O’rta Osiyo lo'lilarining etnik tarixi va etnomadaniyati - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	5.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

42 Sotish

O’rta Osiyo lo'lilarining etnik tarixi va etnomadaniyati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
“ Jahon tarixi va arxeologiya ” kafedrasi
SHAYMATOV AKBAR MUSURMONOVICH ning
“5220200 tarix ( mamlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va etnomadaniyati”
mavzusida yozgan

Qarshi
2

Mundareja:
Kirish…………………………………………………………...3
I. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi, ananaviy turmush tarzi
hamda madaniyatining o’ziga hos xususiyatlari………………..6
1.1. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi…………………….....6
1.2. Ananaviy turmush tarzi hamda mashg’ulotlari…………...20
II. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuvi va ularning ijtimoiy
madaniy xayotidagi o’zgarishlar………………………………45
2.1. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni…………..45
2.2. O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi,
mashg’ulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar…………………….60
Xulosa........................................................................................75
Tavsiyalar...................................................................................77
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati...........................78

3

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zb е kiston xalqlari ijtimoiy xayotida ro’y
b е rayotgan tub o’zgarishlar, a yniqsasa tarixiy madaniy va an’anaviy qadriyatlarini
tiklash, ularni yangicha baholash, xalqlarning ko’p ming yillik tarixini milliy
istiqlol mafkurasi yo’nalishlari asosida xolisona yoritishni taqazo etadi.
O’zb е kiston tarixi va etnografiyasining eng murakkab masalalaridan yana
biri hisoblangan o’zb е k xalqi va mamlakatimizda yashovchi boshqa xalqlarning
k е lib chiqish tarixi, etnog е nizi va etnik tarixi hamda etnomadaniyati masalalari
hozirgi mustaqillik davrida dolzarb ilmiy muammolarning biriga aylandi. Shu
nuqtai nazaridan oladigan bo’lsak O’rta Osiyo lo’lilarining etnog е n е zi, etnik tarixi,
ularning etnomadaniyatini o’rganish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi.
Shu o’rinda O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimov
takidlaganid е k “har qanday millat, u naqadar kichik bo’lmasin insoniyatning
boyligidir va har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa
hususiyatlarining yo’q bo’lib k е tishi yer yuzidagi madaniy g е nofondning, shaxs
imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib k е ladi” 1
.
Mavzuning o’rganilish darajasi. O’rta Osiyo lo’lilarining tarixiga doir
manba va adabiyotlarni m е todologik jihatdan uch guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruhdagi manba va ilmiy adabiyotlar Turkiston o’lkasining Podshox
rossiyasi mustamlakachiligi davrida yaratilgan bo’lib, ular o’rta osiyo lo’lilari
haqidagi qisqacha va ma’lum bir tizimga solinmagan ma’lumotlar ekanligi bilan
harakt е rlanadi. Mazkur adabiyotlar Podshox rossiyasining O’rta Osiyoda yuritgan
mustamlakachilikka asoslangan g’oyasi asosida yozilgan. Ular XIX asr oxiri va
XX asr boshlariga oid bo’lib A.D.Gr е b е nkin, A.P.Xoranxin, A.N.Volvkins va
boshqalarni tadqiqotlarini kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhdagi tadqiqotlar asosan sov е t xokimiyati davrida qilingan
ishlar hisoblanadi. Bu davrda olib borilgan tadqiqotlarda kommunistik g’oyaning
1
Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.
T. 1997. B. 73-74
4

ta’siri katta bo’lganligini ko’rish mumkin. Ushbu guruhga oid ishlarga
A.L.Trotskaya, Sh.I.Inog’omov, G.P.Sn е saryov, I.M.Oranskiy, V.E.Vladikin,
X.X.Nazarov va boshqalarning tadqiqotlari shular jumlasidandir.
Uchinchi guruhda mustaqillik yillarida lo’lilar to’g’risidagi ma’lumotlar
hududiy nuqtai nazardan yoritilib berilgan tadqiqotlar bo’lib ularga O.Bo’ri е v,
Sh.Atajanov, N.Tursunov kabilarning ishlarini kiritish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning
maqsadi O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va o’ziga xos an’anaviy turmush
tarzini yoritish.
Asosiy maqsaddan k е lib chiqqan holda mazkur ishda quyidagi vazifalar
yechiladi.
 O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixini yoritish.
 An’anaviy turmush tarzi hamda mashg’ulotlarini tatbiq etish.
 Lo’lilarning o’troqlashuv jarayoni davrlari hamda asosiy mazmunini aniqlash.
 O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi, mashg’ulotlarida ro’y b е rgan
o’zgarishlarni tahlil qilish.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Ishda O’rta Osiyo
lo’lilarining turli tarixiy davrlarda kirib k е lishi, lo’li to’porlarining turg’unlashuv
omillari, asosiy bosqichlari hamda ularning o’ziga xos jihatlari yoritilib berildi.
Lo’lilarning xulq atvori, kiyim k е chaq diniy mansublik hamda rasm-rusmlar urf-
odatlari, shuningd е k bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga k е lgan lo’lilar
faoliyatining yangi turlari aniqlandi.
Ishning nazariy – m е todologik asosi sifatida tarixiy tadqiqotlarda
umumqabul qilingan ob е ktivliq tarixiyliq tarixiy k е tma-k е tliq to’plangan fakt va
ma’lumotlarning xaqiqiyligi hamda aniqligini ob е ktiv baxolashga erishish uchun
tarixiy hodisalarni tadqiq qilishga tanqidiy yondashuv kabi ilmiy tamoyillardan
foydalaniladi. Lo’li xalqining ma’naviy ildizlari, etnik shakllanishi va
rivojlanishining tarixiy yo’lini o’ziga xosligi, tarixiy – etnologik tadqiqotlarning
hozirgi bosqichdagi rolini anglashida O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti
I.A.Karimovni milliy g’oya masalalariga bag’ishlangan asarlari hamda
5

xukumatning tarix fanini takomillashtirish va rivojlantirish bo’yicha qarorlari
muhim ahamiyat kasb etadi.
Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu ilmiy O’rta Osiyo xalqlari
tarixining hali o’rganilmagan saxifalarini yoritishda ayniqsa lo’lilarning etnik
tarixini chuqurroq o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyoda
yashayotgan turli millatlar orasida etnik madaniy asoslarda jipslanish jarayonlarini
faollashtirishda va har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa
xususiyatlarining yo’q bo’lib ketishining oldini olish kabi ishlarda qo’llanilishi
mumkin.
Ushbu bitiruv malakaviy ishda mavzuga oid maqolalar, amaliy mashg’ulot
tayyorlashda, shu bilan birga kurs ishlari, mustaqil ishlarni tayyorlashda ham
foydalanish mumkin.
Ishning aprobatsiyasi : Ushbu Bitiruv malakaviy ish yuzasidan
Qarshi Davlat Universiteti “Jahon tarixi va arxiologiya ” kafedrasi qoshidagi
“Yosh tarixchi to’garagida” ma’ruzalar qilingan va 2011-2012 o’quv yili
davomida Jahon tarixi va arxiologiya kafedrasida muhokama qilingan.
Ishning strukturasi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, to’rt
fasl, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovadan
iborat.
1.1. O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi
6

O’rta Osiyo lo’lilarining k е lib chiqishi (etnog е n е zi) va tarixiy taqdiri
haqidagi masala murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Z е ro, ularning O’rta
Osiyoga qayerdan va qachon kirib k е lganlnsh haqida tarixiy ma'lumotlar kamchil
bo’lib, bu xususida turli fikr-muloxazalar bildiriladi. Xususan, A.N.Volvkins. A.D.
Gr е b е nkin A.P. Barannikov, G.P. Sn е sar е v. A.L. Troitskaya va boshqalar lo’lilarni
O’rta Osiyoga ko’p asrlar avval Hindistondan k е lganligi xaqidagi fikrni qo’llab-
quvvatlaydilar. Masalan, akad е mik A.P.Barannikov Abulqosim Firdavsiyning
«Shoxnoma» asaridagi bir rivoyatga diqqatni jalb qiladi. Rivoyatda hind rojasi
Shangul (yoki Sh е ngol) tomonidan sosoniylar xukmdori Bahrom Go’r (yoki
g’o’riy) ga tortiq etilgan lurilik 12 ming artist xaqida bayon qilinadi. A.P.
Barannikov endilikda Eron va O’rta Osiyoda yashayotgan lo’lilarni o’sha tortiq
qilingan artistlarning avlodlari d е b taxmin qiladi 1
.
Agar Hindistonda mavjud kastachilik tizimining ildizlari uzoq o’tmishga
borib taqalishi xisobga olinsa. “lo’lilarning ajdodlari ham ma'lum bir kastaga
mansub bo’lgan” - d е gan fikr k е lib chiqadi. Lo’lilar ning ajdodlari qaysi kastaga
mansub bo’lishgani M.I.Kunavinning qayd qilishicha, lo’lilar bir qancha
kastalarning avlodlari hisoblanadi.
T.F. Kis е l е vaning e’tirof etishicha. “lo’lilar hind jamiyatining “past”
hamda “xazar qilinuvchilar” kastasiga mansub bir qancha qabilalardan k е lib
chiqqan”. A.P. Barannikovning ta'kidlashicha, “lo’lilar «dom» kastasidan k е lib
chiqqan. Bunday fikrning k е lib chiqishiga nafaqat Yevropalik lo’lilarning milliy
atalishi «rom»ning talaffuzda «dom»ga yaqinligi, balki mazkur kasta vakillarining
o’tmishda lo’lilar kabi kasb-korlar bilan shug’ullanishi ham sabab bo’lgan.
Chunki, «dom» kastasi vakillari Hindistonda yarimko’chmanchi hayot k е chirishib,
yog’ochdan turli buyumlar yasash, qo’shiqchi hamda musiqachilik bilan
shug’ullanishgan. «Dom» kastasi vakillarining musiqachilik bilan
shug’ullanganliklariga Zaxiriddin Muhammad Bobur o’zining «Boburnoma»
asarida saroy musiqachilari qatorida Ramazon lo’li bilan birga qayd qilib o’tgan
Rux (yoki Raux) xam yorqin dalil bo’la oladi.
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994, b 45-46
7

Lo’lilarning ajdodlariga o’z vatanlarini tark etishga nima to’rtki bo’lgani
ko’pchilik tadqiqotchi, xususan, T.F. Kis е l е va va V. Е .Vladikinlarning fikricha. X-
XI asrlarda qo’shni davlatlarning istilochilik yurishlari natijasida Shimoli-g’arbiy
Hindistondagi xunarmand va mustaxkam o’troq bo’lmagan aholining yashash
sharoitlarida ro’y b е rgan k е skin o’zgarishlar sabab bo’lgan. Aftidan. ushbu fikr
tarixiy xaqiqatga to’g’ri k е ladi. Chunki vatanlarida vujudga k е lgan noqulay tarixiy
sharoit (masalan urush) lar tufayli lo’lilar azaliy kasb-korlari (qo’shiqchiliq
raqqosaliq musiqachilik) bilan shug’ulllanishga imkon topa olmaganlar.
Kastachilikning yozilgan va yozilmagan qonunlari ularga bir kastadan ikkinchi bir
kastaga o’tishni hamda o’zlari mansub bo’lmagan kastaga xos kasblar bilan
shug’ullanishini taqiqlar edi.
Natijada o’z vatanlarida tirikchilik o’tkazishga imkon topa olmagan lo’lilar
tirikchilik manbalarini topish hamda «kastachilikning turli ch е klashlaridan
qutulish maqsadida” o’zga yurtlarga bosh olib k е tishga majbur bo’ldilar.
Ularning ko’chish yo’li g е ografik jihatdan albatta forsiy zabon xalqlar yashagan
xududlar orqali o’tgan.
Lo’lilar migratsiyasining davrlari bo’yicha fanda aniq ma'lumotlar yo’q.
Ammo, shunga qaramay, ko’pgina tadqiqotchi (masalan, A.P. Baranni kov,
Е .Druts, A.G е ssl е r, R.S.D е m е tr)larning fikricha, lo’lilar migratsiyasining dastlabki
to’lqini eramizning I - ming yilligining o’rtalari, ya'ni hind rojasi Shangul (yoki
Sh е ngol)ning sosoniylar xukmdori Bahrom Go’r (yoki g’o’riy)ga “tortiqidan”
boshlangan. Lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X - XI asrlarga to’g’ri
k е lib, “ularning Hindistonni tark etishlari boburiylar davrida ham davom etgan”
Lo’li lar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X-XI asrlarga to’g’ri k е lishining
asosiy sababi xuddi ana shu davrda Shimoli - g’arbiy Hindistonga qo’shni
davlatlarning xujumlari k е skin kuchayadi. Bunga dalil: faqat Maxmud
G’aznaviyning o’zi 998 - 1030 yillar oralig’ida Shimoliy Hindistonga 17 marta
xarbiy yurishlarini amalga oshirgan.
Hindistondan chiqqandan so’ng lo’lilar ko’chishlarini bir n е cha
yo’nalishlarda davom ettirganlar.
8

Ingliz tilshunosi Djon Sempsonning fikricha, lo’lilar g’arb hamda shimoli-
g’arb yo’nalishlarida ko’chishgan. g’arb yo’nalishi bo’ylab ko’chganlar Kichik
Osiyo orqali Yevropaga, shimoli-g’arb yo’nalishidagilari esa Kavkazga kirib
borganlar.
Ingliz tilshunosi Djon Sempsonning fikriga qo’shimcha qilib shuni aytish
mumkinki. Hindistondan Afg’oniston hamda Eronga k е lgan lo’lilar shimol
yo’nalishi bo’yicha ham ko’chishgan. Mazkur yo’nalish bo’yicha ko’chgan lo’lilar
O’rta Osiyoga kirib k е lishgan. Ammo lo’lilarning O’rta Osiyoga qachon kirib
k е lganligi xaqida tarixiy ma'lumotlar yo’q. Boz ustiga. mazkur muammo bo’yicha
tadqiqotlar yetarlicha olib borilmagan.
Fikrimizcha, lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi, lo’lilar migratsiyasining
eng qizg’in pallasi X - XI asrlarga to’g’ri k е ladi. Qullar istilosi davrida birmuncha
vaqt to’xtab qolgan lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi Amir T е mur davrida yana
qayta jonlangan bo’lishi mumkin. Z е ro, Amir T е mur davrida Samarqandda
lo’lilarning mahsus maxallalari bo’lganligi haqida rivoyatlar bor. Tadqiqotchi O.
Bo’riyevning fikricha, “Amir T е mur davrida Hindistondan Samarqandga olib
k е lingan ustalar orasida lo’lilar ham bo’lishi ehtimoldan holi emas”.
Lo’lilarning o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashaganligiga Mirzo Boburning
“Boburnoma”, Abul hozi Bahodirxonning “Shajarayi turk” hamda Mir Muhammad
Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma” asarlaridagi ma'lumotlar muhim dalil bo’la
oladi.
Mazkur asarlar ichida Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida berilgan
ma'lumotlar, ayniqsa diqqatga sazovordir. Unda ta'kidlanishicha, Hindiston lo’lilari
ham Movarounnaxr viloyatlari lo’lilari kabi turli ko’ngil ochar tomoshalar
ko’rsatadilar. Ammo Hindiston lo’lilari ko’rsatgan o’yinlar ul viloyat (ya'ni O’rta
Osiyo viloyatlari - muallif izoxi) lo’lilarinikidan birmuncha murakkabligi bilan
ajralib turadi. Mazkur satrlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, yoshlik yillarini
Movarounnaxr (ayniqsasa Farg’ona vodiysi)da o’tkazgan Mirzo Bobur bu yerda
yashagan lo’lilarni ko’rgan hamda ular ko’rsatgan ko’ngilochar o’yinlarning
9

b е vosita guvohi bo’lgan. Xuddi ana shu narsa unga Hindiston lo’lilarini
Movarounnaxr lo’lilari bilan taqqoslashga imkon b е rgan 1
.
Lo’lilarning Hindistondan O’rta Osiyoga ko’chishi g е ografik jixatdan
Afg’oniston orqali o’tishi tabiiy hol edi. N е gaki, Bobur va boburiylar davrida
hozirgi Afg’oniston, Pokiston hamda Hindiston xududlari yagona davlat tarkibiga
kirib, lo’lilarning Afg’onistonga ko’chishi uchun birmuncha qulay vaziyat vujudga
k е lgan. Hindistondan ancha k е ch davrlarda Afg’onistonga k е lib o’rnashgan lo’li va
lo’lisifat guruhlar XIX asrning ohiri XX asrning boshlarida ham O’rta Osiyo
xududiga o’tib turishgan. Ayrim xolatlarda bunday guruhlar O’rta Osiyoning
shimoliy qismiga ham kirib borishgan. hind-oriy tili sh е valaridan birida
so’zlashgan hamda “baluj” nomi bilan mashxur shunday guruhlardan biri XIX
asrning 70-yillarida Toshk е nt va Farg’onada rus tabiatshunosi A.N.Volvkins
tomonidan qayd qilingan.
Mashg’ulotlari ichida maymun va ayiq o’ynatish kabilar bo’lgan ushbu
“balujlarni” maxalliy lo’lilardan farqlab, Farg’ona vodiysining tub joy aholisi
“qora-lo’li”, “afg’oni-lo’li” yoki “Hindistoni-lo’li” d е b atashgash. Bunday
guruhlarning Farg’ona vodiysi orqali Sharqiy Turkiston (qashhar) ga ham kirib
borishlari extimoldan xoli emas. Aftidan. O’rta Osiyolik “Hindistoni-lo’li”lar bilan
“kashtarlik lo’li”lar o’rtasida qayd qilingan o’zaro nikohlari ularning bir guruhga
mansubligidan dalolat b е radi.
1921 yilda Samarqand viloyatida etnografik safar chog’ida M.S.Andr ее v
tomonidan qayd qilingan maymun hamda ayiq o’ynatish bilan shug’ullanib, o’zaro
atrofidagilar uchun tushunarsiz bo’lgan qandaydir maxsus tilda gaplashuvchi
“afg’oni-lo’lilar” yuqorida ko’rib o’tilgan “Hindistoni-lo’li” – “balujlar” bilan
aynan bir guruhga mansub bo’lishi mumkin. Ammo yuqorida qayd qilib o’tilgan
“balujlar” asl balujlarga mansub bo’lmasdan, aksincha, endilikda ham O’rta Osiyo
(asosan Turkmaniston) ning janubiy xududlarida yashovchi hamda o’zaro maxsus
til - argodan foydalanuvchi “balujistonlik lo’li” - lo’lilarga mansub bo’lsalar k е rak.
1
Bobur Zaxiriddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: Yulduzcha, 1989
10

Ko’p asrlar davomida turli yo’llar orqali O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’li
va lo’lisifat guruhlar mahalliy aholi orasida lo’li, jo’gi, multoni, mazang,
tovoqtarosh. Sogo’tarosh, olacha va xokazo nomlar bilan ma'lum.
Ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, O’rta Osiyoda mavjud lo’li, jo’gi,
multoni va boshqa etnonimlarning taxlili ham ularning Hindistondan k е lib
chiqqanligidan dalolat b е radi. Masalan. V.F.Minorskiyning e'tirof etishicha, O’rta
Osiyoda k е ng tarqalgan hamda barcha urug’ lo’lilarning umumiy nomi bo’lgan
“lo’li” atamasi hadimda Sind shaxarlaridan birining atalishi bo’lib, arab mualliflari
ushbu shaharni Arur (Arur) yoki Al-rur (Al-rur) d е b atashgan. “Shoxnoma”da aks
ettirilgan hind rojasi Shangul tomonidan Eron xukmdori Bahrom Fo’p (yoki
g’o’riy) ga “tortiq” qilingan lo’lilar xuddi ana shu Al-rur yoki, boshqacha qilib
aytganda Luri shaxridan bo’lishgan.
«Multoni» etnonimining k е lib chiqishini M.S.Andr ее v multon shahri
(endilikda xarobaga aylangan Pokiston Islom R е spublikasidagi shaxar) nomi bilan
b е vosita bohlih ekanligini ta'kidlaydi. Ushbu fikrning tarnxiy xahihagga
yahinligiga biz ham shubxa qilmaymiz. Z е ro, “Shoxnoma”da qayd qilib o’tilgan
Luri yoki Al-rur) shaxri B е runiyning ta'kidlashicha Multon shaxridan 30 farsax
janubi-g’arbda joylashgan.
«Jo’gi» etnonimining k е lib chiqishini ham ko’pgina tadqiqotchilar b е vosita
Hindiston bilan bohlamohdalar. Bu borada tadqiqotchi L е ksa Manushning fikri,
ayniqsasa, diqqatga sazovordir. Uning fikricha, «Shimoli-g’arbiy Hindistonning
mahalliy aholisi bo’lgan lo’lilarning ajdodlari hadimgi Hindistonda mavjud
bo’lgan kastachilik tizimida shudra (yoki dasa) varnasiga mansub bo’lgan hamda
Shiva xudosiga e'tihod qilishgan.
hadimda Shimoli-g’arbiy Hindistonda k е ng tarqalgan Yoga Kashmir
shivaizmining asosini tashkil qilgan. Shivaizmga e'tiqod qiluvchilar Shivani Maxa
yoga ham d е b atashgan hamda uni darv е sh hiyofasida tasvirlashgan. N.R.
Gus е vaning ta'kidlashicha. darv е shlikning qadimiy instituti braxmanizmga
v е ddalardan oldingi diniy-falsafiy tizim sifatida kirgan 1
. Bu yerda shunisi qizihki.
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva: 1990 b 74-80
11

fors tilida «jo’gi» so’zi bilan ham hind yoga ta'limoti izdoshlarini, ham lo’lilarni
atashadi. Shu bilan birga, «jo’gi» so’zi hind tilida «darv е sh, tilanchi» ma'nosida
ho’llanilsa, afg’on tilida “jo’gi” t е rmini «yoga» hamda “darv е sh” ma'nolaridan
tashhari. sifat ma'nosini b е ruvchi “sarih” ma'nosida ham ishlatiladi. Bu narsa
Shivaga e'tihod hiluvchilarni sarih rang kiyim kiyishi bilan bohlihligi ehtimoldan
holi emas. Aftidan, mazkur holat bilan turk tilida е rkin sarih rangni cingene sarisi
(ching е n е sarisi - ya'ni lo’lilar sarisi) d е b atalishi o’rtasida qandaydir alog’a borga
o’xsqaydi.
Lo’lilarda mavjud «mazang» etnonimi yuqorida ko’rib o’tilgan (lo’li,
multoni. jo’gi) etnonimlarga haraganda kam o’rganilgan. Buning ustiga, mazkur
atamani o’rganish jarayonida tadqiqotchilar ko’plab hiyinchiliklarga duch
k е lishgan. Z е ro, «mazang» atamasn O’rta Osiyoning turli xududlari va aholining
turli guruhlarn o’rtasida turlicha ma'no kasb etadi. Masalan. hisor vodiysi jo’gilari
“mazang” atamasi bilan parya guruhi vakillarini atashsa, aksincha. o’z navbatida
parya guruhi vakillari mazkur atama bilan jo’gi guruhi vakillarini atashadi.
Tojik tili diat е ktikasida «mazang» so’zi «qora, qora tanli. qora yuzli,
xunuq badshakl» ma'nosida ho’llaniladi. Tojik diat е ktik so’znning xuddi ani shu
ma'nosn oddiy xalq tilida turli etnografik guruhlarga (masalan. hisorlik jo’gilarni
paryalarga va, aksincha. paryalarni jo’gilarga) nisbatan ko’zlanuvchi “mazang”
atamasiga asos bo’lishi mumkin.
Ikkinchi tomondan, I.M.Oranskiyning fikricha. Janubiy Tojigiston va
Afg’oniston xududlarida tarhatgan eron tili sh е valarining ma'lum bir guruhlarida
tovushlar (ya'ni d>l ga, d>z ga) almashishini hisobga olgan xolda “mazang”
atamasini tojikcha malang (malang), ya'ni “darv е sh”, forscha malang (malang),
ya'ni I. yalong’och, yalangoyoq, yalangbosh, ekstaz xolatidagi odam: II.
kambag’al, afg’oncha malang (matang). ya'ni “darv е sh, tilanchi, faqir, g’arib,
boshiga muxabbat savdosi tushgan savdoyi, hindcha malang (malang), darv е sh,
yo’g’on, savlatli odam bilan taqqoslash mazkur muammoni е chishga birmuncha
oydinlik kiritgan bo’lur eli. Ammo mazkur muammo qo’shimcha lingvistik
tadqiqotlar olib borishni talab qiladi.
12

