Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 75.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

O‘rta Osiyo mutafakkirlari, tarixchilari ilmiy merosini o‘rganish borasidagi keng qamrovdagi jarayonning boshlanishi

Sotib olish
« O‘rta Osiyo mutafakkirlari, tarixchilari ilmiy merosini o‘rganish borasidagi keng qamrovdagi jarayonning boshlanishi » MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………..…3-4 I BOB. O‘RTA OSIYO MUTAFAKKIRLARINING ILMIY ME’ROSINI AHAMIYATI……………………………………………………………………....5-11 1.1.O‘rta Osiyo allomalarining faoliyati va ularni qoldirgan ilmiy meroslari jamiyat hayotidagi o‘rni………………………………………. 5-7 1.2. Sharqda uyg‘onish davri………………………………………….… 8-11 II BOB. SHA RQ A LLOMA LA RIN IN G ILMIY MEROSIN IN G ZA MON A VIY SIVILIZA TSI Y A TA RIX IDA GI O‘RN I VA RO‘LI… … … … … … … … … … ..12-26 2.1 Sharq allomalari ilmiy merosining ilmiy madaniyatlar rivojlanishiga qoshga n hissasi……………………………………... ………………….. 12-16 2.2. Mustaqillik yillarida Sharq mutaffakirlari va tarixchilari ilmiy merosiga munosabat…………………………………………………………….... 17-26 X ULOSA …………………………………………………………………... 27 FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO‘Y X A TI… … … … … … … … … … … ..28 1 KIRISH Mav zuning dolzarbligi. O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi milliy madaniyatimiz tarixini o‘rganishga, unga xolisona fikr bildirishga katta imkoniyatlar yaratdi, osori-attiqa yodgorliklarimizni asrash, milliy qadriyatlarimizni tiklash, qadimiy boy tariximizni bir yoqlamali yoritish, chegaralash, ma’lum jarayon va ilm- fan arboblarining faoliyati va xizmatini inkor etishdek noto‘g‘ri g‘oyalar va usullardan tozalashga, hur fikrlilikka sharoit tug‘dirdi. Madaniy merosimizni, o‘tmish qadriyatlarimizni keng va xar tomonlama o‘rganish O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning ma’ruzalarida va muhtaram yurtboshimiz Sh. M. Mirziyoyevning ma’ruzalarida bir necha bor ta’kidlanganidek, hozirgi milliy manaviyatimizning chuqur tarixiy ildizlarini shakllanish bosqichlari va xususiyatlarini ochib berish uchun zarurdir. Bu esa, o‘z navbatida, milliy ong, milliy g‘urur, tariximiz, o‘tmish avlodlar xizmatiga hurmat- e’tiborni, xalq mehnatiga, vatanga sevgi tuyg‘usini shakllantirish, yangi jamiyatimizning to‘g‘ri rivojini, kelajagini oqilona belgilash, yuksak demokratik davlat qurish uchun xizmat qiladi. Allomalar, siymolar merosi Markaziy Osiyoda o‘tmishda ilmfan, madaniyatning barcha sohalari, tarmoqlari rivojlangani, ularning ijodlari ko‘p qirrali bo‘lganligi, faoliyatida ilm-fan bilan bir qatorda din, axloq, insonning ma’naviy dunyosi, jamoaning hamjihatligi, uni odilona boshqarish, saodati masalalari muhim o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Ularning merosi va madaniyat tarixi yana ilm-fan va diniy qoidalarning bir butunligini tashkil etib, umumiy ma’naviyat rivoji uchun xizmat qila olishini, foydali bo‘lishini isbotlaydi. Fan va din xalq madaniyatining turli sohalari, qismlari bo‘lib, yagona maqsadga qaratilgan holda bir-birini to‘ldirishi, xalqni shu yagona maqsadga 2 yo‘naltirishga xizmat qilishi mumkin. Diniy taassavurning ilm-fan hisobiga kuchayuvi ijtimoiy rivojlanishga, madaniyatning kuchayishiga zarar keltirishini ma’lum tarixiy davrlarda yuz bergan jarayonlar o‘zida ifodalaydi. Madaniy rivojlanishda milliy ma’naviy boylikni boshqa xalqlar, mamlakatlar madaniyati yutuqlaridan bahramand bo‘lish, madaniy aloqalarni kuchaytirish, milliy qobig‘da o‘ralib, umumiy xalqaro aloqalar tizmasidan chetda ajralib qolmaslik, milliy madaniyatning umumjahon madaniyat yutuqlari bilan doimo boyib borishida nihoyatda katta ro‘l o‘ynaydi. Bu ayniqsa hozirda jahon mamlakatlarining umumiylik, hamjihatlikka intilishi ortib borayotgan bir sharoitda muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan xulosa chiqargan holda hozirda yoshlarda mustaqillik ma’naviyatini tarbiyalash barcha tarixiy-madaniy boyliklarning asosiy tomonlarini o‘rganish, milliy madaniyatimiz rivoji, davrlari, taraqqiyot qonuniyatlari, ma’naviy boyliklarni yaratgan yirik siymolar, donishmand adiblarning merosini o‘zlashtirish, boshqa rivojlangan mamlakat madaniyati yutuqlarini o‘rganish, ularga hurmat- izzatda bo‘lishni, bu masalalar bo‘yicha keng ta’lim, o‘quv-o‘qituv ishlarini olib borish talab etadi. Bu mustaqillik sharoitida yosh avlodni milliy-madaniy boyliklarini yaxshi bilgan, milliy g‘urur, vatanparvarlik hissi bilan yo‘g‘rilgan, dunyo madaniy rivojlanish darajasidan xabardor bo‘lib etishuvida etakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot ning maqsadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, O‘rta Osiyo mutaffakirlari, tarixchilari ilmiy me’rosini o’rganish, Sharq renessansi mohiyatini ochish.Bundan tashqari O’rta asrlarda Markaziy Osiyoda ijod qilgan alomallar asarlari jahon sivilizatsiyasining oltin xazinasidan munosib o rin olgan. Bunda nafaqat mutafakkirlarimizning ilmiy merosidagi bilimlarʻ balki, integratsiyasining fanlararo yondashuv namunalari matematika, falsafa, musiqa, geagrafiya, astranomiya, she riyat, tibbiyot misolida ochib berilgan. ʼ Tadqiqotning obyekti. Bu olimlar mutafakkirlarning ilmiy xazinasi va durdona merosini tarixiylik, diaxron metodlar asosida tadqiq etish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur kurs ishining tarixshunoslik nuqtai nazaridan yozilgan bo‘lib, tarixni deyarli tadbiq etilmagan obektlarda o‘rganilishini ochib beradi, bu mavzuda tadqiqot olib borgan tarixchilar va ularning fikrlarinini taqqoslab nisbatan to‘g‘riroq bo‘lgan hulosa chiqaradi. 3 Tadqiqot ning t uzilishi. Ushbu kurs ishi ikki bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat. I.BOB. O‘RTA OSIYO MUTAFAKKIRLARINING ILMIY ME’ROSINI AHAMIYATI 1.1 O‘rt a Osiy o allomalarining faoliy at i v a ularni qoldirgan ilmiy meroslari jamiy at hay ot idagi o‘rni X–XII 1 asrlarga kelib Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlarning ustunlikka erishuvi, xalifalik ta’siridan qutilish bu erda ilmiy-madaniy rivojlanish, turli noan’anaviy islomiy oqimlar ismoiliya, mutaziliya, karmatlar harakatlari, tasavvuf kabilarning ham yoyilishiga imkon yaratdi. Ilmiy-madaniy yuksalish Bag‘doddan Movarounnahr, Xuroson yerlariga ko‘chdi, bu davr turli ilm, adabiyot sohasida buyuk siymolarni etishtirdi. Bu madaniy to‘lqin Movarounnahrni butun islom dunyosida 1 Jumayeva N.A. Sharq allomalarining ilmiy me’ros i . “ Durdona” nashriyoti Buxoro - 2022 4 ilmiy-madaniy markaz sifatida nom qozonishiga olib keldi. Bu davrni Markaziy Osiyo Uyg‘onish davri – Renessansi deb, aniqrog‘i, bu Renessansning ilk davri deb atamoq mumkin. Bu davr madaniyat yutuqlari G‘arbiy Yevropa mamlakatlari madaniyati rivojiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. U yerdagi XV–XVI asr Renessansi, madaniy yuksalishida muhim omillardan bo‘ldi. 1220 yilda bu madaniy Uyg‘onish – Renessans birdan uzilib qoldi, mo‘g‘ullar hujumi 2–3 yil orasida butun Movarounnahr va Xurosonni vayronaga aylantirdi, shaharlar, suv inshootlari barbod etildi, zyolilar o‘ldirildi, qolganlari turli o‘lkalarga tarqab ketdilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan Movarounnahrda mo‘g‘ullarga qarshi kurashning keskin harakati mustaqil davlat yaratishga bo‘lgan intilishning avj olishiga olib keldi. Nihoyat Amir Temur boshliq harakat mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonib, Movarounnahrda Markazlashgan davlat vujudga keldi. XIV asr oxiri, ayniqsa XV asr madaniyati sohasida Markaziy Osiyoda – Renessans davrining ikkinchi, eng avjga chiqqan davrini tashkil etdi. Bu davrni Markaziy Osiyo madaniyati tarixida yangi mustaqil – ikkinchi davr sifatida talqin etish lozim. Tabiiy va islomiy ilmlar, san’at, adabiyot bu davrda butun musulmon Sharqi uchun mashhur bo‘lgan natijalarga erishdi. Uning dovrug‘i O‘rta asr Yevropasida ham keng tarqaldi. Siyosiy jihatdan bu madaniy yuksalish mustaqil va yagona Amir Temur davlati asosida shakllandi. Amir Temur Movarounnahr va Xurosonga qo‘shni o‘lkalarni ham qaratib, o‘z yurtintg osoyishtaligi va ravnaqi uchun imkon yaratdi, boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirdi, davlatchilikni, davlat boshqaruvini mustahkamladi. 5 Iqtisodiy jihatdan Temur va Temuriylar institutlarining ijobiy tomonlarini rivojlantirishga, ruhoniylar, din, tasavvuf vakillaridan siyosiy- iqtisodiy masalalarni hal etish ishida foyda-lanishga intildilar. Savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlandi, bo-zorlarga, boshqa mamlakatlar bilan mol almashuvga e’tibor kuchaydi. Bu masalalar “Temur tuzuklari”da o‘z ifodasini topgandir. Madaniy-ma’naviy jihatdan islom, uning qonun-qoidalaridan, arboblaridan tinchlikni saqlash, davlat faravonligini oshirish ishida foydalanish, ularning birlashtiruvchi kuchiga asoslanib ish olib borishga e’tibor berildi. Tasavvuf, ayniqsa, uning Movarounnahrda shakllangan yo‘nalishi – Naqshbandiya ma’naviy jihatdan erkin aqliy mehnatni ta’minlashda muhim g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Turkiy – o‘zbek tilining mavqeyi kuchaydi, badiiy hamda ilmiy asarlar fors va turkiy tillarda yaratildi. Bu davrda obodonchilik rivojlandi: madrasalar, yo‘llar, turli inshootlar ko‘plab barpo etildi. Ilmning turli sohalarida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda Markaziy Osiyo – Movarounnahr va Xuroson dunyoning eng rivojlangan o‘lkasi sifatida mashhur bo‘ldi. Bu davrdagi ilmiy-madaniy yutuqlar oldingi IX–XII asrlarda erishilgan madaniy boyliklar asosida tez sur’at bilan amalga oshirilib, ularni ijodiy o‘zlashtirish, rivojlantirish natijasida yuz berdi. Tasavvuf sohasida bu vorislik XII asrlarda asta-sekin vujudga kela boshlagan naqshbandiyaning XV asrga kelib keng rivoji, ma’naviy erkinlik, madaniy yuksalishda hal etuvchi ahamiyat kasb etishi, unga g‘oyaviy asos bo‘lib qolishida o‘z ifodasini topdi. 