Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 62.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasi borasidagi ilmiy munozaralar ( XX asrning 50-60 yillarida)

Sotib olish
O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasi borasidagi ilmiy munozaralar ( XX asrning 50-60 yillarida) mavzusidagi MUNDAREJA Kirish .............................................................................................................................. 2 I-BOB: O‘RTA OSIYO HUDUDINING ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINISHI VA MUSTAMLAKACHLIK SIYOSATI ...................................... 5 1.1 Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududiga kirib borishi: tarixiy asoslar ........... 5 1.2 Mustamlakachilik siyosati va O‘rta Osiyo xalqlariga ta’siri .................................... 9 II-BOB: XX ASIRNING 50-60 YILLARIDAGI ILMIY MUNOZARALAR VA TAHLILLAR ............................................................................................................... 16 2.1 Sovet tarixshunosligida mustamlakachilik davri tahlili ......................................... 16 ...................................................................................................................................... 20 2.2 Rossiya O‘rta Osiyo xalqlarini “madaniyatga olib kelgan” nuqtai nazari ............. 21 2.3 O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilikka qarshi kurashi ................................ 25 XULOSA ...................................................................................................................... 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...................................................................... 32 I. Asosiy adabiyotlar .................................................................................................... 32 II. Elektron manbalar .................................................................................................... 33 Kirish O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri XX asrning 50-60 yillarida keng ilmiy munozaralar va tahlillarga sabab bo‘lgan. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududiga bosqini, uning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy ta’sirini o‘rganish, shuningdek, bu jarayonda mintaqa xalqlarining qarshilik ko‘rsatishi va milliy ozodlik harakatlari masalalari sovet tarixshunoslari orasida muhim o‘rin tutdi. Ushbu kurs ishida aynan shu davrdagi ilmiy tahlil va bahs-munozaralar ko‘rib chiqiladi. Mavzuning dolzarbligi: Sovetlar davrida tarixshunoslik: XX asrning 50-60 yillarida, ayniqsa Sovet Ittifoqi davrida, O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasi ko‘pincha Sovet siyosatiga mos ravishda o‘rganilgan. Bu davrda tarixshunoslikka siyosiy ta’sir kuchli bo‘lib, mustamlakachilik davri ta’rifi ko‘pincha “proletar inqilobi yoki "feodalizm" nuqtai nazaridan yoritilgan. Shu bilan birga, o‘zbek, tojik, qozoq va boshqa markaziy osiyolik xalqlarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va ularga bo‘lgan siyosiy, iqtisodiy ta’sirlar hamda salbiy oqibatlar to‘g’risidagi ilmiy diskurslar keng tarqalgan. Biroq, ba’zi ilmiy tadqiqotlarda mustamlakachilik davri negizida yotgan iqtisodiy ekspluatatsiya va madaniy assimilyatsiya masalalari e’tibordan chetda qolgan.Ilmiy erkinlikning cheklanishi: XX asrning 50-60 yillarida, ayniqsa Stalin davrida, ilmiy erkinlik cheklangan bo‘lib, tarixshunoslar va olimlar faqat Sovet ideologiyasiga mos keladigan qarashlarni ilgari surishgan. Mustamlakachilik davri masalasi ham ko‘pincha Sovetlar ittifoqining yangi siyosiy yo‘nalishlariga moslashtirilgan. Bu davrda bo‘lgan ilmiy munozaralar, umumiy tarixiy kontekstni yoritish uchun zarur bo‘lsa-da, ko‘plab holatlarda ta’sirlangan va manipulyatsiya qilingan.Mustamlakachilikning o‘rganilishi va bugungi kun: XX asrning 50-60 yillaridagi ilmiy munozaralar, bugungi kunda mustamlakachilik tarixini o‘rganishda yanada chuqurroq va kengroq yondashuvlarga yo‘l ochdi. Hozirgi kunda O‘rta Osiyo tarixini tadqiq etishda mustamlakachilik davri yangi nuqtai nazarlardan — iqtisodiy, madaniy va siyosiy jihatdan mustamlakachilikning uzoq muddatli ta’sirini ochish, shuningdek, markaziy osiyolik xalqlarning bu davrda qanday qarshilik ko‘rsatganliklarini ham yoritish muhimdir. Kurs ishining maqsadi: O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasini ilmiy tahlil qilish va XX asrning 50-60 yillarida bu boradagi olib borilgan ilmiy munozaralarni o‘rganish. Kurs ishi O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o‘zgarishlarni, shuningdek, bu davrning tarixiy tafsiri va zamonaviy tahlilini o‘rganishni maqsad qiladi. Shu bilan birga, bu davrda bo‘lib o‘tgan ilmiy munozaralarning tarixshunoslik va siyosatshunoslikdagi o‘rnini tahlil etish ham ko‘zda tutiladi. Kurs ishining vazifalari: Mustamlakachilik davri tahlilini o‘rganish: O‘rta Osiyo xalqlarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilik siyosatining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy ta’sirini aniqlash. Ilmiy munozaralarni tahlil qilish: XX asrning 50-60 yillarida O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasi bo‘yicha olib borilgan ilmiy munozaralarni o‘rganish va ularning siyosiy, ideologik asoslarini aniqlash. Mustamlakachilikning ta’siri: Mustamlakachilik davrining O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy tizimi, madaniy hayoti va iqtisodiy rivojlanishiga bo‘lgan ta’sirini tahlil qilish.Sovet tarixshunosligining yondashuvlari: Sovet davrida O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri qanday o‘rganilganini va bu tarixiy davrning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish.Zamonaviy yondashuvlar va baholash: Mustamlakachilik davrining hozirgi kunda qanday baholanishi, yangi ilmiy yondashuvlar va tahlillarga oid tadqiqotlarni o‘rganish. I-BOB: O‘RTA OSIYO HUDUDINING ROSSIYA IMPERIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINISHI VA MUSTAMLAKACHLIK SIYOSATI 1.1 Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududiga kirib borishi: tarixiy asoslar Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududiga kirib borishi murakkab tarixiy jarayon bo‘lib, uning bir qancha iqtisodiy, siyosiy va strategik sabablariga asoslangan 1 . Bu jarayonni tushunish uchun bir nechta asosiy omillarni ko‘rib chiqish zarur: 1. Geosiyosiy va strategik manfaatlar: Rossiya imperiyasi uchun O‘rta Osiyo hududi geografik joylashuvi tufayli juda muhim edi. U Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron va Xitoy kabi yirik hududlar bilan chegaralashgan. Rossiya o‘zining janubiy chegaralarini himoya qilish va bu hududlarni qo‘lga kiritish orqali o‘zining imtiyozli joyini mustahkamlashni xohlagan. O‘rta Osiyo, shuningdek, Rossiyaning inglizlar bilan "Buyuk o‘yin" deb ataladigan siyosiy kurashida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu kurashda Rossiya va Britaniya imperiyalari, Hindistondagi ta’sirini kengaytirishga uringan. 