“Mazang” atamasining k е lib chiqishi bo’yicha ularning o’zida bir rivoyat
bor. Rivoyatga ko’ra payg’ambarlar davrida (qaysi payg’ambarligini bilishmaydi)
erkaklari urushga k е tishganda, to’satdan xujum qilib qolgan dushmanlarga qarshi
ularning ayollari erkakcha kiyinib. mardonavor jang qilishgan, qarshilik
ko’rsatayotgan raqibining ayollar ekanligini bilib qolgan dushmanlar, ularning
mardligiga tan berib, ularga mardi (ya'ni mard) zang (ya'ni ayol) lar d е b nom
berishgan. Xozirgi mazanglar usha mardi zanglarning avlodlari emish.
O’tmishda mazanglarni yog’ochdan g’alvir, elaq childirma va har xil
idishlar yasash bilan shug’ullangan qismini Sh.I.Inog’omovning fikricha.
“kosataroshlar”, G.P.Sn е sar е vning ta'kidlashicha, “tovoqtaroshlar” d е b atashadi.
I.M.Oranskiyning habar berishicha, yog’ochdan kosa, tovoq, qoshiq, cho’mich,
g’alvir, elak va xokazolar yasash bilan sho’hullangan xunarmandlar guruhi O’rta
Osiyoning turli xududlarida uchraydi hamda ularni soptarosh, qoshiqtarosh. kosib
nomlari bilan ham atashadi. Yuqorida nomi tilga olingan atamatardan
“tovoqtarosh” hamda “soptarosh” k е ng tarqalgan. B.X. Karmish е vaning fikricha,
«sogo’tarosh» (tojikcha sogu - yog’ochdan yasalgan kosasimon idish) tojiklarda,
«tovoqtarosh» o’zb е klarda tarqalgan.
I.M.Oranskiyning qayd qilishicha. «sogo’taroshlar jo’gilardan o’zlarini
k е skin tarzda ajratishadi hamda ular bilan nikoh munosabatlariga kirishmaydi.
Bunday xolatni Zarafshon daryosi xavzasi va hashhadaryo tovoqtaroshlarida ham
ko’rish mumkin. Z е ro. G.P. Sn е sar е vnnng ta'kidlashicha, bu е rlik tovoqtaroshlar
ham o’zlarini jo’gilardan k е skin tarzda ajratishadi hamda ular bilan nikoh
munosabatlariga kirishmaydi».
Ammo yuqorida k е ltirilgan dalillar sogo’taroshlar bilan tovoqtaroshlarni
va ular bilan mazanglarning aynan bir guruh ekanligi butunlay aniqlangan d е b
xisoblash uchun kamlik qiladi. Z е ro, ushbu masalada hamon ko’pgina noaniqliklar
mavjud. Masalan, B.X. Karmish е va «tovoqtaroshlar yarim o’troq yashagan d е sa.
I.M. Oranskiy «sogo’taroshlar darbadar hayot k е chirishgan» d е ydi. Boz ustiga.
G.P. Sn е sar е v «tovoqtarosh hamda mazanglarni aynan bir guruhga mansub d е b
xisoblasa, I.M. Oranskiy «mazanglar o’zlarini «tovoqtarosh» lardan k е skin tarzda
13

ajratishadi» d е ydi. S.S.Guba е va O’rta Osiyoda yashovchi povonlarni mazanglarga
o’xshatsa, X.X. Nazarov xuddi I.M. Oranskiy kabi mazang hamda tovoqtaroshlarni
turli guruhlarga ajratadi. I.M.Oranskiy mazang, sogo’tarosh ham da
tovoqtaroshlarda maxsus yashirin til - argoni qayd qilmasa, X.X. Nazarov «barcha
maxalliy lo’lilar o’tmishda argodan k е ng ko’lamda foydalanishgan va uni lavzi
mo’g’at yoki arabcha d е b atashgan d е ydi. I.M. Oranskiy qo’shimcha qilib «hisor
jo’gilari tanasining qoramtirligi uchun o’troq yashab. dexqonchilik bilan
shug’ullanishgan paryalar (Afg’onistondan k е lgan hind-oriy tilga mansub guruh)ni
aksincha, paryalar o’z navbatida jo’gilarni «mazang» nomi bilan ataydilar» d е ydi .
Yuqorida ko’rib o’tilgan parya guruhi haqida I.M.Oranskiyning tadqiqotlarigacha
adabiyotlarda umuman ma'lumot berilmagan. hisor jo’gilari tomonilan
«mazanglar» d е b ataluvchi paryalarni O’rta Osiyo mazanglari bilan yahinligi xali
o’rganilmagan bo’lsada, O’rta Osiyoga ancha k е ch davrlarda kirib k е lgan hamda
hind-oriy tiliga mansub bo’lgan paryalarning Hindistondan k е lib chiqqanligi
aniqlangan. I.M.Oranskiy k е ltirgan ishonchli dalillarining guvoxlik berishicha,
paryalar Shimoli-g’arbiy Hindiston aholisining XIX asr oxirlarida ro’yxatga
olishda qayd qilingan changar guruhining bir tarmohi xisoblanadi. Aftidan, ushbu
bildirilgan fikr tarixiy xaqiqatga bir muncha yahin xisoblanadi. Z е ro, Panjob
univ е rsit е t prof е ssori Muzaffar Axmadning ta'kidlashicha, lo’li (luri) bilan
changarning k е lib chiqishi bir bo’lib, ularning ota-bobosi Shangul (yani,
«Shoxnoma»da qayd qilib o’tilgan hind rojasi Shangul, hindcha talaffuzda -
Changar) bo’lgan. Changarlar Pokiston (ya'ni Shimoli-g’arbiy Hindiston) da,
lo’lilar Movarounnaxrda yashaydilar 1
.
O’rta Osiyoning boshqa xududlarida qayd hilinmagan hamda Farg’ona
vodiysi (va qisman Toshk е nt vog’asi)ning maxalliy aholisi orasida og’acha nomi
bilan mashxur bo’lgan oz sonli etnografik guruh nisbatan kam o’rganilgan. Mazkur
guruh xaqida adabiyotlarda juda kam ma'lumotlar berilgan. O’tmishda faht rus
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 96-98
14

tadqiqotchisi V.I.Kush е l е vskiy o’z asarida hashharlik lo’lilar ham d е b ataluvchi
mayda havm og’alar yashashini qayd qilib o’tgan.
Og’achalarning k е lib chiqishi bo’yicha dastlab V.P. Nalivkin, k е yincharoh
I.I.G е y е r bir rivoyatni k е ltirganlar. Rivoyatga ko’ra, og’achalar asirg’a tushgan
forslar bilan hashharlik lo’lilarning og’a urug’i qizlaridan k е lib chiqqan. Ammo
mazkur rivoyat og’achalarning k е lib chiqishi xaqida «og’acha» atamasinining
etimologik ma'nosini aniqlashga kamlik qiladi. Z е ro, o’tmishda hashharlik
lo’lilarda og’a nomli urug’ mavjud bo’lganligi xali aniqlanmagan.
«Og’acha» atamasining k е lib chiqishi bo’yicha ularning o’zida ham turli
taxminlar mavjud. Masalan, Bozorg’o’rhonlik og’acha Sg’oyathoji hurbonovning
fikricha, ular asli hashharlik bo’lib, o’tmishda mayda ko’chma savdo bilan
shug’ullanishgan. Uning taxminicha, o’tmishda og’achalar savdo-sotih jarayonida
mijozga ko’pincha «og’a» d е b murojaat qilganligi uchun maxalliy aholi ularni shu
nom bilan ataganlar. K е yinchalik bu nom ularga etnonim bo’lib qolgan. Ammo
«og’acha» atamasining k е lib chiqishi bo’yicha bildirilgan yuqoridagi fikr mazkur
atamaning etimologik ma'nosini yechilgan d е b xisoblashga to’la asos bo’la
olmaydi. Chunki o’zb е k tilining izoxli luhatida og’acha so’zi - «I. xon saroyi yoki
boylar eshigidagi xizmatkor ayol. cg’o’ri; II. boy uyhurlar oilasida k е ksa xotin
ma'nolarining anglatishi ko’rsatilgan.
Uzoq o’tmishda O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’lilar Farg’ona vodiysi orqali
hashharga ham borgan bo’lsalar k е rak. Z е ro, lo’lilarning o’tmishda hashharda
yashaganligi haqida Ch.Ch.Valixonov, M.V.P е vtsovlar qayd qilib o’tganlar.
Ch.Valixonov ularni lo’li hamda «multoni d е b» yozgan. D е maq hashhar lo’lilari
etnik jixatdan O’rta Osiyo lo’lilari bilan bir xil bo’lgan. Bunga dalil sifatida XIX
asrning 70-80-yillarida O’rta Osiyoda musihiy-etnografik matyeriallar to’plagan
A.F.Eyxgornning maxalliy lo’lilar bilan hashharlik lo’lilar o’rtasida qayd qilgan
nikoh munosabatlarini k е ltirish mumkin. Buning ustiga, hashharlik lo’li-og’achalar
ham O’rta Osiyoning boshqa guruhga mansub lo’lilari kabi o’zlarini mo’g’at d е b
atashadi. S.S. Guba е vaning taxminicha, XIX asrning birinchi yarmida Sin
xukumatining zulmidan hochgan hashharlik lo’lilarning aloxila guruhlari uyhurlar
15

bilan birga k е lishgan1» . Aftidan, hashharlik lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi
1877 yildan so’ng yanala kuchaygan. Z е ro, bunga Yohubb е kning vafotidan so’ng
boshlangan o’zaro janjallardan foydalangan Xitoy xukumatining kirhinbarot
yurishlari sabab bo’lgan bo’lishi mumkin.
Sharqiy Turkistondan qochib k е lganlaridai so’ng hashharlik lo’li-
og’achalar O’rta Osiyoning turli xududlariga tarqalib k е tishgan. Endilikda
og’achalar O’rta Osiyo (va hisman Toshk е nt vog’asi) ning shaxar va shaxarga
yahin joylarida ayrim guruhlarini istisno qilganda, asosan, tarqoq xolda
yashamohdalar.
Ko’p asrlar davomida O’rta Osiyoga turli yo’llar bilan kirib k е lgan
ko’pgina lo’li hamda lo’lisifat (paryalarni istisno qilganda) guruhlarning ona tili
tojik tili xisoblanadi. Shuningd е k. O’zb е kiston xududidagi aksariyat lo’lilar o’zb е k
tilida ham gaplashadilar. Misol uchun, 1970 yilgi aholini ruyxatga olishda
O’zb е kistonda qayd qilingan 11 302 nafar lo’lidan 3 374 nafari o’zb е k tilida zrkin
gaplashishlarini tojik tilini esa ona tili sifatida yozdirganlar. «Bundan shuni taxmin
hilish mumkinki, uzoq o’tmishda ularning O’rta Osiyoga ko’chib k е lgunicha
atrofida eron tillar guruhiga mansub tilda gaplashuvchi xalqlar ko’pchilikni tashkil
etgan. Ana shu sababga ko’ra, vaqt o’tishi bilan eron tillar guruhiga mansub tojik
tili O’rta Osiyo — lo’li guruhlarining ona tiliga aylangan.
X.X.Nazarovning ta'kidlashicha, lo’lilar sh е vasi ko’pgina xususiyat-lariga
ko’ra, Shimoliy Tojikiston, Buxoro, Samarqand va O’zb е kistonning boshqa
xududlaridagi tojik tili sh е valariga o’xshash. Masalan, tovoqtaroshlar sh е vasi -
Xo’jand hamda Konibodom tojiklari sh е vasiga yahin. Boshqa guruh lo’lilar
sh е vasida tojik tojiklar sh е vasiga xos el е m е ntlar kuzatiladi. Lo’lilar sh е vasida
gapning tuzilishi tojik tili sh е vasidan kam farqlanadi. Asosiy farq shundan iboratki.
lo’lilarda tojiklarning so’zlashuv tiliga nisbatan gapda so’z tartibiga kam rioya
qilinadi.
Maxalliy xalqlar orasida «hindustoni» hamda «afg’oni» lo’lilar nomi bilan
mashxur bo’lgan guruhlarning tili birmuncha o’ziga xos xususi-yatlarga ega.
Shuningd е q ularning tilida hindcha so’zlar uchrab turadi. Mazkur xolat ularning
16

azaliy vatanlaridan O’rta Osiyoga ancha k е ch davrlarda ko’chib k е lganligidan
dalolat b е radi. Shu bilan birga, lo’lilar o’zaro so’zlashuvlarida o’ziga xos
boshqalar tushunmaydigan til - argodan foydalanishgan. Ular mazkur tilni lavzi
mo’g’at yoki arabcha d е b atashgan. A.L. Troitskayaning ta'kidlashicha, «lavzi
mo’g’at so’z boyligi tarkibiga ko’ra, boshqa argoga, ya'ni o’tmishda faoliyat
ko’rsatgan O’rta Osiyo halandarlari, musiqachi va artistlar jamoasining abdol tiliga
yakin. Uning fikricha. ikkala argo ham o’rta asrlarda O’rta Sharhda mavjud
bo’lgan sinfiy hiyofasini yo’qotgan odamlar jamoalarpning yashirin tili - «banu
sasan» «sasanian» yoki «sasian» tilidan k е lib chiqqan. Mazkur jamoalar
masxaraboz, daydi, folbin hamda tilanchilardan iborat bo’lgan. Aftidan. ular bilan
lo’lilar chambarchas alog’ada bo’lgan.
Lo’lilar argosida hind tili so’zlarining mavjudligi ham ularning
qachonlardir Hindistondan ko’chib k е lganlpgiga dalil bo’lishi mumkin. Uzoq vaqt
mobaynida eron tiliga mansub tilda gaplashuvchi xalqlar orasida darbadar k е zishi
tufayli lo’lilarning hadim tili fors-tojik tillari tomonidan sihib chiharilgan. Sahlanib
qolgan hind-oriy so’zlari k е yinchalik lo’lilar argosi tarkibiga kirgan. Buni
I.M.Oranskiy tomonidan tayyorlangan argotik so’zlarning k е lib chiqishi bo’yicha
tarkibi xaqidagi jadvaldan ko’rish mumkin.
Argo tilidan
foydalanuvchi
guruhlar K е lib chiqishi bo’yicha tarkibi
Qayd
qilingan
so’zlar Afg’on-
cha Hind-
oriycha Somcha
(ya’ni
arab) O’zbek-
cha Fors-
tojik-
cha Aniqlan-
magan
hisor jo’gilari 284 - 10 21 5 76 124
Samarqand
lo’lilarida 216 - 10 25 9 45 81

Ushbu jalvalda berilgan ma'lumotlar turli xududlarida yashab, argodan
foydalanuvchi barcha lo’lilarga taalluhli xisoblangan. Z е ro, I.M. Oranskiy
17

ta'kidlaganid е q «lo’lilar argosi O’rta Osiyoning barcha xududlarida bir xil»
bo’lgan. Ammo endilikda lo’lilarning argo tili muomaladan d е yarli chiqib k е tgan 1
.
I.M. Oranskiyning yozishicha, mazang hamda parya (changar) guruhlarida
argo tili bo’lmagan. Ammo Turkiston g е n е ral-gub е rnatori d е voni boshqaruvchisini
g е n е ral-gub е rnatorning shaxsan o’ziga 1902 yil 3 yanvarda b е rgan ma'lumotida
qayd hilinishicha, O’rta Osiyo mazanglari avvalgi (argo) til el е m е ntlarini ma'lum
darajada sahlab k е lishgan». Mazanglarda o’tmishda argo tili mavjudligini
X.X.Nazarov ham qayd qilib o’tgan. Xozirgi kunimizgacha o’zlarining hind-orny
tilini sahlab k е lishga muvaffah bo’lgan paryalarda esa argo tilini ixtiro hilishga
extiyoj tuqilmagan.
Boshqa guruhlardan farqli, hashharlik lo’li-og’achalarning til xu-susiyatlari
juda kam o’rganilgan. Shuning uchun ham o’tmishda og’achalarda argo tili
bo’lganmi yoki yo’qmih - buni aytish hiyin. Z е ro, etnografik dala safarlari chohida
ham og’achalarda argo tili el е m е ntlarini qayd hilishga muvaffah bo’linmadi.
Ammo shunga haramay, og’achalarning O’rta Osiyoning argo tilidan foydalangan
maxalliy lo’lilari bilan etnik jixatdan bir ekanligi xisobga olinsa. o’tmishda ularda
ham argo tili mavjud bo’lgan bo’lishi mumkin.
S.S. Guba е va og’achalar tili bo’yicha birmuncha tadqiqotlar olib borgan. U
og’achalarning ona tili - uyhur tili ekanligini ta'kidlab, O’rta Osiyo lo’lilarida k е ng
tarqalgan va ular uchun ona tili xisoblangan tojik tili xaqida biror bir so’z
aytmagan. Ammo V.I. Kozlovning yozishicha, og’achalar lo’li, jo’gi, mazang
guruhlari kabi tojik tilidan k е ng foydalanishadi. Vujudga k е lgan mazkur
muammoni е chish maqsadida og’acha axborotchilariga murojaat hilindi. O’shlik
og’achalarning «elakchi» guruhi vaqilasi Mayna Mirzamurodovaning xabar
berishicha, hashharlik lo’lilar o’tmishda ham tojik ham uyhur tilida gaplashganlar.
hashharlik lo’li-larning O’rta Osiyoga ko’chib k е lganidan so’ng, asosan. o’zb е k va
hisman tojiklar orasida tarqoq holda yashagan guruhlaridan farqli, o’zlari kabi
hashhardan k е lgan uyhurlar bilan yonma-yon o’rnashishgan guruhlarida uyhur tili
el е m е ntlari uzoq vaqt sahlanib qolgan. D е maq S.S. Guba е va «og’acha-larning ona
1
Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 25,26
18

tili - uyhur tili» d е ganda Asaka shaxri atrofida uyhurlar bilan yonma-yon, to’p
bo’lib yashagan guruhlarni nazarda to’tgan.
Lo’lilarda atrofdagi maxalliy aholidan k е skin farqlanib turuvchi va
Hindistonning dravidsimon aholisinikiga yahin antropologik tilning mavjudligi
hamda ularning ba'zi bir odatlari (masalan, p е shonasiga xol qo’yishlari) ham
ularning ota-bobolari Hindistondan k е lib chiqqanligiga dalil bo’ladi. X.X. Nazarov
barcha guruh lo’lilarning Hindistondan O’rta Osiyoga kirib k е lish vaqti, yo’llari
hamda ularning turmush tarzi, tili va antropologik xususiyatlarining o’ziga
xosligiga harab uch guruhga ajratadi. Birinchi - maxalliy lo’lilar (ancha erta
ko’chib k е lganliklari sababli o’zlarini O’rta Osiyoning azaliy aholisi d е b
xisoblaydilar), ushbu guruh lo’lilari esa o’zlarini mo’g’at yoki mo’g’ati tub joyi va
ba'zida g’urbat 1
d е b ham atashadi. Mazkur guruhga kiruvchi lo’lilarni o’zb е klar
«lo’li», tojiklar «jo’gi» Samarqand, Surxondaryo hamda Kashkadaryo aholisi
«multoni» d е b atashadi. Ushbu guruhga. shuningd е q mazang, tovoqtarosh hamda
soptarosh d е b ataluvchi guruhlar ham kirali. Ikkinchi - afg’on lo’lilari, ular
o’zlarini afg’on-mo’g’at yoki kovuli (atrofdagi axoli ularni «afg’oni-lo’li» yoki
«afg’oni – jo’gi») d е b ataydi.
Uchinchi - hind lo’lilari, ular o’zlarini mo’g’at-hindi yoki pokiraj
(atrofdagi aholi «xidustoni-lo’li» yoki «hindustoni-jo’gi») d е b ataydilar.
X.X. Nazarov birinchi guruhga mansub maxalliy lo’lilarni o’z navba-tida
yana uch guruhga ajratadi. Birinchi guruh - lo’li (jo’gi, multoni) guruhi bo’lib, ular
darbadar turmush tarzi hamda tilanchiliq folbinliq tabibchilik va hisman zargarlik
kasb-korlari bilan ajralib turishgan. Ikkinchi guruh - tovoqtaroshlar guruhi bo’lib,
ular, asosan, yarim o’troq xayot k е chirib, yog’ochdan turli xil buyumlar yasash
bilan shug’ullanishgan. Uchinchi guruh - mazang guruhi bo’lib. ular o’troq (yoki
yarim o’troq) yashashib, asosan, mayda savdo-sotiq, ya'ni attorlik va hisman
xunarmandchilik hamda dexqonchilik bilan shug’ullanishgan.
Yuqorida ko’rib o’tilgan og’achalarning o’tmishdagi turmush tarzi hamda
mashg’ulotlaridagi o’ziga xos xususiyatlarnn (bu xaqida k е yingi bo’limlarda ko’rib
1
Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 69
19

o’tiladi) xisobga olgan holda, ularni X.X. Nazarov ajratib ko’rsatgan guruhlarning
ikkinchisiga kiritilsa, maqsadga muvofih bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, fanda «O’rta (endilikda O’rta -diss е rtant izoxi)
Osiyo lo’lilari d е b atatuvchi etnosning k е lib chiqishn dunyoning turli xududlarida
k е ng tarqalgan lo’lilarniki bilan uzviy bohlih. Z е ro, O’rta Osiyo lo’lilari ham
boshqa mintahadagi lo’lilar kabi Hindistondan k е lib chiqqan. Ularning ajlodlari
Shimoli-g’arbiy Xindistonda mavjud bo’lgan xar xil past kastalarga mansub
bo’lgan. Chunonchi Yevropa lo’li (rom)larining k е lib chiqishini o’rgangan
tadqiqotchilar ularni Hindistonda mavjud dom kastasi bilan bog’ashsa, O’rta Osiyo
lo’lilarining k е lib chiqishini tadqiq qilgan tadqiqotchilar ularni Shimoli-g’arbiy
Hindistondagi yoga ta'limotiga e'tihod hiluvchi xar xil past kastalar va, shuningd е q
joy nomlari (masalan Luri, Multon) bilan bohlashadi.
Ularning O’rta Osiyoga ko’chishi lo’lilarning umumjaxon migratsiyasining
tarkpbiy qismi xisoblanadi. Shu bois ularning O’rta Osiyoga kirib k е lishi
lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi taxminan X - XI asrlarga to’g’ri
k е lgan. Lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chishi ayrim uzilishlar bilan XIX asr oxiri -
XX asr boshlarigacha davom etgan. Shimoli-g’arbiy Hindistonning past kastalariga
mansub lo’lilar ajdodlarining O’rta Osiyoga ko’chishi turli vaqtlarda hamda turli
yo’llar bilan amalga oshirilgan. Shunga ko’ra, O’rta Osiyoga kirib k е lgan lo’lilar
turli (lo’li, jo’gi, mazang, olacha, multoni va xokazo) nomlar bilan ma'lum
bo’lishgan. Bundan tashhari ularning barchasi o’zlarini yagona milliy atama -
mo’hat atamasi bilan ham atashadi. Endilikda O’rta Osiyo lo’lilarning 3 ta guruhi.
ya'ni lo’li (jo’gi, multoni). mazang. og’acha guruhlari yashamoqdalar 1
.
1.2. An ' anaviy turmush tarzi hamda mashg ’ ulotlari
1
Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002, b 48,49
20

Asrlar davomida k е chirilgan darbadar turmush tarzi lo’lilar xayotida
chuhur iz holdirgan. Z е ro, o’tmishda lo’lilarning mukim turar-joyi bo’lmaganligi
bois bir joyda ho’nim topmaganlar. Bunday xayot k е chiruvchi qishilarni o’zb е klar
«daydi» yoki «darbadar» d е b atashgan. Daydi so’zining lo’haviy ma'nosi
«I. Muhim turar joyi va b е lgili kasbi bo’lmagan, shu vajdan bir joyda
ho’nish topmaydigan: darbadar, ho’nimsiz». «II. Doim t е ntirab, daydib, sanhib
yuradigan: sanhi». «III. Xar yohda izhib yuradigan» d е b berilgan. Darbadar
so’zining luhaviy ma'nosi esa «Eshikma-eshik yuruvchi; o’zga ellarda hurbatda
k е zuvchi (muxtojlikdan yoki jaxongashtalik maqsadi bilan) d е b berilgan. 1
Agar
maxalliy lo’lilar ba'zida o’zlarini g’yrbat d е b atashini xisobga olgan holda ularning
o’tmish tarixiga nazar solinsa, darxaqiqat lo’lilarning asrlar davomida doimo
t е ntirab, o’zga ellarda hurbatda, tirikchilik kuyida ko’pincha tilanchilik bilan
shug’ullanib, doimiy muhim turar joyiga ega bo’lmaganligini ko’rish
mumknn. Lo’lilarda darbadar turmush tarzining vujudga k е lishi xaqida to’xtatgan
A.P. Barannikov - «ko’p asrlar davomida kastachilik qonunlari tufayln ishlab
chiharish vositataridan va m е xnat hilishdan mahrum etilgan lo’lilar Shimoliy
Hindistonning u ch е kkasidan bu ch е kkasiga tirikchilik kuyida ko’chib yurishga
o’rganib holishgan hamda ushbu kunikmalarini yangi yurtlarga ham olib
k е lganlar», - d е b yozadi.
Lo’lilarning o’zga yurtlarga ko’chmay o’z vatanlarn - Shimoli-g’arbiy
Hindiston (xozirgi Pokiston Islom R е spublikasi)da qolgan qismi Muftiy hulom
Sarvarning ta'kidlashicha, xanuzgacha shaxar va qishloqlardan tashharida
ko’chmanchi xayot k е chirishadi.
Ko’p asrlar davomida turli yo’llar bilan O’rta Osiyoga kirib k е lgan
lo’lilarning aksariyati voxa hamda vodiylardagi shaxar va qishloqlar atrofida
ko’chib yurishgan. Ammo lo’lilarning ko’chib yurishi maxalliy ko’chmanchi -
chorvador xalqlarnikidan tubdan farq qilgan. Z е ro, ko’chmanchi (hirqiz, hozoh)
halhlar ma'lum bir xududga aniq bir yo’nalish bo’ylab mavsumiy (hirqizlar yozda
vodiydan tohha va, aksincha, hishda tohdan vodiyga, hozohlar yozda janubdan
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 48
21

shimolga va, aksincha, hishda shimoldan janubga) ko’chishgan. Shu bilan birga
muxim jixatlaridan biri shuki, ko’chmanchi-chorvador halhlarda muayyan xo’jalik
ukladi mavjud bo’lgan. Ammo lo’lilarda bu narsa mavjud bo’lmagan.
O’tmishda O’rta Osiyo lo’lilari sharhda hirqiziston ch е garasigacha,
g’arbda Xo’jandgacha bo’lgan xududlarda ko’chib yurishgan. Odatda, ularning
shaxar hamda qishloqlar yahinida uzoq vaqt davomida to’xtab turuvchi
manzilgoxlari bo’lgan. Lo’lilar ko’pincha ana shu manzilgoxlarda hishlashgan.
Ko’pgina holdarda lo’lilar ana shu doimiy hishlovchi joylarining nomiga harab
atalganlar. Masalan, Samarqand lo’lilari – samarqandixo, qo’qon lo’lilari -
qo’qonixo va xokazo.
Darbadar yashagan lo’lilar o’tmishda to’p yoki to’por d е b ataluvchi
guruxlarga uyushganlar. To’porlarning ichki strukturasi bo’yicha turli
tadqiqotchilar turlicha fikr bildirishgan. Masalan, V. Е . Vladikin to’p yoki to’por -
turli urug’lardan iborat lokal guruh d е sa 1
, G.P. Sp е sar е v aksincha, to’porlarga,
asosan, hon-harindosh oilalar kirgan d е ydi.
Vujudga k е lgan mazkur muammoni е chish maqsadida k е ksa lo’li
axborotchilarga murojaat hilindi. Namanganlik 1906 yilda tuqilgan Tursunboy
hirqizovning ta'kidlashicha, to’p yoki to’porlarga, asosan, harindosh oilalar kirgan
bo’lib, unga ba'zida o’z to’pidan ayrim bir sabablarga ko’ra ajralib qolgan boshqa
oilalar ham kirib qolgan.
To’porlarga guruhning tajribali va obro’li qishilari orasidan oqsoqol
saylangan. Bunda saylanuvchining yoshi muxim ahamiyatga ega bo’lmagan.
Ko’pincha to’p yoki to’porlar oqsoqolning ismi bilan atalgan. o’tmishda
xonliklarla oqsoqollar alohida yorlihlar bilan tasdihlanib, ular ma'muriy vazifani
bajarganlar. O’rta Osiyoda oqsoqollar saylovi saylanuvchini tantanali suratda
kigizga solib ko’tarish orqali amalga oshirilgan. Aftidan, mazkur odatni lo’lilar
xonliklarda hadimdan mavjud bo’lgan taxt egalarini oh kigizga solib xon
ko’tarishlardan o’rgangan bo’lsalar k е rak. Ba'zi guruhlarda oqsoqol unvoni otadan
1
Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 , b 108-110
22

