O'rta Osiyo tekisliklari suv havzalarida va tog'lari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	7.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

95 Sotish

O'rta Osiyo tekisliklari suv havzalarida va tog'lari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................5
I.BOB.ADABIYOTLAR SHAR TAHLILI
II.BOB. NAZARIY QISIM
II.1 . O'rta Osiyo umurtqalilar faunasi haqida umumiy
ma’lumotlar................................................................................ 12
II.2. Umurtqalilar rivojlanish tarixi................................................... 18
II.3. Umurtqali hayvonlarniong inson hayotidagi ahamiyati………. 22
II.4. O'rta osiyo umirtqalilar faunasining biologik xilma- xilligi…… 33
XULOSA...................................................................................................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................37
ILOVALAR..............................................................................................42
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida”
gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga,
kasb–hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada
qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish
mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar
yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va
kasb– hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli
fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi. Istiqlol
tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin
dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy
mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat
buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning
asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan.1 Jamiyat rivojlanishining hozirgi
bosqichida barkamol insonni tarbiyalash eng asosiy, kеchiktirib bo`lmaydigan
muhim vazifalardan biridir. Prеzidеntimiz Islom Karimov ta’kidlaganidеk:
“Sog`lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydеvorini, faravon hayot asosini
qurish dеganidir” Shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog`lom avlod dasturi
harakatining kеng tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim–
tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor vazifani
amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir. O`zbеkiston Rеspublikasi
Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni
tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib:
“Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va
axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z
istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi.
2

Kurs ishining maqsadi : Mеn o`z kurs ishimda O'rta osiyo umirtqalilar
faunasining biologik xilma xilligi zoogeografiyasi haqida umumiy tushuncha
bеrishni va bu haqida to’liq o`rganishni o`z oldimga maqasad qilib qo`yaman.
Kurs ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 31 sahifani tashkil etadi. Zoologiya
hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishi, tarqalishi va yashash muhiti bilan
munosabatlarini , shuningdek ularning xususiy hamda tarixiy taraqqiyotini
o‘rganadi. Zoologiya kompleks fan bo‘lib, bir qancha fanlarni o‘z ichiga oladi.
Sistematika – turlarning xilma-xilligi, ularning o‘zaro o‘xshashligi yoki bir-
biridan farqi asosida turli sistematik guruhlar o‘rtasidagi ierarxiya (tobelik)
munosabatlarini o‘rganadi. Morfologiya – hayvonlarning tashqi, anatomiya –
ichki tuzilishini o‘rganadi
3

I.BOB.A dabiy ot lar t ahlili
XIX asr oxiri va XX asr davomida quraqlik, dengiz va okeanlar faunasini
o'rganish uchun bir qancha yirik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Bu sohada
ayniqsa “Chelenjer” kemasida (Angliya, 1872-1876), “Galateya” kemasida
(Daniya 1950-1960) va “Vityaz” kemasida sovet ekspeditsiyalari juda keng
miqyosdagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishdi. Rus olimi A. V. Ivanov
ekspeditsiya materiallari asosida vangi hayvonlar tipi - pogonoforalami tasvirlab
berdi. Ingliz obni D. Srnit esa Afrikaning 7 janubiy - sharqiy qirg‘og‘idan
tutilgan, ilgari qirilib ketgan latimeriya deb atalgan panja qanotli baliqni
tavsiflvb berdi. Rossiyada zoologiya sohasidagi ilmiy izlanishlar Pyotr 1
davrida boshlangan. U chet mamlakatlardan turli hayvonlaming kolleksiyasini
keltirib, kunstkamera tashkil etadi. Rus olimlaridan birinchi bo ‘lib K. F. Volf
(1734- 1794) turlar o'zgarmasligi to‘g‘risidagi metafizik qarashlarga qarshi
chiqqan va organizmlami tuxumhujayradan asta-sekin o ‘sib rivojlanishi
haqidagi o'zining epigenez nazariyasini metafizik nazariyaga qaramaqarshi
qo‘ygan. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlaming rivojlanishida ayniqsa, XVDI
asrda Rossiya Fanlar Akademiyasi tomonidan mamlakatning uzoq hududlariga
uyushtirilgan ko'plab ekspeditsiyalar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. P. S. Pallas
(1741-1811) -Povolje, Sibir, Qozog'iston vaUral; G. V. Steller (1709-1746) -
Uzoq; Sharq; I. G. Gmelin (1745-1774) -Rossiyaning janubiy hududlari, I.
Goldenshtedt (1745-1781) - Kavkaz; 1.1. Lepexin (1740- 1802) 0 ‘rta va
Shimoliy hududlar hayvonlari hayotini o‘rganib, juda ko‘p zoologik
kolleksiyalar yig‘ishdi. Ana shu materiallar asosida P. S. Pallas “Rus Osiyosi
zoogeografiyasi” nomli yirik asami yaratdi. Kitobda o ‘sha davrda ma’lum
bo'lgan barcha umurtqali hayvonlar tavsiflab beriladi. Rossiya hayvonlarini
o'rganish XIX asming birinchi yarmida ham tez sur’atlar bilan davom etdi. Bu
sohada ayniqsa, akademik A. F. Middendorfning (1815-1894) Sibir bo'ylab uch
4