2. Iqtisodiy manfaatlar: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo hududining boy tabiiy resurslaridan foydalanishni istagan. Ushbu hududda paxta, oziq-ovqat va boshqa xom ashyo ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud edi, va Rossiya bu resurslarni o‘zining sanoatida ishlatish niyatida edi. Rossiya, shuningdek, O‘rta Osiyo bozorlarini o‘zining sanoat mahsulotlari bilan ta’minlashni xohlagan. Bu iqtisodiy manfaatlar Rossiyaning Markaziy Osiyoga kirib borishiga turtki bo‘lgan asosiy omillardan biri bo‘ldi. 3. Mustamlakachilik siyosati va tashqi tahdidlar: Rossiya imperiyasi, o‘zining Markaziy Osiyodagi ta’sirini kuchaytirib, boshqa davlatlar, ayniqsa Britaniya va Xitoy kabi kuchlarning hududga kirib kelishining oldini olishni xohlagan. Rossiya o‘zining mustamlakachilik siyosatiga asosan yangi hududlarni qo‘lga kiritishga harakat qilgan. Buning natijasida, Rossiya tomonidan amalga oshirilgan ekspansionistik siyosat, O‘rta Osiyo hududida yangi kuchlar markazining yuzaga kelishiga olib keldi. 4. Ijtimoiy va siyosiy beqarorlik: O‘rta Osiyo hududida XIX asrning ikkinchi yarmida turli siyosiy beqarorliklar va ichki nizolar mavjud edi. Rossiya imperiyasining siyosiy maqsadi, ayniqsa, bu hududdagi mavjud turli xonliklarni va feodal tuzumlarni o‘z manfaatlariga mos ravishda boshqarish edi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida yuzaga kelgan ichki qarama-qarshiliklardan foydalanib, Rossiya ularning ichki siyosiy nizolaridan foydalangan va hududda o‘z hokimiyatini o‘rnatdi. 5. Harbiy kuchlar va ekspansiya: Rossiya imperiyasining harbiy kuchlari O‘rta Osiyo hududiga kirib borishda katta rol o‘ynagan. XIX asrning o‘rtalarida Rossiya armiyasi Toshkent, Xiva, Buxoro kabi yirik shaharlarni zabt etgan. Rossiya imperiyasining bosqinchilik siyosati, avvaliga Turkiston va O‘rta Osiyo xalqlarining qarshiligini yengib, keyin bu hududlarni mustahkamlashga olib keldi. 6. Diniy va madaniy omillar: Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan ekspansiya faqat iqtisodiy va harbiy maqsadlarda emas, balki diniy va madaniy sohalarda ham o‘z o‘rnini topgan. Rossiya o‘zining pravoslav (ortodoks) diniy ta’sirini Markaziy Osiyoga tarqatishga harakat qilgan. Bu o‘z navbatida, rus madaniyati va tili O‘rta Osiyoda ommalashishiga olib keldi. 7. Toshkent va Xiva xonliklarining zabt etilishi (1865-1873): Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib borishi jarayoni, 1865-yilda Toshkentning zabt etilishi bilan boshlangan. Toshkent Rossiya uchun muhim strategik nuqta edi. Buxoro xonligi va Xiva xonligini bosib olish, Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ta’sirini mustahkamladi. 1873-yilda Xiva xonligi to‘liq Rossiya qo‘liga o‘tdi va Buxoro xonligi bilan imzolangan 1868-yilgi shartnoma bilan u Rossiya protektoratiga aylandi. Rossiya imperiyasining kengayish siyosati XIX asrda va XX asrning boshlanishida faol amalga oshirildi. Rossiyaning geografik joylashuvi, iqtisodiy ehtiyojlari, siyosiy manfaatlari va harbiy qudrati kengayish jarayonini boshqarishda katta rol o‘ynadi. Kengayish siyosati nafaqat yangi hududlarni qo‘lga kiritish, balki ularni siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan integratsiyalashni ham o‘z ichiga olgan. Rossiya imperiyasining kengayish siyosatida geosiyosiy manfaatlar muhim rol o‘ynadi 1 . XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya va Britaniya imperiyalari o‘rtasida "Buyuk o‘yin" deb atalgan kurash boshlanadi. Bu kurashda har ikki davlat o‘zining janubiy chegaralarini himoya qilish, Hindiston va Markaziy Osiyo kabi strategik hududlarga ta’sir o‘tkazish uchun raqobatlashdi. Rossiya imperiyasi Hindistonning shimoliy chegaralarini xavfsizlantirish va o‘zining janubiy chegaralarini himoya qilish maqsadida O‘rta Osiyo hududini zabt etishga intildi. Rossiya kengayishi nafaqat harbiy, balki iqtisodiy sabablar bilan ham bog’liq edi. O‘rta Osiyo va Kavkaz hududlari o‘zining boy tabiiy resurslari, xom ashyolari (masalan, paxta, neft, tuz va boshqalar) bilan qiziqarli edi. Rossiya bu resurslardan foydalanish, yangi bozorlar ochish va o‘z sanoatini rivojlantirishni xohlagan. Shu bilan birga, Rossiya o‘zining sanoat mahsulotlarini yangi hududlarga eksport qilishni istagan. Rossiya imperiyasi kengayish jarayonida harbiy kuchlardan keng foydalangan. Rossiyaning harbiy kuchlari o‘zining kuchli armiya va qurol-yarog’lari bilan yangi hududlarni bosib olishni amalga oshirdi. O‘rta Osiyo va Kavkazda, shuningdek, Xitoyga qarshi olib borilgan urushlarda Rossiya imperiyasining harbiy qudrati katta rol o‘ynadi. Rossiyaning kengayish siyosati, asosan, birinchi navbatda O‘rta Osiyo, Kavkaz, Sibir va Shamoliy Xitoy kabi hududlarni o‘z ichiga oldi. Rossiya kengayishi faqat geografik hududlarni qo‘lga kiritish bilan cheklanmagan, balki yangi hududlarda ijtimoiy va siyosiy tuzumni o‘zgartirishni ham o‘z ichiga olgan. Rossiya imperiyasi yangi hududlarda o‘zining hokimiyatini mustahkamlash uchun qattiq boshqaruv siyosatini amalga oshirgan. Ko‘pincha bu jarayonlar qatorida mahalliy xalqlarning siyosiy mustaqilligi cheklangan va Rossiya tizimi, qonunlari va madaniyati ta’siri ostida rivojlangan. Buxoro, Xiva va boshqa hududlar Rossiya protektoratiga aylantirildi va ularning ichki ishlari Rossiya tomonidan boshqariladigan bo‘ldi. Rossiya imperiyasi kengaygan hududlarda "ruslashtirish" siyosatini amalga oshirdi. Bu siyosat, asosan, rus tilini, pravoslav dini va rus madaniyatini mahalliy xalqlarga majburiy tarzda tarqatishdan iborat edi. Mahalliy xalqlarni ruslashtirish, ularga Rossiya imperiyasining madaniy va siyosiy tizimini singdirish maqsadida amalga oshirildi. Bu jarayon ko‘plab xalqlar orasida qarshilikka olib keldi, ammo Rossiya o‘zining ijtimoiy va madaniy siyosatini davom ettirdi. Rossiya imperiyasining kengayish siyosatida O‘rta Osiyo va Kavkaz muhim rol o‘ynagan. O‘rta Osiyo hududi, Rossiya uchun strategik jihatdan juda muhim edi. 1865-yildan boshlab, Rossiya Toshkentni zabt etdi, keyin Xiva (1873) va Buxoro (1868) xonliklarini protektorat sifatida o‘z nazoratiga oldi. Kavkazda esa Rossiya 1801-yilda Gruziya va 1813-yilda Erondan qisman hududlarni qo‘lga kiritgan edi. Bu hududlarni bosib olish Rossiyaning janubiy chegaralarini himoya qilish va O‘rta Osiyo bilan savdo aloqalarini mustahkamlashga yordam berdi. Rossiya imperiyasi Xitoy bilan ham kengayish jarayonida to‘qnashgan. 19- asrning o‘rtalarida Rossiya Xitoyning shimoliy hududlarida o‘z ta’sirini oshirishga harakat qilgan. 1858-1860 yillarda Amur va Ussuri daryolari bo‘yidagi hududlarni Xitoydan olib, Rossiya imperiyasiga qo‘shgan. Bu jarayon Xitoyning ichki beqarorligi va boshqaruvning zaifligi bilan uzviy bog’liq edi. 1.2 Mustamlakachilik siyosati va O‘rta Osiyo xalqlariga ta’siri Mustamlakachilik siyosati O‘rta Osiyo xalqlariga turli darajalarda ta’sir ko‘rsatgan. Mustamlakachilik, odatda, boshqa davlatlar tomonidan hududiy va iqtisodiy nazorat o‘rnatish va mahalliy resurslardan foydalangan holda iqtisodiy manfaatlar olishni anglatadi. O‘rta Osiyo hududi tarixan yirik imperiyalar va mustamlakachilik yurtlariga aylangan, bu esa xalq va madaniyatga katta ta’sir ko‘rsatgan. 