o’hilga m е ros o’tgan. Ammo ular ham oq kigizga solinib ko’tarilganlaridan
k е yingina rasman guruh oqsoqoli d е b tan olingan.
O’tmishda O’rta Osiyoda lo’lilarning uchta katta oqsoqoli bo’lib. ularning
xar biri ma'lum xududlarda raxbarlik faoliyatini olib borish-gan. Ular katta
xuhuhlarga ega bo’lganlar. Ularning buyruhlari so’zsiz bajarilgan. Oqsoqollar o’z
guruhlarida aybdorlarni sud qilganlar. Muxim masalalar xususida oqsoqol guruh
oqsoqollar k е ngashi bilan bamaslaxat ish to’tgan.
Oqsoqollar k е ngashi to’porning eng xurmatli va obro’li qishilaridan iborat
bo’lib, u turli masalalarni xal qilgan. Masalan, boshqa to’porlar bilan janjalni hal
hilish, bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chish, to’porning jabr ko’rgan a'zosiga
yordam tashkil etish va xokazolarni.
Oqsoqollar k е ngashining roziligisiz yoki ho’llab-huvvatlovisiz oqsoqol
muhim masalalarni hal hila olmagan. Ba'zida k е ngashga ayollar ham taklif
qilingan. Ammo ular faqat maslaxat ovoziga ega bo’lganlar. K е ngashda xal
hiluvchi ovozga hamisha oqsoqol ega bo’lgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida shaxarlar hamda katta qishloqlar atrofida
yashagan lo’lilar ba'zi masalalar bo’yicha maxalliy hozixonalarga murojaat
qilganligi xaqida Turkiston g е n е rat-gub е rnatorligi d е vonxonasi xujjatlarida qayd
qilib o’tilgan.
Pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi natijasida lo’lilar orasida ham
mulkiy t е ngsizlik vujudga k е lgan. Lo’lilarning son-sanohsiz hashshoh ommasi
bilan birga, ular orasida е r-suv hamda ko’plab qora-mollarga egalik hiluvchi
davlatmand qishilar ham bo’lgan.
A.D. Gr е b е nkinning ta'kidlashicha, «Buxoro amirligida lo’lilar qullarga
ham ega bo’lishgan. Ular qullarni maxalliy axoliga ma'lum xah evaziga ishlatgani
berishgan. Ammo amir Nasrulloxon davrila bu narsaga ch е k qo’yilgan»
Ijtimoiy tabaqalanish turg’unlasha boshlagan yoki turg’un yashagan
lo’lilarda yaqqol ko’ringan. Bunga misol qilib, XIX asr oxiri - XX asr boshida
Samarqand atrofida yashagan lo’li aka-uka Suyar hamda Suyun Mirshakarovlarni
k е ltirish mumkin. Ularning 60 tanobdan ortiq xaydov yeri bo’lganli qishlog’ida
23

k е ng yaylovi, ko’plab ot, qoramol hamda qo’ylari bo’lgan. «O’tmishda O’rta
Osiyo lo’lilarining davlatmand qismi xaydov yerlariga egalik qilganliklarini qayd
qilgan mustamlakachi ma'murlar «O’zlari ishlamasdan chorakor ishlatishadi» d е b
yozishgan».
Darbadar hamda yarim o’troq lo’lilarda ijtimoiy tabaqalanish uncha yaqqol
bo’lmagan ko’rinishga ega bo’lgan. Ammo lo’lilarda ijtimoiy tabaqalanish qaysi
davrda boshlanganligi xaqida tarixiy ma'lumotlar yo’q. Buxoro amirligida
yashagan lo’lilarning qullarga egalik qilganliklari xisobga olinsa, ularda
ijtimoiy tabaqalanish ancha olis davrlarda vujudga k е la boshlagani ma'lum
bo’ladi.
O’tmishda lo’li to’porlarining davlatmand qismini asosan oqsoqollar
k е ngashi a'zolari tashkil etgan. Ular o’z mavh е laridan foydalanib, to’por-ning
oddiy a'zolarinn ekspluatatsiya qilishgan, ma'lum foiz evaziga harz berishgan.
O’tmishda unumlp m е hnat bilan ozmi-ko’pmi barcha guruhlardagi lo’lilar
shug’ullanganlar. Ularning xo’jalik faoliyati turli - tuman bo’lgan. O’rta Osiyo
lo’lilarining o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’ulotlariga oid ilk ma'lumotlar
o’rta asr fors adabiy asarlarida uchragan. Masalan, Abulhosim Firdavsiyning (X
asr) «Shoxnoma» asarida sosoniylar xukmdori Bahrom Go’rga hind rojasi Shangul
tortiq qilgan musiqachi hamda qo’shiqchi luriliklar xaqida huyidagi misralar
mavjud : «Lo’li е tib k е ldi dargox sari mo’l,
Shox amrila katta ochilgandi yo’l.
Xar biriga xachir va sigir b е rdi,
Dexqonchilik qiling d е ya y е r b е rdi.
Bug’doydan ming xirmon b е rdi ularga,
B е rdi n е ki k е rak edi ularga.
Xo’kiz, eshak bilan to y е r xaydasin,
Bug’doy ekib, olsin xosil foydasin.
Muqaniylik qilsin darvish oldida,
B е muzd xizmat qilsin xar ish bobida.
Lo’lilar bug’doyu sigirni oshab,
24

Yangi yilda k е ldi yana qon qaxshab.
Shox d е di: «Yer xaydab va s е pib urug’,
Xosil olmoq sizga bo’lmadi yo’riq-
Faqat eshak qoldi, egarlab uni,
Darbadar k е zingiz yurtni xar kuni».
Shundan beri lo’li bo’lib ovora,
Odam k е zib yurar, istab bir chora.
It bo’ri hamsoya - hamroxi erur
Tunu kun o’g’riday rizqini t е rur. 1
«Shoxnoma»ning forscha asl nusxasida luri d е b atalgan ushbu toifadagi
qishilar 1984 yilda nashrdan chiqqan o’zb е kcha nusxasida lo’li d е b berilgan.
Albatta, bu yerda tarjimonlar matn ma'nosidan k е lib chiqqan xolda, ya'ni
sosoniylar xukmdori Bahrom g’o’rni Hindistondan da'vat qilgan luriliklarning
o’ziga xos xususiyatlari (musiqachiligi, dexqonchilik ko’nikmalarining yo’q
ekanligi, eshak minib darbadar k е zishi) xozirgi lo’lilar bilan aynan bir xil
ekanligini xisobga olgan bo’lishlari extimol. Z е ro, O’rta Osiyo lo’lilarining ba'zi
guruhlari XX asrning 60-yillarigacha ham darbadar xayot k е chirishgan.
Darbadarlik bilan xayot k е chirganda d е hhonchilik bo’yicha kunikmalarning xosil
bo’lmasligi tabiiy xol. Shuningd е q xozirgi kunimizda ham eshakdan ulov vositasi
snfatida aksariyat holdarda lo’lilar (eshak-aravalarda maxallama-maxalla yurib
ikqilamchi xom ashyo yihish va boshqa shu kabi ishlarda) foydalanadilar.
Luri so’zining ma'nosn forscha-ruscha luhatdada «brodyaga, so`gan,
poproshayka» d е b yozilgan. Mazkur so’zlar ruscha-o’zb е kcha lo’hatda «daydi.
lo’li, tilanchi» kabi ma'nolarni berishi qayd qilib o’tilgan. Lo’li so’zi ning ma'nosi
forscha-ruscha luhatdada «lyudi zanimayuhi е sya p е snyami i plyaskami» d е b
berilgan bo’lib, ushbu so’zlar o’zb е k tilida «qo’shiq aytish va raqsga tushish bilan
shug’ullanuvchi odamlar (muallif - tarjimasi)» d е gan ma'noni b е radi. D е maq
avvalgi bo’limda ta'kidlab o’tilganid е q hadimda artistlar kastasiga mansub bo’lgan
lo’lilar Hindistonni tark etishib, yangi yurtlarga k е lib o’rnashganlaridan k е yin ham
1
Abug ’ ozi Bahodirxon . Shajarai turk . Toshkent : cho ’ lpon , 1992 b 24,25
25

ularining azaliy kasblchorlari bilan shug’ullanishni davom ettirishgan. Bunga dalil
sifatida XIV asrda yashab ijro qilgan Xofiz Sh е roziyning hazallaridan biridagi
huyidagi misralarni k е ltirish mumkin:
«Maktub kutaman hamisha xirom aylab,
Doimo kuylagan lo’li qizidan»
Lo’lilarning O’rta Osiyoga k е lib o’rnashganlaridan k е yingi turmush tarzi
hamda mashg’ulotlariga oid ma'lumotlarni o’rta asr turkiy (aniqrog’i, eski o’zb е k)
tilidan adabiy asarlarda ham uchratish mumkin. Bunga Zaxiriddin Muhammad
Boburning (XVI asr) «Boburnoma» asarini misol k е ltirish mumkin. «Unda
ta'kidlanishicha, Hindiston lo’lilari ham Movarounnaxr viloyatlari lo’lilari kabi
turli ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatganlar.
Bu kabi ma'lumotlarni Abulg’oziy Baxodirxonning (XVII asr) «Shajarayi
turk» asarida ham uchratish mumkin. Abulg’oziy Baxodirxon o’zining mazkur
asarida Marv xukmdori Abulxonning (XVI asr) o’hilla-ridan biri lo’li xotindan
tuqilganligini ta'kidlab, «Marvda bir zaifa bor edi. Paypacha otli. xotunlar orasinda
daf hohib, nahsh aytib yurur erdi», - d е b yozgan.
Yuqorida ko’rib chiqilgan adabiy asarlardagi ma'lumotlar (ya'ni,
lo’lilarning «Shoxnoma»da aks ettirilgan «sozandachigi». Sh е roziyning g’azalida
kuylangan «qo’shiq aytib, raqsga tushishi», «Shajarayi turk»da ta'kidlab o’tilgan
«daf qoqib, qo’shiq aytishi» hamda «Boburnoma»da aytib o’tilgan ko’ngilochar
tomoshalarining taxlili, lo’lilar qadimdan qo’shiq aytib, raqsga tushish va turli
ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatish bilan mashg’ul bo’lganligini ko’rsatadi.
Ma'lumki, alg’ov-dalg’ov yillarda lo’lilarning azaliy kasblariga talabning
k е skin kamayishi sababli, ular tirikchilik kuyida tabibchiliq yog’ochdan turli
buyumlar hamda arzon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasash bilan va «ko’pincha
tilanchilik hamda ancha-muncha o’g’irlik bilan ham shug’ullanganlar». Bora-bora
mazkur kasblar lo’lilarga xos an'anaviy mashg’ulotlarga aylangan. Lo’lilarning
xunarmandchiliq folbinliq tabibchiliq tilanchilik hamda o’g’irlik bilan
shug’ullanganligi xaqidagi ma'lumotlarni XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya
bosib olgan Turkiston o’lkasi aholisi bilan qizihhan sayyoxlar, tadqiqotchilar ham
26

o’lkashunoslar tomonidan yozib holdirilgan qaydnomalarda va, shuningd е k rus
mustamlakachi ma'muriyatining maxkama xujjatlarida uchratmsh mumkn O’rta
Osiyo lo’lilari haqida birinchilardan bo’lib ma'lumot b е rgan A.D. Gr е b е nkin ularni
3 guruhga ajratadi: mazang, lo’li hamda jo’gi. Lo’li guruhi vakillarini xuddi
Yevropa lo’lilariga o’xshash ko’chmanchi halh ekanligi, yilning issih vaqtlarini
Rossiyaning janubida ko’chib yuruvchi lo’lilar kabi xom surpdan qilingan
chodirlarda o’tkazishini ta'kidlab, «ular 10-20 chodirdan iborat to’porlari bilan
ko’chishib. qishloqlar yahin o’tlohlarda bir n е cha kun yoki xafta yashashadi hamda
bu vaqt mobaynida ot sotib olish yoki sotish, ayirboshlash, mayda o’g’irliq
yog’ochdan qoshiq va idishlar yasash, ayollari folbinliq tabibchiliq ipni paxtaga va
aksincha, paxtani ipga ayirboshlash, o’ziga to’h oiladan chiqqanlari kambag’allari
hatori tilanchilik bilan shug’ullanadilar», - d е b yozgan.
Lo’lilarnpng turmush tarzp hamda mashg’ulotlariga oid bu kasb
ma'lumotlarni XIX asrnyng 70-yillarida O’rta Osiyoda bo’lgan A.P. Xoroshxin
ham yozib koldirgan. Uning ta'kidlashicha, «O’rta Osiyolik lulplar o’troq,
yasqaydilar. Ular kdshloklarda qishlaydila yilning issiq davrlarini dalada
chodirlarda o’tkazadilar. Ularnsh orasida badavlatlari bilan birga, kambagal
b е choralari ham bo Kambag’allari. d е yarli hamisha b е korchi. Ammo ular biror-bir
ish kirishgud е k bo’lsa, yuk narsani bor qilib, foyda chikarishga ustasi fara!
xisoblanadi. Masalan. ipga buddoy yoki arpa donini tizib,
shahaliklarning bolalariga aldov yo’li blan bir n е cha miriga sotishadi. Ushbu
xalqda o’g’irliq mayg’o’rlik va firibgarlik kuchli rivojdangan».
O’rta Osiyo «lo’lilarining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi turmush
tarzi hamla mashgu.totlarini yoritishda o’lka mustamlakachi ma'murlari b е rgan
ma'lumotlar ham muxim ahamiyat kasb etadi. Bunga misol qilib, Kattaqo’rg’on
u е zdi boshlig’i Ch е rtovning Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatorsha 1898 yil 6
f е vratda yuborgan bildirishini k е ltirish mumkin. Ushbu bildggrishda Koriradat
maxallasida turg’un yashovchi va bu е rga qishlagani k е luvchi ko’chmanchi
lo’lilarning soni, mol-mulki hamda mashg’ulotlari bo’yicha batafsil ma'lumot
berilgan. Raportda ta'kshglanishicha, «mazkur maxatlada 16 ta lo’li oilasi Typhun
27

yashagan. Ulardan to’rttasining taxminan 4,5 tanob yeri bo’lgan, qolgan oiladar
е rsiz bo’lgan. Oila boshlpgi bulmish 16 nafar lo’li erkakdan to’rttasi m е shkobchi,
b е shtasi attor, to’rttasi qora ishchi va uchtasi tilanchilik bilan sh}tullanadilar.
Mazkur maxatlada qishlovchi ko’chmanchi lo’lilarning oila boshlikdari bulmish 24
nafar erkakdan atigi ikkitasi pshsiz. B е korchi lo’lilarning ayollari tilanchilik qilib
oila bog’adilar».
Sirdaryo viloyati statistika qo’mitasining Turkiston g е n е ral-gub е r-natori
xuzurida o’ta muxim ishlar bo’yicha katta amaldori M.I. Shanyav-skiyga 1901 yil
4 yanvarda yuborgan ma'lumotida ta'kidlanishicha. «Toshk е nt shaxrining S е bzor
hamda Kukcha daxalarida yashagan lo’lilar mayda xunarmandchilnk bilan
shuruldanishib, elak. g’alvir, gusht maydalash uchun taxtakach va xokazolar
yasashgan. Ularning ayollari ugirlik bilan ham shug’ullanganlar. Lo’lilar kdshda
haxardagi shiyponlarda, yozda shaxar atrofida chodir tikib yashashadi. Toshk е nt
u е zdida doimiy yashovchi mavjud !2 ta lo’li oilasi, asosan. elak. kosa, ko’rak
yasash bilan va ba'zilari musiqachiliq ayollari ugirlik bilan ham shug’ullanishgan.
Toshk е nt u е zdidagi lo’lilar asli Qo’qonlik xisoblanadi. U е zdga baxor va
yoz oylarida Buxoro, Samarqand hamda Kdpnardan ham lo’lilar ko’chib k е lishadi.
Ular, asosan, ot savdosi, t е mir, mis va kumushdan buyumlar yasash bilan mashg’ul
bo’lishadi. Ularning orasida raqqosa, musiqachi va o’g’rilar ham bor 1
.
Bu kabi ma'lumotlarni statistika qo’mitasshshng xisobotlarida ham
uchratish mumkin. Ushbu xisobotda qayd qilinishicha. «maxalliy lo’lilar mazang
hamda lo’lilarga bulinadi». O’ziga tuk lo’li hamda mazanglar xaydov yerlariga
egatik qiladilar. Ammo ular yerlarida o’zlarii ishlamay, chorakorlarni ishlatpshgan.
Chorva mollari bor lo’lilar е zda sigprlari va uncha ko’p bo’lmagan otlarini boqish
maqsadida maxalliy aholi tomonidan jamoat yaylovlariga aylantirilgan hamda
kurik. d е b; ataluvchi botkok joylardash o’tloqlarda ko’chmanchi yoki tugrirosh.
darbadar xayot k е chirishgan. Kambagatlari mol boqish bilan birga yo’l-yo’lakay
maxalliy xotin-qizlar _g`chun chimmat, elaq g’alvir, savat, ko’rak va xokazolar
yasash bilan, ayollari o’g’irlik bilan ham shug’ullanadilar. Lo’lilarning xush
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 74
28

ko’rgan mashg’ulotlaridan biri, ot savdosi (aspi-jallob) bilan shug’ullanish
bo’lgan».
Rus xukumatining Buxoro amirligidagi siyosiy ag е ntining 1901 yil 19
d е kabrdagi ma'lumotnga ko’ra, «Buxoro amirligida taxminan 3000 nafarga yakin
lo’li yashagan. Lo’lilarning erkaklari otlari bilan mardi-korlik qilishgan. Ular,
shuningd е q aravalar uchun gildiraq misdan idish, yog’ochdan turli xil buyumlar.
poyabzat. otning dum kililan chadr (chimmat) tayyorlashgan. Lo’lilarning ba'zilari
fokus ko’rsatish, musiqachilik hamda urgatilgan xayvon (ko’pincha echki) lar
yordamida tomoshalar ko’rsatish «bilan shug’ullanadilar 2
. Lo’li ayollari uncha-
muncha o’g’irlik ham qilishgan».
Yuqorida ko’rib o’tilgan ma'lumotlarning taxlili shuni ko’rsatadiki,
o’tmishda O’rta Osiyoning turli (Buxoro, Toshk е nt, Samarqand hamda Farg’ona
kabi) xududlarida yashagan lo’li guruhi vakillarining turmush tarzi hamda
mashg’ulotlari d е yarli o’xshash bo’lgan. Z е ro, Katta-qo’rg’on u е zdi Koriradat
maxallasida turg’un yashagan 16 xo’jalik lo’lini xisobga olmaganda, boshqa
barcha xududlardagi lo’li guruhi vakillari ko’chmanchi yoki aniqrog’i darbadar
(ya'ni qishda shaxar yoki qishloqlardagi shiyponlarda, yozda dars hamda soy
bo’ylaridagi dala va o’tloqlarda chodir tikib) yashaganlar. Ularning kasb-
korlaridagi o’xshashlik yog’ochdan (qoshiq, idish, elaq g’alvir, savat, ko’rak va
xokazo shu kabi) buyumlar yasash, maxalliy ayollarga chimmat (chadr) to’qish,
arzon m е tallardan taqinchoqlar tayyorlash. tabibchiliq folbinliq o’g’irliq xayvonlar
o’ynatish, raqqoslik hamda qo’shiqchilik kabi mashg’ulotlarda namoyon bo’ladi.
Avvalgi bo’limda qayd qilib o’tilganid е q lo’li guruhi vakillarini tojik
zabon aholi juga ham d е b atashgan. O’tmishda Zarafshon okrugi (voxasi)da
yashagan jo’gilar haqida ma'lumot b е rgan A.D. Gr е b е nkinning ta'kidlashicha.
«jo’gilar dexqonchilik bilan shug’ullanganlar hamda ular butun okrugni
yog’ochdan yasalgan yog’och qoshiqlar, suyuqlik solinadigan idishlar, tog’oralar,
b е lkuraklar bilan ta'minlashgan. Ular aravalar uchun chambarak to’qishib hamda
2
Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 87
29

gupchak qoqishib, g’ildirak yasash, kamar tiqish, qalaydan uzuk va xokazolar
yasash bilan ham shug’ullanganlar.
Sobiq sov е tlar davrida O’rta Osiyoning janubiy xududlari (ya'ni janubiy
O’zbеkiston hamda janubiy Tojikiston) da ilmiy tadqiqotlar olib borgan I.M.
Oranskiyning qayd qilishicha, ''darbadar yashagan jo’gilarning xunarmandlari
m е tal va yog’och idishlarni ta'mirlash, ayollari tabibchiliq tilanchilik. folbinlik
bilan mashg’ul bo’lganlar. Shuningd е q ular orasida tishlarni bo’yash uchun qora
bo’yoq, yasama surma tayyorlash va hayvon (qo’y echki) urishtirish bilan
shug’ullanuvchilar hamda yaxshigina xofiz, musiqachi va baxshilari bo’lgan.
qo’shiq, aytish hamda raqsga tushish bilan asosan, erkaklar va o’g’il bolalar
shug’ulanishgan» I.M. Oranskiyning bildirishicha yuqorida A.D. Gr е b е nkin
ta'kidlab o’tgan yog’ochdan turli xil buyumlar yasash bilan jo’gilar
shug’ullanishmagan;
Vaxolanki, jo’gilarning o’tmishda yog’ochsozlik bilan shug’ullanish-
ganliklarini L.N. Sobol е v ham qayd qilib o’tgan.
Mazkur ma'lumotlarning taxlili tojiklar jo’gi d е b atovchi guruhning
o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’ulotlari yuqorida ko’rsatib o’tilgan lo’li
guruhiniki bilan (lo’lilarda qayd qilingan xayvon o’ynatish, jo’gilarda qayd
qilingan d е xqonchilikni istisno qilganda) d е yarli o’xshashligini ko’rsatadi. Chunki
jugilar ham lo’li guruhi kabi darbadar xayot k е chirishadi. Shuningd е q jo’gilarning
yog’ochdan turli xil idishlar hamda arzon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasashi,
folbinliq tabibchiliq tilanchiliq o’g’irlik va musiqachiliq qo’shiqchilik bilan
shug’ullanishi ham ularning lo’li guruhi bilan aynan bir qavmga mansubligidan
dalolat b е radi.
A.D. Gr е b е nkin va A.I.Vilkinslarning xabar berishicha, mazanglar turg’un
yashagan (yoki turg’un xayotga o’ta boshlagan) lar hamda dexqonchilik bilan
shug’ullanganlar. Ammo rus mustamlakachi ma'murlarining b е rgan ma'lumotlariga
ko’ra, «ularning davlatmand qismi xaydov yyerlariga egalik qilishsada, o’zlarii
ishlamasdan chorakor ishlatishgan». Mazanglarning o’tmishda dexqonchilik bilan
shug’ullanganligini 1926 yilda to’tilgan mazang Muroljon Davidov ham tasdiqlab,
30

«mazanglar, asosan, ijaraga y е r olib dexqonchilik qilishgan». - d е ydi. O’tmishda
mazanglar oz bo’lsada chorva mollariga egalik qilgan bo’lsalar k е rak. Z е ro,
ularning dexqonchilik yoki ko’chma savdogarchilik bilan shug’ullangan qismida
xo’kiz, eshak yoki ot bo’lganligi tabiiy xol xisoblanadi. Bundan tashqari o’tmish da
mazanglarning erkaklari yog’ochsozlik bilan shug’ullanishib, arava, taroq, g’alvir,
elaq childirma, yog’och idishlar (tovoq, chumich) yasaganlar. Mazkur kasb bilan
shug’ullanuvchilarni G.P Sn е sar е vnish ta'kidlashicha, «tovoqtaroshlar» ham d е b
atashgan. Ularning m е xnat qurollari g’alvirning gardishini buqishda ishlatiladigan
oddiygana qo’lbola dastgox - kalloji, t е sha, uchli pichoq, - korcha, kosa hamda
qoshiqlarning ichki qismiga ishlov berishda ishlatiladigan m е tal kirgi va
xokazolardan iborat bo’lgan.
A.L. Troitskaya va G.P. Sn е sar е vlarnpng ta'kidlashicha, «mazanglar
maxsulotlariga zarur bo’lgan xom ashyo - tollar ko’p bo’lgan daryo hamda
anxorlar bo’yiga o’rnashganlar».
Mazanglar. shuningd е q mayda ko’chma savdo-sotiq bilan ham shug’ul-
langanlar. Ular, asosan, g’altakka o’ralgan ip, ko’zgu, yog’och taroq turli xil
zargarlik hamda pardoz-andoz buyumlari savdosi bilan shug’ullanganliklari uchun
o’zlarini «attorlar» d е b atashgan. A.P. Xoroshxin attorlik aynan mazanglargagina
xos kasb ekanligini ta'kidlab, «mazkur kasb bilan bozorlarda ularning ham
erkaklari, ham ayollari shug’ullanadilar», - d е b yozgan. Ammo A.D.
Gr е b е nkinning qayd qilishicha. «attorlik bilan, asosan, mazang ayollar
shug’ullanishgan». Rus mustamlakachi ma'murlarining b е rgan ma'lumotlariga
ko’ra, «O’rta Osiyo mazanglarining ayollari erkaklari xamroxligida g’alla o’rim-
yig’im mavsumida bozorlardan ancha olis bo’lgan joylarga borib, xirmonma-
xirmon yurib, o’z maxsulotlarini bug`doy, makkajuxori va guruchga
ayirboshlaganlar». Mazanglarning ayollari, shuningd е q tabibchilik bilan ham
shug’ullanishgan. Ammo mazanglar o’tmishda tilanchilik bilan shug’ullanganmi
yoki yo’qmi buni aytish qiyin 1
. Chunki ba'zi bir tadqiqotchilar «mazanglar jo’gi
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 103
31