yillik ekspeditsiyasi diqqatga sazovor bo‘ldi. XIX asrdan boshlab Rossiyaga
chegaradosh mamlakatlaming faunasini o'rganishda ham bir qancha tadqiqotlar
amalga oshirildi. Mashhur sayyoh N. M. Prjevalskiy (1838-1888) O'rta Osiyoni
tekshiradi va fanga noma’lum bo'lgan hayvon turlarini aniqlaydi. N. P.
Knipovich (1862-1939) esa Shimoliy muz okeani, Kaspiy, Qora va Azov
dengizlari havzalari hayvonlarini o'rganadi. N. N. Mikluxo-Maklay (1846-1888)
Kanar orollari, Yangi Gvineya, Mikroneziya, Malakka yarim orollari va Qizil
dengizda olib borgan tekshirishlarida zoologiyaga oid juda ko'p materiallar
to'plagan. Zoologiya fanining rivojlanishida atoqli rus olimi К. M. Beming
(1792-1876) xizmatlari katta bo'ldi. U hayvonlaming individual rivojlanishi
to'g'risidagi embriologiya faniga asos solganlardan biri hisoblanadi. Shuningdek
К. M. Beming Azov va Kaspiy dengizlariga qilgan ekspeditsiyalaribu
havzalarda baliqchilikni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo 'ldi.Olim
hayvonlar embrionining o'xshashligi to'g'risida qonunni ochdi. Bu qonunga
binoan embrionning rivojlanishida dastlab tipning, so'ng sinf vaturkumning
belgilari, oxirgi navbatda esa turga xos belgilar yuzaga chiqadi.Zoologiya
sohasidagi ishlar ayniqsa, XIX asming ikkinchi yarmidaCH. Darvin ta’limoti
e’lon qilingandan so'ng tez rivojlana boshladi. Akademik A. O. Kovalevskiy
(1840-1901) paleontologiya fani dalillari asosida hozirgi bir barmoqli ot
zotlarini qadimgi to 'rt va uch barmoqli ajdodlardan kelib chiqqanligini ko'rsatib
berdi. Uning bu tekshirishlari evolyutsionpaleontologiyaning rivojlanishi uchun
asos bo'ldi. Nemis olimi E. Gekkel va rus olimi 1.1. Mechnikov (1845-1916)
ko'p hujayrali hayvonlamingkelib chiqishini izohlab berishdi
5