1. Iqtisodiy va siyosiy nazorat o‘rnatish Mustamlakachilik davrida ko‘plab davlatlar O‘rta Osiyo hududiga o‘z siyosiy va iqtisodiy nazoratlarini o‘rnatgan 2 . Masalan, Rossiya Imperiyasi XIX asrda O‘rta Osiyo hududini o‘z qo‘l ostiga olgan va shu orqali iqtisodiy resurslarga, jumladan, xom ashyolarga, savdo yo‘llariga nazoratni kuchaytirdi. Bu davlatlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab, mahalliy xalqlarni siyosiy jihatdan boshqarish va o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun ko‘plab siyosiy strategiyalarni qo‘llaganlar. Iqtisodiy jihatdan, mustamlakachilikning asosiy maqsadi resurslardan samarali foydalanish, savdoni rivojlantirish va yangi iqtisodiy tizimlar yaratish edi. Rossiya va boshqa imperiyalar O‘rta Osiyoda yangi infratuzilma qurishni boshladilar, temir yo‘llar va boshqa transport tarmoqlarini yaratish orqali, savdo yo‘llarini o‘zgartirish orqali bu hududlarni o‘zlarining iqtisodiy tizimlariga bog’ladilar. 2. Madaniy va ijtimoiy ta’sir Mustamlakachilik siyosati nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va ijtimoiy jihatdan ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya tomonidan olib borilgan madaniy siyosat O‘rta Osiyo xalqlarining urf-odatlari, diniy amaliyotlari va tiliga ta’sir qildi. Ko‘plab mahalliy xalqlarning an’anaviy madaniyati va hayot tarziga mustamlakachilik qarshilik ko‘rsatgan, lekin yangi ta’lim tizimi va diniy erkinlik cheklanishi o‘z o‘rnini topdi. O‘zbekistondagi, Qozog’istondagi va boshqa mamlakatlardagi ko‘plab ma’naviy va madaniy elementlar o‘zgargan, yangi dasturlar, asosan, rus tilini va g’arbni ta’lim muassasalarini joriy qilingan. 3. Mahalliy iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar Mustamlakachilik iqtisodiyotni o‘zgartirdi va asosan agrar iqtisodiyotdan sanoatga o‘tish boshlandi. Bunda ko‘plab yerlar, mulk va boshqa iqtisodiy resurslar chet elliklar tomonidan nazorat qilinib, mahalliy xalqni qarzdor qilish va mustamlakachilikni yanada mustahkamlashga yordam berildi. O‘rta Osiyo hududida mahalliy ishlab chiqarish sohalari cheklangan va ularning o‘rnini rus ishlab chiqarish kompaniyalari egalladi.Shuningdek, mustamlakachilik davrida savdo va sanoatning rivojlanishi, temir yo‘llar va transport infratuzilmasining qurilishi, yangi shaharlar va aholi punktlarining paydo bo‘lishi kabi o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bu esa yangi iqtisodiy tizimning shakllanishiga va mahalliy xalqlarni iqtisodiy jihatdan Rossiya va boshqa kuchlarning manfaatlariga moslashtirishga olib keldi. Shu bilan birga, ayrim ijtimoiy va madaniy tizimlar ham o‘zgargan. Mahalliy hunarmandchilik, o‘ziga xos qishloq xo‘jaligi amaliyotlari va kasb-korlar hamda O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy strukturalari o‘zgarishga uchradi. Mustamlakachilik davrining bu ta’sirlari nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda ham katta iz qoldirdi. O‘rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos madaniyatini saqlab qolish uchun ko‘plab urushlar va qarshiliklar amalga oshirildi.Iqtisodiy va siyosiy nazorat o‘rnatish mustamlakachilik siyosatining eng asosiy jihatlaridan biri bo‘lib, mustamlakachi davlatlarning o‘z manfaatlarini amalga oshirish va boshqa hududlarda iqtisodiy, siyosiy va madaniy dominatsiya o‘rnatish uchun amalga oshirilgan asosiy strategiyadir. O‘rta Osiyo hududida bu jarayon Rossiya imperiyasi tomonidan XIX asrning o‘rtalaridan boshlab amalga oshirildi va ko‘plab o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Iqtisodiy nazorat o‘rnatish Mustamlakachilik siyosati iqtisodiy nazoratni o‘rnatishning bir necha usullarini o‘z ichiga olgan: Resurslar ekspluatatsiyasi: Mustamlakachilar o‘zlarining iqtisodiy manfaatlarini ko‘zlab, O‘rta Osiyo resurslaridan (masalan, paxta, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, mineral resurslar) maksimal darajada foydalangan. Rossiya imperiyasi paxtani eksport qilishni kuchaytirish uchun yerlarni tashkil etishga, katta paxta plantatsiyalarini yaratishga va mahalliy aholini paxta yetishtirishga majbur qilishga harakat qildi. Bu O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligining an’anaviy tarmoqlarini o‘zgartirdi va ularni Rossiya iqtisodiyotiga bog’lab qo‘ydi. Savdo yo‘llarining nazorati: O‘rta Osiyo strategik jihatdan muhim savdo yo‘llarida joylashgan 3 . Rossiya imperiyasi savdo yo‘llarini nazorat qilish orqali o‘z iqtisodiy manfaatlarini kuchaytirishga harakat qilgan. Temir yo‘llar qurilishi va transport infratuzilmasining rivojlanishi yordamida Rossiya va boshqa yirik iqtisodiy kuchlar o‘z tovarlarini osonlik bilan ushbu hududga olib kelish va undan eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Sanoatning rivojlanishi: Rossiya imperiyasi o‘z hududlarini sanoatlashtirishni boshladi, shu bilan birga O‘rta Osiyo hududida ham sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga e’tibor qaratdi. Bu yerda yangi ishlab chiqarish tizimlari va infratuzilma yaratilishi, ayniqsa, paxta tozalash va paxta mahsulotlari bilan bog’liq sanoat rivojlanishi boshlandi. Siyosiy nazorat o‘rnatish Siyosiy nazorat mustamlakachilikning ikkinchi asosiy yo‘nalishidir va u ko‘pincha iqtisodiy nazorat bilan birgalikda amalga oshirilgan: Mahalliy boshqaruvni o‘zgartirish: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xalqlarining an’anaviy boshqaruv tizimlarini o‘zgartirib, o‘z qo‘shinlarini va siyosiy vakillarini bu hududlarga yuborgan. Mahalliy xonliklar va hukmdorlar bosib olinganidan keyin, Rossiya o‘ziga xos siyosiy tuzilmani yaratdi. Bu jarayon, shuningdek, mahalliy xalqning siyosiy mustaqilligini susaytirish va Rossiyaning siyosiy erkinligini o‘rnatishga xizmat qilgan. Kolonial tizimni joriy qilish: Rossiya o‘zining mustamlakachilik siyosatida qonunlarni joriy etish, mahalliy xalqlarni boshqarishda o‘z vakillarini tayinlash va hukumatni to‘liq nazorat qilishga intildi. Hukumat tizimi o‘zgartirilgan bo‘lib, rus tilida davlat boshqaruvi amalga oshirildi, bu esa mahalliy xalqlarni siyosiy jarayonlardan ajratishga olib keldi. Milliy qarshilikni bostirish: Siyosiy nazoratning yana bir jihati mahalliy xalqlarning qarshiliklariga qarshi kurashish edi. O‘rta Osiyo xalqlari ko‘plab isyonlar va qarshilik harakatlarini ko‘targan bo‘lsalar-da, Rossiya imperiyasi ularni kuch bilan bostirdi. Mahalliy boshqaruvni o‘zgartirish va ko‘plab xalq isyonlarini repressiya qilish orqali Rossiya o‘z nazoratini mustahkamlashga harakat qildi. Ruslashtirish siyosati: Rossiya, o‘z siyosiy nazoratini mustahkamlash uchun ruslashtirish siyosatini ham joriy etdi. Bu siyosat orqali mahalliy xalqlarni rus madaniyati, tili va ijtimoiy tuzumiga moslashtirishga urindi. 1.3 Mustamlakachilikka qarshi qarshilik va inqilobiy harakatlar. O‘rta Osiyoda mustamlakachilikka qarshi qarshilik va inqilobiy harakatlar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida kuchli bo‘ldi. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirishi va uni o‘z tarkibiga kiritishi, hududning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarini tubdan o‘zgartirdi. Shu o‘zgarishlar, albatta, xalqning qarshilik ko‘rsatishiga sabab bo‘ldi. Mustamlakachilikka qarshi kurashda bir necha asosiy bosqichlar, harakatlar va qarshiliklar mavjud. 