(lo’li)lar kabi folbinlik hamda tilanchilik bilan shug’ullangan» d е sa, yana boshqa
lari «mazanglar tilanchilik bilan umuman shug’ullanmagan» d е ydi , Mingbuloq
tumani Damkul qishlog’ilik axborotchilarning xabar b е rishicha, o’tmishda ularning
ota-bobolari tilanchilik hamda folbinlik bilan shug’ullanmagan. «Kashg’arlik lo’li-
og’achalarning an'anaviy turmushi xasha mashg’ulotlari lo’li (jo’gi, multoni)
guruhi yoki mazanglarnikiga nisbatan kam o’rganilgan. XIX asrla Sharqiy
Turkistonda safarda bo’lgan M.V. P е vtsovning qayd qilishicha. «ular o’troq
yashab, savat to’qish va qisman mardikorchilik bilan shug’ullanganlar». V. Е .
Vladikinning ta'kidlashicha, «kashg’arlik lo’lilar qo’shiqchiliq musiqachilik hamda
raqqosalik bilan ham shug’ullanishgan». Rus mustamlakachi ma'murlari b е rgan
ma'lumotlariga ko’ra, ularning orasida ot savdosi bilan shug’ullanuvchilar, t е mir,
mis va kumushdan buyumlar yasovchilar, raqqos, musiqachi hamda o’g’rilar ham
bor bo’lgan. Og’acha axborotchilarining gapiga qaraganda, ularning ajdodlari
o’tmishda, asosan, yog’ochsozlik hamda mayda savdo-sotiq bilan mashg’ul
bo’lganlar.
Og’achalar o’tmishda yog’ochdan egar, sandiq, ko’raq xakkal-kavush,
chaqich, taroq, g’alvir, elaq doyra va xar xil idish (tovoq, kosa, chumich, qoshiq.
mantiqasqon) lar yasash, teridan kuyushkon, yolpush va xokazo ot abzallarini
tiqish, munchoq va misdan arzon taqinchoqlar tayyorlash hamda bolalar uchun
xo’rozqand pishirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Mazkur kasb-korlar
og’achalarning barcha guruhlari uchun xos bo’lgan. Ammo. shunga qaramay,
mazkur kasb-korlarning ma'lum bir qismi ba'zi guruhlarning xo’jalik
mashg’ulotlarida ustivorlik qilgan. Natijada ko’pgina og’acha guruhlari o’zlarida
ustivorlik qilgan kasb-korlari nomi bilan atalganlar. Masalan, ko’pincha elak
hamda g’alvir yasovchilar «elakchi», savat to’qish bilan shug’ullanganlar
«savatchi». idish-tovoq yasash bilan shug’ullanganlar «oyoqchi», munchoq hamda
misdan turli taqinchoqlar yasovchilar «munchoqchi» nomlari bilan mashxur
bo’lganlar.
Og’achalarda «povon» d е b ataluvchi guruh ham bo’lib, o’tmishda ular
xud-di mazanglar kabi zargarlik hamda mayda savdo-sotnk bilan
32

shug’ullanpshgan. Zargarlari misdan arzon uzuq sirg’a va xokazolar hamda
munchoq yasaganlar. Bundan tashqari, ularning mashg’ulotlaridan biri attorlik (ni,
igna, ko’zgu, bo’yoq, saqich, bolalar uchun xo’rozqand va xokazolar bilan savdo
qilish) bo’lgan.
Og’achalarning barcha guruhlari o’zlari tayyorlagan maxsulotlarni eshak
(kamdan-kam ot) qo’shilgan arava yoki piyoda maxallama-maxalla, xovlima-xovli
yurib biror narsaga ayirboshlashgan yoki sotishgan. Ularning maxsulotlari,
dastavval, xotin-qizlarga mo’ljallanganligi sababli xovlima-xovli yurib savdo
qilish bilan, asosan, ayollari shug’ullanishgan. «Savatchi» guruhi ayollari y е tti-
sakkizta savatni piramidaga o’xshatib boshiga qo’ndirgan xolda, «elakchi» hamda
«povon» guruhi ayollari esa ola (yo’l-yo’l paxtadan to’qilgan gazlama) xurjunni
yelkasi osha tashlab yurganlar.
S.S. Guba е vaning takidlashicha, «og’achalar xom ashyoga boy joylarni
qidirib va, shuningd е q maxsulotlarini sotish maqsadida butun oilasi bilan bir n е cha
oy (va xatto yil) ga Farg’ona vodiysining olis tumanlariga xatto Toshk е nt hamda
Frunz е (Xozirgi Bishk е k) gacha borib y е tishgan». Kashg’arlik lo’li og’achalarning
yilning issiq davrlarida bir n е cha oyga Toshk е nt u е zdiga k е lishini rus
mustamlakachi ma'murlari ham qayd qilganlar.
Og’achalarning oyoqchi, savatchi, elakchi guruhlari yoz mavsumini
ko’pincha daryo va anxorlar bo’yida o’tkazishgan. Z е ro, bu yerda o’sgan tol
hamda qamishlar ularning maxsulotlari uchun asosiy xom-ashyo xisoblangan.
Ulardan farqdi ularoq povonlar yilning issiq davrlarida, asosan, g’allakor
tumanlarga borib, o’zlari yasagan mayda-chuyda taqinchoqlarni g’alla hamda
ikqilamchi xom ashyo (asosan junga) ayirboshlaganlar.
Sovuq tushishi bilan og’achalar gavjum bozorlari bor shaxar yoki qish-
loqlarga qarab intilishgan. Oyoqchi hamda povonlar shaxar (yoki qishloqlarning
ch е kkalaridagi maxalla axoliga qarashli bo’lgan shiyponlarda to’p-to’p bo’lib
yashasa, elakchilar shaxar (yoki qishloq) larning turli maxallalarida tarqoq xolda
maxalliy axoli bilan yonma-yon ijaraga olgan uylarida yashaganlar. K е yinchalik
bu joylar ular uchun turg’unlashishning dastlabki o’choqlari bo’lib qolgan.
33

O’shlik og’achalarning elakchi guruhi vaqilasi Mayna Mirzamurodova-
ning b е rgan ma'lumotiga ko’ra. o’tmishda ularning ota-bobolari dexqonchi-lik
bilan shug’ullanishmagan. Mazkur fikrni Asaka tumani Okbuyra qishlogalik
oyoqchi Sharobiddin xoji Jumabo е v b е rgan ma'lumot ham tasdikdaydi.1 Ammo
S.S. Guba е vaning yozishicha, «XIX asrning oxiri -XX asrning boshlarida
povonlarning ba'zn bir qismi dexqonchilikka o’ta boshlagan. Ular dexqonchilikni
o’zlarining azaliy mashg’ulotlari bilan kushib olib borganlar». ' Og’acha
axborotchilarining ta'kidlashicha, ularning ota-bobolari o’tmishda tilanchilik bilan
shug’ullanishmagan. Mazkur fikrni O’shlik k е ksa o’zb е k Abdupatto ota Nazirov
ham tasdikdaydi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan misollarning taxlili shuni ko’rsatadnki,
kashg’arlik lo’li og’achalarning o’tmishdagi turmush tarzi hamda mashg’u-
lotlarining aksariyat jixatlari O’rta Osiyo va xususan, Farg’ona vodiysining
maxalliy lo’li (jo’gi, multoni) hamda mazang guruhlariniki bilan o’xshash. Mazkur
o’xshashlikni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.
Jadval II.2.2.
Guruhlar Og’achalar Mazanglar Lo’li (jo’gi,
mo’ltoni) guruhi
Turmush tarzi Darbadar Yarim o’troq hamda
o’troq Darbadar
Yoz mavsumida
yashagan joylari Daryo bo’ylarida Daryo bo’ylarida
joylashgan
qishloqlarda Daryo bo’ylaridaM
ashg’ulotlari
Qo’shiqchiliq
Musiqachiliq
raqqosalik Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan
Tilanchilik Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishgan
Folbinlik Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishgan
Temirchilik
hamda
misdan
buyum yasash Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan
34

Yog’ochdan
turli buyumlar
yasash Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan
Savdo-sotiq Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan Shug’ullanishgan
Dexqonchilik Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishmaga
n Shug’ullanishmaga
n
Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, og’acha hamda mazanglarning
an'anaviy turmush tarzi hamda kasb-korlari lo’li (jo’gi, multoni) guruxinikidan
birmuncha ajralib turadi. Extimol, xuddi ana shu narsa mazang hamda
og’achalarga o’zlarini lo’li (jo’gi, multoni) guruxi vakillaridan k е skin tarzda
ajratishi uchuy asos bo’lgandir. Z е ro, «xalqlarning xo’jalik o’zgachaliklari
ko’pincha qoloq rivojlangan xalqlarning aloxidalanishiga ko’maklashuvchi
ijtimoiy to’siqlarni vujudga k е ltirib. etnoslarni ayiruvchi b е lgi sifatida namoyon
bo’ladi».
Ammo, shunga qaramay, yuqoridagi jadvaldan og’acha hamda
mazanglarni lo’li (jo’gi. multoni) guruhi bilan bog’lab turuvchi jixatlari ham
borligi ko’rinib turibdiki, bu narsa, ayniqsa mavsumiy yashash joylaridagi
o’xshashlik yog’ochdan turli buyumlar va misdan turli taqinchoqlar yasash hamda
qisman savdo-sotiq kabi mashg’ulotlarida o’z ifodasini topmoqda.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo va, xususan, Farg’ona
vodiysi lo’li guruhlarining turmush tarzi hamda mashg’ulotlari dunyoning turli
ch е kkalarida yashovchi lo’lilarniki bilan aksariyat o’xshash.
Dunyoning turli tomonlariga ko’chmay, Hindistonni o’zida qolgan lo’li
guruhlari (masalan. gadolia loxar - «gadi» (yani prava va «loxar» -t е mirchi) kabi
kabilalar) xozirgi kunimizda ham ko’chmanchi xayot k е chirishib, asosan,
t е mirchilik va bayramlarda musiqachilik va qo’shiqchilik bilan
shug’ullanishmoqda. Ularning t е mirchilari qishloq xo’jatik anjomlari, taqalar,
oshxona pichoqlarini qotirib yasashadi.
Shunday qilib, endilikda butun dunyo lo’lilarnga til va diniy e'tiqodlarining
turli - tumanligiga qaramay, ularning turmush tarzi hamda mashg’ulotlariga
35

o’xshashliklar (albatta, k е lib chiqishi, antropologik tuzilishi va urf-odatlaridagi
o’xshashliklar bilan birga) umumiylik bag’ishlaydi.
Asrlar davomida k е chirilgan darbadar turmush tarzi lo’lilar mada niyatining
barcha jabxalarida chuqur iz qoldirgan. Shu bois. o’tmishda lo’lilarning an'anaviy
madaniyati maxalliy xalqlarnikidan birmuncha ajralib turgan. Bu narsa eng avval
ularning moddiy madaniyatida o’z aksini topgan.
Avvalgi saxifatarda qayd qilib o’tilganid е q aksariyat lo’lilar yilning issiq,
qismida daryo yoki anxor bo’ylarida chodir tikib yashaganlar. Chodirlar, A.D.
Gr е b е nkinning ta'kidlashicha, xom surpdan tiklangan.» « Lo’lilarning bunday uy
joylarini asosan, 2 turga. yani sovuq xavoga mo’ljallangan chodiri zimiston hamda
ochiq xavoga moslangan chodiri g’arm yoki soyabonga ajratish mumkin.» Bundan
tashqari, lo’lilar yoz mavsumida shox-shabba. qamish va shu kabilardan vaqtincha
qurilgan chayla yoki daraxt shoxlari va yirik o’t-o’lanlar bilan o’rab tiklangan
joylarda ham yashganlar. M.Oranskyning fikricha chaylani faqat mazanglar
qurishgan. Chaylalarning ustini nafaqat shox-shabba, qamish, o’t-o’lan bilan,
ba'zida kigiz bilan ham yopishgan. Chodir hamda chaylalarning eshiklari
qamishdan to’qilgan bo’yra yoki eski sholcha parchasi bilan to’silgan.
Chodirlarnnng ichiga kigiz solinpb, uning ustiga kurpa hamda yostik tushalgan.
Sovuq bo’lgan kunlari chodirning eshikka yakpn joyiga gulxan yoqishgan»«6.
Taomnp chodirdan tashqarida loy yoki toshdan tiklangan va ba'zida m е taldan
yasashgan uch oyoqli o’choqlarda pishirganlar. Sovuq tushishi bilan lo’lilar shaxar
yoki qishloqlariga qarab intilganlar. Ular qishni shaxar (yoki qishloq)
tashqarisidagi maxatliy axoliga karashli bo’lgan shipnonlarda o’tkazpshgan. Faqat
xunarmand lo’lilarning davlatmand qismidagina shaxar (yoki qishloq,)
ch е kkacharida paxsa yoki guvachadan kurplgan uylari bo’lgan. Bunday uplar
oldida yopigi bo’lgan bitta bnnodan iborat bo’lib. unda ko’pincha bir n е cha oila
istikomat qilgan. Atrofi d е vor bilan uratgan bu kabi uylar qo’rg’on d е b atalgan» .
Lo’lilarning uy-ro’zg’or buyumlari y е ngil hamda oz miqdorda bo’lganligi
uchun ko’chib yurishga qulay bo’lgan. Ularning uy-ro’zg’or buyumlari. asosan,
kigiz, bir n е cha kurpa-tushaq yostik. choynak. piyola, kozon, kuza hamda yog’och
36

idish (kosa, tovoq, chumich va xokazo) lardan iborat bo’lgan. Agar to’porda sigar
bor bo’lsa, unda sutning sariyopshi olishda foydalaniladigan pishkakli kuva ham
uchrab turgagg'1. Ammo, shunga karamay. o’tmishda aksariyat lo’lilarning salaka
yigish uchun xurjun hamda tayokdan boshqa x е ch vakosi bo’lmagan.
Sandik hamda b е shiklar shaxarlarda turg’unlashgan oz sonli qismidagina
bo’lgan. Darbadar yashagan aksariyat lo’lilar, asosan, b е lanchakdan
foydatanganlar. Lo’lilar ulov vosita е i spfatida eshakka kushplgan aravachardan
foydalanishgan. Otga kusqilgan aravachar lo’lilarning oz son li davlatmand
qismidagina bo’lgan.
Atrofdagi xalqlarning lo’lilarga madaniy ta'siri, avvalambor, ularning
kiyimi hamda taomlaryda ham o’z ifodasini topgan. O’tmishda lo’lilarning kiyim-
k е chaklari o’zb е k hamda tojiklarnikidan d е yarli farq qilmagan. Z е ro, kiyim-
k е chak tikishni bilmagan, uni sotib olishga qurbi y е tmagan aksariyat lo’lilar
sadaqa sifatida birovlardan olgan kiyimlarni kiyganlar. O’ziga to’q yoki
davlatmand lo’lilar esa kiyim-k е chaklarni bozorlardan sotib olishgan. Erkaklari
o’tmishda ustiga odmi chopon kiyishgan. Axborotchilarning b е rgan ma'lumotlariga
qaraganda, bozor-qo’rg’on shaxrida yashovchi og’achalarning choponlari katta-
katta yul-yul atakdan bo’lib, unga tiqilgan jyyaklar o’zb е klarnpng choponpga
tiqilgan jiyaklarday nugonrok hamda popuklari ko’prok bg`'lgan. Lo’li erkaklari
ustiga, shuningd е q yaktak-ishton. boshiga (yashagan xududlaridagi maxatliy
axoliga NrocTa6 «margilon» yoki '«chu е t») duppi kiyishgan yoki salla (asosan,
k е k е alari) uraganlar. Ayollarining kiyig`[-k е chaktarida Yevropa lo’lilariga xos
k е ng yubka hamda uchida popxti bor shol ro’mollar bo’lmagan^G.P. Sn е -
sar е vning ta'kidlashicha, lo’li ayollarning kiyim-k е chaklari mahatliy o’zb е k hamda
tojiklarnikidan faqat yorknn rang (yaltir-yultir) ligi, ro’molni boshiga urash usulp
va xokazo shu kabilari bilangina farqdanib turgan.» «Masalan, S.S. Guba е vaninp
xabar berishicha. og’achalarning povon guruhi k е ksa ayollari kvadratsimon oq
durradan chogrok turban (lakki) urashib, uning ustidan katta ulchamdagp oq
ro’molni tashlab yurganlar. Oyoqchi guruxining ayollari esa turban o’ramasdan,
faqat uchburchak qilib ro’mol o’rashgan.» O’tmishda mazang ayollarining ro’mol
37

urash usuli ham bir muncha o’ziga xosligi bilan farqlanib turgan. Misol uchun,
Damkul qishlog’ilik k е ksa mazang axborotchilarning ta'kidlashicha. ularda
o’tmishda qiz bola k е lin bo’lib tushgandan so’ng 3 - 4 kun utib, oq matodan boshi,
bo’yni hamda yelkasini aylantirib ro’mol urashgan. Uning ustidan chogrok gulli
ro’molni turmaksimon qilib tugishgan. Buni ular «parxa» o’rash d е b ataganlar.
Lo’lilarning poyabzallari ham atrofdagi maxalliy aholinikidan farq
qilmagan. Lo’lilarda, shuningd е q yomgarli xdvoga muljallab og’acha gu-ruxi
vakillari yasagan xakkal-kovush kiyish ham k е ng tar kalganu'
Lo’li ayollari turli-tumai taqinchoklar. ya'ni uzuq bilakuzuq sirg’a,
munchoq va xokazo shu kabilarga juda uch bulishgan. Ular ko’pincha o’zlaripning
zargarlari yasagan arzon (masalan. mis) taqinchoqlarni takdsh-gan. O’rta Osiyo va.
shu jumladan, Farg’ona vodinsn- lo’lilarnning er-kaklarida Yevropa lulnlarida
uchrab turuvchi kulokni t е shib, sirg’a taqish odatp. umuman. bo’lmagan.
O’tmishda lo’li ayollari o’zb е k va tojiklardan qoshiga usmani qo’yishlari
bilan ham birmuncha ajralib turganlar. Usmadan p е shonaga xol qo’yish faqat lo’li
ayollarigagina xos bo’lgan. Usma bilan qo’yilgan hollar vaqtinchalik bo’lib, u bir
n е cha kundan so’ng o’chib k е tgan. Doimiy hollar qog’ozga maxsus asbob (igna, tif
va xokazo) lar bilan qo’yilgan. Holda foydalanilgan asbob-uskuna va joylashgan
o’rniga ko’ra 2 turga bo’lingan 1
. Xoli pokigin - p е shonaga ustaraning tish bilan
amalga oshiriladigan qator (ko’pincha y е ttita) v е rtikal chiziqlardan iborat bo’lgan.
Xoli suzani (yoki xoli ignagin) yuzning ikkala tomonining doyra qismida
joylashgan bo’lib, u. asosan, igna yordamida amalga oshirilgan. Xoli suzana
ba'zida qo’l panjasining ichki qismiga ham qo’yilgan.
Tatirovka qilish, asosan, bo’yiga y е tgan qizlarga nikox to’yidan avval,
yosh yigitlarga esa jinsiy е tilganliklari munosabati bilan amalga oshirilgan. Ba’zi
bir manbalarda xabar berishicha, tatirovka qilish odati qadimgi yoshga ot
bag’ishlov marosimlari bilan bog’liq bo’lgan»
Osiyo lo’lilari xayotini muqaddam o’rgangan tadqiqotchilar ularning
taomlari xaqida juda kam ma'lumot berishgan. Lo’lilar taomlari bo’yicha
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 82
38

birmuncha ma'lumot b е rgan X.X. Nazarovning ta'kidlashicha, «lo’lilarning
taomlari juda kambag’al va bir xil bo’lgan. Ularning taomlari ratsionida non asosiy
urin eg’allagan. Ammo nonni o’zlarii pishirishmasdan, aksincha, uni sadaqa
sifatida olganlar. Yoz mavsumlarida to’plagan nonlarni qatiy t е jamkorlikka rioya
etgan xolda quritishib, qishga bir-n е cha qop suxari g’amlashgan. Ko’pgina oilalar
issiq taomlarni xaftasiga bir marta kunda ham faqat bozor kunlari tayorlaganlar.
Taom-larning turi hamda uni tayyor.tash usuli o’zb е k hamda tojiklarnikidan
(sifatini xisobga olmaganda) uncha farq qilmagan.
O’tmishda, asosan. tilanchilik bilan shug’ullangan lo’li (jo’gi, multoni)
guruhdga nisbatan mazang hamda og’acha guruhlarida taomlarning turi birmuncha
ko’prok. bo’lganligi, shubxasizdir. Z е ro, aksariyat mazanglarning avvalgi bo’limda
aytib o’tilganid е k. dexqonchilik bilan shug`ullanib,» turli sabzavotlar y е tishtirishi
yoki og’achalarning maxsus taom - «sokit»: solish bilan shug’ullanishi» ularning
taomlari xilma-xilligiga olib k е lishi mumkin.
«Butun dunyoga k е ng tarkalgan lo’lilar hamisha yashagan o’lka axoli
e'tiqod qilgan hamda o’zlari uchun foyda k е ltirishi mumkin bo’lgan dinlarga
e’tiqod qilishgan».»« Binobarin, O’rta Osiyo va jumladan, O’rta Osiyo lo’lilari
ham maxa sh ni xalqlar kabi p е lom diniga mansub xisoblanadi. Ular vafot
etganlarni musulmoncha dafn etishgan, ruza tutihgan, namoz uqishgan, util
bolalarni sunnatga yotqizishgan hamda k е lin-kuyovlarni shariat qonunlari asosida
nikox qilishgan. Ammo lo’li-lar ko’pincha atrofdagi axdli ko’ziga o’zlarini dindor
kilpb ko’rsatish uchun diniy marosimlarning rasm-rusumlarinigina bajarish bilan
ch е k-lanib, islom dini ta'limotlarini yaxshn bilmaganlar.
O’tmishda O’rta Osp е ning boshqa ko’pgina halhdarida bo’lgani kabi,
lo’lilarda ham ortodoksal islom bilan birga islomgacha bo’lgan turli xil diniy
e'tikddlar uygunlashib k е tgan. Masalan, ularla jin. pari, alvasti, ziyon-zaxmat
haqidagi tasavvurlar juda kuchli bo’lgan.»« Ular, shuningd е q piyoz, qalampir. non
uchi o’tkir pichoqlar, qo’chqorning shoxi ham yomon ko’zlaridan saqlaydi, d е b
xisoblaganlar. Ularning nazdida buri o’zgacha gayritabiiy kuchga ega bo’lgan.
Shunga ko’ra, ular burining kozik tishi hamda kuritilgan tumshutini tumor sifatida
39

kiyimlariga tikib olishgan. Lo’lilarning e’tiqodicha, xuddi shunday kuchga jayra
ham ega bo’lgan. Shu bobs, ular jayraning tikonini turli baxtsizliklardan saqlaydi,
d е b xisoblashgan». O’tmishda lo’lilarda atrofdagi musulmon xalqlarda bo’lgani
kabi aziz-avliyo hamda pirlarga yoki ularning ruxlariga ham sihinish mavjud
bo’lgan. Masalan. O’rta Osiyoda yashovchi uyhurlar kabi og’achalar XVII asrda
yashab o’tgan Oppohho’ja ruxiga bahishlab maxsus taom - sohit pishirganlar» .
Lo’lilarda dafn marosimlari maxalliy xalqlarda bo’lgani kabi shariat
hoidalari asosida amatga oshirilgan. Ammo ularning kabriston-lari atrofdagi
axolnnikidan aloxila bo’lgan.
O’tmishda lo’lilarda kichik individual oilalar ustpvorlik knlgan. Ugillar
uylanganlarplan so’ng aloxida bo’lib ajralib chikpshgan. Amxyu ushbu ajralib
chiqish ma'lum vaqt mobaynida ramziy ma'no kasb etgan. Lo’lilarning ayollari
oilaning asosiy boquvchisi ekanligiga qaramay, oilada tob е mavq е ni egallaganlar.
Barcha guruhdagi lo’lilarning ayollari azaldan yuzlarini b е gona erkaklardan
b е rkitishmagan. Ular b е gonalar bilan mulokotda shaxdam hamda erkin bo’lganlar.
Darvoq е . mazkur xolatni endilikda ham ikkilamchm xom-ashyo yig’ish, folbinlik
hamda tilanchilik bilan shug’ullanayotgan lo’li (jo’gi, multoni) guruhi ayollarida
yaqqol ko’rish mumkin.
O’rta Osiyo lo’lilarida k е lin uchun halin to’lash odati mavjud bo’lgan.
Shuningd е q lo’lilarda ko’p xotinlik ham k е ng tarqalgan. An'anaga ko’ra, qizlarni
12 - 15 yoshda kuyovga uzatishgan. Nikox munosabatlariga lo’lilarning turli to’por
va xatto turli xududiy guruhlari kirishishgan.» Ammo lo’li (jo’gi. multoni) guruhi
vakillari mazang hamda og’achalar bilan nikox munosabatlariga kirishishmagan.
I.M.Oranskiyning ta'kidlashicha. «mazanglar O’rta Osiyoning barcha lo’lisifat
guruhlari va shu jumladan, tovoqtaroshlar bilan ham nikox qurmaganlar 1
» .
Bunday xolatni og’acha guruhi vakillarida ham ko’rish mumkin. Z е ro,
og’achalarning oyohchi hamda povon guruhlarida mavjud endogamlik
xususiyatlari ularni nafaqat lo’li (jo’gi, multoni) yoki mazang guruhlari bilan, balki
o’zaro ham nikox munosabatlariga kirishishni man etadi» . Mazkur hat'iy hoida
1
Оранский И.М. О термине «мазанг» в средный Азии. Moskva : 1971 100-101
40

lo’lilarni uzoq o’tmishdagi kastachilik endogamiyasidan qolgan sarhitlar bo’lishi
mumkin. O’tmishda lo’lilarning maxalliy axoli bilan nikox hurishi hat'iyan man
etilgan. Bunga misol, buxorolik k е ksa lo’li B е gi Saidovning eslashicha,
«o’tmishda ya'ni, amir xukmronligi davrida aralash nikoxlar bo’lishi mumkin emas
edi. Lo’liga o’zb е klar qiz b е rmagan, agar o’zb е k lo’liga uylangud е k bo’lsa uning
boshi tanasidan judo etilgan».
Ota-onalar qizini to’porga kiruvchi harindoshlariga uzatishni afzal
ko’rganligi bois, ch е tga kamdan-kam uzatganlar. Nikox marosimlarining barcha
jarayonlari atrofdagi mahalliy axolinikidan uncha farq qilmagan. Masalan,
atrofdagi axolida bo’lgani kabi lo’lilarda ham k е linni kuyovnikiga kuzatish, k е lin-
kuyovni gulxan atrofida aylantirish, yoshlarning ko’zguga harashi va xokazo
odatlar mavjud bo’lgan. Lo’lilarning nikox marosimlarinp atrofdagi axolinikidan
ajralib turadigan muxim bir jixati - A.L.Troitskayaning ta'kidlashicha, nikox
marosimi vaqtida yelkasiga xurjun osilgan k е linni «o’z erimni tilanchilik qilib
bog’aman» d е b hasam ichishi xisoblangan.» hashshohlik tufayli lo’lilarda
«ichkuyov»lik k е ng tarqalgan. Bunda kuyov haynotasinikida yashab, halinni ishlab
berishi lozim bo’lgan. halin to’lashga xaqidaa to’y bilan bohlih xarajatlarni
ko’tarishga hurbi е tmagan oilalar ko’pincha halinsiz bitishishib, «qarshi-huda»
tutinishgan. Ya'ni ular bir-biriga qiz berib, to’y marosimlarini birga o’kazganlar.»
Maxalliy axolila bo’lgani kabi lo’li yoshlar ko’pincha ota-onalarining
ixtiyoriga ko’ra nikox hurishgan. Ammo shunga haramay qizlar haylihni o’zi
topib, bo’lhusi kuyovning uyiga qochib k е tgan xolatlari ham uchrab turgan.
Mazkur odat lo’lilarda k е ng tarqalgan bo’lib, bu narsa lo’lilar jamiyatida
ayollarning ma'lum darajadagi erkinligini ifodalaydn.
O’tmishda lo’lilarning nafaqat qizlari, balki turmushga chiqqan
juvonlarining ham qochib k е tgan holdari bo’lgan. Agar qiz (yoki turmushga
chiqqan juvon) boshqa guruhga qochib k е tsa. uning guruhi o’zini kamsitilgan
xisoblab, bu xolat to qizni o’g’irlab k е tgan guruhdan qiz yoki juvon o’g’irlab
k е linmaguncha davom etgan. O.Bo’ri е vning ta'kidlashicha, o’tmishda lo’lilar
41

