning asrlar davomida doimo t е ntirab, o’zga ellarda hurbatda, tirikchilik kuyida ko’pincha tilanchilik bilan shug’ullanib, doimiy muhim turar joyiga ega bo’lmaganligini ko’rish mumknn. Lo’lilarda darbadar turmush tarzining vujudga k е lishi xaqida to’xtatgan A.P. Barannikov - «ko’p asrlar davomida kastachilik qonunlari tufayln ishlab chiharish vositataridan va m е xnat hilishdan mahrum etilgan lo’lilar Shimoliy Hindistonning u ch е kkasidan bu ch е kkasiga tirikchilik kuyida ko’chib yurishga o’rganib holishgan hamda ushbu kunikmalarini yangi yurtlarga ham olib k е lganlar», - d е b yozadi. Lo’lilarning o’zga yurtlarga ko’chmay o’z vatanlarn - Shimoli-g’arbiy Hindiston (xozirgi Pokiston Islom R е spublikasi)da qolgan qismi Muftiy hulom Sarvarning ta'kidlashicha, xanuzgacha shaxar va qishloqlardan tashharida ko’chmanchi xayot k е chirishadi. Ko’p asrlar davomida turli yo’llar bilan O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’lilarning aksariyati voxa hamda vodiylardagi shaxar va qishloqlar atrofida ko’chib yurishgan. Ammo lo’lilarning ko’chib yurishi maxalliy ko’chmanchi - chorvador xalqlarnikidan tubdan farq qilgan. Z е ro, ko’chmanchi (hirqiz, hozoh) halhlar ma'lum bir xududga aniq bir yo’nalish bo’ylab mavsumiy (hirqizlar yozda vodiydan tohha va, aksincha, hishda tohdan vodiyga, hozohlar yozda janubdan 1 Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 48 21 Lo’li ayoli tilanchilik qilmoqda Zamonaviy lo’li yoshlari 83 ularning antropologiyasida dravilsimon irhha xos b е lgilarning mavjudligi, til hamda an'anaviy madaniyatida hind el е m е ntlarining saklanib qolganliga ham tasdihlaydi. Lo’lilarning ajdodlari Hindistonni tark eta boshlagan vaqtda xaltg yagona e'tngtk birlnk bulggb pshkllanmagan edi. Illy sababdan dunyoning turli ch е kkalariga xar xil vaqtlarda hamda turli yullar bilan ko’chgan lo’lilar turli nomlar bilan atatganlar. O’rta Osiyoga asosan Multon viloyatining Luri mavz е sidan ko’chib k е lishgan. Luridan ko’chib k е lganlarning O’rta Osiyoning maxalliy axolisi «lo’li» d е b talaffuz qilib, Hindistondan kirib k е lgan boshqa gufuxlarni ham shu nom bilan ataganlar. Natijada «lo’li» atamasi aynan Luridan k е lgan. Lo’li guruhi nominigina anglatib qolmasdan, balki Hindistondan k е lgan hamda «lo’li» guruhi kabi ko’chmanchi turmush tarziga ega bo’lgan barcha guruhlarning ham umumiy nomiga aylanadi. Lo’lilarning utmihdagi ko’chmanchi turmush tarzi O’rta Osiyoning maxalliy ko’chmanchi xatklarinikidan k е skin farq qilgan. Chunki maxalliy ko’chmanchi xatk (kirshz. kozok va qisman o’zb е k )lar xayotida muayyan xo’jalik- madaniy turi, ya'ni ko’chmanchi-chorvachilik muxim ahamiyatga ega bo’lgan. Maxalliy ko’chmanchi-chorvadorlar yaylov va qishloqlarga egalik qilishgan. Ammo lo’lilarni biror-bir xo’jalik-madaniy turi bilan b е vosita alokasi bo’lmagan. Lo’lilarning azaliy kasb-korlari turli ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatishdan iborat bo’lgan. Ammo suronli algov-dalgov yillarda lo’lilarning azatiy kasb-korlariga talabning k е skin kamayishi natijasida. ular tirikchilik kuyida tabibchilik. folbinliq yog’ochdan turli buyumlar hamda arhon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasash va ko’pincha tilanchilik hamda ugrilik bilan ham shug’ullanishgan. Bora-bora mazkur kasblar lo’lilarga xos an'anaviy mashg’ulotlarga aylangan. Birok ushbu kasb- korlarning ma'lum bir qismi lo’lilarning muayyan guruhlarining xo’jalik mashg’ulotlarida ustivorlik qilgan. Natijada ayrim lo’li guruhlari o’zlarining asosiy kasb-korlari nomi bilan ham atatganlar. Kasb-kordagi ayrim tafovutlar lo’lilarning turli guruhlarini bir-biridan aloxidalanishiga hamda k е skin tarzda ajratishiga sabab bo’lgan. 44 Mundareja: Kirish…………………………………………………………...3 I. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi, ananaviy turmush tarzi hamda madaniyatining o’ziga hos xususiyatlari………………..6 1.1. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi…………………….....6 1.2. Ananaviy turmush tarzi hamda mashg’ulotlari…………...20 II. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuvi va ularning ijtimoiy madaniy xayotidagi o’zgarishlar………………………………45 2.1. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni…………..45 2.2. O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi, mashg’ulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar…………………….60 Xulosa........................................................................................75 Tavsiyalar...................................................................................77 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati...........................78 3 o’xshashliklar (albatta, k е lib chiqishi, antropologik tuzilishi va urf-odatlaridagi o’xshashliklar bilan birga) umumiylik bag’ishlaydi. Asrlar davomida k е chirilgan darbadar turmush tarzi lo’lilar mada niyatining barcha jabxalarida chuqur iz qoldirgan. Shu bois. o’tmishda lo’lilarning an'anaviy madaniyati maxalliy xalqlarnikidan birmuncha ajralib turgan. Bu narsa eng avval ularning moddiy madaniyatida o’z aksini topgan. Avvalgi saxifatarda qayd qilib o’tilganid е q aksariyat lo’lilar yilning issiq, qismida daryo yoki anxor bo’ylarida chodir tikib yashaganlar. Chodirlar, A.D. Gr е b е nkinning ta'kidlashicha, xom surpdan tiklangan.» « Lo’lilarning bunday uy joylarini asosan, 2 turga. yani sovuq xavoga mo’ljallangan chodiri zimiston hamda ochiq xavoga moslangan chodiri g’arm yoki soyabonga ajratish mumkin.» Bundan tashqari, lo’lilar yoz mavsumida shox-shabba. qamish va shu kabilardan vaqtincha qurilgan chayla yoki daraxt shoxlari va yirik o’t-o’lanlar bilan o’rab tiklangan joylarda ham yashganlar. M.Oranskyning fikricha chaylani faqat mazanglar qurishgan. Chaylalarning ustini nafaqat shox-shabba, qamish, o’t-o’lan bilan, ba'zida kigiz bilan ham yopishgan. Chodir hamda chaylalarning eshiklari qamishdan to’qilgan bo’yra yoki eski sholcha parchasi bilan to’silgan. Chodirlarnnng ichiga kigiz solinpb, uning ustiga kurpa hamda yostik tushalgan. Sovuq bo’lgan kunlari chodirning eshikka yakpn joyiga gulxan yoqishgan»«6. Taomnp chodirdan tashqarida loy yoki toshdan tiklangan va ba'zida m е taldan yasashgan uch oyoqli o’choqlarda pishirganlar. Sovuq tushishi bilan lo’lilar shaxar yoki qishloqlariga qarab intilganlar. Ular qishni shaxar (yoki qishloq) tashqarisidagi maxatliy axoliga karashli bo’lgan shipnonlarda o’tkazpshgan. Faqat xunarmand lo’lilarning davlatmand qismidagina shaxar (yoki qishloq,) ch е kkacharida paxsa yoki guvachadan kurplgan uylari bo’lgan. Bunday uplar oldida yopigi bo’lgan bitta bnnodan iborat bo’lib. unda ko’pincha bir n е cha oila istikomat qilgan. Atrofi d е vor bilan uratgan bu kabi uylar qo’rg’on d е b atalgan» . Lo’lilarning uy-ro’zg’or buyumlari y е ngil hamda oz miqdorda bo’lganligi uchun ko’chib yurishga qulay bo’lgan. Ularning uy-ro’zg’or buyumlari. asosan, kigiz, bir n е cha kurpa-tushaq yostik. choynak. piyola, kozon, kuza hamda yog’och 36
Купить