Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 93.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

4 Sotish

O’rta Osiyo tarixining Yevropa olimlari asarlaridagi tahlili va o’rganilishi

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 2-3 I BOB. XIX-XX ASR BOSHLARIDA YEVROPA OLIMLARI ASARLARIDA O’RTA OSIYO XALQLARI TARIXINING O’RGANILISHI 1.1 Sharqshunoslikning rivojlanishi va XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganish ................................................................................ 4-6 1.2 O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganishda V.V. Bartoldning o'rni ................. 7-13 II BOB. G‘ARB MAMLAKATLARIDA MARKAZIY OSIYO TARIXINING O‘RGANILISHI 2.1 XIX - XX asr boshlarida Sharq tarixining o’rganilishi …………………… 14-17 2.2 XX asr boshlarida Turkistonda tarix fani ……………….………………… 18-25 XULOSA …………...……………………………………………………………. 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………….……………………………. 27 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o’tgan 1 . Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi. Tadqiqotning ob’ekti. O’rta Osiyo tarixining Yevropa olimlari asarlaridagi tahlili va o’rganilishi. Tadqiqotning predmeti. XIX-XX asrlarda Chor hukumatining O’rta Osiyoda amalga oshirgan ishlari va ularni adabiyotlarni tahlil qilgan holda o’rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi. O’rta Osiyo tarixining o’rganilishidagi asosiy adabiyotlarni tahlil qilish va ularga tug’ri yondasha bilish kurs ishining maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifasi. Yevropa olimlari asarlarini bo’limlarga bo’lgan holda o’ragnish: XVIII asrda rus sharqshunosligi tarixida Sharqqa oid tarixiy, etnografik materiallarni muntazam yig'ish: qo'lyozma holidagi bir qator turkiycha lug'atlar; «Ker» maktabi va o'rta o'quv yurtlarida tatar va turk tillarini o'qitish; chuvash, tatar va turk tillaridagi birinchi qo'lyozmalar nashr etilishi orqali tahlil qilish. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. 2 Mavzuning o’rganilish darajasi. Saidqulov T.S. O'rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «O'qituvchi» 1993 у, Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va taraqqiyot uchun kurash . T. «Universitet» 2000 y, B.Ahmedov, "Istochniki istorii Uzbekistana " Tashkent, 2001, Levi Scott C(2012). “Early Modern Central Asia in World History”, SH.S. Kamoliddin. “Markaziy Osiyo Tarixi Tarixshunosligining Dolzarb Muammolari”, Ravshan Madjidovich Abdullayev 2013 “The History of public and Cultural Reformation in the Caucasus and Central Asia”, Abulqosimova Sabina, Mavlonova Sabina, Qaxarov Asrbek, Xurshid Samatov Markaziy Osiyo mutafakkirlarning jamiyat to`g`risidagi qarashlar // Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali. 2023 kabilardan foydalanildi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib, tadqiqot umumiy 30 betni tashkil etadi.ʻ 3 I BOB. XIX-XX ASR BOSHLARIDA YEVROPA OLIMLARI ASARLARIDA O’RTA OSIYO XALQLARI TARIXINING O’RGANILISHI 1.1 Sharqshunoslikning rivojlanishi va XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganish. XIX asr boshlaridan chor hukumati SHarqdagi siyosatini faol-lashtirdi. «Kerning ilmiy va amaliy sharqshunoslikning Rossiya uchun qanchalik ahamiyatliligini chuqur tushungan hamda endi tug'ilib kelayotgan rus sharqshunosligining porloq kelajagini oldindan ko'ra bilgani holda olib borgan ilmiy amaliy faoliyati, deb yozadi A. N. Kononov, XIX asrning boshlarida Akademiyaning (1803) yangi reglament, dorilfununlarning (1804) birinchi umumiy ustavida, va nihoyat, Osiyo muzeyi tuzilishida o'z ravnaqini topdi. XVIII asrda rus sharqshunosligi tarixida SHarqqa oid tarixiy, etnografik materiallarni muntazam yig'ish boshlandi: qo'lyozma holidagi bir qator turkiycha lug'atlar tuzildi; «Ker» maktabi va o'rta o'quv yurtlarida tatar va turk tillarini o'qitish boshlandi; chuvash, tatar va turk tillaridagi birinchi qo'lyozmalar nashr etildi. Rus turkshunosi A. N. Kononovning fikricha, mamlakatimizdagi sharqshunoslik tarixining 1917 yilgacha bo'lgan davri ikkita teng bosqichga bo'linadi; 1854-1855 yillargacha SPb dorilfununining sharq tillari fakulteti tuzilgungacha bo'lgan davr va undan keyingi, to 1917 yilgacha bo'lgan davrlarga bo'linadi 2 . Sharqshunoslik bo'yicha FA muxbir a'zosi etib saylangan (1810 y.) birinchi rus olimi Georgiy Ivanovich Spasskiydir (1783-1864 y.). G. 1. Spasskiyning ko'plab asarlari bor. Uning «Drevnosti Sibiri» maqolasi biz uchun ayniqsa ahamiyatli bo'lib, unda keyinchalik runiy-turkiy obidalar deb tan olingan sirli yozuvlar to'g'risida maqola bor. A. N. Kononov G. I. Spasskiyni «Sibirskiy vestnik Jurnali asoschisi deb to'g'ri aytadi, biroq, uni «Aziatskiy vestnik Jurnali asoschisi deb ham atashadi. «Biblioteka dlya Chteniya chteniya» va va Aziatskiy yestnik vestnik jurnallari asoschisi O. I. 2 Saidqulov T.S. O'rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «O'qituvchi» 1993 у. 145 b 4 Senkovskly edi. 1818 yil 11 noyabrda Fanlar akademiyasida Osiyo muzeyi tuzildi. U Rossiyada O'rta Osiyo va sharqshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristian Davidovich Fren (1782-1851) tayinlandi. Bu arabshunos, eronshunos, turkshunos olim Meklenburg-SHver gertsogligida, Rostokda tug'ilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi bo'ldi. SHarqshunos O. G. Tixsen rahbarligida SHarq tillarini o'rgandi, numizmatika va fiqh blan shug'ullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magistra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda Qozon dorilfununi SHarq kafedrasi professori vazifasini tasdiqladi. 