1. Mustamlakachilikka qarshi kurashning boshlanishi Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish jarayoni 1860- yillarda boshlandi. Bu davrda, O‘rta Osiyo xalqlari o‘z mustaqilligini saqlab qolish uchun kurash boshladilar. Rossiya imperiyasining harbiy bosqinlari, soliq tizimining o‘zgartirilishi va ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar xalqlarda qarshilikni yuzaga keltirdi. 2. Xalqning dastlabki qarshiliklari Xonliklar va amirliklarning qarshiliklari: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoning ko‘plab xonliklari va amirliklarini bosib oldi, ularning oxirgi mustaqilligi tugatildi. Xonliklar, masalan, Buxoro va Xiva xonliklari o‘z mustaqilligini saqlab qolishga urinishdi, lekin bu muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Buxoro va Xiva xonlari Rossiya imperiyasining bosqinlariga qarshi bir nechta harakatlar qilgan bo‘lsa-da, oxir- oqibatda ular Rossiya tomonidan zabt etildi. Xalq qo‘zg’olonlari: Xalq orasida Rossiya imperiyasiga qarshi norozilik kuchli bo‘ldi. O‘rta Osiyo dehqonlari va oddiy fuqarolari ko‘plab qo‘zg’olonlarni boshladilar. Bu qo‘zg’olonlar ko‘pincha soliq siyosati, yer masalalari va ijtimoiy adolatsizliklarga qarshi qaratilgan edi. 3. 1916-yilgi Boshqaldiruv harakati (Turkiston isyoni) 1916-yilda Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda ishlov berilmagan resurslarni to‘plash maqsadida ishchi kuchini jalb qilishni boshladi 4 . Bu siyosat, O‘rta Osiyoda katta norozilikni keltirib chiqardi. Xususan, Turkiston viloyatida, ayniqsa, O‘zbekiston, Qozog’iston va Qirg’izistonda xalq ko‘tarilishlari boshlandi. Sabablar: Rossiya imperiyasi tomonidan joriy etilgan mehnat majburiyati (yoki boshqaldiruv) siyosati, shuningdek, yerga bo‘lgan huquqni cheklash va ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolar xalqni qarshilik ko‘rsatishga undadi. Isyonning tarqalishi: 1916-yilgi qo‘zg’olon bir nechta hududni qamrab oldi. O‘rta Osiyo xalqlari, asosan, qishloq aholisidan, dehqonlardan va bosib olishga qarshi kurashayotgan o‘zbek va qirg’iz jamoalaridan iborat edi. Natijalar: Rossiya hukumatining qo‘zg’olonni bostirish uchun qo‘zg’olonchilarga nisbatan jiddiy qarshi choralar ko‘rdi. Yuzlab, balki minglab odamlar halok bo‘ldi, ammo isyon hali ham xalq orasida milliy ozodlik harakatlari uchun yangi bir bosqichni boshladi. 4. Sovet davridagi milliy harakatlar Rossiya imperiyasining mustamlakachilik faoliyatiga qarshi kurash davom etdi. Ayniqsa, 1917-yilgi Rus inqilobidan so‘ng O‘rta Osiyo xalqlari o‘zlarining mustaqilligi uchun kurashni davom ettirdilar. 1917-yilgi inqilobdan so‘ng, O‘rta Osiyo bo‘ylab milliy ozodlik harakatlari kuchaydi. Sovet siyosati: Sovet Ittifoqi o‘z hukmronligini o‘rnatishga uringan davrda, O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilikka qarshi kurashlari bir necha bosqichda amalga oshdi. Sovet hukumati, o‘z navbatida, o‘zgarishlar va yangiliklar (masalan, kollektivlashtirish, sanoatni rivojlantirish) orqali o‘rta osiyoliklarni o‘z tizimiga integratsiya qilishga harakat qildi. 5. Turkiston milliy harakatlari Buxoro amirligi va Xiva xonligida, mustamlakachilik davrida ko‘plab milliy harakatlar mavjud bo‘ldi. Bu harakatlar, ko‘pincha, xalqning siyosiy erkinliklarini va o‘zliklarini saqlab qolish uchun kurashgan harakatlar edi. Buxoro inqilobi (1920-yil) va Turkiston milliy harakati kuchli qarshilik ko‘rsatgan jarayonlar edi. 6. Mustamlakachilikka qarshi qarshilik va inqilobiy harakatlar natijasi Rossiya imperiyasining mustamlakachilik davrida O‘rta Osiyo xalqlarining qarshiliklari ko‘plab yirik isyonlarga olib keldi. Bu harakatlar, ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlarining o‘z milliy huquqlarini himoya qilish, ozodlikka intilish va Rossiya imperiyasining ta’siridan chiqish istagini aks ettirgan. Sovet davrida esa, O‘rta Osiyo xalqlarining milliy ozodlik harakatlari boshqacha shaklda davom etdi. Bu davrda tarixchilar va siyosiy rahbarlar O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilikka qarshi kurashlarini boshqa bir kontekstda (Sovet inqilobi va sotsializmga integratsiya) ko‘rib chiqqanlar. II-BOB: XX ASIRNING 50-60 YILLARIDAGI ILMIY MUNOZARALAR VA TAHLILLAR 2.1 Sovet tarixshunosligida mustamlakachilik davri tahlili Sovet tarixshunosligida mustamlakachilik davri tahlili, asosan, marksistik- leninistik yondashuv asosida olib borildi. Bu yondashuvda mustamlakachilik kapitalizmning natural va taraqqiyotdagi bir bosqichi sifatida qaraldi, va mustamlakachilik tizimining iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatlari tahlil qilindi. Sovet tarixshunoslari, shu jumladan, marksizmning asosiy prinsiplari orqali mustamlakachilik tizimining qanday shakllanganini, uning xalqaro munosabatlarga ta’sirini va mustamlakachilarga qarshi kurashni o‘rganishga intilishdi. 1. Mustamlakachilikni Kapitalizmning Bosqichi Deb Qarash Sovet tarixshunosligida mustamlakachilik davri kapitalizmning o‘sishining tabiiy bir bosqichi sifatida ko‘rilgan 5 . Mustamlakachilik, Sovet tarixshunoslari tomonidan, kapitalizmning o‘zining ishlab chiqarish kuchlarini yanada kengaytirish va yangi bozorlarga ehtiyojini qondirish maqsadida amalga oshirilgan iqtisodiy faoliyat sifatida talqin qilingan. Ushbu yondashuvga ko‘ra, mustamlakachilikning asosiy sababi — kapitalizmning ochiq bozorlarni egallashga intilishi edi. Mustamlakachilikni kapitalizmning bosqichi sifatida qarash, marksistik tarixshunoslikda keng tarqalgan bir nuqtai nazar bo‘lib, u kapitalizmning o‘ziga xos rivojlanish bosqichlaridan biri sifatida tahlil qilinadi. Ushbu qarashni asosan Karl Marks va Vladimir Lenin tomonidan ishlab chiqilgan, va ularning markaziy g’oyalari mustamlakachilik tizimining kapitalistik iqtisodiyotning tabiiy rivojlanish bosqichi sifatida paydo bo‘lishini ta’kidlaydi. Karl Marksning "Kapital" asarida, kapitalizmning rivojlanishi va uning o‘zgartirishlari to‘g’risida fikrlar ilgari surilgan. Marksning fikricha, kapitalizm dastlab sanoatning o‘sishi va ishlab chiqarishning intensivlashuvi bilan bog’liq bo‘lib, bu bozorlarni kengaytirish va yangi resurslarni izlash zaruratini tug’diradi. Shu tariqa, mustamlakachilik — kapitalizmning eng yuqori darajasiga o‘tish jarayonida, iqtisodiy manfaatchilik va yangi bozorlarni egallash ehtiyojidan paydo bo‘lgan. Vladimir Lenin, o‘zining "Imperializm — kapitalizmning oxirgi bosqichi" asarida, mustamlakachilikni kapitalizmning tabiiy va inqirozli bosqichi sifatida tahlil qiladi. Leninning fikricha, kapitalizm rivojlanib, sanoat va moliya kapitali xalqaro miqyosda kengayib, global bozorlarni boshqarish va resurslarni o‘zlashtirish uchun mustamlakachilikni kuchaytiradi. Monopoliyalar — kapitalizmdagi kompaniyalar raqobatdan ustun bo‘lib, o‘z monopoliyasini o‘rnatadi. Bular ko‘pincha mustamlakalar va rivojlanayotgan davlatlar resurslarini ekspluatatsiya qilishga intiladilar. Kapitalning eksporti — rivojlangan kapitalist mamlakatlar o‘z kapitalini rivojlanayotgan hududlarga eksport qilib, ularda yangi bozorlar va resurslar topishga harakat qilishadi. Imperiyalizm — bu nafaqat iqtisodiy faoliyat, balki siyosiy va harbiy nazoratni ham o‘z ichiga oladi. Boshqa davlatlarning resurslarini egallash orqali kuchli kapitalist davlatlar o‘z iqtisodiy tizimlarini saqlab qolish va yanada mustahkamlashga intiladi. Iqtisodiy Resurslar va Ishchi Kuchini Ekspluatatsiya Qilish: Mustamlakachilikda, rivojlangan kapitalist mamlakatlar o‘z iqtisodiyotlarini rivojlantirish uchun mustamlakalardan tabiiy resurslar, xom ashyo va arzon ishchi kuchini tortib olishdi. Shu tariqa, mustamlakalar o‘z resurslarini boy berib, iqtisodiy ravnaqni kapitalist davlatlar foydasiga yaratib berdi. Global Bozorlarning Kengayishi: Mustamlakachilik orqali kapitalist davlatlar yangi bozorlarni egallashga harakat qilishdi. Xalqaro savdo kengayishi, yangi hududlarga kapitalning eksport qilinishi va sanoat mahsulotlarini sotish uchun yangi bozorlarni topish kapitalizmning rivojlanishiga turtki berdi. 