6 Shuning uchun bu davr Markaziy Osiyoda X asrda boshlangan va keskin ravishda uzilib qolgan Madaniy Uyg‘onish – Renessansning cho‘qqisi, yakunlovchi bosqichidir. Markaziy Osiyo madaniyatining uchinchi davri – bu erda Temuriylar davlatining mag‘lubiyati, 1405 yilda Husayn Boyqaroning mag‘lubiyatidan so‘ng davlatning parchalanib ketishi, demak, oldingi madaniy yuksalishning inqirozga yuz tuta borishidan boshlandi. Olimfozillar turli o‘lkalarga tarqab ketdilar, qurilishlar to‘xtab, madaniyat binolari xarobalarga aylana bordi, o‘zaro nizolar, hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Temuriyzoda Mirzo Boburning XVI asr boshlarida o‘z yurtidagi mu- vaffaqiyatsiz harakatlaridan so‘ng Hindistonda temuriy davlatini barpo etib, uning avlodlari davrida Markaziy osiyolik olimu-fuzalolar, shoirlar, rassomlarning ko‘plari u yerda panoh topdilar. Markaziy Osiyo madaniyati Hindiston yerida rivoj topdi, so‘ngroq hind madaniyati bilan qorishib, unga katta ta’sir ko‘rsatdi. Movarounnahrda hokimiyat uchun uzoq yillik urushlar, ichki nizolar kuchayib ketdi. Siyosiy tushkunlik avj oldi, bu mamlakat iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatdi, tashqi olam, o‘zga mamlakatlar bilan ham aloqalar susayib ketdi. Va nihoyat XVI asrning ikkinchi yarimida Movarounnahr hududida mustaqil davlatlar Buxoro amirligi hamda Xiva xonliklari shakllanib o‘zlarini tiklay boshladilar. XVIII asrning oxirida uzoq urushlardan so‘ng mustaqil Qo‘qon xonligi tashkil topdi. Lekin bu davlatlar o‘rtasida ta’sir doirasi uchun har doim urushlar, nizolar davom etib turdi. Umuman XVI– XIX asrning birinchi yarmi, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotda, xalqaro 7 munosabatlarda oldingi yutuqlarni yo‘qotish, ko‘p sohalarda ortga ketish bilan tarixda ma’lumdir. Siyosiy hayot mayda mustaqil davlatlar vujudga kelishi bilan xarakterlansa-da, bu faktorning o‘zi madaniy yuksalish uchun etarli emas ekanligini namoyon etdi. Iqtisodiy hayotda ham o‘zaro urushlar, nizolar, hunarmadchilik, deh- qonchilik, savdo-sotiq ishlariga katta zarar keltirildi, tashqi savdo aloqalar susayib ketdi. Madaniy hayotda ana’naviy islom, aqidaparastlikning ta’siri kuchaydi, maorif, ma’rifat sohasida ham asosan diniy ta’limotlar ustunlikni egallay boshladi, oldingi ma’naviy yutuqqlarning ta’siri susaydi, diniy ilmlar etakchi o‘ringa chiqdi. Lekin shunga qaramay madaniy hayotda qator ijobiy natijalar yuz berganini ham ko‘ramiz. Xususan, adabiyot, tarixiy ilmlar, san’atning ayrim turlari sohasida yirik adib, shaxslar yetishib chiqdi. Tasavvuf ham o‘zining oldingi ahamiyatini o‘zgartirib, ijtimoiy rolini yo‘qota bordi. O‘zbek tilining mavqei kuchayib, u adabiyotda borgan sari keng o‘rin egallaganini ko‘ramiz. Fors va o‘zbek tillari adabiy til sifatida keng foydalanila boshlandi. XIX asrning birinchi yarmida har uch xonlikda madaniyat, xususan, adabiyot va tarixnavislik sohasida jonlanish vujudga keldi. 8 1.2. Sharqda uy g’onish dav ri 9 Dastlab, Renessans atamasining lug‘aviy ma’nosi hamda uning ijtimoiyfalsafiy mazmun-mohiyatini yoritib o‘tmoqchimiz. Renessans – “Bu “tiklanish” degan ma noni anglatadigan fransuzcha so zdir. Renessans Yevropada XIV—XVI asrlardaʼ ʻ bo lib o tgan Uyg onish davridir. Uyg onish davridan oldingi o rta asrlarda hayotdagi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ko p narsalar rad etilgan. Uyg onish davrida esa ta lim jonlangan, savdo, san at, ʻ ʻ ʼ ʼ musiqa, adabiyot va fan rivojlangan. Uyg onish davri Yevropaning butun turmush ʻ tarzini o zgartirgan”. ʻ 2 Bu Yevropada yuz bergan Renessans tushunchasining ta’rifi. Ammo, bu tushuncha faqat Yevropaga taalluqli emas tarixiy ma’lumotlar va olib borilgan tadqiqotlardan ma’lumki, “Osiyo 1 markazida joylashgan Movarounnahr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr oldin (9—12-asrlar) ulkan madaniy ko tarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilg or ʻ ʻ insonparvarlik g oyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. ʻ Bu davr dunyo ilmida “Musulmon Renessansi” (A. Mets) yoki “Sharq Uyg onishi” (N. ʻ I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda. Sharq Uyg onish davrida Yevropa Uyg onish ʻ ʻ davrining asosiy belgilari mujassam: jo shqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ʻ ishlarining amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq Uyg onish davri ham ulug allomalar, qomusiy bilim ʻ ʻ sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi”. “Bugungi kunda Yangi O‘zbekistonda jadal ilgari surilayotgan Uchinchi Rennesans g‘oyasi ko‘p jihatlari bilan qadimdan davom etib kela ѐ > tgan milliy va ma’naviy qadriyatlarimizga taalluqlidir. Shuning uchun ham ana shu davrda olib borilgan Sharq renessansi davri allomalarining ilmiy-falsafiy merosini o‘rganish borasidagi tadqiqotlarda asosan materializm ruhi ustuvorlik qilib, tarixiy haqiqatlar buzib ko‘rsatildi 3 . Shu sabali ham, ota-bobolarimizning duny tamadduniga qo‘shgan hissasini xolisona o‘rganish, xalqimizning boy ma’naviy merosidan foydalanish maqsadida O‘zbekistonda Uchinchi Renessans atamasi qo‘llanila boshlandi. Bu borada Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi fikrlari o‘rinlidir: “Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi tosh yozuv va bitiklar, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda 2 3 Ғ . Ғ . Ута ѐв (2022). Аждодларимиз тафаккури ва буюк даҳоси. Academic research in educational sciences, TMA Conference 3 (3), 412-415. 1- б ѐт . 10 kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo‘l ѐ> zmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabi ѐ > t, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kim ѐ > , astronomiya, me’morchilik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir” 4 . Shu o‘rinda, Uchinchi Renessansga poydevor bo‘lib xizmat qilgan Birinchi va 2 Ikkinchi Uyg‘onish davrlarigaham qisqacha to‘xtalib o‘tish joizki, zero busiz Uchinchi Renessansni ijtimoiy jihatdan tadqiqi etish jarayoni tugal bo‘lmay qoladi. Birinchi Uyg‘onish davri O‘rta Osiyoda IX-XI asrlarda ro‘y bergan juda katta ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, ma’rifiy, diniy, madaniy jarayon hisoblanadi. Ushbu davr to‘g‘risida Davlatimiz Rahbari Sh.Mirziyoyev quyidagi fikrlarni bildiradi: “Insoniyat tarixi shundan dalolat beradiki, har qaysi xalq hayotidagi ma’naviy uyg‘onish jarayonlari milliy o‘zlikni anglashga olib keladi hamda mamlakatning iqtisodiy, madaniy taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradi. Bunday noyob hodisa “Renessans” – uyg‘onish, qayta tiklanish, yuksalish deb atalishi barchamizga ayon”. Uyg‘onish davriga sabab bo‘lgan omillar haqida to‘xtalib o‘tgan holda, dastlabki sabab sifatida mutaxassislar tomonidan dinning o‘rni va ahamiyati katta ekanligini ta’kidlaydilar. VIII asrdan boshlab, islom dini mamlakatimiz hududiga kirib kelgan bo‘lsa, arab tili aholi orasidagi muloqot hamda madaniy taraqqiyot vositasiga aylandi. Abbosiylar hukmronligi davrida halifalik ulkan hududni o‘ziga birlashtirgan, lekin xalqlarning milliy-ozodlik harakatlari natijasiga parchalanib ketgandi. Arablar tomonidan olib borilgan ijtimoiy siyosatamda xalq madaniy hayotiga olib kirilgan yangilik va o‘zgarishlar natijasida arab tili Xitoydan Misrga qadar cho‘zilgan ulkan hududlarda asosiy til sifatida hurmat qozondi. Ikkinchi omil sifatida shuni ta’kidlash mumkinki, Bag‘dodda “Bayt ul- hikma” tashkil etilib, unda juda ko‘plab olimu-ulamolar, fozilu-fuzalolar ilm va ijod bilan shug‘ullandilar. Antik davr olimlarining kitoblari arab tiliga tarjima qilindi. Halifalik hududidagi barcha asarlar arab tili va yozuvida yozila boshlandi. Ushbu omil Arab xalqlarida madaniyat, ilm-fanning bksalishi, ma’naviy-ma’rifiy yangilanish hodisasining yuz berishiga sabab bo‘ldi. O‘sha davr tarixchilaridan bioi bo‘lgan Abu Mansur as-Salibiy xalifalik shaharlaridan biriga shunday ta’rif bergandi: “...shon- 4 Каримов , И . А . Юксак маънавият - ѐ нгилмас куч . Тошк ѐнт , Маънавият нашри ѐ>ти , 2008 й . 176 б . 