1815 yilda esa shu dargohning tarix-filologiya fakulteti dekani etib saylandi. Qozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikroq asar chop etdi. XIX asr boshlarida O'rta Osiyoga kelgan sayyohlar va elchilar olib ketgan tarixiy qo'lyozmalar rus sharqshunoslarini qiziqtirdi va O'rta Osiyoning XVI- XVIII asrlardagi tarixiga oid dastlabki ma'lumotlar Rossiyaga shu vaqtlarda kirib kela boshladi. Chunonchi Negri elchixonalari 1800 yilda Buxorodan olib kelgan «Muqimxon tarixi» frantsuz tilida bosilib, 1824 yilda sharqshunos O. I. Senkovskiy tomonidan e'lon qilindi 3 . XIX asr o'rtalarida Rossiyada kapitalizm rivojlannshi bilan yangi-yangi mustamlakalarni bosib olish harakati kuchaydi. CHor Rossiyasining harbiy- siyosiy, iqtisodiy qudrati oshganligi O'rta Osiyoga nisbatan bosqinchilik faoliyatini kuchaytirdi. SHu niyatda Nikolay 1 1854 yil 22 oktyabrda Sankt- Peterburg dorilfununida SHarq tillari bo'limini SHarq tillari kulliyotiga ARA aylantirish haqidagi farmonga imzo chekdi. Ana shu yangi kulliyotda arab, fors, turk-tatar, mo'g'ul-qalmoq, xitoy, ibriy (yahudiy) arman, gurji, manchjur tillari kafedralari ochildi. 1855 yil avgust oyida dorilfununning SHarq tillari kulliyotida kafedralarni 3 Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va taraqqiyot uchun kurash . T. «Universitet» 2000 y. 89b 5 lingvistik tarzda bo'lishdan tashqari yana madaniy-tarixiy yo'nalishlar bo'yicha ham bo'lishga qaror qilindi: 1) arab-fors, turk-tatar tillari; 2) mo'g'ul-qalmoq-tatar tillari; 3) xitoy-manchjur tillari; 4) yahudiy-arab tillari; 5) arman-gurji-tatar tillariga qarab kafedralar bo'lindi. Turkiy tillardan turk, ozarbayjon, chig'atoy, qozoq, uzbek tillari puxta o'qitilardi. Uquv dasturiga o'zgarishlar loyihasi 1856 yilda amalga oshirildi. 1.2 O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganishda V.V. Bartoldning o'rni 6 Sharq tarixi kafedrasining tashkil etilishi yuqori malakali tarixchi mutaxassislar tayyorlash bilan ayni vaqtda Sharq mamlakatlari va ayniqsa Osiyo tarixini va istoriografiyasini chuqurroq ishlab chiqish uchun muhim zamin yaratdi. Bu tashabbusning boshlovchilaridan biri Vasiliy Vasil'evich Grigor'ev (1816- 1881) edi. U, Peterburgda, badavlat oilada tug'ilib, yaxshi ta'lim-tarbiya olgan. Grigor'ev 1831 yili dorilfununning falsafa fakulteti qoshidagi SHarq bo'limiga o'qishga kirdi va prof. O. I. Senkovskiy qo'lida arab, fors va turk tillarini o'rgandi. Dorilfununni a'lo darajada tamomlagani uchun Grigor'evga 1834 yil lyunida fan nomzodi unvoni berildi va u 1919 yil kuzida sharqshunoslik, tarix- filologiya, huquqshunoslik kulliyotlari tugatilib, o'rniga ijtimoiy fanlar kulliyoti ochildi. Rossiya TIM (Tashqi ishlar vazirligi) SHarq tillari departamenti o'quv bo'limiga ishga olindi. Ikki yildan so'ng O. I. Senkovskly uni fors till bo'yicha professorlik unvoniga tayyorlanishgz taklif etdi. Bu orada ustozi bilan munosabati buzildimi, boshqa sababdanmi, V. V. Grigor'ev o'sha vaqtda Odessaga, Rishel'e muzeyiga professorlik lavozimiga ishga taklif qilindi 4 . 1838-1844 yillarda u shu erda ishladi. Odessada u Oltin Urda xonlarining rus ruhoniylariga bergan yorliqlari haqida dissertatsiya ezdi va tarix fanlari magistri unvoniga sazovor bo'ldi. 1845 yilda Grigor'ev Peterburgga qaytib, RGO - Rus geograflari Jamiyati va RAO - Rus arxeologlari jamiyati (1846) tashkil qilishning tashabbuskorlaridan biri bo'ldi. U 1851 yilda Orenburgga ishga keldi. 1853 yilda Grigor'ev Oqmachit shahrining bosib olinishida safar devonxonasi konsul'tatsiyasi) boshlig'i bo'lib qatnashdi. 185362-yillarda Orenburg qozoqlari oblastining devonbegisi (uprav, delami kantselyarii) bo'lib ishladi. V. L. Vyatkinning (1859-1932 y.) inqilobgacha nashr etilgan ilmiy asarlari eng qimmatli manbalardir. V. L. Vyatkin o'z hayotini, kuch-g'ayrati va bilimini insonlarga bag'ishlagan yirik rus olimi edi. Uning arxeologik maktabi ham, ustozlari ham yo'q edi. U mustaqil o'qigan bilimdon, iqtidorli o'lkashunos edi. SHuning uchun ham arxeologik qazilmalarni u «fan o'rgatganday» emas, o'zicha olib borardi. V. V. 4 B.Ahmedov, "Istochniki istorii Uzbekistana " Tashkent, 2001. 75b 7 Bartol'd aytganidek, u «Samarkand obidalarining ajoyib bilimdoni» edi. Vasiliy Lavrent'evich Vyatkin Samarqandga Toshkent o'qituvchilar seminariyasini tugatgach kelgan edi. Uzbek, fors, tojik kabi bir necha tillami mukammal bilgan yosh olim shaharning tarixi, noyob qo'lyozmalarini, vaqfnoma, xalq afsona va dostonlarini yig'ish va tarjima qilish bilan shug'ullandi. Bular unga hanuzgacha o'z qimmatini yo'qotmagan Ilmiy asarlar yozish imkonini berdi. U tarix, iqtisod, madaniyat, etnografiya bilan qiziqdi. Mir Abu Tohir xoja Samarqandiyning «Samariya» sini ruschaga tarjima qildi. So'ng Imom Abdulfozil Muhammad bin Abdujalil bin Abdumalik bin Haydar as Samarqandiyning “qandiyoyi Xurd” (Kichik qandiya) asari qo'lyozmasining birinchi qismini tarjima qildi. Bu qo'lezma Samarqandning turli mozorlari bayonini va shahar tarixiga oid bir qator qimmatli ma'lumotlaripi o'z ichiga olgan. Keyin u «Boburnoma» ning ancha qismini, Muhammad Solihning «Risolasini, Samarqandning bunyod etilishi va tarixiga old afsonalarni tarjima qilib,e'lon qildi. Samarqanddagi umri davomida V. Vyatkin Ulug'bek rasadxonasini qidirdi va 1908 yili rasadxona vayronalarini topdi 5 . Rasadxona sekstanti (Vyatkin tolgan) hanuzgacha ham o'rta asr fa- lakiyotshunoslari foydalangan eng qadimgi noyob asbob hisobanadi. U me'moriy yodgorliklarni tiklash, Afrosiyobda katta qazish ishlarini boshlash, ulkan va boy kollektsiyalar to'plab, Samarqandni muzey shaharga aylantirishni orzu qilardi. V. A. Vyatkin orzu qilgan ishlar bugungi kunda ro'yobga chiqmoqda. U O'rta Osiyo xalqlarining qadimgi va o'rta asrlar tarixini o'rganishning asoschisidir. 