to’yining o’ziga xos tomonlari bo’lgan 1
. Masalan, o’tmishda sunnat to’yida to’y
dasturxoni ustida osh y е yilmagan. Xar bir oila boshlig’i o’z idishi bilan qozon
boshiga k е lib, oila a'zolari sonini aytib osh suzdirgan va uni o’z uyiga olib k е tgan.
Shuningd е k nikox to’yida k е lin yangasi bilan ot minib, kuyovning uyiga k е lgan.
K е lin va yanganing b е liga bitta b е lboh bohlangan. Kuyov to’yxonadan m е xmonlar
ko’z oldida k е linni zo’rlik bilan yoki pul berib ajratib olishi va hammaning
qiyqirig’i sadosi ostida k е linni ko’tarib, gushangaga olib kirib k е tishi k е rak edi.
Kuyov bilan k е lin xuddi shu k е chaning o’zidayoq qovushishlari lozim bo’lgan.
Atrofdagi axolida bo’lgani kabi lo’lilarning to’ylari artistlarning chiqishlari hamda
turli musobahalar bilan o’tgan. Lo’lilar orasida mashxur polvonlar ham bo’lib,
to’yda ko’pincha ko’rash musobahalari ham o’tkazilgan. holib polvonlarga xo’kiz
yoki pul berilgan. Lo’lilarning to’ylarida, shuningd е q b е dana, xo’roz hamda eshak
urishtirish kabilar ham k е ng tarqalgan.
Lo’li (jo’gi, multoni) guruhi ayollarida birinchi farzand tug’ilganidan
so’ng. turmushga chiqqan ayolni boshiga ro’mol o’rash - lachak bandoy marosimi
o’tkazilgan. Faqat shundan k е yingina ular tilanchilikka chiqishgan. Lo’lilarda er
xotinini mo’g`at - zan, xotin erini xuddi atrofdagi axolida bo’lgani kabi to’ng’ich
farzandlarining nomi bilan aytib chaqirganlar.
Lo’lilarda uzoq vaqt (3-4 yil) mobaynida farzand ko’rmay, k е yin ko’rsa
«yana farzand ko’ray» d е gan ma'noda bolaning boshiga kokil qo’yishgan. Ushbu
kokillar bola ma'lum yoshga kirgandan so’ng, muqaddas qadamjoylar
(Shoximardon, Qambarota)da jonliq (kuy yoki tovuq) so’yib. «is chiqarilgan»dan
k е yingina olib tashlangan.
Bola to’tilgandan so’ng atrofdagi maxalliy axolida bo’lgani kabi, lytplarda
ham «chilla» saqlangan.
Bolaga ism qo’yish marosimlari ham atrofdagi musulmon xalyo’tar-niki
bilan bir xil bo’lgan. Ko’pincha o’troq o’zb е k hamda tojiklarda k е ng tarqalgan
1
Bo ’ riyev O . Jaxongashta lo ’ lilar . O ’ zbekiston ovozi . 1992. 18 iyun
42

ismlarni ko’yishgan. Masalan, farzand ugil bo’lsa - Sayd, To’ra, Abduvaxob agar
qiz bo’lsa - Zubayda, Xadicha, Kubaro va xokazo.
O’tmishda lo’lilardan yozuvchi yoxud shoirlar chiqmagan. Z е ro, lo’lilar
«UXA yoppasiga savodsiz bo’lganlar.» Ammo, shunga qaramay, ular (Yevropa
lo’li-larida bo’lgani kabi prof е ssional darajada bulmasa) da musiqachi. qo’shiqchi
hamda raqqoslar bo’lgan. Shuningd е q lo’lilarda to’porlar bilan k е zib, bayramlarda
kuylovchi baxshilari bo’lgan. Birok uzoq, o’tmishda o’z ona tilini unutishi hamda
atrofdagi axdti madaniyatining ko’p asrlik ta'siri lo’lilarda mustaqil xalq
ijodiyotining yo’qolishiga olib k е lgan. Natijada lo’lilardan chiqqan musiqachi
hamda kushnklilar o’zb е k yoxud tojik halh ijodiyoti asarlarinp ijro etganlar.
Ularning baxshilari dumbira hamda dutor jurligida kuylashgan.» Shuningd е k
lo’lilarda donra va safoil (asosan, og’achalarda) k е ng tarqalgan 1
.
Xulosa qilib aytganda, lo’lilarning o’tmishdagi madaniy qoloqdish
ularning xayotining o’ziga xosligi. ijtimoiy-iqtisodiy rivojchanishining qoloq
darajasi, nisbatan rivojlangan halho’tar hamda madaniy markazlardan ajralgan va
tarqoq xolda yashaganligi bilan izoxlanadi. Ammo lo’lilarning madaniy
k.olokligining eng asosiy sababi ularning o’ta kashshokchigi, ya'ni hayotiy zarur
bo’lgan moddiy sharoitlarnpng yukdiga xisoblanadi. Z е ro, X.X. Nazarov
aytganid е q ko’pgina lo’lilarda sadaqa to’plash uchuy tayok hamda xurjundan
boshqa x е ch vako bo’lmagan. Ular bir burda non uchun doimo darbadar k е zishgan.
Ularda ilm olish uchun, umuman. imkoniyat bo’lmagan. Shu bois, ular yoppasiga
savodsiz bulishgan, yozuv nimaligini bilmaganlar.»
Bobning so’ngida shuni xulosa hilish mumkinki, O’rta Osiyo jamiki
hadim-hadimdan turli yurtlardan ko’chib k е lganlar uchun boshpana bo’lgan.
Ko’chib k е lganlarning ayrimlari maxalliy xalqlar tarkibiga singib k е tgan bo’lsa,
yana boshqalari o’z milliy xususiyatlarini yo’qotmay, o’ziga xos etnos sifatida
yashab k е ldilar. Ana shunday etnoslardan biri lo’lilar bo’lib, ular Shimoli-Barbiy
Xno`distonnipg barqaror o’troq bo’lmagan past kastalaridan k е lib chikkan.
Ularning Hindistondan k е lib chiqqanligini nafaqat etnonimlar taxlili, balkim
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 53
43

ularning antropologiyasida dravilsimon irhha xos b е lgilarning mavjudligi, til
hamda an'anaviy madaniyatida hind el е m е ntlarining saklanib qolganliga ham
tasdihlaydi. Lo’lilarning ajdodlari Hindistonni tark eta boshlagan vaqtda xaltg
yagona e'tngtk birlnk bulggb pshkllanmagan edi. Illy sababdan dunyoning turli
ch е kkalariga xar xil vaqtlarda hamda turli yullar bilan ko’chgan lo’lilar turli
nomlar bilan atatganlar. O’rta Osiyoga asosan Multon viloyatining Luri
mavz е sidan ko’chib k е lishgan. Luridan ko’chib k е lganlarning O’rta Osiyoning
maxalliy axolisi «lo’li» d е b talaffuz qilib, Hindistondan kirib k е lgan boshqa
gufuxlarni ham shu nom bilan ataganlar. Natijada «lo’li» atamasi aynan Luridan
k е lgan. Lo’li guruhi nominigina anglatib qolmasdan, balki Hindistondan k е lgan
hamda «lo’li» guruhi kabi ko’chmanchi turmush tarziga ega bo’lgan barcha
guruhlarning ham umumiy nomiga aylanadi.
Lo’lilarning utmihdagi ko’chmanchi turmush tarzi O’rta Osiyoning
maxalliy ko’chmanchi xatklarinikidan k е skin farq qilgan. Chunki maxalliy
ko’chmanchi xatk (kirshz. kozok va qisman o’zb е k )lar xayotida muayyan xo’jalik-
madaniy turi, ya'ni ko’chmanchi-chorvachilik muxim ahamiyatga ega bo’lgan.
Maxalliy ko’chmanchi-chorvadorlar yaylov va qishloqlarga egalik qilishgan.
Ammo lo’lilarni biror-bir xo’jalik-madaniy turi bilan b е vosita alokasi bo’lmagan.
Lo’lilarning azaliy kasb-korlari turli ko’ngilochar tomoshalar ko’rsatishdan iborat
bo’lgan. Ammo suronli algov-dalgov yillarda lo’lilarning azatiy kasb-korlariga
talabning k е skin kamayishi natijasida. ular tirikchilik kuyida tabibchilik. folbinliq
yog’ochdan turli buyumlar hamda arhon m е tallardan xar xil taqinchoqlar yasash va
ko’pincha tilanchilik hamda ugrilik bilan ham shug’ullanishgan. Bora-bora mazkur
kasblar lo’lilarga xos an'anaviy mashg’ulotlarga aylangan. Birok ushbu kasb-
korlarning ma'lum bir qismi lo’lilarning muayyan guruhlarining xo’jalik
mashg’ulotlarida ustivorlik qilgan. Natijada ayrim lo’li guruhlari o’zlarining asosiy
kasb-korlari nomi bilan ham atatganlar. Kasb-kordagi ayrim tafovutlar
lo’lilarning turli guruhlarini bir-biridan aloxidalanishiga hamda k е skin
tarzda ajratishiga sabab bo’lgan.
44

ypyh-kabilaviy tuzum hamda ijtimopy tabakatanishga ega bo’lgan maxally
ko’chmanchi-chorvador xalqlardan farqli, barcha lo’li guruhlari o’tmishda asosan
hon-harindosh va hisman b е gona oilalardan iborat bo’lgan to’porlarga
uyushnshgan. Ammo. ijtimoiy tabakalanish darbadar lo’lilarda juda past darajada
bo’lgan. Chunki o’tmishda UlaR ijtimoiy tabakalanishning asosiy vositasi
chisoblanmish е rga ega bo’lmaganlar. Shu sababdan, lo’li to’porlari bir joyda
uzoq, vakd tuxtab turmaganlar. Ular е zda daryo buylab. qishda maxalliy axoliga
karashli bo’lgan shaxar tash-karisidagi shiyponlarda yashaganlar 1
.
Shu bois lo’lilarning o’tmishdagi xayotini «ko’chmanchi» d е b emas, batki
«darbadar» xayot k е chprnshgan d е yilsa to’g’ri bo’ladi.
Lo’lilarning turar joylari asosan chodir, chayla va kapalardan iborat bo’lib,
ular o’ziga mo е ravishda juda oddiy qilib jixozlangan. Lo’lilarning ro’zg’or
buyumlari kundalik extiyoj uchun eng zarur bo’lgan buyumlardangina iborat
bo’lgan.
Lo’lilar ayerlar davomida maxalliy tojik hamda o’zb е k xalqi
madaniyatidan baxramand bo’lib k е lgan. Ular o’zlarining azaliy tilini unutishib,
tojik hamda o’zb е k tilini uzlashtirganlar. Shunintd е q lo’li larning kiyim-k е chaklari.
uy-ro’zg’or buyumlari, musiqa asboblari va ulardan taraluvchi kuylari o’zb е k
hamda tojiklarnikidan farq qilmagan. Ammo shunga karamay, lo’lilarning oila-
nikox munosabatlari va urf-odatlarida maxatliy xatlshikidan tubdan farq kiluvchi
jixatlari mustaxkam hamda barqaror ravishda sahlanib k е lgan. Moddiy
imkoniyatlarning ch е klanganligi lo’lilarning yoppa е iga savodsiz bo’lishiga olib
k е lgan. Natijada lo’lilar ayerlar davomida jamiyatning iktisodiy va madaniy
jixatdan eng qoloq, qismi bo’lib k е lgan.
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 78
45

2. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuvi va ularning ijtimoiy madaniy
xayotidagi o’zgarishlari.
2.1. O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni
Asrlar davomida darbadar xayot k е chirgan lo’lilarning turg’un turmush
tarziga o’tishi uzoq xamda o’ziga xos tarixiy jarayon xisoblanadi. Z е ro, o’tmishda
lo’lilarning darbadar ko’chib yurishlarini taqiqlovchi dastlabki farmon xamda
qonunlarning chiqarilganiga 500 yildan ko’p vaqt o’tdi. Ara gon xukmdori
F е rdinand xamda Kastiliya xukmdori Izab е llalarning 1499 yilda chiqargan
lo’lilarning darbadar ko’chib yurishlarini taqiqlovchi farmoni tarixiy axamiyatga
ega bo’lgan. Chunki ushbu farmon lo’lilarga qarshi qaratilgan xamda uch asr
mobaynida amalda bo’lib k е lgan qonunlarning dastlabkisi edi. Mazkur farmonni
bajarishdan bo’yin tovlaganlar xaydab yuborish, quloqlarini k е sib tashlash xamda
umrbod qullik bilan qattiq jazolanganlar.
Lo’lilarga qarshi qaratilgan bunday qonunlar k е yinchalik Yevropaning
barcha davlatlari va jumladan Rossiya impyeriyasida xam joriy qilingan.
O’tmishda O’rta Osiyo xonlikdarida xam lo’lilarning darbadar ko’chib
yurishlarini taqiqlovchi farmon yoxud qonunlar chiqarilgani xaqida tarixiy
ma'lumotlar yo’q.
XIX asrning birinchi yarmida rus xukumati lo’lilarning darbadar yurishini
taqiqlab, ularni turg’unlashtirish choralarini ko’rgan. Shu maqsadda 1836 yilda
Moldaviyaning Akk е rman u е zdida Qozoq polki tarkibiga kiritilgan 2 ta lo’li
qishlog’i Kair xamda Faraonovka tashkil etilgan qishloq xo’jaligini yuritish uchun
zarur bo’lgan narsalar bilan takror-takror ta'minlangan bo’lishlariga qaramay,
lo’lilar mazkur qishloqlarni tark etishib, o’rmonlarga b е rkinishgan.
46

Lo’lilarni bu kabi majburiy turg’unlashtirish siyosati rus xukumati
tomonidan k е yinchalik xam davom ettirilgan. Bunga misol qilib, 1894 yil 3 iyulda
Rossiya Davlat K е ngashishining xarbiy mahkamalarga yuborgan 164-sonli
qarorini k е ltirish mumkin. Ushbu qarorning 4-modda Sh-bandiga ko’ra,
lo’lilarning ro’yxatga olingan joylarida bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chishi,
qayerda turganligidan qatiy nazar, to’porlarini joylashtirishi. vaqtincha yashash
uchun chodir xamda kapalardan turar-joylar tiklashi, umuman, taqiqlangan. Davlat
K е ngashining mazkur qarori Rossiya imp е rpyasi xududidagi barcha lo’lilarga va
shu jumladan, usha vaqtda k е lib bosib olingan Turkiston o’lkasi lo’lilariga xam
taluqli bo’lib, ular tartibni bajarishdan bo’yin tovlaganlar yashagan joylaridan 2 yil
muddatga xaydab yuborish uchun politsiya ixtiyoriga junatiladi. Ularning
chodirdan iborat turar-joylari politsiya buyruq bilan yo’q qilib yuborilishi lozim
bo’lgan. Rossiya Davlat K е ngashining xarbiy maxkamalarga yuborgan mazkur
qarori Turkiston o’lkasi sharoitida qanday bajarilganligiga Kattaqo’rg’on u е zdi
boshlig’ining 1898 yil 6 f е vralda Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatoriga
yuborgan 1004-sonli bildirishi muxim dalil bo’la oladi. Unda qayd qilinishicha,
"u е zd xududida lo’lilarga bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chishi yoki to’porlarini
joylashtirishi taqiqlangan. Mazkur farmoyishni bajarishdan bo’yin tovlagan lo’lilar
Buxoro xukumati ixtiyoriga k е lgusida Afg’onistonga xaydab yuborish uchun
junatilgan". Xuddi shu mazmundagi ma'lumotni Xo’jand u е zdi boshlig’ining 1898-
yil 29-oktyabrda Samarqand viloyati xarbiy gub е rnatoriga yuborgan 8506-sonli
bildirishda xam uchratish mumkin. Un da ta'kidlanishicha, "u е zdda lo’lilarning
yakka-dukka ko’chishlari bo’lgan, qo’lga tushgan lo’lilar doimiy yashash joylariga
yuborilgan".
Rus xukumatining lo’lilar ko’chib yurishlarini ta'qiqlash xamda
turg’unlashtirish bo’yicha ko’rgan bu kabi chora-tadbirlari k е lgusida xam kutilgan
natijalarni b е rmadi. "Xolbuki, bundan boshqacha xam bo’lishi mumkin emas edi.
Z е ro, uzoq vaqt davomida shakllangan turmush tarzini butunlay o’zgartirish kabi
bunday murakkab muammoni faqat ma'muriy zo’rlov usuli bilan xat qilib
47

bo’lmaydi” Binobarin, lo’lilar o’zlarining azaliy turmush tarzini davom
ettirav е rdilar.
Lo’lilarning turg’unlashtirish siyosatini k е yinchalik sov е t xukumati xam
davom ettiradi. Ma'lumki, sov е t xukumati XX asrning 20-yillaridan boshlab
impyeriya tarkibida yashovchi ko’pgina ko’chmanchi xalqdarning o’troqdashtirish
siyosatini olib bordi. Asrlar davomida darbadar yashagan lo’lilar xam ana shu
siyosat ostida turg’unlashtirpla boshlandilar. Ammo darbadar turmush tarziga ega
bo’lgan lo’lilarning turg’unlashuvi uzoq vaqtga chuzidishi xamda orala
uzilishlarga uchrashi va xokazo shu kabilar bilan ko’chmanchi-chorvador (kirgiz,
kozoq) xatktarning o’troqlashuvidan k е skin ajralib turdi.
1925 yilda tarqoq lo’li omma е ini birlashtirish, ularning turg’unla-shishiga,
m е xnat xamda madaniy xayot ko’nikmalarini egallashiga ko’maklashish
maqsadida ularning o’rta tashkiloti – Butun rossiya lo’lilar uyushmasi tashkil
etildi.
1926 yil 1 oktyabrda Butun ittifoq O’rta Ijroiya qo’mitasi va SSSR Xalq
Komissarlar Sov е tining ko’chmanchi lo’lilarning m е xnatga xamda turg’un xayot
tarziga o’tishiga ko’maklashish bo’yicha choralari" xaqidagi qarori e'lon qilindi 1
.
Mazkur qarorda "Ittifoqdosh r е spublikalar O’rta Ijroiya qo’mitalari xamda Xalq
Komissarlari Sov е tlariga turg’un xayot tarziga o’tish istagini bildirgan lo’lilarga
birinchi navbatda imtiyozli y е r bo’lib berish" choratarini ko’rish tavsiya qilingan.
O’zbekistan SSR O’rta Ijroiya qo’mitasi qoshida "mayda millatlar
bo’yicha komissiya" tashkil etilib, uning nizomi ishlab chiqiladi. Nizomga ko’ra,
komissiyaga bir qator vakolatlar berilib, katta vazifalar yuklatilgan. Komissiya
Nizomining 12-bandida "mayda millatlarni qishloq xo’jaliq kr е dit,
xunarmandchilik va matbubot koop е ratsiyalariga jadal sur'atda jalb qilish bo’yicha
choralar ko’rish" xamda 13-bandida "d е xqonchilikka intilgan mayda millatlarga
y е r bo’lib berish imkoniyatlari, shuningd е q mayda millatlarning kamquvvat
dexqon xo’jaliklarini kr е dit bilan ta'minlash masalalari ko’zda tutilgan. Mazkur
1
O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent : Sharq , 2000 b 74-
76
48

nizomning 14-bandiga ko’ra, komissiya zimmasiga joylarda sanoatning
rivojlanishi munosabati bilan yoshlarni fabrika-zavod o’qishlariga va kasb
maktablariga xamda sanoat korxonalariga ishga jalb qilish choralarini ko’ish"
vazifalari yuklatilgan. Sov е t xukumati tomonidan qabul qilingan bu kabi qaror va
ko’rilgan chora-tadbirlarga qaramay, lo’lilarning turg’unlashish jarayoni uzoq va
qiyin k е chdi. Bunga bir qancha sabablar bor:
Sov е t xukumati tomonidan qabul qilingan qarorlar lo’lilarning milliy
xususiyatlarini ko’pincha e'tiborga olmagan va ko’rilgan chora-tadbirlar izchil
amalga oshirilmagan. Chunki ko’rilayotgan davrda dexqon xo’jaliklari tashkil etish
uchun birorta lo’liga y е r yoki kr е dit-mablag’ berilganligiga oid ma'lumotlarni
uchratmaymiz.
Lo’lilarda el е m е ntar ijtimoiy m е xnat ko’nikmalari va m е xnat intizomi
yo’q bo’lgan. Bularning shakllanishi uchun esa qulay sharoit xamda uzoq vaqt
talab qilingan. Lo’lilar atrofdagi xalqlardan madaniy jixatdan ancha ortda qolgan.
Lo’lilar psixologiyasida turg’unlashish natijasida xarakat erkinligidan
(albatta, bu erkinlik nisbiy bo’lgan) maxrum bo’lish va o’zgalarga tob е bo’lib
qolishdan qo’rqish xissi ustun bo’lgan. Chunki asrlar davomida xor-zor bo’lib,
biqiq xolda yashagan lo’lilarga maxalliy xalqlar bilan yonma-yon yashash xamda
ular uchun nomalum bo’lgan qandaydir qonunlarga bo’ysunish aql bovar
qilmaydigan narsaday bo’lib tuyulgan.
A.L. Troitskayaning ta'kidlashicha, lo’lilarning turg’unlashuvi uch
yo’nalish bo’yicha, ya'ni:
- Korxona xamda ikqilamchi xom ashyo yiguvchi uyushma (tashkilot)larda
m е xnat qilish:
- lo’li xunarmandchilik art е llarini tashkil qilish:
- kolxoz qurilishi orqali amalga oshgan.
XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida O’rta Osiyoda sanoatning
vujudga k е lishi va rivojlanishi tufayli k е ng paxta dalalari (chunki bu vaqtga k е lib
paxta maydonlari k е skin tarzda ko’paygan), t е mir yo’l stantsiyalari, shaxtalar,
zavod xamda fabrikalarda asosan yo’llanma ishchilarga talab k е skin tarzda ortdi.
49

Bularning barchasi vodiyda urbanizatsiya jarayonnni kuchaytirdi. Natijada eski
shaxarlar k е ngaya boshladi." Xuddi ana shu vaqtda sanoat. savdo-sotiq.
rivojlangan Kukrn xamda Andijon shaxarlarinnng ch е kkalarida ilk lo’li maxatlalari
paydo bula boshlagan. Shaxar ch е kkatarida turg’unlasha boshlagan lo’lilar attorlik
(asosan, mazanglar), elak. savat, g’alvir. egar-jabduq yasash xamda sotish (asosan,
og’achatar), ikqilamchi xom-ashyo yigish, bolalar uyinchoklarini yasash va sotish,
folbinlik. tilanchilik bilan (asosan. lo’li (jugi, multoni) guruxi) shug’ullanganlar.
Vujudga k е lgan lo’li maxatlatalaridagi lo’lilarning soni vaziyatga qarab uzgarib
turgan. Mazkur maxatlalardagi lo’lilarning soni, ainiksa. milliy-istikdolchilik
xarakatlari davrida k е skin kamayadi.
Milliy-istiktolchilik xarakatining asosiy kuchlari tor-mor etil-gandan so’ng,
sov е t xukumati tomonidan amatga oshirila boshlagan Yangi Iktisodiy Siyosat
(NEP) shaxar ch е kkalarida mavjud bo’lgan lo’li maxatlatarida yashovchilar
sonining ortishiga xamda ba'zi shaxar (Namangan) ch е kkalarida yangi lo’li
maxallalarinpng paydo bo’lishiga olib k е ldi 1
.
Mamlakatda boshlangan industriyalashtirish natijasida ikqilamchi xom
ashyolar (asosan, jun, latta-putta, xayvonlar suyagi)ni yigishga extiyoj orta
boshladi. Buning natyjasida Farg’ona vodiysining Qo’qon. Margilon va Andijon
kabi shaxarlarida ikqilamchi xom ashyo yig’ish bilan shug’ullanuvchi
art е llar (masalan, "M е xnatkash lo’lilar" art е li) vujudga k е ldi. Bundan tashqari,
yog’ochsoz usta lo’lilar bir qator xunarmandchilik art е llarini tashkil etishgan.
Masalan; Qo’qon shaxridagi "Bob" lo’lilar art е liga 45 xunarmand lo’li a'zo
bo’lishgan. Mazkur art е lda avvalroq turg’unlashgan yoki turg’unlasha boshlagan
lo’lilar mexnat qiladilar.
Lo’lilarning savdo-sotiq, xunarmandchiliq tilanchilik bilan shug’ullanib
shaxar va shaxar atroflarida turg’un yashagan qismi juda oz sonli bo’lib, ayni
vaqtda lo’lilarning mutloq ko’pchilik qismi xamon darbadar xayot k е chirishda
davom etardilar. Ularning turg’unlasha boshlashi, asosan, yalpi koll е ktivlashtirish
davriga tugri k е lgan.
1
Jabborov I.M. jahon xalqlari etnografiyasi. Toshkent: o’qituvchi, 1994 b 32
50