11 shuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan joy.Ushbu ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, shaharlar faqatgina savdo-sotiq–markazlari sifatida emas, ilm-fan markazi sifatidashuhrat qozongandi. “Bu davrda Markaziy Osiyodan Xorazmiy va Farg‘oniy, Ismoil al-Buxoriy va Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ismoil Jurjoniy, Marg‘inoniy, Zamaxshariy, Mahmud Qoshg‘ariy kabi ulkan olimlar yetishib chiqdi. Ular o‘z ijodlari, asarlari bilan o‘z xalqlarini dunyoga mashhur qildilar” Birinchi Renessansga sabab bo‘lgan omillardan yana biri – bu mustaqil markazlashgan davlatlarning shakllanishidir. Yusuf Xos Hojibnig “Qutadg‘u bilig” asari o‘sha mamlakatlarning o‘ziga xos ijtimoiy konstitutsiyasi bo‘lib xizmat qilgandi. Negaki, Xitoyning sharqiy hudularidan tortib to Movarounnahrga qadar cho‘zilgan o‘ta katta hududdagi Qoraxoniylar davlati (995- 1055 yy.) ijtimoiyiqtisodiy, ma’naviy, ma’rifiy, madaniy masalalrini tartibga soluvchi, davlat rahbarlari, amaldorlari, shaxzodalariga dasturul-amal sifatida asqotgan ushbu asar ushbu davr uchun zaruriy ehtiyoj edi. Ushbu asar qariyb ming yillar avvalgi ijtimoiy-siyosiy voqea-hodisalar to‘g‘risida ma’lumot beradi va asosiysi, o‘sha davr taomili, qadriyatlari, urf-odatlari haqida xulosa chiqarishimizga yordam beradi. Asardan ma’lum bo‘ladiki, Qoraxoniylar sulolasining ham boshqa dinatsiyalar kabi markazlashgan kuchli davlat barpo etish orzu-istagi mavjud edi. Ushbu maqsadga erishtirish uchun esa harakat dasturini o‘zida ifodalovchi asar zamirida “Qutadg‘u bilig” asar yozilgan edi. Tadqiqotchilardan biri Q.Karimov bu haqda shunday yozadi: “...davlatni idora qilish usuli, siyosati, qonun-qoidalari, shuningdek, xalqning rasmu odatlarini, axloq pritsiplarini o‘zida mujassamlashtirgan nizomnoma, qomus sifatida “Qutadg‘u bilig” yuzaga keldi”8 . Qoraxoniylar davridagi ijtimoiy-siyosiy muhit “Qutadg‘u bilig” asarining yozilishiga muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. “Mahmud Qoshg'ariyga zamondosh Yusuf xos Hojib (XI asr) ijodi ham o'ziga xos badiiy sayqali, yuksak mahorati bilan ajralib turadi. Adib nomini yurtlararo, xalqlararo mashhur qilgan narsa, bu uning “Qutadg'u bilig” (“Baxt va saodat eltuvchi bilim”) asaridir. Ushbu kitob turkiy xalqlar, elatlar hayoti haqida yozilgan 7 asar bo'lib, unda davrning juda ko'p o'ta muhim muammolari, axloq, odob va ma’rifat masalalari katta mahorat 12 bilan yoritilgan. Bu kitobni chinliklar “Adabul muluk”, mochinlar – “Oyinul mamlakat”, Sharq eli ulug'lari “Ziynatul umaro”, eronliklar “Shohnomai turkiy”, turonliklar – “Qutadg'u bilig”, boshqalar “Pandnomai muluk” deb ataganlar” . Ushbu iqtibosdan ko‘rinib turibdiki, mazkur asar nafaqat O‘rta Osiyo, balki butun Sharq xalqlari uchun ham birdek ahamiyatli va qadrli hisoblanadi. “Ushbu asar dunyoning juda ko‘p tillariga tarjima qilindi, har qaysi xalq asarni turlicha nomladi. Bulardan: Chiniylar “Adab ul muluk” deb atar, Mochinlar “Anis ul mamolik” deyar. Bu mashriq elining donishmandlari “Ziynat ul- umaro” deyishdi bari, Eronlik “Shohnoma” dedi belgilig, Turonlik nom qo‘ydi: “Qutadg‘u bilig”10 . “Qutadg‘u bilig” asari bo‘yicha lib borilgan izlanishlar mazkur bebah xazinaning tarixiy, madaniy, adabiy, lingvistik jihatdan qqanchalar qimmatli ekanni ko‘rsatib berdi. Jumladan, uning ahamiyatini o‘rganish borasidagi tadqiqtlardan ma’lum bo‘ladiki, asar quyidagi omillarga ko‘ra nihoyatda nodir asarlar ro‘yxatiga kiriadi: “ - Tilshunoslik: “Qutadg‘u bilig” o‘rta turk tilining muhim namunasini beradi. Tilshunos olimlar asarning til tuzilishi, lug‘at tarkibi, til o‘zgarishi va til evolyutsiyasini o‘rgangan. Bu tadqiqotlar o‘rta turk tilining rivojlanishi haqidagi tushunchamizga ma’lum miqdorda o’z hissasini qo’shdi. - Axloqiy va ijtimoiy tadqiqotlar: ish axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy tartib va boshqaruv tamoyillari kabi masalalarni ko'rib chiqilgan. Tadqiqotchilar “Qutadg‘u bilig”dagi axloqiy ta’limot va ijtimoiy me’yorlarni o‘rganib, Markaziy Osiyodagi mentalitetni tushunishga harakat qilganlar. Adabiy sharhlar: Asar O‘rta Osiyo. turkiy adabiyotining muhim qismi sanaladi. Adabiyotshunoslar asarning adabiy uslubi, she’r birliklari va adabiy motivlarini o‘rganib chiqdilar. Bu mulohazalar asarning adabiy qimmatini ta’kidlaydi. - Tarixiy mazmun: “Qutadg‘u bilig” asari yozilgan davrdagi siyosiy, madaniy va ijtimoiy sharoitni o‘zida aks ettiradi. Tarixchilar asar davridagi voqealar va Qoraxoniylar saltanatining tuzilishini tushunish uchun asarni tadqiq qilganlar. - Madaniy aks ettirishlar: Asar O‘rta Osiyo turk madaniyatining muhim aksidir. Madaniyatshunos olimlar “Qutadg u bilig”dagi an anaviy ta limotlar, marosimlar vaʻ ʼ ʼ madaniy qadriyatlarni o rganib, Markaziy Osiyoning boy madaniy merosini ʻ tushunishga harakat qildilar. Binobarin, “Qutadg‘u bilig”ga oid tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu asar turkiy adabiyot va tilshunoslikning muhim namunasi bo‘lishdan 13 tashqariga chiqadi. Asar Markaziy Osiyo tarixi, madaniyati va mentalitetini tushunishga qaratilgan sa’y-harakatlarga katta hissa qo‘shadi. Qolaversa, bu tadqiqotlar Turk va Markaziy Osiyo tarixini tushunishimizga yordam beradi va bu qimmatli merosni kelajak avlodlarga yetkazish imkonini beradi”. 14 II BOB. SHA RQ A LLOMA LA RIN IN G ILMIY MEROSIN IN G ZA MON A VIY SIVILIZA TSI Y A TA RIX IDA GI O‘RN I VA RO‘LI 2.1 Sharq allomalari ilmiy merosining ilmiy madaniy at lar riv ojlanishiga qoshga n hissasi Sharqu G arbni o zaro bog lagan, buyuk sivilizatsiyalar tutashgan yurtimizʻ ʻ ʻ hududida ilm-fan, madaniyat azaldan rivojlangan. Ayniqsa, o rta asrlarda ona ʻ zaminimizdan minglab olimu shoirlar, buyuk mutafakkirlar yetishib chiqqan. Ularning matematika, fizika, kimë, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, tarix, adabiyot, axloq, falsafa kabi ko plab sohalarga oid asarlari, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, ʻ Shahrisabz, Termiz va boshqa shaharlardagi qadimiy obidalar butun bashariyatning ma naviy mulki hisoblanadi. ʼ O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta kidlaganidek: ʻ ʼ «tarixiy merosni asrab-avaylash, o rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish ham ʻ davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo nalishlaridan biridir” ʻ Sharqning ulug allomalari va mutafakkirlarining kashfiyotlari zamonaviy ilm- ʻ fan va taraqqiyot poydevori. Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o zgarishlar, ʻ yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar, kashfiyotlar o z ʻ – o zidan yuz bermaydi ʻ . Buning uchun avvalo asriy an analar, tegishli shart ʼ – sharoit, tafakkur maktabi, madaniy – ma naviy muhit mavjud bo lmog i kerak ʼ ʻ ʻ . Ilm – fan, taraqqiyot avvalo nimaga bog liq? O rta asrlar Sharq tarixi shundan ʻ ʻ dalolat beradiki, madaniyat va ta lim-tarbiya, tibbiyot, adabiyot, san at va arxitektura ʼ ʼ sohalaridagi beqiyos yuksalish, ilmiy maktablarning vujudga kelishi, yangi-yangi iste dodli avlodlar to lqinining paydo bo lishi va voyaga yetishi — bularning barchasi, ʼ ʼ ʼ birinchi navbatda, iqtisodiyot, qishloq va shahar xo jaligining ancha jadal o sishi, ʼ ʼ hunarmandlik va savdo-sotiqning yuksak darajada rivojlanishi, yo llar qurilishi, yangi ʼ karvon yo llarining ochilishi va avvalambor nisbiy barqarorlikning ta minlanishi bilan ʼ ʼ bevosita bog liq bo lgan. ʼ ʼ 15 Sharq olamida, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari hayotida rivojlangan madaniyatning mavjud bo lgani haqida qadimgi baqtriya, so g d, o rxun, xorazmʻ ʻ ʻ ʻ yozuvlarida bitilgan yodgorliklar, devoriy tasviriy san at asarlari va haykalchalar, ʼ arxitektura namunalari dalolat beradi. XI-XIII asrlarda asos solingan Xorazm davlati, Fors ko rfazigacha bo lgan ʻ ʻ hududlardagi qo shni xalqlar yerlarini birlashtirgan holda, Osiyo qit asining katta ʻ ʼ qismini qamrab olgan. Milodgacha bo lgan II asrdan milodiy XV asrga qadar qadimiy ʻ xalqaro transport arteriyasi vazifasini bajarib, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O rta va Yaqin Sharq, O rta yer dengizi mintaqasi kabi hudud va mamlakatlarni ʻ ʻ bog lab kelgan Buyuk Ipak yo lining ahamiyati beqiyos bo lgan. ʻ ʻ ʻ Buyuk Ipak yo li — Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O rta va Yaqin Sharq, ʻ ʻ O rta yer dengizi mintaqasi kabi hududlar o rtasida savdo-sotiq aloqalarini, balki ʻ ʻ qit alar va davlatlar o rtasida axborot almashuvini ta minlashga xizmat qildi, yangi ʼ ʻ ʼ texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni buyumlar, porox, qog oz va boshqa ʻ ko plab mahsulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo jaligi ekinlari va ʻ ʻ agrotexnologiyalarning, madaniy qadriyatlarning rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajardi, shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot va texnologiyalar almashuvi uchun shart-sharoitlar yaratdi. Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining ilmiy bilim va yutuqlar bilan bir- birini boyitib borishi bilan Buyuk Ipak yo li alohida rol o ynadi. Buyuk Ipak yo li ʻ ʻ ʻ orqali Yevropaga, Yevropadan esa Osiyoga Sharq va G arb olamidagi ulug alloma va ʻ ʻ mutafakkirlar faoliyati to g risidagi ma lumotlar yetkazildi. Sokrat, Platon, Aristotel, ʻ ʻ ʼ Ptolomey va antik davrga mansub boshqa buyuk allomalarning ilmiy asarlari, g oya va ʻ kashfiyotlarini o rganish uchun amaliy imkoniyat vujudga keldi. ʻ Ma lumki, o sha davrlarning an analariga ko ra, ma rifatparvar mutafakkir va ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ faylasuflar, olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida panoh topganlar. Ular orasida IX-XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma mun akademiyasi va ʼ “Baytulhikma”, ya ni “Donishmandlik uyi” degan nom bilan shuhrat qozongan ʼ Bag dod akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda shakllangan Mirzo ʻ 16 Ulug bekning ilmiy maktabida samarali mehnat qilgan bir guruh olimlar butun dunëgaʻ dong taratdilar. Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi IX-XII va XIV-XV asrlarda jahonning boshqa mintaqalaridagi Renessans jarayonlariga ijobiy ta sir ko rsatgan. ʼ ʻ Sharq uyg onish davri — Sharq Renessansi sifatida dunë ilmiy jamoatchiligi ʻ tomonidan haqli ravishda tan olingan. Agar Yevropa Uyg onish davrining natijalari ʻ sifatida adabiyot va san at asarlari, arxitektura durdonalari, tibbiyot va insonni anglash ʼ borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan bo lsa, Sharq Uyg onish davrining o ziga ʻ ʻ ʻ xos xususiyati, avvalo, matematika, astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon bo ladi. ʻ O rta asrlarda Sharq ilm-fani rivojida Xorazm Ma mun akademiyasi alohida ʻ ʼ o rin tutgan. Ulkan kutubxona, madrasa, tarjimon va xattotlar maktabi kabi ʻ tuzilmalarga ega bo lgan bu dargohda yuzdan ortiq allomalar, iste dodli talabalar ilmiy ʻ ʼ izlanishlar olib borgan. Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Xo jandiy, Ahmad ibn Muhammad Xorazmiy kabi qomusiy olimlarning ʻ umumbashariy tafakkur rivojiga qo shgan hissasi beqiyosdir. ʻ YUNESKO shafeligida Xorazm Ma mun akademiyasining 1000-yilligi ʼ nishonlangani, uning faoliyati qayta tashkil etilgani mamlakatimizda ajdodlar xotirasiga, ilm-fan rivojiga qaratilayotgan e tiborning yorqin namunasidir. ʼ O sha davrdagi eng buyuk mutafakkir olimlardan biri Muhammad Muso ʻ Xorazmiydir. Bugun butun dunë foydalanadigan hisob-kitob amallari, zamonaviy texnologiyalar faoliyati ana shu bobokalonimiz yaratgan qoidalarga asoslanadi. Butun dunë Xorazmiyning ilm-fan rivoji yo lidagi hissasini yuksak qadrlaydi. ʻ Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma lumot va traktatlarni bayon ʼ etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim nazariyasi bo yicha ko plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunë ilm-fani rivojidagi ʻ ʻ xizmatlari umume tirof etilgan bo lib, Sharq olimlari orasida faqat uning nomi va ʼ ʻ asarlari “algoritm” va “algebra” kabi zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi. 17 Keyingi alloma Ahmad Farg oniyning “Astronomiya asoslari” nomli asari o nʻ ʻ ikkinchi asrda lotin va ivrit tillariga tarjima qilingani, keyinchalik Italiya, Germaniya, Fransiya, Gollandiya va AQSH kabi ko plab mamlakatlarda qayta-qayta chop etilgani ʻ uning naqadar ulkan ahamiyatga egaligini ko rsatadi. Allomaning Yer sharsimon ʻ shaklda ekanligi borasidagi qarashlarini oradan sakkiz yuz yil o tib amalda isbotlagan ʻ mashhur sayoh Xristofor Kolumb “Er meridianining bir darajasi miqdori haqidagi al- Farg oniy hisoblarining to g riligiga to la ishonch hosil qildim”, deya dastxat ʻ ʻ ʻ ʻ qoldirgan. O n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga bobokalonimiz nomi berilgan. ʻ YUNESKO qaroriga muvofiq 1998 yilda Ahmad Farg oniy tavalludining 1200-yilligi ʻ xalqaro miqësda nishonlandi. Bu buyuk ajdodimizning jahon sivilizatsiyasi rivojiga qo shgan ulkan hissasi, xalqimiz ilmiy salohiyatining yana bir e tirofi bo ldi. ʻ ʼ ʻ Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan Quva va Farg ona shaharlarida mutafakkir ʻ haykallari bunëd etildi, Farg ona davlat universitetiga Ahmad Farg oniy nomi berildi. ʻ ʻ Ahmad Farg oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari” ʻ fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o lchovi haqidagi dastlabki ʻ ma lumotlar, sayoramizning sharsimon ko rinishga ega ekani xususidagi dalillar ʼ ʻ mavjud bo lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida astronomiya ʻ bo yicha asosiy darslik sifatida o qitib kelingan hamda Buyuk geografik kashfiyotlar ʻ ʻ davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo lib xizmat qilgan. ʻ Ahmad Farg oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning o rta asrlardagi asosiy ʻ ʻ astronomik asbob — usturlob nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil darësida “Nilomer” degan, ko p asrlar davomida suv sathini o lchaydigan asosiy vosita sifatida ʻ ʻ xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo ldi. ʻ Ibn Sino nomi dunë fani va madaniyati tarixiga zarhal harflar bilan bitilgan. Doimo yashil bo lib turuvchi tropik o simlik “Avisenniya” deb atalgan. Ko plab ʻ ʻ ʻ mamlakatlarda ko chalar, o quv va tibbiyot muassasalariga uning nomi qo yilgan, ʻ ʻ ʻ alloma sharafiga medal va mukofotlar ta sis etilgan. ʼ 18 “Islom olamining eng mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan biri” degan unvonga sazovor bo lgan Abuʻ Ali ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g urur va ehtirom tuyg ularini ʻ ʻ uyg otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug zot o z umri ʻ ʻ ʻ davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati, avvalo, tibbiyot va falsafa, shuningdek, mantiq, kimë, fizika, astronomiya, matematika, musiqa, adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag ishlangan. Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Frensis ʻ Bekon va boshqa ko plab olimlar avlodi uning asarlarini o qib, hayratga tushganlar. ʻ ʻ Biz doim g urur va iftixor bilan e tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng mashhur ʻ ʼ bo lgan, “Tib qonunlari” deb atalgan o zining bebaho fundamental asari bilan Ibn Sino ʻ ʻ keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari taraqqiyotining asosiy yo nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda ham o z dolzarbligini ʻ ʻ yo qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya sohalarining eng muhim usullariga ʻ asos soldi. X asrning qomusiy allomasi Abu Nasr Forobiyni zamondoshlari, universal bilimlarga ega bo lgani bois, “Sharq Aristoteli” deb ataganlar. U ko plab fanlarni ilmiy ʻ ʻ kashfiyotlar bilan boyitdi, turli mamlakatlar olimlarining falsafiy qarashlarini rivojlantirdi va 160 dan ortiq asar yozdi. Ulardan eng mashhurlari “Mohiyat xususida so z”, “Fanlarning paydo bo lishi haqida kitob”, “Tafakkur mohiyati” va boshqa ʻ ʻ asarlar hisoblanadi. Forobiy asarlarining asosiy qismi ko plab Yevropa va Sharq ʻ tillariga tarjima qilingan va hozirgi kunga qadar chuqur tadqiqotlar mavzusi bo lib ʻ kelmoqda. XIV-XV asrdagi ijtimoiy va madaniy yuksalish ham o z mazmun-mohiyati bilan ʻ IX-XII asrlardagi Uyg onish davrining uzviy davomi bo ldi. Bunday madaniy ʻ ʻ meroslarning monadlikka intilish, uning davriy uyg unlashuvi xalqlar hayotida ʻ taraqqiyot hamda yuksalishiga poydevor bo lgan nazariy ta limotlar rivojlanish ʻ ʼ bosqichlarini kuzatamiz. O rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining butun bir avlodi haqida so z ʻ ʻ yuritar ekanmiz, Amir Temur va Temuriylar davri deb nom olgan davr haqida, nomi 19 ilm-ma rifat osmonida bamisoli yorqin yulduz bo lib porlab kelayotgan Mirzoʼ ʻ Ulug bek ʻ xususida eslamasdan o tolmaymiz. ʻ Mirzo Ulug bek yurtimizning bir qator shaharlarida madrasalar qurdirgan, ʻ Samarqandda o ziga xos ilmiy muhit, hozirgi tilda aytganda, akademiya tashkil etgan. ʻ U yerda 200 dan ortiq olim faoliyat yuritgan. Falakiyot ilmining nazariy va amaliy masalalari to la qamrab olingan Ulug bekning “Zij”i o rta asrlardayoq Osiyo va ʻ ʻ ʻ Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan. Yevropalik astronom olimlar uni lotin, fransuz, ingliz tillariga tarjima qilgan, sharhlar bitgan. “Ziji Ulug bek”, “Ziji jadidi Ko ragoniy” nomlari bilan shuhrat qozongan bu ʻ ʻ asarda 1018 yulduzning o rni va holati aniqlab berilgan. Yulduzlarning balandligi va ʻ ular orasidagi masofa, quyosh va oyning harakati, ularning tutilish vaqtlari bayon qilingan. Bu hisob-kitoblar zamonaviy texnologiyalar orqali aniqlangan kuzatuv natijalaridan deyarli farq qilmaydi. Masalan, uning hisobi bo yicha bir yil 365 kun 6 ʻ soat 10 daqiqa 8 soniyani tashkil etadi. Bugungi kunda bir yil 365 kun 6 soat 9 daqiqa 6 soniyaga teng. Istiqlol yillarida Mirzo Ulug bekning hayoti va faoliyatini o rganish borasida ʻ ʻ ulkan ishlar amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan 1994 yil mamlakatimizda Ulug bek yili, deb e lon qilindi. O sha yili Mirzo Ulug bek ʻ ʼ ʻ ʻ tavalludining 600 yilligi xalqaro miqësda keng nishonlandi. Parij shahridagi YUNESKO qarorgohida buyuk allomaning ilmiy merosi va uning ahamiyatiga bag ishlangan xalqaro anjuman o tkazildi. ʻ ʻ Mirzo Ulug bek siymosi xalqimiz hayotining ajralmas qismiga aylanib qolgan. ʻ Yurtimizda Ulug bek nomi berilgan tuman, ma naviyat maskanlari, mahallalar, ʻ ʼ ko chalar ko p. Ota-onalar eng ezgu niyatlar bilan farzandlariga Ulug bekning ʻ ʻ ʻ muborak ismini qo yishadi. Bularning barchasi xalqimizning buyuk allomaga cheksiz ʻ hurmatidan darak beradi. Buyuk ajdodlarimiz yutuqlari – ma naviy jasorat namunalari. O zbekiston xalqi ʼ ʻ ko pni ko rgan, yelkasida tarix sinovlarini, ijtimoiy xulosasini yelkalagan, o ziga ham ʻ ʻ ʻ o zgalarga ham tinchlik, osoyishtalik, farovon hayotni tilab kelgan, shu niyatda butun ʻ insoniyat sivilizatsiyasi rivojiga munosib hissa qo shgan xalq. Bugun ham xalqimiz ʻ 20 ota- bobolarimizdan meros bo lib qolgan o zining ana shu ezgulik bayrog ini qo lidanʻ ʻ ʻ ʻ tushirgani yo q. ʻ Bu boy merosdan butun bashariyat ravnaqi yo lida oqilona va samarali ʻ foydalanish - bu siz bilan bizning vazifamiz, siz bilan bizning burchimizdir. Bu borada fidoyi olimlarning roli alohida diqqat-e tiborga munosib bo lib, aynan ularning ʼ ʻ mehnati tufayli biz o tmishning bebaho ilmiy merosini qaytadan kashf etmoqdamiz. ʻ Tarixiy va madaniy merosni asrab-avaylash, intellektual salohiyatni rivojlantirish, boyitish va ko paytirish, unib-o sib kelayotgan yosh avlodni milliy va umuminsoniy ʻ ʻ qadriyatlar ruhida tarbiyalash – moddiy va ma naviy taraqqiyoti asosi. ʼ 21 2.2 . Must aqillik y illarida Sharq mut aff ak irlari v a t arixchilari ilmiy merosiga munosabat Islom Karimovning milliy-ma’naviy tiklanishimiz borasida qilgan xizmatlar haqida fikr yurtganda ularning kontseptual g’oyalarni ishlab chiqish bilan bir qatorda ana shularni amalga oshirish borasida qilayotgan katta xizmatlari haqida alohida ta’kidlash lozim bo’ladi. Jumladan , 1994 yildayoq Respublikamizda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazini tuzish to’g’risida farmon chiqarganlari, ularning faoliyatini takomillashtirish haqida g’amxo’rlik ko’rsatayotganliklarini aytish joiz. Mustaqillik yillarida ma’naviy merosimiz rahnomalari nomlari tiklandi, ular tavallud topgan kunlar nishonlanmoqda, asarlari chop etildi. Chunonchi, Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi, Najmiddin Kubro tavalludining 850 yilligi keng nishonlandi. 