1893 yili Peterburg dorilfununi V. V. Bartol'dni qadimiy yozuv va yodgorliklarni joyida o'rganish uchun O'rta Osiyoga yo'lladi. U o'zining birinchi ma'ruzasini 1893 yilning 11 dekabrida aniq fanlar, Antropologiya va etnografiya ishqibozlari jamiyati Turkiston bo'limining majlisida qildi. Uning ma'ruzasi Xitoy va O'rta Osiyoning Ettisoy orqali o'tuvchi aloqa yo'lini o'rganishga bagishlangan edi. Bartol'd Turkistonda Arxeologiya ishqibozlari to'garagi ochish goyasini ilgari surdi. 5 Levi Scott C(2012). “Early Modern Central Asia in World History” 56 p 8 1895 yilning oktyabrida uning rahbarligi ostida to'garak nizomi tuzilib, tasdiqlandi. Bu to'garak chor hukumati tomonidan hech qanaqa mablag' bilan ta'minlanmasdi. 107 mafar to'garak a'zolaridan 16 nafari uning tashkilotchilari bo'lib, ular orasida V. V. Bartol'd, D. M. Levshin, N. S. Likoshin, K. V. Aristov, V. F. Oshanin bor edi. Tez orada V. V. Bartol'd rahbarligidagi bu to'garak tarixchi va arxeologlarning ilmiy markaziga aylandi. V. Bartol'd esa butun Turkistondagi tarixchi va arxeologlar faoliyatiga rahbarlik qila boshladi. 1899 yilda Samarqand, Ashxobod va Farg'onada to'garakning filiallari ochildi. V. Bartol'dning yordamida 1899 yili V. L. Vyatkin «Samariya» va «Boburnoma» ning tarjimasini nashr etdi 6 . V. V. Bartol'dning eng kuchli asarlaridan biri «Turkiston mo'g'ul bosqini davrida» (1898-1900 y.) edi. Bu asar bilan V. Bartol'd rus faniga O'rta Osiyo tarixini o'rganishda ulkan hissa qo'shdi. V.V. Bartol'd Temur va temuriylar tarixi bilan shug'ullandi. Bu masalada u Hofiz Abro'ning asarlarini sinchiklab o'rgandi va jug'rofiyun va sharqshunos tarixchilar o'rtasida davom etib kelayotgan Uzboy to'g'risidagi kup yillik tortishuvni hal qildi. Asar 1897 yilda chop etildi. Unda Samarqandning XV-XVI asrlardagi tarixiy-Jo'g'rofly joylashuviga etarli tavsif berilgan. Samarqanddagi Bibixonim masjidining qurib bitkazilganining 500 yilligi munosabati bilan (1399-1899 y.) V. V. Bartol'd Samarqand va Turkiston o'lkasining boshqa rayonlaridagi tarixiy obidalarni saqlash va tuzatishga bag'ishlangan maxsus ilmiy maqola ezdi. Bu inqilobgacha bo'lgan davrdagi Turkiston o'lkasi tarixiy yodgorliklarini qo'riqlash va tiklash yuzasidan bo'lgan birinchi urinish edi. 1896-1901 yillarda V. Bartol'd Peterbug dorilfununida ishlaganida O'rta Osiyo tangalaridan kollektsiya to'plagan, u erda Samarqand dirhamlariga alohida o'rin berilgan edi. V. V. Bartol'd ilgari fanga ma'lum bo'lgan va ma'lum bo'lmagan Samarqand dirhamlari haqida qator maqolalar e'lon qildi. Bu maqolalarda Samarqand aholisining qadimgi va o'rta asrlardagi tarixi, ijtimoiy- Iqtisodiy hayoti 6 SH.S. Kamoliddin. “Markaziy Osiyo Tarixi Tarixshunosligining Dolzarb Muammolari” 2001, 98b 9 aks etgan edi. V. V. Bartol'dning «Ulug'bek va uning davri», «Turkistonda sug'orish Ishlari tarixiga old» va boshqa ajoyib asarlari bugun ham o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. B. G'. G'afurov, I. I. Umnyakov va boshqa sharqshunos olimlarning taklifiga ko'ra, 1962 yili Moskvadagi Sharq adabiyoti nashriyotida akademik V. Bartol'dning 10 jildlik asarlari tuplami chop etildi. Uni nashrga tayyorlashda tahrir hay'ati Bartol'd asarlarini nashr etish bo'yicha bosh tahrir hay'ati a'zosi bo'lgan professor I. Umnyakov tuzgan «Akademik V. V. Bartol'd asarlarining tavsiflangan bibliografiyasi dan keng foydalangan. Professor I.I. Umnyakov Leningrad, Moskva, Toshkent arxiv-laridan misqollab material to'pladi va natijada V. V. Bar- tol'dning 460 dan oshiq nomdagi chop etilgan asarini bibliografiyaga kiritdi. Bundan tashqari, I. Umnyakov rus qomusiy lug'atlaridagi 28 maqolani, «Islom qomusi» dagi 246 maqolani hisobga oldi. I. Umnyakov V. Bartol'dning “Dissertatsiya himoyasi oldidagi nutq”, «Turkiston mo'g'ul bosqini davrida» Ning 5 bobini, Samarqandda 1894 yil yanvardan chiqa boshlagan «Okraina» ro'znomasida bosilgan bir qancha publitsistik maqolalarini topdi va bibliografiyaga kiritdi. Usha davrlarda Samarqand Bartol'dning asosiy o'rganish ob'ekti edi, ular V. Vyatkin bilan Afrosiyobda qazilma ishlarini olib borishar, O'rta Osiyo tarixiy obidalarini qo'riqlash va tiklash ishlari bilan shug'ullanishardi 7 . XX asr boshlarida Turkistonda ma'naviy madaniyat murakkab sharoitlarda taraqdiy etdi. Masalan, Samarqandlik jadid Sayd Azimizoda «Oq podshoga dush, Mullo Abduholiq Olloh dargohiga podshoh uchun duo she'rlarida, Mahmudxo'ja Behbudiy esa o'z maqolalarida mahalliy boylarni xalq. manfaatlari uchun g'amxo'rlik kilishga chaqirdilar. Mahmudxo'ja Behbudiy podsho hukumati ruxsati bilan 1913 yil oxiri va 1914 yil boshidan boshlab Samarkand shahridagi «Tovarishestvo Bazarova Sliyakova bosmaxonasida uzbek va tojik tillarida «Oyna» Jurnali va «Samarkand ro'znomasini chiqara boshladi. Bu nashrlar sahifalarida 7 Ravshan Madjidovich Abdullayev 2013 “The History of public and Cultural Reformation in the Caucasus and Central Asia”, 66p 10 Jadidlar xalq manfaatlarini himoya qilib, maorifni zamon talabiga muvofiq rivojlantirish va mahalliy burjuaziyani rivojlanib kelayotgan san'at va savdo talablariga mos holda tarbiyalash uchun kurashdilar. XIX asming ikkinchi yarmida yashab, ijod qilgan O'rta Osiyo ta- raqqiyparvar shoirlari klassik adabiyot an'analariga tayanishgan bo'lsa, XX asr boshida yashagan shoir va o'qituvchilar- Mir Akrom Fikriy, Abdujalil Pisandiy, Naqibxon To'g'ril, Ibrohim Jur'at, Saidahmad Vasliy va boshqalar klassik adabiyot an'analarini davom ettirish bilan birga o'z asarlarida zamonaviy g'oyalarni aks ettirdilar. Bu davrda rus adabiyotining namunalari tojik va uzbek tillariga o'girildi. Masalan, Samarqanddagi yangi uslub maktabi asoschisi Abduqodir SHakuriy (1875- 1943) «Jome-ul hikoyat» (1901 y.) asarini yaratdi va nashr etdi. Bu asar maktab qo'llanmasi bo'lib xizmat qildi. Unga tojik tiliga o'girilgan I. A. Krilov masallari va L. N. Tolstoy hikoyalari kiritilgan edi. A. SHakuriy tuzgan yangi uslub maktabi tezda shuhrat Qozondi. 