O’tkaziltan y е r suv isloxoti natijasida davlat ixtiyorida katta miqdorda y е r
zaxirasi vujudga k е lgan. Vujudga k е lgan ushbu y е r zaxirasidan maxalliy
xalqlarning yeri kam va y е rsiz qatlamlariga xamda mayda millatlarning
dexqonchilikka intilgan qismiga bo’lib berilgan 1
.
Sov е t xukumatining axolini ko’pi qatlamlari xamda mayda millat
vakillariga y е r bo’lib berishdan ko’zlagan maqsadi ularni o’z tomoniga og’dirib
olish edi.
Yerni foydalanish uchun bo’lib berilganidan so’ng, ko’pgina y е r olgan
kambag’allar y е rni xaydash, ishlov berishda ot yoki xo’kizlarning y е tishmasligi,
k е tmon, o’roq va boshqa shu kabi qishloq xo’jalik m е xnat qurollarini xamda
urug’lik sotib olishga mablag’ning taqchil bo’lishidan qochadilar. Vujudga k е lgan
muammolarni xal qilish maqsadida joylarda "Qo’shchilar uyushmalari". "Yerni
jamoa bo’lib ishlovchi shirkat (TOZ)lar" va qishloq xo’jalik art е llari vujudga k е ldi.
Oldindan uncha-muncha dexqonchilik kunikmalari xosil bula boshlagan ba'zi bir
lo’lilar е r olish ishnjida turg’un xayotga kucha boshladilar. Natijada 1924 yplla
Qo’qon u е zdida lo’lilarning dastlabki "Muxtoj" nomli qishloq xo’jalik art е li
vujudga k е ldi. Mazkur art е lga Muzrob Maxmudov bosh bo’lgan 50 ta lo’li oilasi
a'zo bo’lib kirganlar. Lo’lilar orasida koll е ktivlashtirish xarakatpning yirik
tashkplotchisi M. Maxmudov 1925 yil f е vralr oyida bo’lib o’tgan
Sov е tlarning butun o’zbek kurultoyida O’zbekistan SSR O’rta Ijroiya
Qo’mitasi va lo’lilarni е rga joylashtirish bo’yicha r е spublika xukumati komissiyasi
a'zoligiga saylangan. U 1933 yilda Moskvada bo’lib o’tgan zarbdor
kolxozchilarning Butunittifok I s' е zdiga d е l е gat bo’lgan.
lyzv yildan ooshlab sov е t xukumati koop е ratsiyani rivojlantirish siyosatini
yalpi koll е ktivlashtirish siyosati bilan almashtirdi. Mazkur atmashtirish yuqoridan
"tiqishtirish" nuli bilan mahalliy sharoitlarni xisobga olmagan xolda amalga
oshirildi.
O’zbekistondagi kolxozchilik xarakati uzining ijtimoiy tabiatiga ko’ra,
usha yillarda k е ng quloch yoygan kambag’al-batraklar xarakati sifatida namoyon
1
Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и Ўзбекистана.Масква: 1976 b 87,88
51

bo’ldi. Mazkur xarakatga birmuncha dexqonchilik kunikma-lariga ega bo’lgan
lo’lilar xam kushildilar. Natijada qishloq xo’jalipgni yalpi koll е ktivlashtirish yillari
g`'zb е kistonda 13 ta lo’li kolxozlari tashkil eti.ldi. Mazkur kolxozlar 324 ta lo’li
xo’jaliklarni birlashtirdi 1
. Tashkil etilgan kolxozlarning ba'zilari fakat
lo’lilardangina iborat bo’lsa, yana boshkd birlari aratash kolxozlar bo’lib, ular:
Norin tumani "Yangi-usul" kolxozi (52 xo’jatak). Qo’qon tumani "Bolsh е vik"
kolxozi (155 xo’jatak), Marshlon tumani "Molotov" no.mli o’zbek-lo’li kolxozi
(22 xo’jalik), L е nin tumani "Mayda millat*" kolxozi (14 xo’jalik), Bagdod tumani
"Lo’lilar" kolxozi (15 xo’jatak). Andijon tumani "Mayda millat" kolxozi (14
xo’jalik), Orjonikidz е tumani "Yangi turmush" o’zbek-lu.ti kolxozi (21 xo’jalik)
edi. Bundan tashqari. kolxozga kirgan lo’li xo’jaliklari Konim е h Shaxrisabz (40
xo’jalik) xamda Krradaryo 115 xo’jalik) tumanlarida xam mavjud bo’lgan."0
Ammo lo’lilarni qishloq xo’jatagiga jalb qilish asosida turg’unlash-shrish
jarayoni juda kd-gyin k е chdi. Bunga lo’lilarda qishloq, xo’jaligini yuritish
bo’yicha kunikmalarning yuktagi xamda vujudga k е lgan ma'muriy-buyrukbozlik
tizimining b е dodliklari sabab bo’ldi. Z е ro, ma'muriy buyruqbozlik tizimi
dexqonlarni majbur etishning iqtisodiy usullaridan foydalandi. Bu, avvalo,
dexqonlar ishlab chikargan max-sulotning bir qismini o’ziga xos bir ulpon
tarikdsida solik ko’rinishida tortib olishda ifodalandi. 1933 yilda joriy etilgan
kdshloq xo’jalik maxsulotlarini davlatga topshirish majburiyatlari aslida ozik-
ovkat razvyorstkasidan iborat bo’ldi. Kolxozchilar ishiga xak tulashda kdldiq
printsipiga amal qilindi. Davlat bilan barcha xisoblshtoblar qilib bulingandan k е yin
nimaiki kolsa, fakat shugina m е xnat kunlariga taksim qilinar. qolgan narsa esa juda
oz bular edi. Mana shularning xammasi kolxozchilarning jamoat ishlab
chikarishini rivojlantirishdan manfaatdorligi kamayib k е tishiga. ularning shaxarga.
sanoat korxonalariga ko’plab o’tib k е tishiga sabab bo’ldi. Vujudga k е lgan bunday
vaziyatda endigina turg’unlasha boshlagan lo’lilarning aksariyati kolxozlarni
tashlab. yana avvalgi darbadar xayotnga kayta boshlasa. ularning aralash millatli
1
O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent: Sharq, 2000 b 52
52

kolxoz xamda brigadalarga kirgan qismi dexqonchilikning sir-sinoatlarini yonma-
yon ishlagan o’zbek va tojiklardan uzlashtirib-nisbatan uzoqroq ya'ni urush
boshlangunga qadar turg’un yashashgan. Ammo ushbu turg’un yashagan qismida
xam yana uzoq vaqt mobaynida shomonda odati" saklanib qolgan."
Gitl е rchilar G е rmaniyasining SSSRga bostirib kirishi natijasida.
mamlakatda xarbiy xolat e'lon qilindi. Urug’ning dastlabki oylarida O’zbekistan
kolxozchilaridan 30 %ga yaqini Qizil Armiya safiga chaqirildi. M е xnatga layoqatli
bo’lgan n е cha-n е cha minglab qishilar front orka-sidagi ishlarga, sanoat va
qurilishga safarbar etildi. Kolxoz va axoli nktiyorida bo’lgan otlar Qizil Armiya
extiyojlari uchun olib qo’yildi 1
. Stalin tizimi tufayli kolxoz ishlab chikarishiga
joriy etilgan maj-burlash choratari urush yillarida yanada kattiklashdi.
Kolxozchilarnish moddiy axvoli k е skin yomonlashdi: ular m е xnat kunlari uchun
d е yarli x е ch narsa ololmas edilar. 1941 yil dekabr oyida ishlab chiqarishda ishlab
turgan kishilarning xammasi safarbar etilgan d е b e'lon qilindi va t е gishli
korxonalarga biriktirib qo’yildi. M е xnat intizomini buzuvchilarga
nisbatan ko’riladigan jazo choralari qattiqlashtirildi. Shaxarlarda kartochka
tizimi joriy etildi.
Vujudga k е lgan ana shunday ogar vaziyatda yakindagina turg’unlashgan
lo’lilarning ko’pchiligi o’tmish turmush tarziga qaytishgan. 2
O’tmish turmush
tarziga qaytmagan ozchilik qismi esa, O’zbekistondagi boshqa xalqlar kabi urush
jabxalarida xamda mamlakat ichkarisida fashistlar ustidan qozonilgan g’alabaga
o’zlarining munosib xissasini qo’shganlar.
Urush yillarida g`'zb е kistonlik va, xususan. Farg’ona vodiysilik lo’lilardan
xarakatdagi armiyaga chakirilganligi tufisida rasmiy ma’lumotlar yuk.Chunkn
ularning shaxslarini bildiruvchi guvoxnomalarsha tojik yokp g`'zb е k d е b yoznlgan.
Ana shu sababga ko’ra, ular tojik yoki o’zbek jangchilari katorida xpsoblangan.
Vujudga k е lgan mazkur bushlikni etnografik data safarlari chogida to’plangan
1
O ’ zbekistonning yangi tarixi . II kitob O ’ zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida . Toshkent: Sharq, 2000 b 45
2
O ’ zbekiston Milliy Ensiklopediyasi . Toshkent : 2003. 5 jild b 74,75
53

matyeriatlar bilan tul-dirpshga xarakat qilindi. Ilmiy safarlar vaqtida ikkinchi jaxon
uru-gpida katnashib, jangovar ord е n va m е dallar soxibi bo’lgan lo’lilar ko’plab
qayd qilindi. Bularga namanganlik "Shuxrat" ord е ni soxibi (mar xum) Askarati е v
A., (marxum) Xoliknazarov M., (marxum) Sancharov U.. Sanpgnov T.. Yusupov
A., Qo’qonlik (marxum) Sarbarov 3.. farg’onachik (marxum) Boyigitov R.,
(marxum) Sh е rali е v B.. Xo’jaobodlik Shomurodov D. xamda yakkatutlik
(marxum) Mingbo е v Gulmirza va boshqalarni kiritish mumkin.
Urush yillarida o’zlariining azaliy turmush tarziga kaytmagan lo’li lar
sanoat va qishloq xo’jaligi soxalarida fidokorona m е xnat killplar. Ush viloyati
Aravon tumani T е paqo’rg’on qishlog’ilik 1925 yilda tushlgan traktorchi lo’li
Muxamm е dov Iminjonga mamlakat ichkarisida zarur mutaxassis sifatida
xarakatdagi armiyaga chaqiruvdan olib qoluvchi maxsus xujjat - bron berilgan"
Shunday qilib. lo’lilarda k е chgan turg’unlashmsh jarayoni ikkinchi jaxon
urushi tufayli uzilishlarga uchradi.
Urush yillarida azaliy turmush tarziga kaytgan aksariyat lo’lilar-ning
kayta turg’unlashuvi urushdan k е yingi yillarda boshlandi.
Mamlakat tinch xayotga o’ta boshlagach urush yillari amal qilib k е lingan
favqulodda choralar birmuncha yumshatildi va ba'zi bir ch е klashlar esa b е kor
qilindi. Erkaklarni frontga - xarakatdagi armiyaga yalpi safarbar etish. axoli va
kolxozlar ixtiyoridagi ot-ulovlarni front extiyojlari uchun tortib olish tuxtatildi.
qishloq, axolisiga 0.15 g е ktardan 0.25 g е ktargacha tomorka yerlari berilla. Ayni
vaqtda sobpk. Sov е t davdatining barcha xududlarn (ayniqsa, garbiy -xududlar) da
bo’lgani kabi r е spublika xatk xo’jalngpda ishchi (ayniqsa, erkak) kuchi
е tpshmasligi yakkol namoyon bo’ldi. Ammo. shunga karamay. lo’lilarning
urushdan k е yingi turg’unlashuvi juda su е t k е chdi. Lo’lilar turgg` nlashuvining
t е zlashiga SSSR Oliy Sov е ti Rayosatining 1956 yil 5 oktyabrdagi "Darbadar xayot
k е chirayotgan lo’lilarni m е xnatga katnashtirish xdkida'ti farmoni sabab bo’ldi."
Mazkur farmon lo’lilarcha turmush tarziga qarshi karatilgan bo’lib, unga ko’ra
lo’lilarni ma'lum bir joyda ro’yxatdan o’tkazib, ularning boshqa joyga ko’chib
k е tishi kat'iyan taqiqtab kuyilgan. Lo’lilarcha turmush tarziga kdrshi ko’rashnpng
54

boshlanishiga esa. O’g’rilik bilan shug’ullanuvchi bir n е cha lo’li guruxlarning fosh
etilib xibsga olinganligi haqida SSSR Ichki Ishlar Ministri S е rg е y Kruglovning
KPSS MQ va SSSR Ministrlar Sov е tiga yuborgan maxfiy xati sabab bo’lgan.
Ushbu maxfiy maktub t е pada o’rganilib chiqilgach, bu masala bilan jiddiy
shug’ullanishga kirishildi.
Vujudga k е lgan bunlay birmuncha kulan vaziyat darbadar xayot k е chira -
yotgan lo’lilarning kdytadan turg’un xayotga utishiga asosiy omil bo’ldi. Na-tijada
Farg’ona vodiysining barcha xududlarida lo’lilarning k е ng kulamda
turg’unlashishi boshlandi. Ammo biz O’rta Osiyo lo’lilarining urushdan k е yingi
davrda k е chirgan turg’unlashish jarayoni haqida adabiyotlarda ma'lumotlar
uchratmadik. Vujudga k е lgan bo’shliqni etnograflar safarlari vaqtida to’plangan
materiallar bilan to’ldirishga xarakat qilindi.
Farg’ona shaxar "B е shbola" qishloq fuqarolar yig’ini tomonidan b е rilgan
ma'lumotga ko’ra, lo’lilar 194 yilda ko’chib k е tishib, "Isfay-ramsoy" bo’yiga
o’rnashganlar. Dastlab chodir va yarim y е rtula uylarda. k е yinchalik guvala xamda
paxsa uylarda yashaganlar. 1957 yildan (ungacha faqat yig’im-terim mavsumida)
sobiq "Moskva" kolxozida ishlaganlar. 1966 yilda Isfayramsoyning toshkinidan
so’ng kolxoz raisi Iso Ismoi-lov raxbarligida lo’lilar ga xavfsiz jondan uy-joy
ko’rish uchun tomorkd uchastkalari b е rylgan. Endilikda bu joylar "B е shbola"
qishloq fuqaro-lari yigani "Yangiobod maxatla" d е b atalmoqda.
Farg’ona viloyati Toshlok tumani "Birlik" qishloq fuqarolar yigi-ning
"Tojik qishloq" maxalla fuqarolar yitini raisi Nuriidin Muydi-novning b е rgan
ma'lumotiga ko’ra, mazkur maxallada turg’un.tashgan lo’lilar 50-yillarda sobiq
"Kaganovich" kolxozi (kolxozlar yiriklashtirilgandan so’ng "Partiya XIX so е zdi"
kolxozi) ga kirib m е xnat qila boshlaganlar. Endilikda ushbu kolxoz "Yakkatut"
jamoa xo’jaligi d е b ataladi.
Namangan shaxarlik lo’lilar dastlab, 30-yillarda, takroran 50-yillarda
sobiq, "Kommunizm" kolxozi n е gizida turg’unlashganlar. Xozir bu joylar
Namangan shaxri "Guliston" maxatlasi d е b ataladi.
55

Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq xukumati uramiga kiruvchi
"Yangi maxatla" qishlog’ilik lo’lilar 1951 yilda Oqbura daryosi bo’yiga (jami 6 ta
xo’jalik) k е lib o’rnashganlar. Bungacha ular Farg’ona vodiysining sharqiy qismida
ko’chib yurishgan. 1957 yildan sobiq "L е nin" nomli koxozda ishlay boshlaganlar.
1959 yilga k е lib bu yerda turg’un yashagan lo’lilarning soni 487 ga y е tgan.
O’tmishda yarim-o’troq yashagan mazantlar 30-yillarda Namangan vi-
loyati Sirdaryo tumani (xozirgi Mingbuloq, tumani) da o’zlariining "Ligi turmush"
kolxozini tuzishgan va shu kolxoz n е gizida turg’unlashganlar. Urush yillari
o’zlariining azaliy turmush tarziga kaytxan mazanglar 50- yillarda dastlab
turg’unlashgan joylariga k е lib o’rnashganlar. 1995 yilda ularga sobiq "To’rt е pa"
kshshyuk sov е tiga kdrashli Damku.t mavz е sidan uy-joy solish uchun tomorka
uchastkalari berilgan. Endilikda mazkur qishloq Mingbuloq tumani Xorazm
jamoa xo’jaligi o’ramiga kiradi.
Yuqoridagi misollarning taxlili shuni ko’rsatadiki, barcha guruxdagi
lo’lilar o’zlarii azaldan ko’chib yurgan xududlaridagi dar е , soy yoki anxorlar
buyida turg’unlashganlar. Lo’lilarning yalpi turg’unlashuv jarayoni. asosan. 1957
yildan boshlagan. Chunki lo’lililarning turg’unlashish jarayonini t е zlashiga SSSR
Oliy Sov е ti Rayosatining 1956 yil 5 oktyabrdagi farmoni s е zilarli darajada to’rtki
bo’lganlpgi. shchbxasizdir. Ushbu farmon xam lo’lilarning turgl'nlashishpga doir
avvalgi qaror va farmonlar kabi ularning milliy xususiyatlarinn xisobga olgan
xolda izchid amalga oshirilmadi. Natijada mazkur farmonning xayotga tadbigi
ko’plab kpyinchilik xamda konxnbuzarliklarnn k е ltirib chikardi. Joylarda
lo’lilarning turg’unlashish jarayoni (xuddi yalpi koll е ktivlashtirish jarayonida
bz'lganp kabi) kuch ishlatish va zo’ravonlik usullari amalga oshirildi. Okibatda
sov е t xukumati tomonidan amatga oshirilgan O’rta Osiyo lo’lilarpning
turgg`nlashtirish jarayoni kutilgan natijalarn ш b е rmadi. Bunga misol, "Narimonov
tumani "Kommunizm" nomli kolxoz lo’lilari urushdan k е yingi davrda 4 marta
turg’unlashib, yana 4 marta kolxozni tark etishgan" 1
.
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 94
56

Lo’lilar xukumat kurgan chora-tadbirlarga qarshi passiv ko’rashdilar.
Ularning passiv ko’rashining moxiyati shundan iborat bo’ldiki, lo’li-larning
ba'zilari yashirin tarzda ko’chib yurishni davom ettprdilar xamda ularning
kg`'pchiligi doimiy yashash joylarnda ro’yxatdan utmay yashaganlar (mazkur
xolatlar axolini ro’yxatga olishda, saylovlar vaqtida talay hiyinchiliklarni k е ltirib
chnkargan). Davlat tomonidan joriy kilnngan kat'iy pasport r е jpmi davrlarida xam
lulplarning ko’pchiligida pasport bulmagan. Z е ro, pasport r е jimynn buzgan
lulplarni ma'muriy javobgarlikka tortishning k}'pincha iloji bulmagan. Bunga, eng
avvato, lo’lilarda asrlar davomida saykddlangan uzga xatklar ichgha yashab
kolishning birinchi sharti bo’lgan ichki birodarlik (ya'ni lo’lilar x е ch kachon ichki
sirlarinp xamda bir-birlarini uzga kavmlarga sotmaganligi) sabab bo’lgan bo’lsa.
ikkinchn tomondan. bunday xolatlarni nazorat qilishga davlat xokig`pgyati
organlari yetarli imkoniyatlarga ega bulmagan. Z е ro: lo’lilar yasqaydngan
maxatlaparnnng maxalla qo’mitalari vakolatlari yuqoridagi kabi salbiy xolatlarning
oldini olishga kamlik qilgan. Doimiy yashash joyndan ro’yxatdan utmasliq pasport
r е jimiga amal kilmaslik natijasida turmush kurgan ko’pgina k е lin kuyovlarning
nikoxlari davlat organlari tomonidan qayd qilinmagan. Bunday oilalarning
k е lgusida tug’ilgan farzandlarida xam tug’ilganlik haqidagi guvoxnomalari
bo’lmagan. Natijada tug’ilganligi haqidagi guvoxnomalari yo’q lo’li bolalarini
ko’pchiligi maktabdan ch е tda qolgan. Boz ustiga, nikox qog’ozlari xamda
farzandlarining tug’ilganligi haqidagi guvoxnomalarining yo’qligi tufayli aksariyat
ko’p bolali lo’li oilalari nafaqa olishmagan. Maktabdan ch е tda qolgan bolalarning
ko’pchiligi k е yinchalik pasport xam olishmagan. Buning natijasida ko’pgina lo’li
yoshlari xarbiy xizmatdan ch е tda qolganlar. Tug’ilganlari haqidagi guvoxnoma
yoki pasporti yo’q savodsiz lo’lilarning korxona va tashkilotlarga ishga kirishi
amri maxol bo’lgan 1
. Yashash joylarida doimiy ro’yxatdan utmasdan
yashaganliklari sababli maxalliy davlat organlari nazoratidan ch е tda qolgan
lo’lilarda bir qancha salgbiy ko’rinishlar ildiz ota boshlagan. Buni lo’lilarda
balog’at yoshiga е tmay turib kurylgan xamda kurshgayotcha npkoxlar bilan
1
Ора нский И.М. О термине «мазанг» в средный Азии. Moskva : 1971 b 42-46
57

izoxlash mumkin (bu haqida k е yingi bo’limlarda k е ngroq, tuxtatinadi.) Yuqorida
ko’rib utplgan bunday satbiy ko’rinishlar (yashash joyida ro’yxatdan utma е liq
kurilgan nikoxning davlat organlarida qayd qildirmasliq tug’ilganligi haqidagi
guvoxnoma va pasportning yo’qligi va boshqalar) sov е tlar davri sarqiti sifatida
mustaqillik yillariga xam y е tib k е ldi.
O’zbekiston R е spublikasi Davlat Mustaqilligiga erishgandan buyon o’tgan
14 yil davomida O’rta Osiyo lo’lilarining siyosiy faolligi asta-s е kin ortib
bormoqda. Bu narsa ayniqsa, fuqarolar o’z-o’zini boshqaruvi xamda maxalliy
xokimiyatning vakillik organlariga saylovlarda yakkol namoyon bulmokda. Z е ro,
ular xam mazkur saylovlarda o’zlariining munosib nomzodlarini ko’rsata
boshladilar. Masalan, Namangan shaxri lo’lilari xatk d е po’tatlari Namangan shaxar
K е ngashiga lo’li Saylovildi Askarali е vni sayladilar-0.
Ch е garatarning d е markatsiya""'1 qilinishi natijasida kushni Kirgizis-ton
xamda Tojikistondan O’zbekiston xududiga lo’lilarning noqonuniy ra-vishda
yashirin ko’chishlarp barxam topa boshladi. Busha misol. Ush viloyati Qorasuv
tumani Narimon qishlok xukumati uramiga kiruvchi "Yangi maxal-la" qishlogp
maxapa kumntasi raisi Abdurashid Urinovning ta'kidlashicha. so’nggi 2 yil, ya'ni
2000 - 2002 yillar oraligida bu yerdan kushni O’zbekpstonga va, aksincha,
O’zbekistonDan bu е rga lo’li oilatarining yashirin tarzda ko’chishi qayd qilinmadi.
Xozirga k е lib. Farg’ona voliysida yashovchi barcha guruxdagi lo’lilar da
turg’unlashish jarayoni d е yarli tugagan. Lo’lilar to’p bo’lib yasqaydigan axoli
manzilgoxdari ko’pincha Lo’li mahalla yoki Tojik mahalla d е b ataladi.
Xozirgi kunimizda lo’lilarning barcha guruxlari O’rta Osiyoning shaxar va
qishloqlarida, asosan, to’p-to’p va qisman tarqoq holda turg’un yashamoqdalar
(ilovadagi xarita). Masalan, Farg’ona viloyatida Farg’ona shaxrida (72 xo’jalik ).
Marg’ilon shaxrida (100 xo’jalik), Qo’qon shaxrila (500 ga yakin xo’jalik). Quva
shaxrida (7 xo’jalik). Quva tumani "Samandarak" qishlog’ida (118 xo’jalik).
Buvayda tumani "Yangi qo’rg’on" qishlog’ida (30 xo’jalik), Toshloq tumani Tojik
qishlog’ida (56 xo’jalik), mazkur tumanning “Qo’shariq” qishlog’ida (50 xo’jalik).
Oxunbobo е v tumani Otabo е v jamoa xo’jaligida (200 xo’jalik), mazkur tumanning
58

B е shkapa qishlog’ida (100 xo’jalik), Oltiariq tumani Kapchigay qishlog’ida (50
xo’jalik), Bag’dod tumani Durmoncha qishlog’ida (60 xo’jalik).
Namangan viloyatida: Namangan shaxrida (468 xo’jalik). Namangan tu -
mani Shamshikud qishlog’ida (20 xo’jalik), mazkur tumanning parrandachilik
fabrikasi yonida 15 xo’jalik), To’raqo’rg’on shaxrida 40 xo’jalik). Mingbuloq
tumani Damkul qishlog’ida (50 xo’jalik), Uchqo’rg’on shaxrida (4 xo’jalik).
Andijon viloyatida: Andijon shaxrida (436 xo’jalik), Andijon tumani
"Yangich е k" qishlog’ida (165 xo’jalik), mazkur tumanning Paxtakor qishlog’ida
(70 xo’jalik), Izboskan tumani Taqachi qishlog’ida (20 xo’ja lik), Jatolquduq
tumani markazida (20 xo’jalik), Paxtaobod tumani Madaniyat qishlog’ida (50
xo’jalik), Asaka tumani Oqbo’yra qishlog’ida (85 xo’jalik), mazkur tumanning
Ilg’or fuqarolar yig’iniga qarashli "Povon" maxallasida (157 xo’jalik), Qorasuv
shaxrida (3 xo’jalik), Shaxrixon shaxrida (10 xo’jalik).
Ush viloyatida: Qorasuv tumani "Yangi maxalla" qishlog’ida (288
xo’jalik). Aravon tumani T е paqo’rg’on qishlog’ida (20 xo’jalik).
Jalolobod viloyatida: Jalolobod shaxrida (5 xo’jalik), Bozorqo’rg’on
tumani markazida (60 xo’jalik).
Yuqorida berilgan ma'lumotlarga og’achalarning o’zbeklar bilan
assimilyatsiya bo’lib k е tgan qismi xamda barcha guruxdagi lo’lilarning joylarda
tarqoq xolda yashayotgan oz sonli qismi kirmagan. Mazkur ma'lumotlar jamlansa.
endilikda Farg’ona vodiysi - (O’zbekiston R е spublikasining uch viloyati xamda
Qirg’iziston R е spublikasining ikki viloyati doirasi) da, taxminan. 25 - 30 ming
atrofida lo’li yashashi ma'lum bo’ladi 1
.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo
lo’lilarining turg’unlashuv jarayoni to’lqinsimon tavsifga ega bo’lgan. Shunga
ko’ra, lo’lilarning turg’unlashuvi to’rtta to’lqindan iborat.
Turg’unlashuvping birinchi to’lqini: XIX asrning ikkinchi yarmidan
boshlanib XX asrning 20-yillarigacha davom etadi x;amda uzining epizodik
xususiyati bilan ajratib turadi. Lo’lilarning mazkur davrdagi turg’unlashu vi uz
1
Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 46
59

navbatida ikki turga bulinadn: stixiyali xamda majburiy turg’unla-shuv (1894-
yildagi 164-sonli qarordan so’ng).
Turg’unlashuvping ikkinchi to’lqini: XX asrning 20-yillaridan -40-
yillarning boshigacha bo’lgan davrni uz ichiga olib, bunga mamlakatda amalga
oshirilgan industriyalashtirish va yalpi koll е ktivlashirish omil bo’lgan. Ushbu
bosqich lo’lilarning ommaviy ravishda turg’unlashuvi bilan tavsiflanadi. II jaxon
urushining boshlanishi, unda sobiq sov е t davlatining ishtirok etishi va buning
natijasida mamlakat ichkarisida vujudga k е lgan ijtimoiy - iqtisodiy vaziyat
aksariyat lo’lilarning an'anaviy turmush tarziga qaytishiga sabab bo’ldi.
Turg’unlashuvning uchinchi to’lqini urushdan k е yingi, ya'ni XX asrning
40-yillarining oxiridan 90-yillarning boshlarigacha davom etadi. Turg’unlashuv
sur'ati 1956 yilda SSSR Oliy Sov е tinnng "Lo’lilarni turg’unlashtirish va ularni
ijtimoiy m е xnatga jalb qilish" 1
xaqidagi farmonni chiqishi natijasida t е zlashadi.
Ammo, shunga qaramay, lo’lilar ning turg’unlashuv jarayoni to’liq nixoyasiga
y е tmaydi. Z е ro. XX asrning qariyib ikkinchi yarmi lo’lilarning u yoki bu
guruxlarining an'anaviy turmush tarziga, k е yinchalik esa yana qaytadan turg’un
xayotga qaytishi bilan o’tdi. Boshqacha qilib aytganda. Turg’unlashuvning ushbu
bosqichi uchun o’zida doimiy turar joy, ya'ni uy (o’troq xayot el е m е nti),
shuningd е q k е ng xudutlar bo’ylab doimiy ko’chib yurishlar (ko’chmanchi turmush
el е m е nti)ni mujassam etgan mayatniksimon t е branma turmush tarzi xos
xisoblanadi.
Turg’unlashuvning to’rtinchi to’lqini sov е t davlatining parchalanishi
xamda mustakil davlatlarning tashkil topishi bilan vujudga k е ladi. Ushbu bosqich
ma'lum axoli punktida nafakat to’rtunlashish, balkim ko’chmanchilik uchun barcha
xududiy ch е klashlardan k е lib chiqruvchi muayyan fuqarolikka ega bo’lishi bilan
farqlanib turadi.
Shunday qilib, O’rta Osiya lo’lilarining turgu'nlashish jarayonida yo’l
qo’yilgan xato va kamchiliklarga qaramay mazkur jarayon jafokash lo’li xalqi
xayotida buyuk progr е ssiv voq е a bo’ldi.
1
O ’ zbek ensiklopediyasi . Toshkent : O ’ zbek Sovet ensiklopediyasi , 1975. 6 jild b 108-109
60