2. Mustamlakachilik va Imperiyalizm Sovet tarixshunoslari marksizm-leninizm nazariyasiga asoslanib, mustamlakachilikni imperiyalizmning bir shakli sifatida baholadilar. Lenin, "Imperializm — kapitalizmning oxirgi bosqichi" asarida, mustamlakachilikni kapitalizmning o‘zining bozorini kengaytirish va yangi resurslarni qo‘lga kiritish usuli sifatida ko‘rsatgan. Sovet tarixshunoslari, shuningdek, mustamlakachilikni "imperializmning iqtisodiy mustamlakachiligi" deb ta’riflaganlar. Mustamlakachilik va imperiyalizm – bu ikkita tushuncha o‘rtasida o‘xshashliklar bor, ammo ular ba’zi jihatlarda farq qiladi. Mustamlakachilik - bu biror davlatning boshqa bir davlatning siyosiy, iqtisodiy yoki ijtimoiy resurslarini nazorat qilish, bu davlatning mustaqilligi va suverenitetini cheklash orqali o‘z manfaatlarini amalga oshirishdir. Mustamlakachilikda, bir davlat boshqa bir davlatni to‘g’ridan-to‘g’ri boshqaradi va bu davlatning iqtisodiy va siyosiy tizimlariga aralashadi. Buning klassik misoli sifatida, 19-20-asrlarda Yevropa davlatlari Afrika va Osiyodagi ko‘plab davlatlarni mustamlaka qilib, ularning tabiiy boyliklarini o‘zlashtirganini ko‘rish mumkin. Imperiyalizm esa, kengroq ma’noda, bir davlatning boshqa hududlarni o‘z nazoratiga olish yoki ularga ta’sir ko‘rsatish siyosatini ifodalaydi. Imperiyalizm mustamlakachilikdan farqli o‘laroq, faqat mustamlakalar bilan cheklanmaydi, balki iqtisodiy, siyosiy yoki madaniy dominatsiya orqali ham amalga oshiriladi. Imperiyalizm ko‘pincha mustamlakachilikning kengaygan shakli sifatida ko‘riladi, chunki bir davlat boshqa hududlar yoki mintaqalarda o‘z ta’sirini o‘rnatishga harakat qiladi. Shunday qilib, mustamlakachilik – bu imperiyalizmning bir shakli bo‘lib, asosan qo‘lyozma shaklda amalga oshirilgan siyosat edi, hozir esa imperiyalizm ko‘proq iqtisodiy va siyosiy dominatsiya shaklida ko‘rinadi. Bu ikki tushuncha tarixda ko‘plab davlatlar o‘rtasida kuchli nizolar va ziddiyatlarga sabab bo‘lgan. 3. Mustamlakachilikning Iqtisodiy Ta’siri Sovet tarixshunoslari mustamlakachilikni ko‘proq iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil qilganlar. Mustamlakalar asosan o‘z resurslarini, xom ashyolarini va ishchi kuchini metropoliyalarga taqdim etgan. Bunday tizim mustamlakalar iqtisodiyotini o‘zlashtirish va ularni rivojlantirishga emas, balki maqsadga yo‘naltirilgan holda ishlatish uchun qurilgan edi. Shuningdek, mustamlakachilikning ijtimoiy va iqtisodiy ta’siri o‘z milliy sanoatlarini rivojlantirishni cheklagan va mustamlakalarda yashovchi aholini past darajadagi mehnat kuchiga aylantirgan. 4. Mustamlakachilikning Ijtimoiy Ta’siri Mustamlakachilikning ijtimoiy ta’siriga Sovet tarixshunoslari katta ahamiyat berganlar. Mustamlakalar aholisi ko‘pincha zulm va ijtimoiy ajratishlarga duchor bo‘lgan. Sovet tarixshunoslari mustamlakachilarning mahalliy aholiga qarshi zulm, irqiy ajratish va madaniy assimilyatsiyani amalga oshirishni tanqid qilishgan. Mustamlakachilikning ijtimoiy ta’siri, ayniqsa, o‘z hududlarida mustamlakachilikka qarshi qarshilik va inqilobiy harakatlarning yuzaga kelishiga olib keldi. 5. Mustamlakachilikka Qarshi Qarshilik va Inqilobiy Harakatlar Sovet tarixshunosligi, shuningdek, mustamlakachilikka qarshi kurashni, xalqning ozodlik uchun kurashining bir shakli sifatida ko‘rsatgan. Bunday qarshiliklar va inqiloblar ko‘pincha xalqning o‘z huquqlarini qaytarish va mustamlakachilarga qarshi kurashishda faollashgan. Sovet tarixshunoslari, bu inqiloblarni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy inqirozlarni yengish uchun birinchi bosqich deb baholaganlar. 6. Sovetlar Ittifoqining Mustamlakachilikka Qarshi Siyosati Sovet Ittifoqi mustamlakachilikka qarshi kurashni o‘zining tashqi siyosatining muhim qismi deb bilgan. Sovet rahbarlari va tarixshunoslari mustamlakachilikka qarshi xalqaro kurashni qo‘llab-quvvatlaganlar. Sovet Ittifoqi, o‘zining yordami bilan, ko‘plab mustamlakalarda ozodlik harakatlarini qo‘llab-quvvatladi va dekolonizatsiya jarayonini rivojlantirishga intildi. 7. Mustamlakachilikning Madaniy Ta’siri Sovet tarixshunoslari mustamlakachilikning madaniy ta’sirini ham ko‘plab tahlil qilganlar. Mustamlakachilik tizimi ko‘pincha mahalliy xalqlarni o‘z madaniyati va tilidan ajratishga, ularni o‘zlashtirishga uringan. Sovet tarixshunoslari bu jarayonni madaniy imperializm sifatida tanqid qilishgan va xalqning o‘z madaniyati, tili va an’analarini saqlash uchun kurashganlarini ta’kidlaganlar. Sovet tarixshunosligi mustamlakachilik davrini kapitalizm va imperiyalizmning bir qisimi sifatida baholagan va mustamlakachilikni, asosan, iqtisodiy va siyosiy tizim sifatida tahlil qilgan. Mustamlakachilikka qarshi kurashlar esa xalqning ozodlikka intilishining ifodasi sifatida ko‘rilgan. Shu bilan birga, Sovet Ittifoqi mustamlakachilikka qarshi kurashning xalqaro miqyosda rivojlanishiga va mustamlakalarning ozodlikka erishishiga katta ahamiyat bergan. 2.2 Rossiya O‘rta Osiyo xalqlarini “madaniyatga olib kelgan” nuqtai nazari Rossiya imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqi tarixida O‘rta Osiyo xalqlarini "madaniyatga olib kelgan" nuqtai nazari keng tarqalgan va ko‘plab tarixshunoslar va siyosatshunoslar tomonidan tanqid qilingan. Ushbu nuqtai nazar, asosan, kolonial va imperiyalist siyosatni asoslashga xizmat qilgan va Rossiya va Sovetlar tomonidan o‘tkazilgan madaniy va ijtimoiy transformatsiyalarni “yaxshilik” sifatida taqdim etgan. Rossiya imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqi O‘rta Osiyo hududini XIX- XX-asrlarda bosib oldi va bu yerda ko‘plab ijtimoiy, siyosiy va madaniy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Rossiyalik hukmdorlar va Sovetlar, o‘zlarining siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirish uchun O‘rta Osiyo xalqlarini o‘z madaniyatlari va tizimlari bilan o‘zlashtirishga intilishdi. Ushbu "madaniyatga olib kelish" nuqtai nazari odatda quyidagi asosiy fikrlar bilan bog’liq Taraqqiyot va Madaniy o‘zgarishlar: Rossiya va Sovetlar O‘rta Osiyo xalqlarini “qadimiy va primitive” deb ko‘rib, ularni “yangi, ilg’or” madaniyatga olib kelish uchun turli islohotlar