1909 yili u bilan tanishish uchun Samarqandga bo'lg'ust shoir va dramaturg, o'qituvchi va jamoat arbobi Hamza Hakimzoda Niyoziy keldi. Bu uchrashuv kelgusida ularni do'stlashtirdi. SHuningdek, S.Ayniy ham SHakuriyning qalin do'sti edi. SHakuriyning yordamida S. Ayniy 1914 yili yangi uslub maktabi talabalari uchun tojik tilida darslik chop ettirdi 8 . Yana bir taraqqiyparvar shoir va muallim Saidahmad Ajziy (1864-1927 y.) edi. Uo'zining «Ibrat ko'zgusi» (1912 y.), «Ruhlar majlisi» (1912 y.), «Bilim ko'zlari» (1914 1.), “Hikmat xazina-lari” (1915 y.) kabi asarlarida chin musulmon bo'lib qolgani holda bazi ruhoniylar, boylarning munofiqligi va pastkashligini fosh etadi. U fan, texnika targ'ibotchisi, rus tili, madaniyatining tarqatuvchisi sifatida maydonga chiqadi, diniy maktablardagi eski o'qitish usullarini tanqid qiladi, bu maktab domlalari bo'lgan ba'zi ruhoniylarning savodsizligi, befahm va pastkashligini fosh etadi. Shuningdek, qori Muhammad Rahim Tojievning (1874-1948, taxallusi 8 Abulqosimova Sabina, Mavlonova Sabina, Qaxarov Asrbek, Xurshid Samatov MARKAZIY OSIYO MUTAFAKKIRLARNING JAMIYAT TO`G`RISIDAGI QARASHLAR // Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali. 2023. №Special issue. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/markaziy-osiyomutafakkirlarning-jamiyat-to-g-risidagi- qarashlar ( дата обращения : 06.05.2023) 11 «Tikon»); Hoji Muin SHukurullo, SHokir Muxtor (1890-1920, taxallusi «Ishchi») va Mullo Abdullo Fayzievlarning (1927 yilda vafot etgan), adabiy va ijtimoiy faoliyati ham diqqatga sazovordir. Bu ziyolilar adabiy-pedagogik va ijodiy jihatdan Oktyabr to'ntarishidan so'ng shakllandilar. Ular ilgarigi asarlarida qoloklik va adolatsizliklarga qarshi kurashdilar, xalq manfaatlarini himoya qildilar. Masalan, qori Muhammad Rahim o'zining «Tikon», «Mayna» kabi she'rlarida eski turmush, urf-odatlar tarafdorlarini kulgu tig'iga olib, xalqni fan-madaniyatni egallashga chaqiradi. Muallim va jamoat arbobi Shokir Muxtor 1910-1918 yillarda matbuot sahifalarida uzbek tilida yozilgan turli ilmiy-ommabop maqolalari bilan qatnashdi. U 1918 yili chop etilgan «Sotsializm nima?» makolasida ilmiy asosda sotsializmning asosiy mazmunini ochib bergan. 1894 yili 84 kishi ishlovchi katta bosmaxonaning qurilishi badiiy va ilmiy adabiyotning nafaqat rus, balki uzbek va tojik tillarida ham keng tarqalishiga ta'sir ko'rsatdi. Xususan, 1904 yili Samarqandda litografik usulda tojik tilidagi «Rahbarnoma dar boral chechak», 1908 yili uzbek tilida Qo'qonboy Abduholiqzoda tarjima qilgan «Asar tarjimasining baenoti» asarlari chop etildi. SHuningdek, 1905 yilda «Pilla qurtining parvarishi» qo'llanmasi, 1913 yilda Ismatullo Rahmatullaevning «Rahbari maktab alifbesi nashr etildi. Tarjimon Kondratenko forschadan A. Fitratning «Sayyohi hindi» asarini ruschaga o'girdi. Turkiston Buxoro, Xivaning xaritalari uzbek tilida chop etildi. 1908-1916 yillarda uzbek tilida samarqandlik o'qituvchi Hoji Muin SHukrullaevning «Rahnamol savod» alifbesi, «To'y» p'ssasi, "YAngi maktab va eski maktab", «Mazluma xotin» asarlari nashr etildi 9 . 1917 yil Fevral Inqilobigacha Samarqandda 49 tomdagi kitob, hikoya, p'esa, she'r to'plamlari chop etildi. Ulardan 19 tasi uzbek, 23 tasi tojik, 1 tasi rus va 6 tasi Rossiya tillarida nashr etilgan edi. Bu milliy ziyolilarning qadimiy uzbek xalqi madaniy merosini o'rganish bo'yicha dastlabki ishlaridir. 9 http://sjifactor.com/passport.php?id=22257 12 II BOB. G‘ARB MAMLAKATLARIDA MARKAZIY OSIYO TARIXINING O‘RGANILISHI 13 2.1 XIX - XX asr boshlarida Sharq tarixining o’rganilishi Markaziy Osiyo qadimdan Sharq va G‘arbni, Shimol va Janubni bog‘laydigan yo‘llarning kesishuvida joylashgan bo‘lib strategik ahamiyatga ega hisoblanib kelgan. Shuning uchun jahonning qudratli va buyuk davlatlari, shu jumladan, Yevropa mamlakatlari bu mintaqaning tarixi va madaniyatiga har doim qiziqish bildirib kelgan va haligacha qiziqishda davom etmoqda. Markaziy Osiyo haqidagi dastlabgi manbalar qadimgi yunon va geograflari tomonidan keltirilgan. XIV-XV asrlarda Yevropaning bazi hukumdorlari Amir Temur va Temuriylar bilan diplamatik aloqa qilishgan. Markaziy Osiyoni o‘rganish natijasida Markaziy Osiyoshunoslik fani kelib chiqqan bu fan Markaziy Osiyo madaniyati, tarixi va tillarini o‘rganuvchi fan. Ijtimoiy fan sifatida Markaziy Osiyoshunoslikning ildizlari XIX asr Angliya Rossiyaning “Katta O‘yin “ siyosatiga borib taqaladi.XIX asrda O‘rta Osiyo ingliz va rus agentlari,askarlari,olimlarining mintaqaga qilgan ko‘plab sayohatlari tufayli tizimli ma’lumotgan yig’ish va tashkil etish obyektiga aylangan. XIX asr oxirida rus sharqshunosi Vasiliy Vladimirivich Bartol O‘rta Osiyo tarixini zamonaviy o‘rganishning asoschisi sifatida e’tirof etilgan. Sovet Ittifoqining parchalanishi Markaziy Osiyoni O’rganishga qiziqishning ortishiga olib kelgan. Markaziy Osiyoga ixtisoslashgan eng yirik ilmiy markazlar Germaniya, Angliya, Fransiya, Italiya, AQSH, Avstriya va Niderlandiyada joylashgan 10 . Zamonaviy Markaziy Osiyo tatqiqotlari Edvard Allvort, Yuriy Bargel, Denis Sinor Nikolas Poppe va boshqa olimlar tomonidan tatqiq qilingan Amerikaning bir qancha tatqiqot universitetlarida Markaziy Osiyo bo‘yicha dasturlar mavjud. Shulardan 1949-yilda Nikolass Poppe rahbarligida Vashington universiteti qoshida Uzoq Sharq va Rossiya institute doirasida Mo‘g’ul va Oltoyshunoslik dasturi Markaziy Osiyo tatqiqotlarining dastlabgi tatqiqot na’munasi tashkil etilgan. Vashinton universiteti Markaziy Osiyon madaniyati,tili, dini haqida tatqiqot olib 10 Shamsiddin S. КАМО LIDDIN , MARKAZIY OSIYO TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING DOLZARB MUAMMOLARI 2-nashr, Toshkent 2019. 