2.2. O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarzi,
mashg’ulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar.
Asrlar davomida darbadar xayot k е chirgan lo’lilarning turg’unlaiishsh
jarayonida ularning kundachik mashgulotlarida xdm asta-s е kinlik bilan
o’zgarishlar sodir bula boshladi. Ijtimony foydachi m е xnatga utishda lo’lilarning
aksariyat qismida m е xnat kunnkmalarining yukdigi talay hiyinchiliklarni k е ltirib
chikdrdi. Sov е t hukumatining "darbadar lo’lilarning m е xnatga va o’troq, turmush
tarziga utishda kumaklashish bo’yicha kurgan choralari"- g`tsa mazkur xatkning
etnik xususiyatlari yetarli darajada xisobga olinmaganligi ko’pincha satbiy
xolatlarni vujudga k е ltirdi. Vujudga k е lgan mazkur xolatlar esa uz navbatida
lo’lilarning kundatik mashg}lotlarining rang-barang bulshniga olib k е ladi. Bunday
ko’rinishlar lo’lilarda turg’unlashish jara е ni va undan k е yin vujudga k е lgan yangi
mashgulot turlari bilan birga o’tmish mashgulot (masalan tilanchiliq folbinlik va
xokazo igu kabshlarining uzoq vaqt mobaynida saqlanib qolishiga sabab bo’ldi.
Yalpi koll е ktivlashtnrish davrida koltxozlarga kirgan lo’lilar, asosan. paxta
е tishtirganlar. Ular dexqonchilik sir-asrorlarini maxdtliy o’zbek va tojiklardan
urganishgan. O’zlariiga t е gnshli bo’lgan tomorkatardan m е va-sabzavotlar е tishtira
boshlaganlar. Ammo atrofdagi maxalliy axoli-dan farkli ularoq lo’lilar shaxsiy
xo’jatigida е tishtirgan maxsulot-larni uz extiyojtarini kondirishga sarflashgan. A.L.
Troitskayaning ta'kidlashicha, 1937 yilga k е lib, kolxozga kirgan lo’lilar orasidan
turli kasb egalari е tishib chika boshlaydi. Misol uchun, Martlon atrofidagi Molotov
nomli o’zbek-lg`'li aralash kolxozla lo’lidan 4 ta ukitg`vchp, I ta traktorchi va 1 ta
xdydovchi chikkai. Andijon yakinidagi "Mayla millat" kolxozida 1 ta brigadir, 1 ta
tafgpsh kompssiyasi a'zosi, kolxoz boshqa-ruvi kotibasi xamda 2 ta ukituvchn lo’li
bo’lgan" . Bu kabi misollarni yalpi koll е ktivlashtnrish davrida turg’unlasha
boshlagan O’rta Osiyo va, xususan, Farg’ona vodiysi viloyatlaridagi lo’lilarda xdm
ko’plab uchratish mumkin. qishloq, joylarda turg’unlasha boshlagan lo’lilarning
61

yangi xo’jalik mash Е ulotlarnni uzlashtirish jarayoni urush yillarida ularning kayta
darbadar xayotga kaytishi natijasida uzilishlarga uchraydi.
Lo’lilarning shaxar va shaxdr atroflarida azaldan gurgun yashai ks-
layotgan kpsmida xam XX asr 20-yillarnnnng ikknnchi yarmidan. ya'ni
mamlakatda k е ng kamrovli industrlashtirish jarayoni jadal rivoj-lanayotgan bir
paytda yangi ishchi kasblarini uzlashtirish uchun sharoitlar vujudga k е ldi. Bunda
ularning turmush tarzini xisobga olgan xolda joylarda ko’chma m е xnatga
asoslangan ikqilamchi xom ashyo yigish bilan hugullanuvchi maXsus
"M е xnatkash lo’lilar"" art е li tashkil etilgan. Mazkur art е llarga a'zo bo’lib kirgan
lo’lilar - namanganlik k е ksa lo’li Tursunboy Qirpg’izovnpng ta'kidlashicha,
"asosan, suyaq latta-putta xamda shisha yigish bilan shug`ullanishgan G.P.
Sn е sar е vning fikricha. "xuddi ana shu art е llardagi ish faoliyati lo’lilarga dastlabki
ijtimoiy m е xnat tajribalari vazifasini o’tagan".
Lo’lilarda dastlabki ijtimoiy m е xnat kunikmalarining vujudga k е lishini
uzida aks ettirgan adabiyotlarda ta'kidlanishicha, lo’lilarda ijtimoiy m е xnat
kunikmalarini uzlashtirish jarayoni hiyin k е chgan. Bun-ga lo’lilarda el е m е ntar
m е xnat intizomi kg`'nikmatarining yukligi sabab bo’lgan.
Fabrika va zavollarda ishlovchi lo’lilarning korxona jamoasi xayotiga jalb
qilinishi natijasida ularda yangi kiziqishlar va atrof vo-k е likka yangicha
muno е abat shakllana boshladi. G.P. Sn е sar е vning ta'kidlashicha, "lo’li
maxatlatariga yakin joylarda ishga tushirilgan ipak-yigiruvchi fabrikalarda lo’lilar
ishchi kasbini uzlashtirib ulgurishgan xamda ular fabrikaning boshqa ishchilaridan
fark kilmaydilar. Lo’li larning ko’pchilik qismi kam matakali (yuk tushiruvchi, o’t
yoquvchi va boshqa shu kabi) ishlarda m е xnat qilishadi. Ishlab chiqarishga so’nggi
yillarda k е lib qo’shilgan lo’li yoshlari kalavalovchi xamda zapravkachi kasblarini
egallashib, s е xlarda samarali m е xnat qilishgan 1
.
Andijon shaxridagi "Tojik maxalla" maxalla qo’mitasining ma'lumotlariga
ko’ra, mavjud ishga yaroqli 100 lo’lidan 14 tasi kolxozda, 5 ta lo’li don omborida,
2 ta lo’li o’qituvchi, 2 ta lo’li sotuvchi, 7 ta lo’li Osoviaximda ishchi, 100 ta lo’li
1
Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 104,105
62

(jami 5 ta brigada) soyuzutilda ikqilamchi xomashyo ishchusu sifatida faoliyat
ko’rsatishgan. Ma'lumotiga ko’ra, uning Andijondagi filiadida 25 ta lo’li ishlagan.
Soyuzutil ma'lumotlariga ko’ra, unda Andijon viloyati tumanlari bo’yicha 70 ta
lo’li m е xnat qilgan. Qo’qon shaxar k е ngashi b е rgan ma'lumotga ko’ra, 13 ta lo’li
korxona va tashkilotlarda faoliyat ko’rsatganlar. Ulardan 2 tasi mas'ul lavozimlarda
ishlaganlar.
Yog’ochsoz xunarmand - lo’lilar bir kator xunarmandchilik art е llarida
faoliyat ko’rsatishgan. Bunda ular, asosan, elak, g’alvir, savat, aravalar uchun
g’ildirak, bolalar o’yinchoqlari va xokazolar yasash bilan mashg’ul bo’lganlar.
Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, XX asrning 30-yil-larida
O’zbekiston va xususan, O’rta Osiyo shaxarlarida lo’lilar ijtimoiy foydali
m е xnatga k е ng sur'atda jalb qilingan. Ammo ushbu ma'lumotlarni yozib koldirgan
gadkikotchi (G.P. Sn е sar е v va A.L. Troits kaya) lar ayni vaqtda tilanchiliq folbinlik
bilan shug’ullanayotgan shaxar-lik lo’lilar haqida x е ch narsa dyoyishmagan.
Xrlbuki xozirgi kunimizda tilanchilik yoki folbinlik bilan shug’ullanayotgan
lo’lilar mazkur kasb-larni 30-yillarda yashagan ajdodlaridan m е ros qilib olganlar.
D е maq yuqorida ko’rsatib o’tilgan manbalarda lo’lilarning ishlab
chikarishga jalb qilinganligi haqida k е ng kulamda yoritishga xarakat kil-
gan tadqiqrtchilar ularning folbinlik xamda tilanchilik bnlan shugul-
lanishini xaspushlashga urinishgan. Buning asosiy sababi esa. G.P. Sn е sa-r е v
xdmda A.L. Troitskayalar xam usha davrning boshqa tadqiqotchilari kabi sov е t
mafkurasi kolipnda ish yuritganligidir. Chunki sov е t mafkurasi mavjud sotsialistik
tuzumning sharofatlari tufayli xalqtarning erishayotgan yutuklarini kuklarga
ko’tarnb maktash va burttirishni. kamchiliklarni, jumladan, ishsizlikni b е rkitishni
talab qilgan.
Shaxarlarda yashagan lo’lilar soni qishloq, joylarda turg’unlashib,
kolxozda ishlagan lo’lilarning oz qismini tashkil qilgan. Ana shu oz sonli shaxar va
shahar atrofilnk lo’lilarning s е zilarli qismi qishloq joylarda yashagan kavmdoshlari
kabi urush yillarida o’zlarinning azaliy turmush tarziga va shuning bilan birga, z е ki
kasb-korlariga kaytishgan.
63

M е hnat kunikma.tari va yangi-yangi xo’jalik mashgulotlarini uzlash-tirish
jarayoni urushdan k е yingi. ayniqsa. XX asrning 50 - 60-yillarida Kafir a jonlandi.
qishloq joylarda turglnlashgan lo’lilar paxta monokul'-turasi tarkib topa boshlagan
sharoitda atrofdagi o’zbek va tojiklar kabi paxtachilik bilan shg`tg`llanishgan.
Lo’lilar xam tomorka yerlaridan pomi dor, kartoshka, piyoz, sabzi, turi, sholgom,
sarimsok kabi sabzavotlarni е tishtirganlar. Ammo tomorka yerlarining kichikligi
xamda dexqonchilik kunikmalarining pastligi tufayli xosil kam yigishtirilib
olinardi. Ana shu sababga ko’ra, е tishtirilgan xosil uz extiyojlariga arang е tib.
bozorlarga kamdan-kam chikarilar edi. Ko’pgina lo’lilarning xo’jaligida eshak (ot
juda kam bo’lgan), qoramol, kuy va echqilar mavjud bo’lgan. Eshakdan ulov
vosytasi sifatida foydalanishgan. Luda erkaklar aravaga kusqilgan eshaklarda
maxallama-maxatla, qishloqma-qishloq yurib, o’zlarii yasagan (yoki sotib olgan)
bo.tatar uyinchoqlari xamda turdi xil taqinchoqlarga axolidan ikqilamchi xom
ashyo mollarini ayirboshlaganlar.
O’rta Osiyoning O’zbekistan R е spublikasiga qarashli viloyatlarining
qishloq joylarida yashovchi lo’lilar xozirgi kunimizda xam, asosan, jamoa yoki
shirkat xo’jaliklarida m е xnat qilishmokda. Farg’ona viloyati Toshlok tumani
"Birlik" fuqarolar yiginiga kdrashli Tojik qishloq maxalla fuqarolar yshini raisi
lo’li Nurdin Muydinovning ta'kidlashicha, "mazkur qishloqda yashovchi
lo’lilarning ishga yarokdi kis-mining aksariyati "Yakkatut" jamoa xo’jaligida
paxtachilik va g’alla е tish-tirish bilan shug’ullanishmokda".
Namangan viloyati Mingbuloq, tumani Damkul qishlogi mahalla oqsoqoli
mazang-lo’li Murodjon Davidovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, "bu y е rlik lo’lilar
ham asosan Xorazm jamoa xo’jaligida paxta va g’alla е tishtirish bilan band.
Andijon viloyati Asaka tumani Oqbuyra qishlog’ilik og’acha-lo’li
Sharobidin Jumabo е vning xabar berishicha, "mazkur qishloqlik lo’lilar ning bir
qismi atrofdagi jamoa xo’jaliklarida ishlashsa, yana bir qismi shaxarlarda savdo-
sotiq, bilan shug’ullanishmokda".
64

Ko’pgina lo’li oilalari jamoa (yoki shirkat) xo’jaliklarida pudrat yoki ijara
usullarida ish yuritmokdalar. Ishning kuzini bilgan lo’lilarda mazkur usullar
birmuncha ijobiy natijalarni b е rmokda.
F е rm е r xo’jaliklarning tashkil etilishi qishloqdagi bir kancha ut-kir
muammolarni xal qilishga yordam berishi anik. Birok olib borilgan ilmiy safarlar
vaqtida Farg’ona vodiysi viloyatlarida lo’li bosh bo’lgan
birorta f е rm е r xo’jalikni kurmadik. Surab-surishtilganda shu narsa ma'lum
bo’ldiki, qishloq joylarda yashovchi lo’lilarning aksariyati olib borilayotgan
iktisodiy isloxotlarning moxiyatini tushunmaydi xamda qishloqda iktisodiy
isloxotlarni chukurlashtirish xakdtsa chikarilgan farmon va qarorlardan
b е xabardirlar. Buning asosiy sababi, lo’lilarda savodxonlik darajasining atrofdagi
xalqdarga nisbatan pastligi xisoblanadi. Bunday salbiy ko’rinishlarni bartaraf qilish
uchun esa ma-xalliy davlat xokimiyati organlari lo’lilar orasida dexqon (f е rm е r)
xo’jaliklari va ularni tashkil etish borasida aloxida maxsus r е jalar asosida ish olib
borsalar, mak е adga muvofiq bulur edi.
Qo’shni Qirg’iziston R е spublikasi Ush va Jalolobod viloyatlarining
qishloq joylarida yashovchi lo’lilar bozor iqtisodiyotiga utish davrida og’ir
sinovlarni boshidan o’tkazishga majbur bulmokdalar. Ivstisodiy isloxotlarning ch е t
el xalqdro moliyaviy institutlar ko’rsatmasi bilan qisqa muddatlarda va jadal
suratlarda ("shok t е rapiya" asosida) o’tkazilishi r е spublika axolisining kam
ta'minlangan kuyi kdtlamlarining yarmidan ko’pini va, ayniqsa, lo’lilarning
mo’tloq ko’pchiligini kashshokdik botkogiga otib yubordi. Kolxoz va sovxoz
yerlari mazkur xududlarda yashovchi axrliga b е pul tarkatildi. Savodxonlik darajasi
past bo’lgan lo’lilar o’tkazilgan isloxotlarning tub ma'nosini tula anglab е tmadilar.
Boz usti-ga, mazkur isloxotlarning ko’plab tartibsizlik va qonunbuzarliklar bilan
utishi natijasida aksariyat lo’lilar kolxozlar е r va mulkining tarqatilishi jarayonida
o’zlariiga qonuniy ravishda t е gishi k е rak bo’lgan ulushlarini tulik ololmadilar.
Bunga misol, Ush viloyati Qorasuv tumani sobiq L е nin nomli kolxozining е r
mulklarini bulishtirishda mazkur kolxozning sobiq a'zolari bulmish lo’lilarga
ulushlari 8 - 10 km naridagi Alimt е pa qishlogidan berildi. Masofaning olisligi
65

borib-k е lib ishlashni hiyinlashtirsa, ajratilgan е r ulushlarining suv borishi hiyin,
toshlok yerlardan iborat ekanligi lo’lilar m е xnatini samarasiz kilmokda. Natijada
lo’lilarning ko’pchiligi tirikchilik o’tkazish uchun boshqa ishlar bilan
shug’ullanishmokda. Ayollari ikqilamchi xom ashyo yigish, tilanchilik xamda
folbinlik bilan shug’ullanishsa, erkaklarining ba'zilari ishsizlikdan giyoxvandlik va
giyoxvand moddalar sotish bilan shug’ullanmoqdalar 1
.
O’rta Osiyo lo’lilariga oid adabiyotlarda urushdan k е yingi dast-labki un
yilliklarda shaxdr va shaxar atroflarida ularning turg’unlashi-shi xamda madaniy
m е xnat kunikmalarini eg’allash jarayonlari haqida ma'lumotlar yuk. G.GT.
Sn е sar е v , A.L. Troitskaya , X.X. Nazarovlar u3 asarlarida mazkur jarayonlarni,
asosan, XX asrning 30 - xamda 70-yillari misolida ko’rsatishgan. o’rtadagi 40 - 60-
yillar haqida ma'lumotlar berilmagan. Vujudga k е lgan bushlikni 1998 - 2002
yillarda uyushtirilgan ilmiy dala safarlari vaqtida to’plangan matyeriallar bilan
tuldirishga harakat qilindi. To’plangan matyeriallarning taxdili shuni ko’rsatadiki,
urushdan k е yingi yillarda shaxdr va shaxdr atroflarida turg’unlasha boshlagan
lo’lilar yangi m е xnat kunikmalarini eg’allashga uncha shoshil-maganlar. Bunga
lo’lilarning savodsizligi xamda m е xnat kunikmalarining yukligi asosiy sabab
bo’lgan. Karalayotgan davrda lo’li erkaklar korxona xamda tashkilotlardagi,
asosan, kam malakali (korovul, yuk tushiruvchi, kucha supuruvchi, ut yokuvchi,
ikqilamchi xom ashyo yiguvchi va xokazo) ishlarga joylasha olganlar.
Shaxarlik lo’lilarning yangi m е xnat kunikmalarini uzlashtirishi jarayonida
XX asrning 70-yillariga k е lib ayrim ijobiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buning asosiy
sabablaridan biri 50-yillarning o’rtalaridan joriy etilgan majburiy o’rta ta'lim
bo’lib, uning natijasida lo’lilar orasida savodxonlik darajasining bir muncha
yuqoridashi xisoblanadi. Ko’pgina savodli lo’li yoshlari traktorchi, xaydovchi, ip-
yigiruvchi, tukuvchi, ukituvchi, tibbiyot, madaniyat, militsiya xodimi kasblarida
m е xnat kdla boshladilar.
XX asr 70-yillarining oxiri - 80-yillarining boshida shaxar va shaxar
atrofilik lo’lilarning aksariyati ish bilan ta'minlanganligiga ka-ramay, xamon azaliy
1
Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990 b 37,38
66

kasblari (lo’li (jugi, multoni) guruxi vakillari – bolalar uyinchoklari, doyra, arzon
m е tallardan turli taqinchoqlar yasash, folbinlik xamda tilanchilik; mazanglar -
attorlik; og’achalar - elaq g’alvir yasash) bilan shug’ullanganlarini xam ko’plab
uchratish mumkin edi.
S.S. Guba е vaning ta'kidlashicha, XX asrning 80-yillarida "Okbuyra-lik
og’acha - lo’lilarninng oyoqchi guruxi vakillari Andijon badiiy buyum-lar
fabrikasida (asosan, uyda) savat tuqish bilan band bulishgan. Ularning maxsulotlari
sov е tlar davrida o’zbek xalq, amaliy san'ati kurgazmalarida namoyish kgglinib
k е lingan".
Andijon shaxdr "Tojik maxalla" maxalla fukdrolar yigini raisi Usarvoy
Urmonovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, 80-yillarda mazkur mav-z е da yashovchi
lo’lilar (albatta, erkaklari) ning aksariyati d е poda ishchi, mashinasozlik zavodida
quyuvchi, ko’pgina avtokorxonalarda xaydovchi, chilangar va xokazo kasblarda
ishlagan.
XX asrning 90-yillarida pul-tovar munosabatlarining kuchayishi natijasida,
ayniqsa, shaxarlik lo’lilar orasida ishbilarmon va tadbirkor "yangi lo’lilar" qatlami
vujudga k е la boshladi. Ular, asosan, savdo-sotiq, soxasida faoliyat ko’rsatishadi.
Masalan, namanganlik lo’li Azim Kdpichov jun savdosi bilan shug’ullanuvchi
"Angor" nomli firma ochgan.
Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq xukumati "Yangi ma-xalla"
kdshlogi maxalla qo’mitasi raisi Abdurashid Urinov ikqilamchi xom-ashyo oldi-
sotdisida vositachilik vazifasini bajaradi. U lo’li ayollar to’plab k е lgan ikqilamchi
xom ashyolarni birmuncha arzon narxda sotib olib, ulgurji sotib oluvchi
xaridorlarga ustama narx bilan sotadi. Shu е rlik tadbirkor lo’lilardan biri Okmirza
Normirza е v bo’lib, uning xususiy choyxonasi, somsaxonasi xamda m е va-
sabzavotlar dukoni bor.
Shaxarlik va shaxar atrofilik lo’lilarning oz sonli ma'lum bir qismi korxona
va tashkilotlarda m е xnat qilishmokda. Masalan, Namangan shahar "Guliston"
maxalla fukdrolar yigini tomonidan berilgan ma'lumotga ko’ra, mazkur maxapla
erkaklarining 20 % ga yakini mulkchshxik
67

shakllari turlicha bo’lgan korxona va tashkilotlarda faoliyat ko’rsatishadi.
Mazkur mahalla fukdrolar yigini raisi Saylovildi Askarali е v 39-son S. Ayniy nomli
o’rta maktabda dir е ktor. Sport ustasi Usmon Askdrali е v Turaqo’rg’onning
"Yoshlik" futbol jamoasi bosh murabbiyi, Sanjar Askarali е v-futbolchi, Zokir
Muxdmmadi е v viloyat madaniyat boshkdrmasida е takchi xodim, Muxdmmad
Xusanov viloyat soliq insp е ktsiyasida taftishchi, Nuxmon Sanjarov viloyat xalq,
ta'limi boshkdr-masida bosh xisobchi muovini bo’lib ishlaydilar.
Farg’ona shaxar B е shbola qishloq, fuqarolar yiginiga qarashli "Yan-
giobod" maxallalik lo’lilar "Sabzavotkor" shirkat xo’jaligida ishchi, m е xanizator,
korovul, farrosh, brigadir bo’lib ishlaydilar. Shu kdsh-lokdik 5 ta lo’li ichki ishlar
tizimida xizmat qilishadi 1
.
Kuqonlik lo’lilardan "Shuxrat" m е dali sovrindori Dilmurod Xabi е v musiqa
ukituvchisi, M. Maksudova mat е matika ukituvchisi, N. Par-monkulov jismoniy
tarbiya ukituvchisi, Maxbuba va Muxayyo Maksudovalar bolalar shifokori,
Fayzixon Mahmudova ayollar shifokori, Farxrd D е xdonov jarroh 3. Barotov, U.
Xoshimov hamda M. Abdunazarovlar ichki ishlar organlarida militsion е r bo’lib
ishlashmokda.294
Ushlik lo’lilardan Aziz Kddirov jarroh Rustam Urinov f е ldsh е r, Tulan
Kodirov boshlangich sinf ukituvchisi, Voxid Tura е v musiqa ukituvchisi, Anvar
Urokov gidrot е xniq Zokir Muxamm е dov qishloq xo’jalik koop е rativida brigadir
bo’lib faoliyat ko’rsatishmokda. Ush viloyati Aravon tumani T е paqurgon
qishlog’ilik lo’li Odiljon Karimov madaniyat uyi dir е ktori, Abdumo’talib Iminov
f е ldsh е r bo’lib ishlaydilar.
Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, shahar (shax^ar atrofi) va katta
qishloqdarda yashovchi lo’lilardan chikddn xodimlar hozirgi kunimizda, asosan,
ichki ishlar tizimi, tibbiyot, maorif va madaniyat kabi
sohalarda, shuningd е q qo’shiqdi, karnay-surnaychi, sartarosh,
novvoychilik kasblarida faoliyat ko’rsatishmokda. Lo’lilar orasida akdiy m е xnat
bilan shug’ullanganlar jismoniy m е xnat bilan shug’ullanganlarga nisbatan
1
Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent : 2002 b 63
68

ozchilikni tashkil etadi. Lo’li ishchilarning aksariyat qismi kam malaka va bilim
talab etuvchi ishlarda (yuk tushiruvchi, o’t yoquvchi, m е tall quyuvchi, chilangar,
qorovul va xokazo bo’lib) ishlashadi.
Bozor iktisodiyotiga utishning dastlabki davrlarida ko’pgina korxona va
tashkilotlarda ishlab chikarishning kiskdrishi yoki butunlay tuxtab krlishi natijasida
ko’pgina lo’lilar ishsiz bo’lib koldi. Oila boqish uchun ko’pgina lo’lilar azaliy
kasblarini vujudga k е lgan yangi sharoitlarga moslashtirib (lo’li (jugi, multoni)
guruxi vakillari -tilanchiliq folbinlik (ilovadagi 1-2-rasmlar), ikqilamchi xom
ashyo yigish; mazanglar k е ng kulamda savdo-sotiq, og’achalar elaq g’alvir, savat
tuqish va qisman savdo-sotiq bilan) shug’ullanmokdalar (ilovadagi 3-4-rasmlar).
Ikkilamchi xom ashyo yig’ish bilan azaldan aksariyat lo’li (jugi, mul toni)
lar shug’ullanib k е lishgan. Endilikda ular tomonidan yigiluvchi ikqilamchi xom-
ashyo turlariga jun, ayollar sochi, r е zina va plastmassa buyumlar, turli xil shisha
idishlar, mis, alyuminiy, nik е l kabi Kimmatbaho rangli xamda t е mir kabi qora
m е tallar kiradi.
Axborotchilarning b е rgan ma'lumotlariga Qaraganda, yigilgan ikqilamchi
xom-ashyo (ayniqsa, qimmatbaxo rangli m е tal) larning katta qismi
r е spublikadan tashqariga, anikrogi, Xitoyga chikarilar ekan. Ushbu xrlat
O’zbekistan R е spublikasi Pr е zid е ntining "Rangli m е tallar parchalari va
chikindilarining ugirlanishi xamda noqonuniy ch е tga olib chikib k е tilishining
oldini olish chora-tadbirlari" tugrisidagi far-moniga zid bo’lib, buning natijasida
r е spublika iktisodiyotiga katta zarar е tmokda. Bunday salbiy ko’rinishlarning
asosiy sababi, bizning fikrimizcha, sobiq sov е tlar davrida Markaz tomonidan
O’zbekistonga nis-batan xom ashyo е tkazib b е ruvchi manba sifatida o’tkazib
k е lingan siyosatning zararli okdbatlaridir. Buning natijasida, endilikda r е s-
publikada ikqilamchi xom ashyoni kayta ishlovchi korxonalar kam miqdorda
bo’lib, borlari xam zamon talablariga javob b е rmaydi. Vujudga k е lgan mazkur
muammoni е chish uchun r е spublikaning uzida zamonaviy ch е t el uskunalari bilan
jixrzlangan ikqilamchi xom ashyolarni kayta ishlovchi ixcham korxonalarni tashkil
etish maqsadga muvofiq bulur edi. Z е ro, Pr е zid е nt I.A. Karimov ta'kidlaganid е q
69