1998 yilda imom al-Buxoriy hazratlarining 1225 yilligi, Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi nishonlanishida bosh-qosh o’lganliklarini ta’kidlash lozim. 1999-yilda vatanparvar siymo, xalq qahramoni Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi nishonlandi. Urganch shahrida Jaloliddin Manguberdi xotirasini abadiylashtiruvchi yodgorlik majmuyi barpo etildi. Mustaqillik yillari Qur’oni Karim o’zbek tiliga tarjima qilinib, ko’p nusxada chop etildi. Imom al-Buxoriyning turli jildlik hadisalari, Xoja Axmad Yassaviyning “Hikmatlar” to’plami, ko’plab Qur’oni Karim shaxslariga oid kitoblar chop etilganligini va ulardan xalqimiz baxramand bo’layotganliginign guvohi bo’lib turibmiz. Mustaqillik yillari Iydi Ramazon va Qurbon hayit kunlari diniy qadriyatlarimizning bayrami sifatida xalqimiz hayotidan mustahkam o’rin oldi. Har yili 3000 dan ortiq Vatandoshlarimiz muborak haj safarlarini ado etmoqdalar. Mustaqillik yillari ko’plab masjid va madrasalar ta’mirlandi.Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzolarning nomi qayta tiklandi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo Ulug’bekning esa 600 yilligi keng nishonlandi va shu munosabat bilan yurtimizda beqiyos ma’naviy-ma’rifiy ishlar amalga oshirildi.Mustaqillik tufayli milliy istiqlolimiz kurashchilari Munovvarqori, Behbudiy, Fitrat, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Usmon Nosir va boshqalarning nomlari tiklandi, asarlari chop etildi. Ularning tavallud topgan kunlar umummilliy bayram sifatida nishonlanadi.Qatag’on yillarida millatimiz 22 mustaqilligini ta’minlash yo’lida qurbon bo’lgan xalqimizning ana shu sevikli farzandlarining muborak nomlarini abadiylashtirish maqsadida Vatanimiz poytaxti Toshkent shahrida Shahidlar xiyoboni barpo etildi. Bu o’zlikning anglashning tarix bilan uyg’ongan millat tarjimasi holining mustaqillik ko’zgusida namoyon bo’lishining bir qarrasidir.O’zbek tilining davlat tiliga aylanishi borasida bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan davlat idoralarida ish yuritish, shaxarlarda ko’chalar va joylarning nomlanishida tarixiy haqiqat tiklanmoqda. Ma’naviy merosimiz sanalgan ko’plab asarlar o’zbek tiliga tarjima etilmoqda. Mustaqillik yillari biz uchun o’zbek tilining xalq va davlat hayotidagi asosiy ahamiyati va o’rnini tiklash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Shu tariqa millatning, davlatimizning qadr-qimmati mustahkamlandi. Maktablar va oliy o’quv yurtlarida o’zbek tilini rusiyzabon yoshlarining o’rganishi uchun ham katta imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Mustaqillik yillari ma’naviyatimizning muhim bug’ini hisoblangan ta’lim va tarbiya tizimiga milliy ruh bag’ishlashda bir qator ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, birinchi Prezidentimizning tashabbusi , bevosita rahbarligi ostida “Ta’lim to’g’risida” Qonun va “Qadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi milliy ma’naviyatimizning yuksalishida, mamlakatimizning kelajakda rivojlangan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin egallashi, millatimizning obro’-e’tiborining oshib borishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.Yuqorida keltirilgan yutuqlarni qo’lga kiritishimiz adolatli ravishda birinchi Prezidentimiz nomi bilan bog’liq.Yurtimiz taraqqiyoti yo‘lida fidokorona xizmat qilgan, milliy adabiyotimiz va madaniyatimiz rivojiga ulkan hissa qo‘shgan atoqli davlat arbobi, taniqli yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligi nishonlanishi xalqimizni quvontirdi. O‘zbekiston Prezidentining 2017-yil 27-martdagi “Atoqli davlat arbobi va yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori asosida 2017-yil 6-noyabr – Sharof Rashidov tug‘ilgan kuni Jizzaxda tantanali tadbirlar bo‘lib o‘tdi. Jizzax shahridagi tadbirda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etib, nutq so‘zladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 25- yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning xotirasini abadiylashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra, Islom Karimov 23 haykallari O‘zbekiston poytaxti Toshkent shahriga, Islom Karimov tug‘ilib o‘sgan Samarqand shahriga va Islom Karimov birinchi rahbar bo‘lib ishlagan Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahriga o‘rnatildi. Bundan tashqari, Samarqand shahrida Islom Karimov dafn etilgan hududda yodgorlik majmuasibarpo etildi. Islom Karimov ko‘p yillar davomida faoliyat olib borgan Toshkent shahridagiOqsaroy qarorgohida Islom Karimov nomidagi ilmiy-ma’rifiy yodgorlik majmuasi tashkil etildi.Shuningdek, bir qator ko‘chalar va yirik obyekt-larga Islom Karimov nomi berildi. Prezident farmoni bilan 2018-yil 30-yanvarda Islom Karimov tavalludining 80 yilligi keng nishonlandi, 24-martda esa Samarqandda xalqaro konferensiya o‘tkazildi.Uzoq va boy tariximiz hamda madaniyatimiz, shuningdek ma’naviyatimizning ildizi qadim moziy qa’riga borib taqalishidan guvohlik beruvchi Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yillik to’yining o’tkazilishi Jahon shaxarsozlik madaniyati tarixining ibtidosi sifatida ham e’tirof etilgan edi. 2002 yilda Termiz shahrining 2500 - 2006 yilda Xorazm Ma’mun akademiyasining 1000 Qarshi shahrining 2700 , Samarqand shahrining 2750, Marg’ilon shahrining 2000 va Toshkent shahrining 2200 yilligi to’ylarining jahon miqyosida nishonlashi ma’naviyatimiz tomirlari naqadar baquvvatligining dalillaridir. Avestoning 3 ming yillikka yaqinlashgan yoshi sivilizatsiya ufqlarimiz moziy tongida bo’y ko’rsatganligidan dalolat.Mamlakatimizda islom madaniyati hamda ma’naviy qadriyatlarni tiklash va saqlab qolish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ezgu ishlarning xalqaro ko‘lamdagi e’tiroflaridan biri. 2007 yil yanvarda Islom konferensiyasi tashkiloti tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha xalqaro islom tashkiloti (ISESCO) Toshkentni islom madaniyatining poytaxti, deb e’lon qildi. Toshkent bilan bir qatorda Fes (Marokash), Tripoli (Liviya), Dakar (Senegal) shaharlari ham «Islom madaniyatining poytaxti», deb e’lon qilindi. Prezident Islom Karimov bu e’tirofni «o‘zbek xalqining islom madaniyati rivojiga qo‘shgan beqiyos hissasiga berilgan munosib baho», deb ta’rifladi. Shu munosabat bilan shaharda bunyodkorlik ishlari yanada avj oldirildi. Jumladan, qisqa muddatlarda Hazrati Imom majmuasi tubdan qayta ta’mirlandi, yangi minora , masjid, xiyobonlar bunyod etilib, unda ko‘plab shaharliklar o‘z beminnat mehnatlari bilan hissa qo‘shdilar. Ko‘kaldosh madrasasi (16-asr), Shayx 24 Zayniddinbobo (13–19-asrlar), Zangiota (14–20-asr), Xo‘ja Alambardor (19-asr), Shayx Xovandi Tohur (15-asr), Yunusxon (15-asr) maqbaralari, Abulqosim madrasasi (19-asr) va boshqalar ta’mirlandi. 2007 yil 14–15 avgustda Toshkent, Samarqand shaharlarida «O‘zbekistonnning islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi» mavzuida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi o‘tkazildi. Milliy adabiyot rivojiga H.S.Karomatovning “Qur’on va o‘zbek adabiyoti”, O.Sharofiddinovning “Cho‘lponni anglash”, B.Qosimovning “Maslakdoshlar” asarlari ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Xurshid Davron, To‘ra Mirzo kabi ijodkorlarimizning tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug‘ bobokalonlarimiz, sohibqiron Amir Temur, Ulug‘bek, Bobur va boshqa Buyuk zotlar siymolari yangicha badiiy-falsafiy nuqtayi nazardan yoritildi. Shukrulloning “Kafansiz ko‘milganlar” romanida , To‘lepbergen Qayipbergenovning “U dunyoga, bobomga xat” asarida, Nazar Eshonqulovning “Qora kitob” povestida, O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanida, Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Qasoskorning oltin boshi” romanida, Oygul Muhammad qizining “Jannat qushi” romanida, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida mustabid sovet davrida yuritilgan shovinistik siyosatning qatag‘onlik, zo‘ravonlikka asoslangan mohiyati, xalq boshiga solingan tashvishu kulfatlar, g‘am-g‘ussa va alamlari tasvirlangan. Tohir Malikning “Shaytanat”, Hojiakbar Shayxovning “Tutash olamlar” asarlarida insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafratlanish tuyg‘ulari o‘z aksini topgan. Omon Muxtorning “To‘rt tomon qibla” nomli trilogiyasi, Barot Boyqobilovning “O‘zbeknoma” tarixiy-falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy dostoni, Abduqahhor Ibrohimovning “Biz kim, o‘zbeklar” asari, Azim Suyunning “Oq va qora”, A.Qutbiddinning “Izohsiz lug‘at” she’rlari zamonaviy o‘zbek adabiyotining yorqin ifodasidir. O‘zbekiston respublika hukumati ijod ahliga katta g‘amxo‘rlik qilmoqda. Iste’dodli adiblar faxriy unvonlar, orden va medallar bilan taqdirlanmoqda. Abdulla Oripov, Said Ahmad, Erkin Vohidov , Ozod Sharofiddinov , To‘lepbergen Qayipber 25 genovlar mamlakatimizning oliy mukofoti – “O‘zbekiston Qahramoni” unvoni bilan taqdirlandilar. Ko‘plab shoir va yozuvchilar yuksak saviyadagi badiiy asarlar uchun o‘tkazilgan tanlovlarning sovrindorlari bo‘ldilar. Ijtimoiy hayotning barcha yo‘nalishlarida bo‘lganidek madaniy hayotda ham tubdan o‘zgarishlar yuz berdi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan ma’naviy- ma’rifiy islohotlar jarayonida teatr san’ati ham rivojlandi. 