o‘tkazishdi. Bu jarayonlarda ta’lim, san’at, til, va diniy sohalar o‘zgarishga uchradi. Rossiya va Sovet ideologiyasi, O‘rta Osiyo xalqlarini "orqada qolgan" deb hisoblab, ularni ”taraqqiy topgan” madaniyatga qo‘shish niyatida edilar 6 . Diniy O‘zgarishlar: Rossiya imperiyasi va keyinchalik Sovetlar O‘rta Osiyo xalqlarining musulmon dinini va shariat qonunlarini zaiflashtirishga harakat qilishdi. Bu esa, o‘z o‘rnida, Rossiya va Sovetlarning o‘zlarining “laik” va “progressiv” deb atagan diniy va ijtimoiy tizimlarini o‘rnatishga imkon yaratdi. Ayniqsa, Sovetlar davrida dinni cheklash va diniy ta’limni pasaytirish siyosati amalga oshirildi. Sovet Ittifoqining O‘rta Osiyodagi yurtlarda amalga oshirgan islohotlari, ularning o‘z madaniyatini va ijtimoiy tizimini “madaniy jihatdan orqada qolgan” deb hisoblab, markaziy hukumat tomonidan o‘zgartirishga intilishdan iborat edi. Ushbu islohotlar orasida Ta’lim tizimi: Sovetlar O‘rta Osiyo hududida yangilangan ta’lim tizimini yaratishdi, bunda rus tilini o‘rganish, marksizm-leninizmni o‘rgatish va ilm-fan rivojiga alohida e’tibor qaratildi. Sotsializm va kollektivlashuv: Sovetlar, O‘rta Osiyo xalqlarining qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirishga urindilar. Bu jarayon, ayniqsa, dehqonlarning yerlarini yig’ish va sovxoz yoki kolxozlarda ishlashga majburlash bilan amalga oshirildi. Madaniyatni “erkinlashtirish”: Sovetlar, mahalliy an’anaviy madaniyatlarni, xususan, qadimiy san’at va musiqani yangilash, ijtimoiy hayotda islohotlar o‘tkazish va “yangi sovet madaniyatini” o‘rnatish maqsadida siyosat olib bordilar. Bu, asosan, sovet madaniyatining markazlashgan va rasmiy shakllarini o‘z ichiga olgan edi. “Madaniyatga olib kelish” fikri ko‘plab tarixchilardan va ilmiy doiralardan jiddiy tanqidlarga uchradi. O‘rta Osiyo xalqlarini orqada qolgan va madaniy jihatdan zaif deb ko‘rish, aslida, mustamlakachilik va imperiyalizmni asoslashga xizmat qilgan. Quyidagi nuqtalarda bu fikrlarning tanqidi mavjud: Imperializmni Asoslash: “Madaniyatga olib kelish” nuqtai nazari, aslida, Rossiya va Sovet imperiyalarining O‘rta Osiyodagi iqtisodiy va siyosiy ekspluatatsiyasini asosladi. O‘sha davrda, O‘rta Osiyo xalqlariga qarshi qo‘llanilgan kuchli siyosiy repressiya va madaniy o‘zgartirishlar, imperiya manfaatlarini amalga oshirishning asosi bo‘lib xizmat qildi. Mahalliy Madaniyatning Qadrini Tushunmaslik: Ushbu qarash mahalliy madaniyat va urf-odatlarning o‘ziga xosligini inkor etgan. O‘rta Osiyo xalqlari o‘z madaniyatlari, diniy va ijtimoiy tizimlarida rivojlangan va tarixan o‘ziga xos bo‘lgan. Siyosiy Ozodlikka Qarshi Kurash: Madaniyatga olib kelish haqidagi fikr, aslida, ko‘p hollarda mahalliy xalqlarning siyosiy va ijtimoiy erkinliklariga qarshi kurashni o‘zida mujassam etgan. Sovetlar va Rossiya, ko‘pincha O‘rta Osiyo xalqlarining o‘z-o‘zini boshqarish huquqini cheklashga va ularni markaziy hukumatga bo‘ysundirishga intilganlar. Iqtisodiy ekspluatatsiya: Mustamlakachilik davrida mahalliy xalqlar o‘z resurslarini (masalan, tabiiy boyliklar, yerlar, mehnat) mustamlakachilarga taqdim qilishga majbur bo‘lgan. Bu esa mahalliy iqtisodiy tizimlarni zaiflashtirib, ko‘plab mintaqalarda iqtisodiy taraqqiyotni cheklagan. Mahalliy aholining mehnati arzonlashtirilgan, va ko‘plab boyliklar (masalan, oltin, paxta, neft) Yevropa davlatlariga oqib, ularning iqtisodiy qudratini oshirgan. Madaniy va ma’rifiy ta’sir: Mustamlakachilar mahalliy xalqlarning madaniyatini va an’analari bilan ko‘pincha ta’na qilgan. Yevropa madaniyatini o‘rnatish va mahalliy tillarni, dinlarni va urf-odatlarni yengish orqali, ko‘plab xalqning o‘z madaniyatiga bo‘lgan hurmati va qadr-qimmati susaygan. Shu bilan birga, mahalliy xalqlarga ta’lim berish ham juda cheklangan va faqat mustamlakachilarni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan bilimlar taqdim etilgan. Siyosiy suverenitetni yo‘qotish: Mustamlakachilar mahalliy xalqlarning siyosiy mustaqilligini to‘liq yo‘q qilgan. Mahalliy rahbarlar va hukmdorlar ko‘pincha siyosiy hokimiyatni saqlab qololmaganlar va ko‘plab mamlakatlarda mustamlakachilar o‘zlarining diktatorlik uslublarini qo‘llagan. Bu esa mahalliy xalqlarda o‘z-o‘zini boshqarish imkoniyatini cheklagan. Ijtimoiy adolatsizlik va segregatsiya: Mustamlakachilikning bir qismi sifatida ko‘plab ijtimoiy qatlamlar va sinflar o‘rtasida ajralishlar kiritilgan. Mustamlakachilar ko‘pincha mahalliy xalqlarga nisbatan ayrim huquqlarni cheklashgan, diskriminatsiya va segregatsiya tizimlarini o‘rnatishgan. Masalan, Yevropa davlatlari Afrika, Osiyo va Amerika qit’alarida o‘zlari uchun maxsus imtiyozli huquqlarni belgilagan. Mahalliy xalqlarning qarshiliklari: Qurolli qarshiliklar: Mahalliy xalqlar mustamlakachilarga qarshi turli janglar va qo‘zg’olonlar o‘tkazgan. Masalan, Hindistonda 1857-yilda inglizlarga qarshi bosh ko‘tarish (Sepoy mutiny), Afrikada Fransuzlar va Belgiya mustamlakachilariga qarshi ko‘plab isyonlar va qo‘zg’olonlari bunga misoldir. Bu qarshiliklar, albatta, ko‘plab qon to‘kkan va ko‘plab odamlarning hayotiga ziyon yetkazgan, ammo bu harakatlar mustamlakachilarga qarshi kurashning ramzi bo‘lib qolgan. Intellektual va madaniy qarshilik: Mahalliy xalqlar o‘zlarining madaniyatini saqlab qolishga va rivojlantirishga intilgan. Ko‘plab sohalarda, masalan, san’at, adabiyot, va ta’limda qarshilik ko‘rsatganlar. Hindistonda Gandi va boshqa milliy yetakchilarning tinch qarshiliklari mustamlakachilarga qarshi bir asosiy vosita bo‘lgan. Shuningdek, ko‘plab afrikalik rahbarlar o‘z xalqlarining huquqlarini himoya qilishga intilib, mustamlakachilar tomonidan o‘rnatilgan siyosatni yengishga urinishgan. Mustamlakachilarga qarshi diplomatik va siyosiy qarshilik: Ko‘plab mustamlakalar mustamlakachilarga qarshi xalqaro maydonda diplomatik harakatlar amalga oshirishgan. Ba’zi hollarda, mustamlakachilar o‘z hukumatlarini o‘zgartirishga yoki avtonomiyani olishga harakat qilganlar. Masalan, Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlaridan so‘ng ko‘plab mustamlakalar mustaqillikni qo‘lga kiritgan (masalan, Hindiston 1947-yilda, Afrika davlatlari 1960-1970-yillarda). 2.3 O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilikka qarshi kurashi O‘rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilikka qarshi kurashi tarixda juda muhim o‘rin tutadi, chunki bu hududlar XIX-XX-asrlarda Rossiya imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqi tomonidan bosib olingan va bu bosqinlarga qarshi turli inqilobiy harakatlar va qarshilik ko‘rsatildi. Mustamlakachilikka qarshi kurash O‘rta Osiyo xalqlarining mustaqillik uchun bo‘lgan intilishlarini aks ettiradi, bu kurashlar iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy erkinlik uchun bo‘lgan kurashlar sifatida yuzaga keldi. 1. Rossiya Imperiyasining Bosqini XIX asrning o‘rtalaridan boshlab, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoga qarshi ekspansion siyosatini boshladi 7 . 