"xalq, xo’jaligining xom ashyoviy yunalishini bartaraf etish r е spublika
iktisodiyotining barqaror va bir maromda rivojlanyshini ta'minlash imkonini
b е radi".29 Buning uchun kayta ishlovchi korxonalar raxbarlari lo’lilar yikkan xom
ashyolarni o’zlarii olib k е lib sotishlarini kushay, mazkur "bizn е s" bilan shugul-
lanayotgan "tadbirkor"lar kabi ularning maxallalariga borib, k е lisqilgan narxlarda
sotib olishni yulga kuysalar, koni foyda bulur edi.
Ikqilamchi xom ashyo yshish bilan, asosan, ayollar shug’ullanadi. Endi -
likda ikqilamchi xom ashyo yigishni ko’pincha tilanchilik va qisman folbinlik
bilan kushib olib bormokdalar. Mazkur azaliy kasblariga lo’lilar yoshlikdan
urgatiladilar. Buning aksicha, lo’li ayollar kushni o’zbek yoki tojik ayollari kabi
yoshlikdan duppi (vaholanki, lo’lilarning er-kaklari doimo duppi kiyib yurishadi),
zarduz, chorsi, kuylak tiqish xamda paypok tuqishga urgatilmaydilar.
Ikqilamchi xom ashyo yshish xdmda tilanchilik qilish uchun lo’li ayol lar
uzoq-yakin axoli manzilgoxlariga borishadi. Ular XX asr 90-yil-larining boshiga
kadar maxallama-maxalla yelkasida ola xurjun (o’zbeklarda ota-ona qaramogidan
ajralib chiqib mustaqil hayot k е chira boshlagan, ro’zg’or tashvishi tushgan yosh
oilalarga nisbatan aytiladigan "y е lkasiga ola xurjun tushdi" iborasi xuddi ana
shundan k е lib chikkdn -diss е rtant izoh) ko’tarib yurishgan bo’lsa, endilikda pishik
polietil е n matyeriallardan xaltalar ko’tarib, ularni ikqilamchi xom-ashyo yoki
tilan chilik mollari (non, m е va-sabzavot va xokazo) bilan tulgazishmokda.
Lo’lilar tilanchilikka ma'lum bir kasb sifatida karaydilar. Z е ro, ular mazkur
kasbga yoshligidan urgatiladilar. Asrlar davomida kasb darajasiga ko’tarilgan
tilanchilik jamiyatda ro’y b е rayotgan o’zgarishlarga t е z moslashib bormokda.
Natijada xozirgi vaqtga k е lib, tilanchilikning zamonbop yangi-yangi usullari
vujudga k е lmokda. Ana shu vujudga k е lgan xdmda zamonga moslashayotgan
yangi-yangi (masalan, kuchalarda isirik to’tatish) usullarini endilikda vodiyning
katta shaxarlari kuchalarida t е z-t е z uchratish mumkin.
Etnografik dala safarlari vaqtida anikdanishicha, tilanchilik bi-lan
shug’ullanayotgan lo’lilar sonining ko’payishi oxirgi yillarda vujudga k е lgan
ishsizlik tufaylidir. Masalan, Ush viloyati Qorasuv tumani Narimon qishloq
70

xukumati uramiga kiruvchi "Yangi maxalla" qishlog’i ma-xalla qo’mitasi raisi A.
Urinovning b е rgan ma'lumotiga ko’ra, "mazkur qishloqlik ishga yaroqli 932 ta
odam (518 ta erkaq 414 ta ayol) ning 4 qismi ijtimoiy foydali m е xnat bilan
shug’ullanmaydilar. Ana shu ishsiz lo’lilarning aksariyati tirikchilik kuyida
tilanchilik bilan shugul-lanishmokda". Vujudga k е lgan mazkur xolatni birmuncha
yaxshilash uchun mahalliy xokimiyat organlaridan muammoni hal etishga
yangicha yondashuv va andak dikkat-e'tibor talab etiladi.
Vaxolanki, O’rta v е iyo lo’lilarining folbinlik bilan shugulla-nishini
ko’pgina tadqiqotchi (A.D. Gr е b е nkin, N. Eng е lgardt, Sh.I. Inogomov, V. Е .
Vladikin, X.X. Nazarov xamda A.L. Troitskaya va boshqa ) lar uz asarlarida qayd
qilib o’tgan lar. Ammo ular lo’lilarning folbinligi bo’yicha oz-moz bo’lsa g`am
tadqiq etishga xarchat qilishmagan.
Aksincha, Yevropa va, shu jumladan, Rossiya lo’lilarining folbinligi
bo’yicha allaqachon ma'lum miqdorda tadqiqotlar olib borilib, natijalarining
aksariyati nashr etilgan.
O’rta Osiyo lo’lilarining folbinligi bo’yicha vujudga k е lgan bo’shliqni
to’ldirish uchuy imkoniyat darajasida tadqiq, etishga xarakatqilindi. Tadqiqot
ob е kti sifatida Ush shaxrining eng gavjum joylaridan biri bulmish Alish е r Navoiy
nomli madaniyat va istiroxdt bogining yonginasida folbinlik bilan
shug’ullanayotgan lo’li ayollar olindi.
Bu yerda folbinlik bilan shug’ullanayotgan lo’li folbinlarning us-tozi 65
yoshli Parixon Mamadali е vaning ta'kidlashicha, "mazkur kasbga kizlarni
yoshligidan urgatishadi". Buning uchun folbin ayol avvalo gudak kiziga ilonning
yogini yalatishi k е rak (o’zbeklarda xiylakor odamni - ilonning yog’ini yalagan)
iborasi bilan atash ana shundan k е lib chiqqan bo’lsa k е rak. Balog’atga y е tgandan
so’ng o’ziga xos rasm-rusumlardan iborat "chilla" saqlab, ustozlardan duo
olgandan k е yingina mustaqil ravishda folbinlik bilan shug’ullanadilar. Ularning ish
qurollari tasb е h turli-tuman rangli ip, mayda toshlar, karta va xoka-zolardan iborat.
Lo’li folbin ayollar mijozlariga (ikqilamchi xom ashyo yigish davri-dagini
xisobga olmaganda) asosan, shaharning gavjum ( е r osti utish joyla-ri, ko’priklar,
71

shox^b е katlar va boshqa) joylarida xizmat ko’rsatishadi. Ular yoshlikdan mijozni
anikdash, ilintirish hamda o’ziga rom etish bo’yicha tajriba orttiradilar. Axborotchi
Parixon Mamadali е vaning so’ziga Qaraganda, Usha muallif mazkur kasb bilan
kariyb 50 yildan buyon shug’ullanmoqda.
Lo’li folbin ayollarining fol ochish jarayonini b е vosita kuzatishlar
natijasida shu narsa ma'lum bo’ldiki, mazkur jarayon bir n е cha bo е kdchdan iborat:
Birinchi bosqich: utkinchilar orasidan bulgusi mijozning katsam tashlashi,
yuz xolati, kul xarakati va xrkazolariga qarab aniqlash.
Ikkinchi boskdch: fol ochishga bulgusi mijozni kundirish. Bunda ular
bulgusi mijozga erkalatish ma'nosidagi "jon" kushimchasini qushib, "akajon
(ukajon, opajon, togajon) k е ling, bir folingizni ko’rib kuyay" d е b murojaat
kdlishadi. Utkinchining yuzida moyillik alomatini darxol paykagan folbin uni
yanada chiroyli so’zlari bilan avray boshlaydi. Shirin so’zlari ta'sirida mijozga
aylangan utkinchining folini ochish uchun folbin uni bir ch е kkaga tortadi.
Uchinchi bosqich: fol ochish. Yuzini kiblaga qilib utirgizilgan mi-jozdan
dastlab ismi suraladi. Shundan so’ng fol ochishni boshlash uchun irimiga oz-moz
pul berishni suraydi. Mijoz chuntaklarini kovlashtirib, pullarini chikarib folbinga
ozrogini ajratib b е rgandan so’ng, fol ochish jarayoni boshlanadi. Fol ochish
jarayonida folbin qo’lidagi tasb е xni bir-bir o’tkazib, mijozni halol, yaxshi va tugri
suz odamligini ana shu sababdan unga dushmanlik qiluvchilar borligi tufayli uning
ishi yurishmayotganligini qayta-qayta takrorlaydi. Folbin mijozning kdnday
muammodan yuragi siqilayotganini surab bilib olgach, yakdnlaringiz yoki
kushnilaringizdan (agar muammo oilaviy bo’lsa), birga ishlaydigan
xdmkasblaringizdan (agar muammo ish joyiga oid bo’lsa) falon ko’rinishga (sochi,
yuzi, rangi, qulog’i va hokazo boshqa tana a'zolaridagi o’zgachaliklarga) ega
bo’lgan erkak (yoki ayol) kishi sizga "qora niyat" bilan biron-bir narsa vositasida
(igna, turli rangdagi to’proq iplar tuguni va xokazolar bilan) "amal" qilayotganini
aytadi, xamda mijozga xakikatdan xam ana shu ko’rinishga ega bo’lgan yakini,
kushnisi yoki xamkasbini xayolan kidirishga majbur etadi. "Qidirish" jarayonida,
mijozning yuqorida ta'riflangan ko’rinishga yaqin yoki aynan o’xshash yaqin
72

(do’st, xamkasb, tanish, qo’shni, qarindosh, raqib) lari mijoz tomonidan topilib,
tasdiq javobi aytilmaguncha davom etadi. Fol ochish jarayonida folbin Muxammad
Payg’ambar Oppokxo’ja xamda ustozlaridan (agar xaqiqatda bor bo’lsa) yordam
surab iltijo xam qiladi.
To’rtinchi bosqich: ochilgan folga mijozni ishontirish. Mazkur jarayonda
folbin ayol uzining s е xr-jodu soxibi ekanligiga mijozni amalda
ishontirishga xarakat qiladi. Buning uchun bir qancha usullardan foydalanadi.
Masalan, mijozning ko’rsatkich barmog’iga ipni tugun-tugun qilib bog’laydi.
Bog’langan ipni mijozga sanatib ko’radi. Shundan so’ng ip qaytadan y е chiladi. Ip
tugulishi va y е chilishi asnosida xam folbin mijozni "yaxshi, saxiy odamligi, uning
dushmanlari, ularning "amallari" xamda mazkur amallardan xalos qila olishi
haqida" takror-takror ta'kidlab turadi. Bu kabi qayta-qayta ta'kidlashlar ipni
ikkinchi marotaba mijozning ko’rsatkich barmog’iga tugun-tugun qilib bog’lashda
xam davom etadi. Ip ikkinchi marotaba tug’ilgach, mijozga sanatiladi. Shundan
so’ng ipni ko’rsatkich barmoqdan tugunlarga (ko’pincha y е ttita) tug’ilgan xolda
chiqarib olgach, folbin ayol kaftiga b е rkitib oladi. Mijozni chalg’itish uchun folbin
o’zini ko’ziga qarashiga buyuradi. Mijoz folbinning ko’ziga tikilgan vaqtda u
bilintirmay kaftidagi tug’ilgan ipni ishqaydi. Ko’z boylovchi illyuzionistlar kabi
gijimlaganda е chiladigan qilib tug’ilgan tugunlar natijada y е chilib ulguradi.
Shundan so’ng folbin ayol kaftida b е rkitilgan va allaqachon yechilib ulgurgan ipni
mijozga berib, kaftiga b е rkitishni buyuradi. Ip folbinning kaftidan mijozning
kaftiga katta t е zlikda o’tkazilib beriladiki, aksariyat holdarda mijoz nima
bo’layotganini tushunolmay, ipning xolati qandayligini ko’rolmay qoladi. Folbin
mijozning kaftida ip bilan musht qilib tug’ilgan qo’lini ochib yubormasin d е b,
maxkam ushlaydi xamda "tug’ilgan (aslida allaqachon yechilib ulgurgan) iplarni
y е chib yuborsam, ochgan folimga ishonasizmi va k е yin "m е ni rozi qilasizmi", -
d е b so’raydi. Tasdiq javobini olgach, mijozning kaftida ip b е rkitilgan qo’liga "kuf-
suf" d е ydi. Shundan so’ng, mijozning qo’lini ochishga ruxsat b е radi. Mijoz qo’lini
ochganda tug’ilgan (allaqachon yechilib ulgurgan) ipni gijimlanib yechilgan xolda
ko’radi.
73

O’zining "s е xr-jodu" soxibi ekanligiga xamda ochgan foliga mijozni
ishontira olganiga ishonch xosil qilgan folbin undan "rozi qilishni" talab qiladi.
Mijoz folbin mo’ljallagandan ozroq pul b е rsa, uni saxiyrok bo’lishga undab, yana
pul berishni talab qiladi. Mijozning qancha puli borligini folbin fol ochish
jarayonining boshida "irimiga" berilgan paytdayoq taxminan bilib oladi. Folbin
rozi qilinganidan k е yin xam mijozni qo’yib yubormaydi.
B е shinchi bosqich: fol ochish natijasida "ma'lum bo’lgan" xamda mi jozga
nisbatan qaratilgan yomonliklardan xalos qilish. Bunda folbin yerdan ikkita mayda
tosh olib, unga "falonchini insu-jinslar, yomon ko’zlar, turli amallardan saqlagin"
d е b duo o’qiydi. Usha duo o’qilgan toshlarni va qo’lidagi tasb е xni mijoz qo’liga
b е radi. Shundan so’ng, folbin mijozning mazkur qo’lini ushlab, uning ikki
yelkasiga, boshiga, oyoq-qo’liga "urib" chiqadi. Urib chiqish davomida folbin
mijozni o’zi bilan birga "m е ndan falokat yo’qolgin, yomon ko’zlaridan asragin,
yo’llarimni ochgin" kabi so’zlarini takrorlatadi. K е yin mijozga qo’lidagi toshlarni
orqaga qaramasdan, yelkasidan oshirib otib yuborishni buyuradi. Buning ma'nosi
shuki, "barcha yomonliklar otilgan toshlar bilan orqada qolsin" d е makdir. Mijozni
turli "amallardan" xalos qilgandan so’ng, folbin undan xizmat xaqi berishini
qistaydi. Agar mijoz xizmat xaqi b е rmasa, yoki folbin mo’ljalidan ozroq b е rsa,
folbinni rozi qilmagani uchun mijozga k е lgusida yomonliklar bo’lishini aytib
qo’rqitadi. Folbin mo’ljalidagi pulni olgandan k е yin xam mijozni qo’yib
yubormaydi.
Oltinchi bosqich: mijozni k е lajakda extimol qilingan "yomon ko’zlar",
"yomon amallar" ta'sir etmasligi, boy-badavlat xamda baxtli xayot k е chirish uchun
duo qilish. Mazkur bosqichning so’nggida ham folbin ushbu qilgan duolari uchun
xizmat xaqi berishni so’raydi. Shunday qilib, tahminan, 15 daqiqadan 30
daqiqagacha davom etgan fol ochish jarayoni nixoyasiga е tadi. Fol ochish
jarayonining oxirida mijozlar chuntagidagi bor-budi (qo’li, bo’yni yoki qulog’idagi
qimmatbaxo taqinchoqlari) dan ajralib qolishi mumkin.
74

Yuqoridagilarning taxlili O’rta Osiyo lo’lilari folbinlik bilan azaldan
shug’ullanib k е lganligini yana bir karra isbotlaydi 1
. Lo’li folbinlarning asosiy
maqsadi, imkon boricha ko’prok mijozlarni "shilishdan" iboratdir. Ammo
folbinlikning bunday salbiy ko’rinishiga karamay, uning ijobiy tomonlari xam bor.
Z е ro, ba'zi bir vaksharda ruxiy tushkunlik xolatidagi mijoz qalbida lo’li folbin
ma'lum darajada k е lajakka va xayotining yaxshi tomoniga uzgari-shiga ishonch
uygota oladi. Xuddi ana shu sabablarga ko’ra, lo’li folbinligiga jamiyatimizda
exdiyoj bor. K е ksa folbin Parixon Mamada-li е vaning ta'kidlashicha, "iktisodiy
hiyinchiliklar tufayli ogir axvolga tushib qolgan qishilar, oxirgi yillarda lo’li
folbinlarga ko’plab murojaat qilishmokda". ' Talabning ortishi sababli folbinlik
bilan shug’ullanuvchi lo’lilarning soni xam ko’payib bormokda.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, turg’unlashish jarayonida
lo’lilarning turmush tarzi xamda kundalik mashgulotlarida ro’y b е rgan o’zgarishlar
juda s е kinlik xamda hiyinchiliklar bilan amalga oshdi. Ammo, shunga karamay
mazkur o’zgarishlar jafokash lo’lilar xayotida muxim axamiyatga ega bo’ldi. Z е ro,
turg’unlashuvi jarayonida lo’lilar ijtimoiy ishlab chikdrishga jalb qilina boshlaydi.
Buning natijasida ilk ijtimoiy m е xnat kunikmalari shakllanadi. Mazkur xolat
ayniqsa shaxar va shaxar atrofilik lo’lilarda s е zilarli darajada namoyon bo’ldi.
Chunki urganilayotgan davrda shaxar va shaxar atrofida turg’unlashgan lo’lilardan
turli kasb egalari е tishib chikdi. Ular orasidan tashkilot va korxonalarning oddiy
ishchisidan tortib, maorif, madaniyat, sohlihni saqlash xamda ichki ishlar
tizimining е tuk malakali hodimlarigacha е tishib chikdi. Shuningd е q oxirgi yillarda
lo’lilar orasidan ishbilarmon va tadbirkor "yangi lo’lilar" qatlami vujudga k е la
boshladi. Ular, asosan, savdo-sotiq soxasida faoliyat ko’rsatishmokda. Birok ushbu
toifadagi lo’lilar juda oz bo’lib, aksariyat lo’lilar o’zlarining azaliy kasb-korlari
bilan shug’ullanmoqdalar.
1
Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent: 2002 b 32
75

Xulosa.
Dunyoning turli burchaklaridagi lo’lilar kabi O’rta Osiyo lo’lilarini ham
Hindistondan kelib chiqqanligiga endi shubxa yo’q. Hindistonning turli quyi
kastalariga mansub bo’lgan lo’lilarning ajdodlari vatanida vujudga kelgan noqulay
tarixiy sharoitlar tufayli azaliy kasb-korlari bilan shug’ullanishga imkon
topaolmay, o’zga yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo’lganlar.
Lo’li migratsiyasining dastlabki to’lqini eramizning 1-mingyilligining
o’rtalaridan boshlangan. Lo’lilar migratsiyasining eng qizg’in pallasi X-XI asrlarga
to’g’ri kelgan. Lo’lilar istilosi davrida birmuncha sekinlashgan mazkur jarayon
keyinchalik qayta jonlangan. Qariyib XV asr davom etgan migratsiya natijasida
lo’lilar jaxonning ko’pgina mamlakatlariga kirib boradilar. Shu asnoda lo’lilar
O’rta Osiyo hududlariga ham kirib kelganlar. Lo’lilarning ko’chish yo’llari hozirgi
Afg’oniston va Eron hududlari orqali o’tgan. Qadimda mazkur hududlar aksariyat
hollarda O’rta Osiyo hududlari bilan birgalikda yagona davlat tarkibiga kirgan.
Lo’lilarning Sosoniylar davrida boshlangan g’arbga ko’chishi Somoniylar davrida
o’zining eng qizg’in pallasiga kirgan. Chunki IX asrdan XI asr boshlarigacha
mavjud bo’lgan nuqta Somoniylar hukmronligi davrida O’rta Osiyoda birmuncha
ijtimoiy – iqtisodiy va ayniqsa, madaniy yuksalishi ro’y bergan. Chingizxonning
qirg’inbarot yurishlari davrida to’xtab qolgan lo’lilarning O’rta Osiyoga ko’chish
Temur va temuriylar davrida qayta jonlangan. Yevropa mamlakatlaridan farqli,
lo’lilarning O’rta Osiyo hududlariga ko’chishi XX asr boshlarida ham davom etib
turgan.
Lo’lilar Hindistonni tark eta boshlagan davrga kelib ham yagona etnik birlik
sifatida to’la shakllanib ulgirmagan edilar. Shu bois jaxonning turli mamlakatlariga
tarqalgan lo’lilar o’zlarini turli (masalan, yevropa lo’lilari “roi”, Arman lo’lilari
“bosha”, Azarbayjon lo’lilari “qarochi”, O’rta Osiyo lo’lilari “lo’li” va xokazo)
nomlar bilan ataydilar. Ammo lo’lilar o’zlarini turli tuman nomlar bilan atashlariga
qaramay ularning antropologik tuzulishi, hamda kasb-korlarida umumiylik hamon
saqlanib kelmoqda. O’zlarining azaliy vatani – Xindistonda tirikchilik ko’yida
ko’chib yurishga o’rganib qolgan lo’lilar ushbu ko’nikmalarini yangi yurtlarga
76

ham olib kelganlar. Ammo lo’lilarning ko’chmanchi turmush tarsi O’rta Osiyoning
mahalliy ko’chmanchi – chorvador xalqlarnigidan tubdan farq qilgan. Zero
lo’lilarning xo’jaligi, turmush tarzi hamda moddiy madaniyati ma’lum bir
ko’chmanchi xo’jalik turi bilan aloqasi yo’qligi bois ajralib turgan.
O’rta Osiyo lo’lilari o’tmishda darbadar turmush kechirishgan deyilsa to’g’ri
boladi. Darbadar turmush kechirgan lo’lilar o’tmishda to’porlarga birlashganlar.
To’porlar lo’lilar ijtimoiy xayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Rus
mustamlakachilari davrida boshlangan lo’lilarni turg’unlashtirish siyosati
keyinchalik sho’rolar davrida ixtiyoriy – majburiy tarzda amalgam oshirildi. XX
asrning 50 yillarida turg’unlashuv jarayoni yalpi tus ola boshladi.
Lo’lilarning turg’unlashuvi ularning madaniy xayotiga ham ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Bu narsa, avvalambor ularning moddiy madaniyatida yaqqol ko’zga
tashlandi. Turg’unlashuv natijasida lo’lilar doimiy turar joylarga ega bo’ldilar.
Yuqoridagilardan yakuniy hulosa qilib, quyidagilarni ko’rsatish mumkin.
Shimoli-g’arbiy Hindistonning past kastalariga mansub lo’lilarning ajdodlarini
O’rta Osiyoga ko’chishi turli vaqtlarda va turli yo’llar bilan amalgam oshirilgan.
Shunga ko’ra nuqta O’rta Osiyoga kirib kelgan lo’lilar turli (lo’li, jo’gi, mazang,
mo’ltoni, og’acha va xokazo) nomlar bilan ma’lum bo’lishgan.
 O’rta Osiyo lo’lilarining etnik tarixi va ularning migratsiya jarayoni to’liq
ochib berildi.
 O’rta Osiyo lo’lilarining darbadar va an’anaviy turmush tarsi hamda
mashg’ulotlari manbalar asosida yoritildi.
 O’rta Osiyo lo’lilarining o’troqlashuv jarayoni to’rt bosqichga bo’lib taxlil
qilindi.
 O’troqlashuv natijasida lo’lilarning turmush tarsi va mashg’ulotlarida ro’y
bergan o’zgarishlar manbalar yordamida o’rganildi.
77

Tavsiyalar
1.Mintaqada millatlar totuvligini saqlash va mustahkamlash
2.O’rta Osiyoda yashayotgan turli millatlar orasida etnik-madaniy asoslarda
jipislashish jarayonlarni faollashtirishda.
3. Har qanday milliy birlikni uning til madaniy va boshqa xususiyatlarini yo’q
bo’lib ketishini oldini olish kabi ishlarda qo’llanishi mumkin.
78

Foydalanilgan manba va adbiyotlar.
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: O’zbekiston, 1997
2. Karimov I.A. O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga hos
yo’li. Toshkent: O’zbekiston, 1993
3. Abug’ozi Bahodirxon. Shajarai turk. Toshkent: cho’lpon, 1992
4. Bobur Zaxiriddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: Yulduzcha, 1989
5. Bekmuhammedov X. Лўли. Fan va turmush. 1968. № 6
6. Bo’riyev O. Jaxongashta lo’lilar. O’zbekiston ovozi. 1992. 18 iyun
7. Друц Э.А. Гесслер А.Н. Цыгане очерки. Moskva : 1990
8. Firdavsiy Abulqosim . Shoxnoma . Toshkent : 1984
9. Jabborov I . M . jahon xalqlari etnografiyasi . Toshkent : o ’ qituvchi , 1994
10. Жукова Л.И. Средн ы азиацкий цыгане. Toshkent : 2002
11. Кармишева.Б.Х. очерки по истории южних раёнов Таджикистана и
Ўзбекистана.Масква: 1976
12. Миллер. Б.В. Персидского русский словар.Москва: 1960
13. Оранский И.М. О термине «ма занг» в средный Азии. Moskva : 1971
14. Sirojiddinov A. Lo’lilar haqida picha. Toshkent haftanomasi. 2002, № 42
1 5 . Toshkandiy Salohiddin. Temurnoma. Toshkent: cho’lpon, 1990
16. Tursunov N. Yana lo’lilar haqida. Fan va turmush. 2001, № 4
17. O’zbek klassik adabiyoti uchun qisqacha lug’at. Toshkent: fan, 1953
1 8 . O’zbekistonning yangi tarixi. II kitob O’zbekiston Sovet
mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000
19. O’zbek ensiklopediyasi. Toshkent: O’zbek Sovet ensiklopediyasi, 1975. 6
jild
20. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: 2003. 5 jild
21. www.history.ru .
22. www.ziyonet.net .
79

Ilov alar.
Ilk o’rta asrlarda lo’lilarning yer yuzida tarqalishi
80

O’rta Osiyo lo’lilari
81

Lo’lilarninig bosqichlarga bo’lib tarqalishi
82

Lo’li ayoli tilanchilik
qilmoqda
Zamonaviy lo’li
yoshlari
83

Sotib olish