57 b 14 borayotgan AQSHdagi sanoqli markazlardan biri Lingvistika bo‘limi talabasi Iston Kugler “ Universitetning markaziy Osiyo dasturi uzoq yillik tarixga ega bo‘lgani bois bu yerda mintaqaga oid boy ilmiy manbalar yig’ilgan, shu bois mintaqadani o‘rganayotgan olimlar uchun Vashinton universiteti birinchi tanlov”, deydi. Bu yerda Markaziy Osiyo tillari xususan o‘zbek,qozoq va uyg’ur tillarini kurslari, “Markaziy Osiyo Siyosati” kurslaridan tashqari, markaziy osiyo xalqlari etnografiyasi, antropologiyasi va Ipak yo‘li geografiyasi kurslari ham mavjud. Keyinchalik 1968-yilda Indiana universitetining Markaziy Yevroosiyo tatqiqotlar bo‘limi yetakchi tatqiqot va o‘quv dasturi bo‘lgan. Bu bo’lim dastlab 1943- yilda AQSH harbiylari uchun til o’rgatish dasturi sifatida tashkil etilgandan beri kafedra Markaziy Osiyoga bag’ishlangan o’z professor-o’qituvchilari bilan ishlaydigan yagona mustaqil ilmiy bo’limga aylangan. Indiana universiteti hozirda AQSHda Markaziy Osiyoni o’rganish bo’yicha birinchi dasturga mezbonlik qilmoqda 2008- yilda markaz AQSH mudofa vazirligi tomonidan AQSH hukumati xodimlarini Afg’oniston tarixi,madaniyati va tillari bo’yicha o’qitish uchun 100 000 AQSH dollari miqdoridagi grant bilan taqdirlagan 11 . Chikago universitetida Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyoni O‘rganish bo‘yicha ko‘plab kurslar tashkil qilingan bu kurslar Markaziy Osiyoning tillarini o‘rganish bilan shug’ullanadi. Garvard universiteti Ichki Osiyo va Oltoyshunoslik qo’mitasi Xitoy, Rossiya,g’arbiy cho’l,tog’o’rmon va vohadagi xalqlarning tarixi va madaniyati bo’yicha bo’yicha ta’lim va tatqiqotlarni rag’batlantirish vabirlashtirish maqsadida 1972-yilda ilmiy tatqiqot maktabi tashkil etilgan. Garvard xitoy,eron,turk,arab,hind va rus tillarida shunindek Manchu,mo’g’ul va Tibet tillarida ushbu sohani o’rganish uchun muhim manbalarni tashkil etuvchi ajoyib to’plamlar mavjud. Markaziy Osiyoni tatqiq qilishda nafaqat ilmiy maktablardan faoliyati, olimlar ham Markaziy Osiyo tarixiga iqtisodi, siyosati, ijtimoiy halati aks ettirilgan asarlar ham yozilgan xususan, Giles Whittell ning “Central Aia”, Ali Banuazizi va 11 Saidkulov T.S. Urta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «Ukituvchi» 1993 y. 89 b 15 Myron Wehiner tomonidan “Central Asia and it’s borderlands”, Markaziy Osiyoshunoslik faniga katta hissa qo‘shgan olim Edvard Alvorthning “Central Asia A Centrury of Russian Rule” kabi ilmiy kitoblar markaziy osiyoshunoslik fani rivojiga katta hissa qo‘shgan. Markaziy Osiyoni tatqiq qilishda Yevropa va AQSHda ko‘plab jurnallar chop etilgan bular 1914-yilda “Journal of the Royal Central Asian Society”,Oksford universiteti Sent –Antoni kolleji bilan hamkorlikda “Markaziy Osiyo sharhi” 1953- 1968- yillarda, “Central Asia Monitot jurnali” 1992-yildan 2002-yilgacha Valeriy Chalidze boshchiligida nashr qilingan. Buyuk Britaniyada 1982-yilda Kavkaz va Markaziy Osiyo tatqiqotlariga bagi’shlangan “Central Asian Survey”nomli akademik jurnal nasrh etilib yiliga to‘rttadan soni chiqadi. Jurnalning asosiy maqsadi ijtimoiy gumanitar fanlar va markaziy osiyo va Kavkazni zamonaviy qiziqishlar doirasiga aylantirishdir 12 . SOAS (Centreof Contemporary Central Asia and the Caucasus) hozirda markaziy Osiyo va Kavkaz bo‘yicha ishlaydigan ko‘p tarmoqli olimlar jamiyati hisoblanadi. Bu tatqiqot markazi Buyuk Britaniya va Yevropadagi har qanday muassasadagi eng katta guruh hisoblanadi Potsovet davridagi o‘tish davrining zamonaviy muammolarini o‘rganish bilan bir qatorda qo‘shni hududlar (Eron va Afg’oniston) hamda Markaziy Osiyo arxeologiyasi, dini, tilshunosligini ham o‘rganadi4 . Markaziy Osiyo mintaqa tillari markazi (CeLCAR) Indiana universiteti tomonidan boshqariladi va mintaqa tillari va madaniyatlarini o‘qitish va o‘rganishga yordam beradi. Markaziy tatqiqotlar jamiyati (CEES). Shimoliy Amerikada joylashgan Markaziy Yevrosiyo uning zamonaviy tarixini o‘rganish bilan shug’ullanadi. Tashkiliy tatqiqot institute (ORI) markaziy Osiyoda menejment va inson resurslari amaliyot ilmiy tatqiq qilish; samarali tashkiliy amaliyotlar orqali Markaziy Osiyoda iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga ko‘maklashish bilan shug’ullanadi Markaziy Osiyo qadimdan boy tarixga ega, shu sababli, dunyo davlatlari 12 https://historymaps.uz 16 Markaziy Osiyoni o‘rganishga qiziqishi ortgan. Yevropa davlatlari va Amerikada bu mintaqani o‘rganish maqsadida ko‘plab ilmiy maktablar va tatqiqot olib boruvchi jamiyatlar tashkil topganligi. 2.2 XX asr boshlarida Turkistonda tarix fani V. V. Bartoldning guvohlik berishicha, Ker arxivi T.I.M. ning Moskva kutubxonasida turibdi: 1877 yilning 24 avgustida «Rus gazetasi» sahifasida «Rus — Osiyo jamiyati» maqolasi e’lon qilindi. Maqolada jumladan quyidagilar aytiladi: 17 «U (Ker) '1726—1737 yillarda Moskvada o‘zining Sharq bo‘ylab qilgan 30 yillik safari davomida yiqqan barcha ma’lumotlar to‘plami bilan keldi, lekin buning uchun biz Pyotr I dan minnat-dor bo‘lishimiz kerak, chunki u ruslarni Sharq bilan tanishti-rishga harakat qildi. Shuningdek, Kerni ham Rossiyaga u tak-lif qildi». Keyinroq, 1732 yilda Ker ishga kirishgach, Peterburgga uning qo‘lida til o‘rganish uchun 6 ta shogird keldi: Sergey Yakovlev — pod’yakning o‘g‘li, Pyotr Voronin — cherkov qorovulnning o‘g‘li, Vasiliy Goratinsev — ruhoniyning o‘>li, Fyo dor Chernitsin — ikonachining o‘g‘li (ikkalasi ham falsafa mak-tabidan), Pyotr Shukin — o‘ziga to‘q dehqon o‘g‘li va Pyotr Che-kalskiy — pod’yak o‘g‘li (ikkalasi ham ritorika maktabidan). Hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, Moskvadan kelgan shog‘irdlar-ning har biri xazinadan kuniga 8 titsindan olar edilar, .bu mab- lag‘ juda oz bo‘lib, shars tnllarnni o‘rganish ishlarins sekin- lashthshb qo‘ydi. Tashqi ishlar kollegiyasida ishlagan butun davr mobaynida Ker namunali pedagogik faoliyati bilan birga fors va turk tillaridagi risolalarni nemis tiliga yoki rus tilidan. yuqoridagi tillarga tarjimalar qilganligini aytib o‘tish ke rak. Uning tashqi ishlar