1860-yillarda boshlangan bu jarayon, o‘sha davrda Rossiya imperiyasining geografik chegaralarini kengaytirish va yangi bozorlar, resurslar va strategik hududlarni egallash maqsadida amalga oshirildi. Rossiya imperiyasining bosqinlari davomida O‘rta Osiyo xalqlari, asosan, Turkiston, Farg’ona vodiysi, Buxoro, Xiva va Xorazmda qarshilik ko‘rsatdilar. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududidagi mustamlakachilik siyosati XIX-asrning o‘rtalaridan boshlab boshlanib, XX-asr oxiriga qadar davom etdi. Bu jarayon O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy, madaniy va siyosiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi va mustamlakachilik davrini boshlab berdi. Rossiyaning O‘rta Osiyoga kirib kelishi va bu hududlarni bosib olishning bir nechta omillari, jarayonlari va natijalari mavjud. Strategik manfaatlar: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo hududini o‘zining janubiy chegaralarini himoya qilish va Hindistondagi Britaniya mustamlakasiga qarshi strategik manfaatlar nuqtai nazaridan egallashni xohlagan. Ayniqsa, Rossiya va Britaniya o‘rtasida “Buyuk o‘yin” nomi bilan tanilgan geosiyosiy raqobat mavjud edi, va O‘rta Osiyo Britaniya tomonidan boshqarilgan Hindiston uchun tahdid sifatida ko‘rilgan. Rossiya imperiyasi o‘zining janubiy chegaralarida yashayotgan turkiy, musulmon va boshqa xalqlarni siyosiy va iqtisodiy nazorat ostiga olishni maqsad qilgan edi. Bu hududlarda mustamlakachilik va imperiyalizmni o‘rnatish, Rossiya uchun uzoq muddatli nazoratni ta’minlashga yordam berardi. Qo‘qon xonligi XIX-asrda O‘rta Osiyoning eng kuchli siyosiy tuzilmalaridan biri edi. 1860-yillarda Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligi bilan to‘qnashishga kirishdi. 1865-yilda Rossiya qo‘shinlari Toshkentni egallab, Qo‘qon xonligining hududiga kirishdi. 1876-yilda Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligini butunlay zabt etib, uni o‘z hududiga qo‘shib oldi. Xiva xonligi ham Rossiya imperiyasining bosqinchilik siyosatiga qarshi kurashgan hududlardan biri bo‘ldi. Xiva xonligi mustaqil bo‘lib, Rossiya imperiyasi bilan doimiy to‘qnashuvlarda bo‘lgan. 1873-yilda Rossiya imperiyasi Xiva xonligini bosib oldi va uni to‘liq o‘z nazoratiga oldi. Bu bosqin Xiva xonligining siyosiy tuzilishini tamomila o‘zgartirdi va Rossiya imperiyasining mustamlakachilik tuzumi kuchayib ketdi. Diniy repressiya: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xalqlarining diniy erkinliklarini chekladi. Musulmon diniy tuzilmalari va madaniy qadriyatlari, ayniqsa, shariat qonunlari, Rossiya hukumatining ta’siri ostida zaiflashdi. Ta’lim islohotlari: Rossiya imperiyasi o‘zining madaniy va siyosiy ta’sirini kuchaytirish uchun ta’lim tizimini o‘zgartirdi va O’rta Osiyo ham rus tilida ta’lim olish majburiyatlari joriy etdi, bu esa mahalliy madaniyat va tilga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 2. O‘rta Osiyo Xalqlarining Dastlabki Qarshilik Harakatlari Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo hududlariga kirib kelishi boshlanishi bilan, bu hududlarning turli xalqlari, jumladan, qozoqlar, turkmanlar, o‘zbeklar va boshqa turkiy xalqlar mustamlakachilarga qarshi turli shakllarda qarshilik ko‘rsatganlar. Dastlabki qarshiliklar asosan harbiy to‘qnashuvlar va qo‘zg’olonlar ko‘rinishida yuzaga keldi. Qo‘qon xonligi Rossiya imperiyasining bosqinchiligi bilan qarshi kurashgan birinchi muhim hududlardan biri bo‘ldi. 1860-yillarda Qo‘qon xonligi Rossiyaning kengayishiga qarshi kuchli qarshilik ko‘rsatdi, ammo 1876-yilda Rossiya qo‘shinlari xonlikni egallab, mustamlaka boshqaruvini o‘rnatdi. Qo‘qonlikning zabt etilishi O‘rta Osiyo xalqlarining qarshilik harakatlarining dastlabki yirik bosqichini tugatgan bo‘ldi. Xiva va Buxoro xonliklarida ham Rossiya imperiyasining ekspansiyasiga qarshi faol qarshiliklar davom etdi. 1873-yilda Xiva xonligi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi, ammo bu hududda turli xalqlar, ayniqsa, qo‘zg’olonchilar va mahalliy jangchilar, ruslarning harbiy harakatlariga qarshi kurashni davom ettirdilar. Buxoro xonligi ham o‘z mustaqilligini saqlab qolish uchun turli siyosiy va harbiy harakatlar qildi, ammo 1920-yillarda Sovetlar tomonidan uning siyosiy tuzilishi va hokimiyati ham zabt etildi. O‘rta Osiyo xalqlarining Rossiya imperiyasining bosqinchiligiga qarshi ko‘rsatgan dastlabki qarshilik harakatlari XX-asrning boshlaridan boshlab kuchayib, turli shakllarda amalga oshirildi. Bu qarshiliklar, asosan, mahalliy mustaqillikni saqlash, milliy o‘zlikni himoya qilish va diniy erkinlikni ta’minlashga qaratilgan edi. Rossiya imperiyasining bosqini va mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashgan harakatlar harbiy qo‘zg’olonlar, siyosiy qarshiliklar, ijtimoiy to‘ntarishlar va madaniy himoya shaklida ko‘rinish berdi. Qo‘qon xonligi Rossiya imperiyasining bosqinchiligiga qarshi kurashgan birinchi muhim hududlardan biri bo‘ldi. Qo‘qon xonligi XIX-asrda O‘rta Osiyo hududidagi eng kuchli siyosiy tuzilmalaridan biri edi. Rossiya imperiyasining 1860- yillarda Qo‘qon xonligiga qarshi ekspansiyasi boshlanishi bilan, mahalliy hukmdorlar va jangchilar Rossiyaning bosqinlariga qarshi kurashishdi. Qo‘zg’olonlar va janglar: Rossiya qo‘shinlari Qo‘qon xonligini zabt etish uchun bir nechta janglar o‘tkazdi, ammo xonlikning mahalliy harbiy rahbarlari va xalq tomonidan kuchli qarshilik ko‘rsatildi 8 . Qo‘qon xonligi hududida ko‘plab yerli qo‘zg’olonchilar, ayniqsa, dehqonlar va yer egalari Rossiya imperiyasining bosqinchiligi va kollektivlashtirishga qarshi isyon ko‘tarishdi. Xonlikni egallash (1876-yil): Oxir-oqibat, 1876-yilda Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligini to‘liq zabt etib, uni O‘zbekistondagi boshqaruv markaziga aylantirdi. Ammo bu jarayon, mahalliy xalqlar va elatlarning qarshiliklarini kuchli usullar bilan bostirishni talab qildi. Xiva xonligi ham Rossiya imperiyasining ekspansionist siyosatiga qarshi turli shakllarda qarshilik ko‘rsatdi. Xiva xonligi mustaqil bo‘lib, Rossiya imperiyasining qator hududlariga qarshi faqat harbiy, balki siyosiy qarshilikni ham o‘tkazgan. Xiva xonligining bosqini 1873-yilda Rossiya imperiyasi Xiva xonligini to‘liq zabt etdi. Bu bosqinning natijasida mahalliy xalqlar, ayniqsa, qo‘shinlar Rossiya imperiyasining qo‘shinlari va hukumatiga qarshi kurashishga harakat qilishdi. Xivada o‘tkazilgan bosqinlar, mahalliy xalqlarning mustamlakachilikka qarshi kurashining bir qismiga aylandi. Xiva hududida ko‘p hollarda, xalq orasida ajratilgan va yirik mustamlakachilikka qarshi harakatlar yuzaga keldi. Buxoro xonligi, Rossiya imperiyasining bosqinchiligiga qarshi uzoq davom etgan kurashlardan biriga guvoh bo‘ldi. 1868-yilda Rossiya imperiyasi Buxoro xonligini protektorat sifatida o‘z nazoratiga oldi, ammo bu xonlikning mustaqil siyosatini saqlab qolish niyatida bo‘lgan xalq va siyosiy kuchlar Rossiyaga qarshi harakatlarni davom ettirishdi. Siyosiy qarshilik: Buxoro xonligining diniy rahbarlari, zodagonlar va mustaqillikka intilgan boshqa guruhlar, Rossiyaning siyosiy nazoratini cheklashga urindilar. Buxoroda ijtimoiy va diniy qarshiliklar kuchaygan va mahalliy aholi orasida Rossiya imperiyasiga qarshi noroziliklar kuchaydi. Buxoro Xalq Inqilobi (1920): 1920-yilda Sovet Ittifoqining