1993-yilda foydalanishga topshirilgan “Turkiston” saroyi Vatanimizning va xorijlik atoqli teatr arboblarining, ijodiy guruhlarning sahna asarlari namoyish etiladigan dargohga aylandi. 1994-yilda Andijonda jamoatchilik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan yoshlar teatri davlat tasarrufiga olinib, Abbos Bakirov nomli yoshlar va bolalar teatriga aylantirildi. 2000-yili Ogahiy nomidagi Xorazm viloyat teatri to‘la ta’mir etildi. Respublika Prezidentining farmonlari asosida teatrlar davlat budjeti hisobiga qo‘llab-quvvatlandi. Farmonga binoan Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida 1998-yilda “O‘zbekteatr”ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma’naviy olamini, uning madaniy merosi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg‘otuvchi spektakllar yaratishda, iste’dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda, teatr-larning moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni ijtimoiy himoya qilishda ko‘maklashdi. “O‘zbekteatr” birlashmasi va barcha teatrlar 5 yilga barcha turdagi soliqlardan ozod qilindi. Murakkab o‘tish davri qiyinchiliklariga qaramasdan bironta teatrning yopilishiga yo‘1 qo‘yilmadi. Teatr binolari ta’mirlandi, ichki jihozlari yangilandi. Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko‘rsatmoqda. Har bir viloyatda qo‘g‘irchoq teatrlari bolalarga xizmat ko‘rsatmoqda. 1996-yilda Toshkentda Koreya drama va estrada milliy teatri tashkil etildi va shu yilning dekabr oyida o‘z faoliyatini boshladi. Davlat akademik rus drama teatri 1999-yilda hozirgi zamon talablari darajasida tubdan qayta qurilgan muhtasham binoga ko‘chirildi va o‘zining 64-teatr mavsumini yangi binoda boshladi. 2001-yilda respublika teatr san’atida muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Hamza nomidagi O‘zbek akademik drama teatri binosi muhtasham koshona shaklida qayta qurildi, zamonaviy teatr uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. 2001-yil 21-sentabrda 26 Prezident farmoni bilan unga Milliy teatr maqomi berildi, O‘zbekiston Milliy akademik drama teatri deb ataldi.Mustaqillik yillarida kino san’ati ham rivojlandi. Kino san’atining ijodkor ustalari Shuhrat Abbosov, Yo‘ldosh A’zamov, Elyor Eshmuhamedov, Ali Hamroyev, Rashid Malikov, Jahongir Fayziyev , Sharof Boshbekov va boshqalar zamonaviy kinofilmlar yaratish ishlarida peshqadamlik qildilar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xusu-siy kinostudiyalar vujudga keldi. 1992-yil fevralda Latif Fayziyevning dastlabki xususiy kinostudiyasi “Fayzifilm” ro‘yxatga olindi. 1996-yilda “O‘zbekfilm” tasarrufida 8 ta studiya, shuningdek 30 ga yaqin mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996-yil 29-aprelda e’lon qilingan Prezident farmoni milliy kino san’atining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Unga binoan “O‘zbekkino” davlat aksionerlik kompaniyasi tuzildi. Kino tarmog‘i tashkilotlariga davlat budjetidan ajratiladigan har yillik dotatsiyalar 2000-yilgacha saqlab qolindi. Kino sohasining iqtidorli yoshlari uchun xorijiy kino akademiyalari va o‘quv markazlarida o‘qish, malakasini oshirish ishlari amalga oshirildi. Istiqlol yillarida tasviriy san’at ham rivojlandi, rassomchilik yangi ma’no-mazmun bilan boyidi. 1997- yilda Prezident farmoniga muvofiq O‘zbekiston Badiiy akademi-yasining tashkil etilishi va “Tasviriy oyina” respublika ijodiy uyushmasining tuzilishi, ularning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi tasviriy san’at rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iste’dodli yoshlarni izlab topish, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ishlari yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov, qobiliyatli mo‘yqalam sohibi Zayniddin Faxriddinov va boshqalar xalqimiz ongida milliy g‘urur, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otuvchi qator san’at asarlarini yaratdilar. Amir Temur, Ulug‘bek, Bobur, fan va ma’naviy-ma’rifiy sohada dunyoga mashhur bobokalonlarimizning portretlari yaratildi. 1992-yilda “O‘zbekdavlatsirk” birlashmasining tashkil etilishi sirk san’atining rivojlanishida, yosh iste’dodli ijrochilarni qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Toshkent sirki zamonaviy talablar asosida qayta ta’mirlandi, unga dorbozlar sulolasi asoschisi, O‘zbekiston xalq artisti Toshkenboy Egamberdiyev nomi berildi. An’anaviy sirk san’atining unutilgan turlari tiklandi va rivojlandi. Iste’dodli yoshlarga amaliy yordam 27 berish maqsadida 1996-yilda estrada-sirk kolleji ochildi. Respublika shaharlarida faoliyat yuritayotgan sirk guruhlari soni ko‘paydi. Agar 1990-yilda 7 ta an’anaviy sirk guruhi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda ularning soni 20 tadan oshdi, sirkchilarning ijrochilik mahoratlari o‘sdi. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’ati rivojlandi. Respublika Madaniyat ishlari vazirligi, 1992-yilda tashkil etilgan “Xalq ijodi va madaniy-ma’rifiy ishlar respublika markazi”, markazning viloyatlardagi bo‘limlari musiqa va qo‘shiqchilik san’atini, havaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unutilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida turli xil ko‘rik-tanlovlar, festivallar tashkil etmoqda. 1996-yil aprel oyida Turkiston saroyi , Bahor majmuasi va boshqa ijodiy konsert tashkilotlari negizida tashkil etilgan “O‘zbeknavo” gastrol-konsert birlashmasi xalq orasidan iste’dodli qo‘shiqchilarni izlab topish va ko‘rik-tanlovlarga jalb etish, musiqa va qo‘shiqchilik san’ati bo‘yicha xalqaro hamkorlikni rivojlantirish kabi tadbirlarni amalga oshirdi. Musiqa-raqs san’atini rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlandi. 1997-yil 11-martda qabul qilingan Respublika hukumatining “Sharq taronalari” Xalqaro musiqa festivalini o‘tkazish to‘g‘risida” qarori musiqa san’atining noyob namunalarini keng targ‘ib qilish, rivojlantirishda dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. 1997-yil 25-avgust – 2-sentabr kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tgan “Sharq taronalari” birinchi Xalqaro festivalida dunyoning 40 dan ortiq mamlakatidan ijrochilar, san’atshunoslar, jamoat arboblari ishtirok etdilar, festivalda yangragan o‘zbek ohanglari, kuy-qo‘shiqlari jahon uzra aks-sado berdi. Har ikki yilda Samarqandda “Sharq taronalari” Xalqaro festivalini o‘tkazish an’anaga aylandi. Jamiyat madaniy-ma’rifiy hayotida, aholida tarixiy xotirani tiklash va mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham mustaqillik yillarida mavjud muzeylarni ta’mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan boyitish, yangi muzeylar barpo etishga alohida e’tibor berildi. 1992-yilda Namanganda ulug‘ o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz Hojixon Boltaboyev nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy san’ati va tarixi muzeyi, Buxoroda 28 temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida xalq baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining uy-muzeyi, 1993-yilda Toshkentda o‘zbek ayollari orasidan chiqqan birinchi huquqshunos olima Hadicha Sulaymonova muzeyi, o‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboyeva muzeyi, Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat Qahramoni Jaboy Bashmanov muzeyi , 1994-yilda Toshkentda xalq rassomi Usta Muhiddin Rahimov muzeyi, 1996-yilda O‘zbekiston Gidrometeorologiya muzeyi, 1997-yilda Buxoroda mashhur zarb qiluvchi Salim Hamidov muzeyi, shuningdek oliy ta’lim muassasalarida ko‘plab muzeylar ochildi. 1996-yil 1-sentabr kuni Toshkentda Osiyoda yagona bo‘lgan Olimpiya shon-shuhrat muzeyi ochildi. Bu muzey o‘zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalardagi muvaffaqiyatlarini namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatining rivojini rag‘batlantiradigan markaz bo‘lib qoldi.1996-yil 18-oktabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat muzeyiochildi. Muzey temuriylar davri ruhini aks ettiruvchi o‘sha davrga xos tarixiy jihozlar, qurol-aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim- boshlari, oltindan yasalgan uy-buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur, Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astronomik qurilmalari va boshqa 2000 dan ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jihozlangan. Temuriylar tarixi davlat muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma’naviy, ma’rifiy ishlar, ilmiy tafakkur markaziga aylandi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi yangi binoga ko‘chirildi hamda ajdodlarimizning ko‘p ming yillik hayoti va madaniyatini ilmiy , xolisona aks ettiruvchi yangi eksponatlar bilan qayta jihozlandi. O‘zbekiston davlat san’at muzeyi Yaponiya hukumati tomonidan beg‘araz ajratilgan 38,8 mln iyen pul mablag‘i hisobiga ta’mirlandi, yangi muzey jihozlari, asbob-uskunalari bilan yanada boyidi. O‘zbekistonda 510 ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir buyumlar – eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning me’moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan. 2500 ta me’moriy obida, 2700 ta arxeologik yodgorlik, 1800 monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan. Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey- qo‘riqxonalarida butun dunyoda eng nodir tarixiy yodgorliklar, me’moriy obidalar, 29 monumental san’at asarlari saqlanib qolgan, davlat muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e’tirof etilgan. Mustaqillik sharofati bilan respublikamizdagi betakror me’moriy yodgorliklar Jahon xalqaro madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Mustaqillik yillarida sport O‘zbekiston milliy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida rivojlantirildi. Sport aholini, xususan yoshlarni jismoniy va axloqiy tarbiyalashning, xalqlar o‘rtasida do‘stlikni mustahkamlash va mamlakatimiz ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotining muhim omilidir. 1992-yil 5-fevralda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi Qonuni sportni ommaviy ravishda rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 46 mingdan ortiq sport inshootlari – sport sog‘lomlashtirish klublari, bolalar, o‘smirlar sport maktablari, olimpiya o‘rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport mahorati maktablari , o‘yingohlar, sport zallari, maydonlari, hovuzlar barpo etildi va ta’mirlandi. Ularda 7 mln. kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1992-yil yanvarda O‘zbekiston Milliy olimpiya qo‘mitasi tuzildi va 1993-yil sentabrda Xalqaro olimpiya qo‘mitasining 101-sessiyasida rasmiy e’tirof etildi. 1996-yil 14-avgustda Toshkentda olimpiya muzeyi ochildi. 1998-yil may oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‘ining eng baland “Everest” cho‘qqisiga chiqib, O‘zbekiston dovrug‘ini dunyoga taratdilar. Mustaqillik sharofati bilan milliy o‘zbek kurashi tiklandi. 1992-yilda Termiz va Shahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‘yicha xalqaro musobaqa o‘tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab chiqildi va xalqaro ekspertlar tomonidan e’tirof etildi, xalqaro sport turlari qatoridan o‘rin oldi. 1999-yil may oyida Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridan kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionati bo‘lib o‘tdi. Unda O‘zbekis-tonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush, 3 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Xalqaro kurash assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy Prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 2000–2002-yillarda Buyuk Britaniyaning Bedford shahrida 3 marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turnir bo‘lib o‘tdi. 2002-yil oktabrda Xalqaro kurash assotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a’zoligiga qabul qilindi. O‘zbek milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida 30 butun dunyoda e’tirof etildi. 2004-yilda Liviya poytaxti Tripoli shahrida bo‘lib o‘tgan shaxmat bo‘yicha jahon chempionatida 56 mamlakatdan 128 nafar shaxmatchi qatnashdi. Ular orasida hamyurtimiz, xalqaro grossmeyster Rustam Qosimjonov ham bor edi. Rustam Qosimjonov barcha da’vogarlar ustidan g‘alaba qozonib, jahon chempionidegan yuksak unvonni qo‘lga kiritdi. Bu g‘alaba butun xalqimizga cheksiz quvonch va g‘urur-iftixor bag‘ishladi. Mamlakatimiz aholisining 30 foizini 14 yoshdan 30 yoshgacha bo lgan yigit-qizlar tashkil etadi. Ularning ta lim olishi, kasb-hunarʻ ʼ egallashi uchun keng sharoit yaratilgan. Shu bilan birga, yoshlarning bo sh vaqtlarini ʻ mazmunli o tkazishni tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi. Yoshlar qanchalik ʻ ma naviy barkamol bo lsa, turli yot illatlarga qarshi immuniteti ham shunchalik kuchli ʼ ʻ bo ladi. Ma lumki, 2019 yil 19-martda davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma naviy-ma rifiy ʻ ʼ ʼ ʼ sohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo lga qo yish bo yicha ʻ ʻ ʻ 5 ta muhim tashabbusni ilgari surgan edi. Bugungi kunda zamonaviy fan tizimida fanlararo yondashuv rivojlanib borayotgan asosiy yo nalish hisoblanadi. Bunda O rta asrlarda Markaziy Osiyoda ijod ʻ ʻ qilgan mutafakkirlarning beqiyos xizmatlari bor. Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Xorazmiy kabi buyuk faylasuf va allomalarning asarlari jahon sivilizatsiyasining oltin xazinasidan munosib o rin olgan. Ular jahon fani va ʻ madaniyati tarixida o chmas iz qoldirgan. Ammo mutafakkirlarimizning fanlararo ʻ yondashuvni rivojlantirishga qo shgan hissasi yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz O rta ʻ ʻ asr mutafakkirlarining ilmiy merosidagi fanlararo yondashuvni zamonaviy fan metodologiyasi asosida tadqiq etamiz. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining jahon ilm-faniga qo shgan beqiyos hissasi ʻ I.Mo minov, A.Kubesov, M.Dinorshoyev, M.Xayrullayev, Z.Kuli-Zoda, V.Bartold va ʻ boshqa ko plab olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o z ifodasini topgan. Bu olimlar ʻ ʻ mutafakkirlarning ilmiy xazinasi va durdona merosini tarixiylik, diaxron metodlar asosida tadqiq etgan. Xususan, O rta asrlardagi san atda falsafa va matematika ʻ ʼ integratsiyasiga oid ma lumotlarni L.I.Rempelning asarlarida ko rish mumkin. Bunda ʼ ʻ mutafakkirlarimizning ilmiy merosidagi bilimlar integratsiyasining fanlararo 31 yondashuv namunalari matematika, musiqa, arxitektura, she riyat, tibbiyot misolidaʼ ochib berilgan. Qadimgi yunon olimlari ijodida ham matematika, musiqa, falsafa va boshqa fanlar integratsiyasini uchratish mumkin. Bizning zaminda yashab ijod qilgan mutafakkirlar ijodida fanlararo yondashuv nafaqat salmoqli bo lgan, balki yuqori ʻ darajada rivojlangan. Ammo ularning ilmiy merosi fanlararo yondashuv g oyasi nuqtai ʻ nazaridan o rganilmagan. Shuning uchun quyida allomalarimiz ijodidagi fanlararo ʻ yondashuv evolyutsiyasiga oid namunalarni ko rib chiqamiz. ʻ Allomalar ijodida bilimlararo integratsiya matematika, musiqa, arxitektura, san at sohasida o z aksini topgan. Buni dastlab matematikaning boshqa fanlar bilan ʼ ʻ integratsiya qilinishi misolida ko rib chiqishimiz mumkin. Forobiy O rta asrlarda ʻ ʻ Markaziy Osiyoda matematikani boshqa fanlar bilan integratsiya qilish g oyasini ʻ anglagan buyuk mutafakkir hisoblanadi. Aristoteldan farqli ravishda, Forobiy matematika metodlarining qo llanish imkoniyatlari cheksiz ekanini e tirof etadi. ʻ ʼ Buyuk olimning bu g oyasi nafaqat matematika rivojida, balki fan tizimi taraqqiyotida ʻ ham buyuk hodisa edi. Shuningdek, Forobiy bu g oyani yanada kengroq qo llash ʻ ʻ usullarini amalda isbot qiladi. Masalan, olim fanda birinchi bor musiqaviy (tebranuvchi) hodisalarni matematik usullar bilan tadqiq qiladi. Forobiy boshlab bergan bu tashabbusni keyinchalik boshqa olimlar o z ʻ tadqiqotlarida davom ettirib, yanada rivojlantirdi. Movarounnahrlik mutafakkirlar ijodida musiqa va matematika, pedagogika va musiqaning uyg unlashuvi yuksak ʻ darajaga ko tarilgan. Forobiy bunga “Musiqa haqida katta traktat”, Xorazmiy esa “Ilm ʻ kaliti” nomli ensiklopediyasining bir bo limini bag ishlagan. Ibn Sinoning “Tib ʻ ʻ qonunlari” asarida musiqa haqida alohida bir bo lim mavjud. Shu bois “O rta Osiyo ʻ ʻ mutafakkirlari arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqani bitta fan doirasiga kiritgan”. Xo sh, nega musiqaga bunchalik katta e tibor qaratilgan? Ma lumki, musiqa ʻ ʼ ʼ san atning boshqa turlaridan alohida ajralib turadi. Uning “insonga sirli ta sirini, inson ʼ ʼ qalbida yangi o zgarishlar hosil qilishini olimlar tan olgan. Musiqa juda jo shqin, ʻ ʻ ekzistensial vaziyatlarda inson hayotining bir bo lagi sifatida e tirof etilgan. Musiqa ʻ ʼ 32 madaniyati – bu ijtimoiy madaniy fenomen bo lib, har bir madaniyatning o ziga xosʻ ʻ madaniy-falsafiy va siyosiy-ideologik xususiyatlarini aks ettiradi”. Mutafakkirlarning musiqaga e tiborini quyidagilar bilan izohlash mumkin: ʼ O rta asrlar musulmon madaniyatida hamma fanlar falsafa atrofida ʻ birlashtirilgan. Falsafa barcha fanlarni o z atrofida birlashtira olgan fan hisoblanadi. ʻ O rta asrlar musulmon madaniyatida har qanday fan o zi alohida emas, balki ʻ ʻ aynan ilmiy-falsafiy dunyoqarash kontekstida o rganilgan. Shuning uchun har bir ʻ mashhur mutafakkirning ilmiy merosida filologiya, tabiiy, ilmiy, metafizik va musiqaviy nazariy bilimlar uyg unlashtirilgan. ʻ Al-Kindiy O rta asr mutafakkirlari orasida birinchi bo lib musiqani falsafiy ʻ ʻ nuqtai nazardan tadqiq etgan olim hisoblanadi. U o z asarlarida musiqa nazariyasini ʻ alohida fan sifatida falsafiy nuqtai nazardan o rgangan. Forobiy keyinchalik bu ʻ an anani mohirona rivojlantirgan. Darhaqiqat, bu davrda “musiqa matematika bilan ʼ uyg unlashdi va juda ko p nazariy manbalarini arifmetika, geometriya, ba zi hollarda ʻ ʻ ʼ esa fizikadan oldi”. Forobiy musiqani “ilm”, “fan, bilim, bilish” sifatida ifodalagan. Shunisi e tiborliki, u musiqani amaliy falsafiy fanlardan biri sifatida e tirof etadi .Mutafakkir ʼ ʼ har bir olimga boshqa mualliflarning musiqa sohasida yo l qo ygan xatolarini ʻ ʻ tushunish va ularni ochib berish, to g ri va noto g ri nuqtai nazarlarni ajrata bilish ʻ ʻ ʻ ʻ asosida haqiqatni aniqlash talabini qo ygan. ʻ L.I.Rempel ta kidlaganidek, yunon olimlari ijodida musiqaga katta e tibor uning ʼ ʼ boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvini yuqori pog onaga olib chiqdi.Forobiy ʻ tovushning fizik asosini, tarqalishini, tarqalish intervallarini o lchash maqsadida ʻ arifmetik, geometrik hisoblashlarni qo llagan. Shu sababli olim ijodida