Ministrligi Bosh arxivi Moskva kutub xonasida saqlanayotgan juda ko‘plab bosma qo‘lyozma asarlari orasidan 137 ta harf tasvirlangan qo‘lyozmalar daftarini biz-birinchi o‘rinda aytishimiz kerak 13 . Turkiston general-gubernato-ri K. P. Fon-Kaufmanning 1876 yilda 45 nusxada e’lon qilin-gan kundaliklaridan olingan shu qo‘lyozmaning surat ko‘chirmala-ri ham qo‘lyozma bilan birga turibdi. Kerning alfavitlar yig‘ish bo‘yicha buyuk ishlaridan keyin, sharq tangalari boy kolleksiyasi to‘g‘risida eslatib o‘tishimiz kerak: bu yerda Pekarmon tangala-rining suratlari, arab xalifasi Muoviya ibn Marvon, Al-Man-sur, Xorun-ar-Rashid va Samarqand, Marv, Bag‘dod, Turkiya, Hin-diston, Xitoy va boshqa yurtlarning tangalari tasvirlari uch-* raydi. Bu kolleksiya faqat o‘zining boyligi bilangina emas, balki professor Ker qanchalik ter to‘kib mehnat qilganligi bilan ham diqqatni tortadi: deyarli har bir tanganing old va 13 https://arxiv.uz 18 orqa tomonidagi mayda-chuyda yozuv belgilar qog‘ozda batafsil g‘ berilgan, ularning aniq qiymati va chiqarilgan vaqti ko‘rsa-tilgan. Bu ishni Ker bosib chiqarishga tayyorlagan bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Chunki ish juda puxta bajarilgan. U tuzgan Kavkaz va Urta Osiyo jo‘g‘rofik xaritasida dare, dengiz, tog‘, shahar va elatlar joylashgan hududlar ko‘rsatilgan. Bu xa-rita Sharq haqida o‘sha davrdagi jo‘g‘rofik bilim va tasavvur-larning namunasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Lekin uchinchi xarita, qora dengiz atrofidagi Turk yerlarining xaritasi qir- g‘oqlar belgilanishi bilan ham, turli joylarning kattalikla-ri proporsional aks ettirilganligi bilan ham hozirgi xarita-lardan farq qilmaydi. Bu qo‘lyozma xaritani professor Ker 1723 yilda Konstantinopol shahrida chiqarilgan xaritadan ko‘-chirib olgan bo‘lsa ham, avvalgi ikki xaritaga nisbatan ahamiyat-liroqdir. Biz bu xaritada hozirgi Janubiy Rossiya va Tavriya yarim oroli yerlarida juda ko‘plab turkcha nomli joy va sha-harlarni-ko‘ramiz: bularning ko‘plari chbrizm qo‘l ostiga o‘tishga ulgo‘rganlar, lekin avvalgi nomlari saqlanib qolgan, boshqalari esa ruscha nom olganlar: bir qancha joylarning faqat nomi emas, o‘zlari ham yo‘q bo‘lib ketgan va ular qiziqarli arxeologii tadqiqot va qazilma ishlari olib borish uchun manba bo‘lishi mumkin. Uz takliflarimizni 2—3 misol bilan tasdiqlashga tanyormiz: Shu xaritada Oqmachitdan g‘arbda Eski — Furun (Eski Uchoq) shahri ko‘rsatilgan. Lekin u yangi kartalarning birorta-sida ham yo‘q 14 . Xuddi shuningdek qrimning janubiy qirg‘og‘ida, Yalta yaqinidagi Kit, qurdak va boshqa shaharlar. Kafa va Eski qrimning shimolrogidagi Sulton saroyi shaharlarini ham yangi xaritadan topa olmadik. Professor Ker qo‘lyozmalarining eng mashhurlario‘i qisqacha sanab o‘tar ekanmiz, bular uning Moskva Bosh arxivi fondida saqlanayotgan asarlarining 20 dan bir qis-mi ham emasligini aytib o‘tishimiz kerak. Fondlardan birida esa uning e’lon qilingan va qilinmagan asarlari qancha (hamma fondlar uchun mufassal ro‘yxat — katalog bor). Shuning uchun o‘quvchini ogohlantirib qo‘ymoqchimizki, biz professor Kerning yurisprudensiya 14 Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va tarakkiyot uchun kurash. T. «Universitet» 2000 y. 114b 19 (huquqshunoslik) tarixi, fazoshunoslik va ilo-hiyotga oid ishlarining butun bir bo‘limlariga qo‘l urmadik. Bu qulyozmalarda musulmonlarni qanday qilib xristian diniga ishontirish haqida boshqa dalillar bilan birga, qur’ondan parchalar keltirib bildirgan o‘ziga xos fikrlari diqqatni tor tadi. Endi esa o‘quvchilarni prof. Ker tomonidan lotin tilida tayyorlangan «S-Peterburgda Sharq akademiyasi tuzish» loyihasi bilan tanishtirish qoldi. Loyiha yuqorida aytib o‘tilganidek, 1822 yilda tasodifan topilgan edi. Bu loyiha 1730 yillardayoq Rossiyaning manfaatlari Sharq bilan qanchalar bog‘liq ekanligi ni ko‘rsatuvchi aniq dalil bo‘lishi mumkinligini hisobga olib, P. S. Savelevning yuqorida aytilgan shartnomasining qisqacha bayonini keltiramiz 15 . Sharq tillarini o‘rganish zarurligi: 1) Rossiya imperiyasi Turk sultoni, Kabardin va Cherkes, Do-g‘iston, Shirvon knyazlari, bundan tashqari qirg‘iz, Tarxon, Bosh-qird xonlari, Xorazm sultoni hamda Buxoro xoni bilan turkiy-tatar tillarida yozma aloqalar olib borardi. Fors tilida esa Eron shohi va Buxoro xoni qo‘li ostidagi joylar va odatda buyuk mo‘g‘ullar deb atashadigan Shimoliy Hindiston imperatori bilan tez-tez yozishmalar olib borilardi; 2) Cherkeziya knyazlari va boshqalarga ularning o‘z tillarida davlat hujjatlari yozib yuborish mumkin bo‘ladi. Xatolarsiz yozilgan bu hujjatlar aniq, har ikkala tomon uchun tushunarli bo‘ladi. Bu buyuk hind imperatoriga ham tegishlidir; 3) Osiyo elchilari ancha bilimdon, o‘qimishli kishilari qur-shovida Rossiya imperatori saroyiga tez-tez tashrif buyurishadi. Ular bilan nozik masalalarda suhbatlashish uchun ham tilmochlar zarur; 4) Tilmochlar, mansabdorlar va barcha fuqarolar bu ishlarda o‘zlarining bilimsizligi uchun turli bahonalar qidirib yurish-masin; 5) Tatarlar, turklar, forslzr, arablar, greklar va lotinlar tarixida Rossiya davlati uchun foydali turli hujjatlar "mav-jud. Lekin, ular tartibga keltirilmagan, mualliflar tekshi-rilmagan, bir voqeaning turli mamlakatlarga tegishli bayonlari 15 Ravshan Madjidovich Abdullayev 2013 “The History of public and Cultural Reformation in the Caucasus and Central Asia” 76-78 b 20 taqqoslanmagan; qaysi tildaligiga qarab turlicha aytiladigan asl sharqona nomlar kelishilmagan va izohlanmagan; 6) Turkiya, Forsiya, Tataristonda xizmat qiluvchi harbiy bosh-liqlar, amaldor, maslahatchi va xizmatchilar bu yerdagi xalq-larning urf-odati, tilini bilishi va ularni Rossiya davlatiga xizmat qildira olishlari zarur; 7) Mahalliy topshiriqlarni muharrir bajara olish uchun, asl rossiyaliklar Sharqqa goborishlari uchun doimiy