Buxoroni egallashi bilan birga, Buxoro xonligining mustamlakachilikka qarshi kurashlari kuchaygan. Buxoroda Sovetlarga qarshi muqobil harakatlar va qo‘zg’olonlar yuzaga keldi, bu jarayon Sovetlarning O‘rta Osiyo hududida o‘z hokimiyatini o‘rnatishining muhim bosqichiga aylandi. Turkmaniston va Qozog’iston hududlarida ham Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi ko‘plab harakatlar bo‘ldi. Turkmaniston: 1880-1890-yillarda Turkmaniston hududida Rossiya imperiyasining ekspansiyasiga qarshi ko‘plab milliy qo‘zg’olonlar yuz berdi. Ayniqsa, 1881-yilda Ashxobod yaqinida bo‘lgan janglar mashhurdir. Bu qo‘zg’olonlar, o‘z hududlarini himoya qilishga intilgan turkmanlar tomonidan amalga oshirildi.Qozog’iston: Qozog’istonda ham Rossiya imperiyasining bosqinlariga qarshi janglar davom etdi. 1860-1870-yillarda Qozog’istonning janubidagi hududlarda, ayniqsa, qozoq dehqonlari va qo‘shinlari Rossiya qo‘shinlariga qarshi kurashdilar. Bu kurashlarning aksariyati yer masalalari va mustamlakachilikka qarshi bo‘lgan siyosiy noroziliklar bilan bog’liq edi. 3. O‘rta Osiyo Xalqlarining Sovet Davridagi Qarshiliklari Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan bosqinlar keyinchalik Sovet Ittifoqi tomonidan davom ettirildi. 1950-yillarga kelib, Sovetlar O‘rta Osiyo hududini to‘liq nazorat qilishga muvaffaq bo‘ldilar. Biroq, bu davrda ham mustamlakachilikka qarshi kurash davom etdi. 1950-1960-yillarda mustamlakachilik siyosati biroz yumshadi, ijtimoi xalqning ahvoli tubdan o’zgardi. Iosif Stalinni vafoti va Stalin davrinni qoralanish kuchaydi. O’rta Osiyo ta’limga, sog’liqni saqlash tizimiga, e’tibor berila boshlandi. XULOSA Mustamlakachilik davri O‘rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirgan va bu davrning ilmiy tahlil qilinishi, shuningdek, mahalliy xalqlarning qarshiliklari va mustamlakachilik siyosatining oqibatlari bugungi kunda ham muhim ilmiy tadqiqotlar obyekti hisoblanadi. XX-asrning 50-60 yillarida ilmiy munozaralar, asosan, mustamlakachilik va imperiyalizmning salbiy ta’siri, uning iqtisodiy, siyosiy va madaniy natijalari haqida keng muhokama olib borilgan. Ushbu munozaralar mustamlakachilikning mustaqil davlatlar va xalqlar uchun nima ekanligini yaxshiroq tushunishga imkon bergan va ilmiy qarashlarning rivojlanishiga turtki bo‘lgan. XX-asrning 50-60 yillarida ilmiy doiralarda mustamlakachilikning turli jihatlari o‘rganila boshlandi. Bular orasida mustamlakachilikning iqtisodiy ekspluatatsiyasi, madaniy so‘ndirish, va mahalliy xalqlarning qarshilik ko‘rsatishlari masalalari alohida o‘rin tutgan. Bu davrda ko‘plab tarixchilar va siyosatshunoslar mustamlakachilikni nafaqat iqtisodiy talon-toroj sifatida, balki mahalliy xalqlarni ijtimoiy va siyosiy jihatdan zaiflashtirish va ularning madaniyatini yengish sifatida ham ko‘rishga boshladilar. Bu ilmiy qarashlar kelajakdagi mustamlakachilik tarixini tahlil qilishda muhim rol o‘ynadi va mustamlakachilik davrining ta’sirini yanada chuqurroq tushunishga imkon berdi. O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davriga bo‘lgan ilmiy qarashlarning kelajakdagi tadqiqotlarga ta’siri: O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri, ayniqsa, Rossiya imperiyasining bu mintaqaga bo‘lgan ta’siri ko‘pchilik ilmiy tadqiqotlarda muhokama qilindi. XX-asrning o‘rtalaridan boshlab, Rossiyaning O‘rta Osiyo xalqlarini qanday yo‘l bilan mustamlaka qilganligi, mahalliy xalqlar va siyosiy tuzilmalar bilan qanday munosabatda bo‘lganligi, shuningdek, ularning qarshilik harakatlari keng tahlil qilindi. Mustamlakachilik davrining iqtisodiy ekspluatatsiyasi va siyosiy boshqaruvi, mahalliy xalqlarning madaniy va ijtimoiy strukturasi ustida qilingan ta’sirlarni o‘rganish kelajakdagi ilmiy tadqiqotlar uchun muhim yo‘nalishlarni yaratdi. Bu ilmiy qarashlar O‘rta Osiyo mintaqasidagi mustamlakachilik davrining tafsilotlarini tushunishda katta yordam berdi. Mustamlakachilikning salbiy ta’siri: Mustamlakachilik davrida O‘rta Osiyo xalqlari iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan jiddiy zarar ko‘rdi. Rossiyaning siyosiy boshqaruvi mahalliy tuzumlarni zaiflashtirib, resurslarni talon-toroj qilish natijasida mintaqaning iqtisodiy holati susaygan. Mahalliy xalqlarning qarshiliklari: Mahalliy xalqlar mustamlakachilarga qarshi turli kurash va isyonlarni olib borgan, bu esa mustamlakachilar uchun katta qiyinchiliklar yaratgan. Qarshilik ko‘rsatish nafaqat qurolli kurashda, balki madaniy va intellektual sohalarda ham amalga oshirilgan. Ilmiy qarashlarning rivojlanishi: Mustamlakachilik davriga bo‘lgan ilmiy qarashlar XX-asrning 50-60 yillarida chuqurlashib, kelajakdagi tadqiqotlar uchun mustamlakachilikning iqtisodiy va ijtimoiy natijalarini o‘rganishning ahamiyatini oshirdi. Shuningdek, O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davriga bo‘lgan qarashlar mustamlakachilikning boshqa mintaqalardagi ta’siriga nisbatan umumlashtirilgan. O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davriga oid ilmiy tadqiqotlar, bugungi kunda bu davrning murakkabliklarini va ta’sirlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu sohada olib borilgan ilmiy ishlar kelajakdagi izlanishlarga yo‘l ochib, mustamlakachilik davrining turli jabhalarini batafsilroq o‘rganishga imkon yaratadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Asosiy adabiyotlar 1. Akilov, A. O‘rta Osiyo va Rossiya: o‘zaro aloqalar tarixi. Toshkent: Ma’naviyat 2006.-52b kitob. 2. Akramov, B. O‘rta Osiyoning mustamlakachilik davri: tarixiy o‘rganishlar va qarashlar. Toshkent: Sharq. 2008. - 89b. 3. Aminov, K. O‘rta Osiyo tarixining umumiy kursi. Toshkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti. 1992. -123b. 4. Gumilyov, L. N. Nomadlar va imperiyalar: O‘rta Osiyo tarixi. Moskva: Yedinstvo. 2004.-156b. 5. Holovaty, V. Imperializm va mustamlakachilik: tarixiy tahlil. O‘zbekistan tarixshunosligi.2011 34 – 45 – 67b. 6. Karimov SH, Turg unov I., Shamso tdinov R. Vatan tarixi. Uchinchi kitob.ʻ ʻ Toshkent: Sharq. 1997. 255b. 7. Kovalev, A. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga ta’siri. Moskva: Nauka. 1998. 8. Murtazayevaning umuiy tahriri ostida.Toshkent: Yangi asr avlodi. 2003.79b. 9. Saidov, N. Xalqaro munosabatlar va mustamlakachilik. Toshkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti. 2015. 45b. 10. Shoniyozov, A. O‘rta Osiyo tarixining siyosiy jihatlari. Toshkent: Sharq. 2000. 155b. 11. Tikhomirov, M. N. "O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri." 1963.67b 12. Xudoykulov, M. O zbek hajviy publitsistika asoschisi. « ʻ O zbek tili va ʻ dabiyoti » 2014. 2-27-35b. 13. Yusufov, T. « Mustamlakachilik va imperiyalizm O‘rta Osiyo misolida ». Toshkent: 2014. 98b O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi. O zbekiston Respublikasi. Ensiklopediya. Toshkent: O zbekiston, 1997 y.ʻ ʻ II. Elektron manbalar 1. https://fayllar.org/sovet-tuzumining-qatagon-siyosati.html 2. https://www.Kitob.uz 3. https://www.ziyonet.com

 O‘rta Osiyo tarixining mustamlakachilik davri masalasi borasidagi ilmiy munozaralar ( XX asrning 50-60 yillarida)

Sotib olish