musiqa va ʻ matematika integratsiyasi samarali amalga oshirilgan. Keyinchalik Yevropa olimi Bekonning ilmiy merosida ham bu ikki fan integratsiyasiga oid g oya kuzatilgan. ʻ O rta asrlar mutafakkirlari ijodida bilim doimo ta lim va tarbiya bilan bog liq ʻ ʼ ʻ bo lgan. Ular bilim insonda yaxshi fazilatlarni rivojlantirishi lozimligini ta kidlagan. ʻ ʼ Ana shunday bilimlardan biri bolalarni musiqani anglashga o rgatish va musiqa ʻ vositasida ijobiy sifatlarni shakllantirish bo lgan. Ya ni, mutafakkirlarimiz insonni ʻ ʼ 33 tarbiyalash masalasini hal qilishda musiqa amaliyotidan foydalanish zarur deb bilgan. Shuningdek, ular musiqa insonning qalbi va aqlini tarbiyalash xususiyatiga ega ekanini ta kidlagan. Bunday yondashuv Forobiy ijodida yaqqol ko zga tashlanadi. U bolalarniʼ ʻ axloqiy tarbiyalashda ularni musiqaga oshno etish zarur deb hisoblagan. Olimning fikriga ko ra, musiqa bolalarda ijobiy ruhiy hislarni chaqiradi, bolalar qalbi ʻ poklanishiga sabab bo ladi. Forobiy bunday ruhiy poklanishni “katarsis” deb ataydi. ʻ Shuningdek, u musiqa bolalarga ruhiy davolovchi vosita sifatida ham samarali ta sir ʼ ko rsatishini aytib o tgan. ʻ ʻ Ibn Sino inson ruhiy holati ijro etilayotgan musiqa bilan bog liqligini ʻ ta kidlaydi. Tovushlar garmoniyasi insonni kuchsizlikdan kuchlilik tomon olib ʼ chiqishi, yoki aksincha, uyg unlashmagan tovushlar insonni tushkunlikka tushirib ʻ qo yishi mumkin. Shuningdek, Ibn Sino “insonning salomatligi uchun eng foydali ʻ mashg ulot – kuylash”, deydi. ʻ Mutafakkirlar musiqa nafaqat insonning kayfiyati, balki uning xarakterini ham o zgartirishi mumkinligini ta kidlagan. Ular bolalarni tarbiyalashda musiqani ziyraklik ʻ ʼ bilan tanlash zarur, deb hisoblagan. Ushshoq, Navo kabi musiqa namunalari insonlarda jasurlikni, Iroq, Navro z musiqalari esa yorug , chiroyli orzularni uyg otsa, Buzruk ʻ ʻ ʻ qayg u paydo qilishi ko rsatiladi. Bu ko rsatmalarga yurtimiz musiqachilari asrlar osha ʻ ʻ ʻ amal qilib kelmoqda. Yuqorida qayd etilganidek, yurtimizda matematikaning boshqa sohalarda qo llanishi natijasida dastlabki fanlararo yondashuv g oyasi rivojlandi. Bunday ʻ ʻ integrativ jarayonlarni Forobiyning musiqaga oid tadqiqotlarida ko rish mumkin. U ʻ o zining “Musiqa haqida katta traktat”ida antik davr mualliflarining izlanishlarini ʻ puxta o rganib, ularda musiqaga oid ba zi noaniqliklar borligini aniqlagan va shu ʻ ʼ sababli yangi traktat yozishga kirishganini bayon qilgan. Natijada Forobiy matematik usullar asosida musiqa tovushlarining kelib chiqishini, ritm va tovushlarning musiqa sifatida birlashuviga oid qonuniyatlarni mukammal o rganadi. Bu matematika va ʻ musiqa fanining integratsiyasi edi. Allomalar matematik usullarni nafaqat musiqa, balki san atshunoslikda ham samarali qo llay boshlagan. Natijada fan va san atda ʼ ʻ ʼ integratsiyalashuv jarayoni sodir bo lgan. “Bu jarayonda fan va san atni bog lab ʻ ʼ ʻ 34 turuvchi halqa matematika va geometriya hisoblanadi. Bu Xorazmiy, Ibn Sino va boshqalarning ijodida namoyon bo ldi”. ʻ San at va matematikaning uyg unlashuvini biz O rta asrlarda Markaziy Osiyoda ʼ ʻ ʻ vujudga kelgan ornamental san at namunalarida ko ramiz. Bu san at turi matematika, ʼ ʻ ʼ geometriya va san atning uyg unligi zamirida paydo bo ladi. Arxitektura ornamental ʼ ʻ ʻ san atdagi matematik yondashuvlarning asosi bo lib, falsafiy g oyalarga xizmat qiladi. ʼ ʻ ʻ Masalan, Markaziy Osiyo me morlik san ati asosida yotgan uyg unlik g oyasi ana ʼ ʼ ʻ ʻ shunday universal xarakterga ega g oyadir. U nafaqat koinot tizimi, balki konkret ʻ fanlar bilan bog liq. Shu sababli me morlik san atida uyg unlik geometrik ornament ʻ ʼ ʼ ʻ vositasida ifodalangan. Yuqoridagi mulohazalardan ko rinib turibdiki, bilimlar integratsiyalashuvida ʻ O rta asr mutafakkirlarining buyuk xizmati bor. Forobiy musiqaviy (tebranuvchi) ʻ hodisalarni she riyat va matematik usullar bilan tadqiq etadi. Shunday qilib, matematik ʼ g oyalarning arxitektura, geometriya, estetik san at bilan uyg unlashuvi sodir bo ladi. ʻ ʼ ʻ ʻ Bu uyg unlashuv betakror ornamental san atning, girihlarning yaratilishiga olib keladi. ʻ ʼ 35 XULOSA. Xulosa qilib aytganda bugungi kunda zamonaviy fan tizimida fanlararo yondashuv rivojlanib borayotgan asosiy yo nalish hisoblanadi. Bunda O rta asrlardaʻ ʻ Markaziy Osiyoda ijod qilgan mutafakkirlarning beqiyos xizmatlari bor. Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Xorazmiy kabi buyuk faylasuf va allomalarning asarlari jahon sivilizatsiyasining oltin xazinasidan munosib o rin olgan. Ular jahon fani va ʻ madaniyati tarixida o chmas iz qoldirgan. Ammo mutafakkirlarimizning fanlararo ʻ yondashuvni rivojlantirishga qo shgan hissasi yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz O rta ʻ ʻ asr mutafakkirlarining ilmiy merosidagi fanlararo yondashuvni zamonaviy fan metodologiyasi asosida tadqiq etamiz. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining jahon ilm-faniga qo shgan beqiyos hissasi ʻ I.Mo minov, A.Kubesov, M.Dinorshoyev, M.Xayrullayev, Z.Kuli-Zoda, V.Bartold va ʻ boshqa ko plab olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o z ifodasini topgan. Bu olimlar ʻ ʻ mutafakkirlarning ilmiy xazinasi va durdona merosini tarixiylik, diaxron metodlar asosida tadqiq etgan. Xususan, O rta asrlardagi san atda falsafa va matematika ʻ ʼ integratsiyasiga oid ma lumotlarni L.I.Rempelning asarlarida ko rish mumkin. Bunda ʼ ʻ mutafakkirlarimizning ilmiy merosidagi bilimlar integratsiyasining fanlararo yondashuv namunalari matematika, musiqa, arxitektura, she riyat, tibbiyot misolida ʼ ochib berilgan. Qadimgi yunon olimlari ijodida ham matematika, musiqa, falsafa va boshqa fanlar integratsiyasini uchratish mumkin. Bizning zaminda yashab ijod qilgan mutafakkirlar ijodida fanlararo yondashuv nafaqat salmoqli bo lgan, balki yuqori ʻ darajada rivojlangan. Ammo ularning ilmiy merosi fanlararo yondashuv g oyasi nuqtai ʻ nazaridan o rganilmagan. Shuning uchun quyida allomalarimiz ijodidagi fanlararo ʻ yondashuv evolyutsiyasiga oid namunalarni ko rib chiqamiz. ʻ 36 Allomalar ijodida bilimlararo integratsiya matematika, musiqa, arxitektura, san at sohasida o z aksini topgan. Buni dastlab matematikaning boshqa fanlar bilanʼ ʻ integratsiya qilinishi misolida ko rib chiqishimiz mumkin. Forobiy O rta asrlarda ʻ ʻ Markaziy Osiyoda matematikani boshqa fanlar bilan integratsiya qilish g oyasini ʻ anglagan buyuk mutafakkir hisoblanadi. Aristoteldan farqli ravishda, Forobiy matematika metodlarining qo llanish imkoniyatlari cheksiz ekanini e tirof etadi. ʻ ʼ Buyuk olimning bu g oyasi nafaqat matematika rivojida, balki fan tizimi taraqqiyotida ʻ ham buyuk hodisa edi. Shuningdek, Forobiy bu g oyani yanada kengroq qo llash ʻ ʻ usullarini amalda isbot qiladi. Masalan, olim fanda birinchi bor musiqaviy (tebranuvchi) hodisalarni matematik usullar bilan tadqiq qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. S.D.Daukeyeva. Filosofiya muz ы ki Abu Nasra Muxammada al-Farabi. – Almat ы : Fond Soros-Kazaxstan, 2002. 2. L.I.Rempel. Xudojestvennaya kultura Sredney Azii IX-XII vekov. –T.: Gafur Gulyam, 1983. 3. Ye.S.Fedorova. Filosofiya muz ы ki v musulmanskoy srednevekovoy kulture. Diss. na soisk. kand. kulturologii. –Sankt-Peterburg, 2015. 4. M.Xayrullayev. Farabi. –T.: Uzbekistan, 1975. 5. Xudojestvennaya kultura Sredney Azii IX-XIII vekov: sbornik statey. pod red. L.I.Rempelya. –T.: Lit. i iskusstva. ADABIYOTLAR: 37 6. Mirziyoyev Sh. Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43- sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi // Xalq so zi, 2016, 19-oktyabr.ʻ 7. Karl Eduard Zaxau. 8. Abduxalimov B.A. “Bayt al-xikma i nauchnaya deyatelnost sredneaziatskix uchenыx v Bagdade” (IX-XI vv. Yestestvenn ы e nauki): Tar. fan. dokt. … diss. avtoref. – T.: Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. 2001. – 47 b. 9. Abu Rayhon al-Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan asarlar. – T. I. / Arabchadan A.Rasulov tarjimasi. Mas ul muharrir I.Abdullayev. – ʼ T.: “Fan”, 1968. – 488 b. 10. Amir Temur jahon tarixida / Mas ul muharrir: R.Qosimov. mualliflar jamoasi: ʼ S.Saidqosimov (rahbar), A.Ahmedov, B.Ahmedov va boshq. – T.: “Sharq”, 2006. 11. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T.: “O qituvchi”, 1994. ʻ 430 b. 12. Buyuk allomalarimiz /Abduhalimov B. Islomov Z. va b.; H. S. Karomatov tahriri ostida. – T.: Toshkent islom universiteti, 2002. – 78 b. 13. Ibrohimov N. Ibn Batuta va uning O rta Osiyoga sayohati. – T.: Sharq bayozi, ʻ 1993. – 104 b. 14. Muhamedov N. Shosh vohasi olimlarining ilmiy-ma naviy merosi. – T.: Toshkent ʼ islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2007. – 164 b. 15. Obidov R. O rta Osiyo olimlarining tafsir sohasidagi xizmatlari. – T.: “Toshkent ʻ islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2009. – 68 b. 16. Saidov A., Jo zjoniy A. Sharq sivilizatsiyasi: inson va huquq (o tmish va hozirgi ʻ ʻ zamon). – T.: Adolat, 2005. – 272 b. 17. Samarqandlik allomalar / Sh.Ziyodov, Q.Mahmudov. – Samarqand: Imom Buxoriy xalqaro markazi nashriyoti, 2019. 18. Ma’naviyat yulduzlari. -T.: Fan, 1999. 19. Islom ensiklopediyasi. -T., 2004. 20. Ibrohimov Abduqahhor Biz kim o‘zbeklar. –T., 2001. 4.Nizomiddinov N. Janubiy - Sharqiy Osiyo: diniy falsafiy ta’limotlar va islom. -T., 2006 38

« O‘rta Osiyo mutafakkirlari, tarixchilari ilmiy merosini o‘rganish borasidagi keng qamrovdagi jarayonning boshlanishi»

Sotib olish