kunlik mashg‘u-lotlardan o‘tishlari lozim. Bularning hammasi deydi, Ker, Ros-siyada Sharq fani va tillarini o‘rganuvchi ijtimoiy Akademiya ta’sis etish uchun yetarli. II. Buning uchun nimalar va kimlar talab etshyuyapti: Uqimishli va bilimdon, grammatika va stilistika qoida-laridan xabardor, arabcha, forscha, turkiycha, tatarcha yozmalarni ruschaga o‘giradigan va aniq, lo‘nda, chiroyli ifodalay oladigan tarjimonlar kerak. Chunki savodsizroq tarjimon bironta so‘zni shunday o‘girishi mumkinki, bu xato butun ran mazmunini buzib goboradi va ikki davlatning kelisholmasligi, hatto orasi buzi-lib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin 16 ; Mirzalar va husnixatchilar— nafaqat turkiy, forscha va arabcha dastxatlarni o‘qiy oladigan, balki o‘zlari ham bemalol xat — nomalar bita oladigan va ularni qayta ko‘chira oladigan kishilar zarur; E lchilar bilan bo‘ladigan turkiycha, forscha suhbatlar pay-tida adabiyot, tarix, jo‘g‘rofiya va boshqa mavzulardagi gaplarni og‘zaki to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘gira oladigan tilmochlar kerak; Sharq kitobdorlari, diplomatlari, arxivariuslari, nu mizmat (tangashunos), poliglot {ko‘p til biluvchi) poligistorlari va qadimiy Sharqosori atiqalarini yig‘uvchi va tushuntiruvchilari kerak. Ular Sharqning o‘ziga xos jonli nusxalari bo‘lishadi; Tarixdan grek, lotin, tatar, turk, fors, arablarga tegish li, Rossiya imperiyasi uchun foydali ma’lumotlarni ajratib ola biladigan tarixchilar, antikvarlar, filolog va 16 Abulqosimova Sabina, Mavlonova Sabina, Qaxarov Asrbek, Xurshid Samatov MARKAZIY OSIYO MUTAFAKKIRLARNING JAMIYAT TO`G`RISIDAGI QARASHLAR // Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali. 2023 21 tanqidchilar kerak; E lchixonalarda maslahatchi bo‘la oladigan, Sharq asarlari-dan Sharq xalqlarini Rossiyaga og‘dirishga yordam beruvchi qoida va fikrlarni ajratib oluvchi Sharq poligistorlari, siyosatchi-lar ,va huquqshunos maslahatchilar zarur; Bilimdon va yaxshi saboq bera oladigan professorlar ke rak. Ular orasidan musulMonlarni xristian diniga og‘diruvchi missionerlar ham tanlab olinishs mumkin 17 . III. qo‘llanmalar: A) Borlarn yetarli emas, chunkn hozirgacha chop etilgan tur-kiy, forscha va arabcha grammatikalar juda qisqa va xatosi ko‘p, kenglari ham keragicha misollar keltirmaydi: — Sharq tillarining husnixati va chiroyli (diplomatii) jumla tuzish bo‘yicha qam hech nima chop etilmagan. Lug‘atlar kam, borlari ham kambag‘al, to‘ldirilishga juda muhtoj; — Tatarchada esa na leksika, na grammatika qo‘llanmasi yo‘q. Vaholanki, bu eng zarur, dastlabki ish. Arab, fors va turkiy-tatar tillaridagi yaxshi matn va suhbatlar to‘plamlari yo‘q. Pokok va Ganier nashr etgan lotincha tarjimasi bo‘lgan arabcha matnda, tarixchi Abul Faraj, Yevtikaq Aleksandrii asarlarn-dan tashqari, Rossiyaning o‘quvchi yoshlariga foyda keltiruvchi ta-rixiy sharqshunoslik asarlari nashr etilmagan. Boshqa nashr etilganlari yoki Ilohiyot va Bibliyani tushuntirishga tegishli, yoki bilimi yetarli bo‘lmagan yosh magistrlar tomonidan chop etilgan; B) Mavjud qo‘llanmalar; qisqacha grammatik lug‘atlarga izohlar; frazeologiyadan namunalar, kalligrafiya va uslublar-ning namunalari; xat va suhbatlar; qadimgi davr tarixi, yilno-machilik, geneologiya, jo‘g‘rofiya, numizmatika, urf-odatlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan; arabcha, mavritancha, forscha, buxo-rocha, turkiycha, tatarcha qo‘llanmalar. Ular ilmiy holda Georg, Yakob, Ker tomonidan to‘plangan yoki jamlangan va lotin tilida bayon etilishi mumkin. 1818 yil 11 noyabrda Fanlar 17 https://ziyonet.uz 22 akademiyasida Osiyo muzeyi tu zildi. U Rossiyada Urta Osiyo va sharqshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristi an DanidoYich Fren (1782—1851) tayinlandi. Bu arabshunos, eron-shunos, turkshunos olim Meklenburg-Shver gersogligida, Rostokda-tug‘ilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi bo‘ldi. Sharq shunos O. G. Tixsen rahbarligida Sharq tillarini o‘rgandi, nu mizmatika va fiqh blan shug‘ullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magistra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda qo zon dorilfununi Sharq kafedrasi professori vazifasini tasdiq-ladi. 1815 yilda esa shu dargohning tarix-filologiya fakulte ti dekani etib saylandi. qozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikroq asar chop etdi 18 . Asar qozonda lotin shrifta yo‘qligi bone, arabcha yozilgan va sarlavhasidagi bir necha qo‘pol grammatik xatolarga ega. Biroq o‘qituvchilik faoliyatining dastlabki yillaridanoq o‘zining kasbiga beqiyos muhabbati va idokorligi, o‘zga talantlarga hasad qilmasligi, fanga yosh iqti-dorli kuchlarnn tortishi va ular ishiga yordamlashishi bilan u barcha talabalarning hurmatiga sazovor bo‘lganligi shubhasiz. 10 yil davomida ruslardan o‘ziga o‘rinbosar tayyorlamagani to‘g‘risida tez-tez Frenga nisbatan aytilayotgan ayblovlarda hech qanday asos yo‘q. 1807 yildayoq Fren gimnaziyaning tatar sinfida ta’lim olgan kamtar, intiluvchan va harakatchan talaba S. V. Kruchininga e’ti-bor berdi. 1809 yili hali talaba bo‘lgan qruchinin Frenning yor-damchisiga aylandi va'professorning (shu jumladan bo‘lajak ta-rixshunos Yarsevning) leksiyalarini tinglashga yetarli tayyorgar-ligi bo‘lmagan to‘rt nafar talabaga yiliga 60 sum maosh bilan rahbarlik qila boshladi. Bevaqt o‘limgina (1809 yil 30 iyul) Kruchininga Frenning izdoshi bo‘lishiga xalaqit berdi. Shundan so‘ng uning ishlarini Ya. O. Yarsev (1792—1861 y.) davom ettirdi. U 1812 yili kureni tugatib, sharq tillari bo‘yicha nomzod dara-jasini oldi, 1816 yili esa magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1817 yili Yarsev Frenning tavsiyasi va M. A. Saltikov-ning otalig‘i bilan Forsiyaga- jo‘nayotgan elchilar 18 Levi Scott C(2012). “Early Modern Central Asia in World History”. 59-60b 23 tarkibiga ki-ritildiva u yoqdan qozonga 1818 yili qaytdi. Bu paytda Fren Fanlar 'Akademiyasi qoshidagi Osiyo muzeyining birinchi direk-tori etib tasdiqlangandi. qozon dorilfununi 1819 yili martda M. L. Magniskiyning reviziyasidan so‘ng nafaqat talon-toroj qilindi, balki to 1826 yilgacha o‘sha shaxening otaliq niqrbi ostidagi boshqaruvi ostida ishladi. Shunday qilib, Magniskiy o‘zn tuzgan va 1820 yilning 17 yanvarida chor hukumati tasdiqlagan rektor va direktor uchun ko‘rsatma qoidalari asosida dorilfununning faoliyatini qattiq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Rektorga ko‘rsatmada hatto, kafedra professorlari olg‘a surishi lozim bo‘lgan g‘oya va nuqtai-nazarlar xam belgilab qo‘yilgan edi. Masalan, Sharq tillari va tarixi kafedrasi professori «arab donishmandligida hech qanaqa hayratga tusharli narsa yo‘qligini (ta’kid bizniki — S. T.), ko‘r-satishi, umuman, arab va fors tillari «Rossiyaning ular bilan olib boradigan aloqa va savdo munosabatlarida» foyda beradigan doiradagina o‘kitilishi lozim edi 19 . Qozon dorilfununi rektori K. O. Fuks 182*6 yil gi hisobotida«Sharq tillari adabiyotini o‘rga-nishda shunday ehtiyotkorlik shart ediki, o‘qituvchining mashqlari lotin tiliga o‘girilgan bo‘lishi lozim edi, toki ko‘rsatma ruhiga moe kelmaydiganlarini darhol to‘xtatish imkoni bo‘lsin», deb yoz-gan edi. Shunday qilib, Magniskiy davrida ham, oliy ta’lim, shu jum ladan sharqshunoslikka qarshi choralarga qaramay, Peterburg, Mos kva, Xarkov, qozonda Sharq tarixi va tillari bo‘yicha o‘qietgan-lar soni ko‘paydi. Magniskiy bo‘shagan yili qozon dorilfununi kelajakda rus sharqshunosligiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatgan atoqli olim bo‘lib yetishgan kishiga ega bo‘ldi. Bu Kozimbek Alek sandr qosimovich — Mirzo Muhammad Ali Kozimbek edi. U 1802 yil 22 iyunda tug‘ilgan, uning otasi Xoji qosim Kozimbek Nodir-shoh davrida Darbandga ko‘chib kelgan. Xoji Muhammadxon bekning (qo‘rchi urug‘idan) to‘rt o‘g‘lidan kenjasi edi. 1796 yili Xoji Muhammadxonbek tashvishlardan bezor bo‘lib, oilasi bilan Eron-ga, so‘ng Arabistonga ko‘chdi. YOSH Xoji qosim olti yil fiqh asos-laridan 19 SH.S. Kamoliddin. “Markaziy Osiyo Tarixi Tarixshunosligining Dolzarb Muammolari” 128 b 24 Madinada ta’lim oldi, Arabistonningboshqashaharlari bo‘ylab sayohat qildi, Makkani ziyorat qildi. 1802 yili u Forsiyaga qaytdi va Resht shahrida Sharafniso ismli g‘ilonlik savdogarning kiziga uylanadi. 1802 yili ularning oilasida bo‘lajak olim Mu hammad Ali tug‘ildi. Aftidan otasining o‘qimishliligi unga katta ta’sir ko‘rsatgan. Muhammad Ali boshlang‘ich ta’limni darbandlik mulladan oldi. 13 yoshida u-qur’on suralarini yoddan bilar, fors tilida o‘qir va yozar, arab tilini o‘rganardi. Keyin domlasi Abdul Aziz yordamida mantiq, ritorika va fiqh asoslarini o‘rgandi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyo qadimdan boy tarixga ega, shu sababli, dunyo davlatlari Markaziy Osiyoni o‘rganishga qiziqishi ortgan. Markaziy Osiyo haqidagi dastlabgi manbalar qadimgi yunon va geograflari tomonidan keltirilgan. XIV-XV asrlarda Yevropaning bazi hukumdorlari Amir Temur va Temuriylar bilan diplamatik aloqa qilishgan. Markaziy Osiyoni o‘rganish natijasida Markaziy Osiyoshunoslik fani kelib chiqqan bu fan Markaziy Osiyo madaniyati, 25 tarixi va tillarini o‘rganuvchi fan. Ijtimoiy fan sifatida Markaziy Osiyoshunoslikning ildizlari XIX asr Angliya Rossiyaning “Katta O‘yin “ siyosatiga borib taqaladi.XIX asrda O‘rta Osiyo ingliz va rus agentlari,askarlari,olimlarining mintaqaga qilgan ko‘plab sayohatlari tufayli tizimli ma’lumotgan yig’ish va tashkil etish obyektiga aylangan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI I O’zbekiston Respublikasi prezidentining asarlari 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.30. II Asosiy adabiyotlar 2. Levi Scott C(2012). “Early Modern Central Asia in World History” 26 3. SH.S. Kamoliddin. “Markaziy Osiyo Tarixi Tarixshunosligining Dolzarb Muammolari” 4. Ravshan Madjidovich Abdullayev 2013 “The History of public and Cultural Reformation in the Caucasus and Central Asia” 5. Abulqosimova Sabina, Mavlonova Sabina, Qaxarov Asrbek, Xurshid Samatov MARKAZIY OSIYO MUTAFAKKIRLARNING JAMIYAT TO`G`RISIDAGI QARASHLAR // Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali. 2023. №Special issue. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/markaziy-osiyomutafakkirlarning-jamiyat- to-g-risidagi-qarashlar ( дата обращения : 06.05.2023) 6. Saidqulov T.S. O'rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «O'qituvchi» 1993 у. 7. Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va taraqqiyot uchun kurash . T. «Universitet» 2000 y. 8. B.Ahmedov, "Istochniki istorii Uzbekistana " Tashkent, 2001. INTERNET MANBALARI 9. http: // English-www.hss.cmu.edu/history/. 10. http: // www.ukans.edu/history/VL/ 11. www. history.ru 12. http://www.eu.spb.ru/history/index.htm. 13. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs 14. http://history.hanover.edu/texts.htm. 27

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................. 2-3

I BOB. XIX-XX ASR BOSHLARIDA YEVROPA OLIMLARI ASARLARIDA O’RTA OSIYO XALQLARI TARIXINING O’RGANILISHI

1.1. Sharqshunoslikning rivojlanishi va XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganish ................................................................................ 4-6

1.2. O'rta Osiyo xalqlari tarixini o'rganishda V.V. Bartoldning o'rni ................. 7-13

II BOB. G‘ARB MAMLAKATLARIDA MARKAZIY OSIYO TARIXINING O‘RGANILISHI

2.1 XIX - XX asr boshlarida Sharq tarixining o’rganilishi …………………… 14-17

2.2 XX asr boshlarida Turkistonda tarix fani ……………….………………… 18-25

XULOSA …………...……………………………………………………………. 26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………….……………………………. 27

Sotib olish