II.BOB .NAZARIY QISM
II. 1. O'rta Osiyo umurtqalilar faunasi haqida umumiy ma’lumotlar
O‘zbekistonda rivojlanishi sharqning buyuk allomalari Abu Rayhon Ber uniy va
Abu Ali ibn Sinoning nomi bilan bog‘liq. Zoologiya soxasidagi dastlabki
tadqiqotlar kishilar sog‘ligini saqlash uchun zarur bo‘lgan dori-darmonlar
tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan. XI asrning buyuk mutafakkirlaridan biri Abu
Rayhon Beruniy (973-1043) o‘zining tibbiyot soxasidagi asarlarida 101 xil
hayvon va ulardan olinadigan dori-darmonlar to‘g‘risida yozib qoldirgan. Olim
o‘zining “Hindiston” (1030) asarida karkidon, fil, kiyik, delfin kabi Hindistonda
uchraydigan hayvonlar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Ayniqsa, uning
delfinlar tanasining tuzilishi, ularni tovush orqali o‘zaro munosabatda bo‘lishi,
karkidonning tuzilishi va tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlari e’tiborga loyiq.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‘zining “Kitob ash-shifo” asarida odamlarning
ichagida parazitlik qiluvchi chuvalchanglar keltirib chiqaradigan kasalliklar va
ularni davolash to‘g‘risida juda ko‘p ma’lumotlar keltiradi. Olim ularni turlarga
ajratib “katta va uzun qurt”, “dumaloq qurt”, “qovoq urug‘iga o‘xshash qurt” ,
“mitti qurt” deb ataydi. Qovoqsimon qurt , mitti qurt (kichik zanjirsimon)
tushunchalari zoologiyaga oid asarlarda hozir ham saqlanib qolgan. “Kitob
ashshifo” yirik falsafiy asar bo‘lib, unda geologiya, botanika, matematika,
astronomiya, mantiq, ilohiyotga oid ma’lumotlar kam keltirilgan. Olimning
tabiiy fanlarga oid ilmiy ishlari K.Linneyga ham ma’lum bo‘lgan. Ana shu
boisdan ham K.Linney o‘zi tasvirlagan o‘simliklardan biriga “Avitsenna” (Ibn
Sino) deb nom bergan. Hayvonot dunyosi to‘g‘risida ilmiy ma’lumotlar
Z.M.Boburning (1483-1530) shoh asari “Boburnoma”da ham keltirilgan.
Asarda u o‘zi hukmronlik qilib turgan Hindistonda uchraydigan 60 dan ortiq
umurtqali hayvonlar to‘g‘risida yozib qoldirilgan. “Boburnoma”da keltirilgan
6

hayvonlar yashash muhitining xususiyatlariga ko‘ra quruqlik hayvonlari, suv
yaqinida uchraydigan hayvonlar va suv hayvonlariga ajratiladi. Yuqorida
keltirilgan ma’lumotlar hozirgi O‘rta Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston
hayvonot dunyosini o‘rganishga uzoq davr mobaynida juda kam 11 e’tibor
berilganligini ko‘rsatadi. Bu soxadagi maxsus tadqiqotlarni faqat XIX asrning
ikkinchi yarmida N.A.Seversov boshlab berdi. U o‘z sayohatlarida Orol dengizi ,
Ustyurt, Qizilqumning shimoli, Sirdaryo, Tyanshan va Pomir tog‘lari
hayvonlarini va tabiatini o‘rgandi. O‘rta Osiyo hayvonot dunyosini o‘rganishda
tabiatshunos olim A.P. Fedchenkoning xizmatlari ayniqsa katta. U 1868-1871
yillarda Oloy va Zarafshonda o‘tkazgan ekspeditsiyalarida 4000 hayvon turi
(asosan hasharotlar)ni o‘z ichiga oluvchi 20000 ga yaqin kolleksiya to‘pladi.
Uning birgina Zarafshon vodiysining yuqori qismida olib borgan
tekshirishlarida 1000 dan ortiq hayvon turi yig‘ildi. Sayyoh ipakchilik bilan
ham qiziqadi. A.P.Fedchenko birinchi bo‘lib O‘zbekistonda, xususan
Samarqandda rishtaning biologiyasini o‘rganadi. A.P.Fedchenkoning
zamondoshi V.F.Oshanin (1844-1945) Oloy vodiysi, Zarafshon va Turkiston
tizma tog‘lari va Pomir tabiatini tekshiradi, Amudaryoning yuqori qismida
tarqalgan hasharotlarni o‘rganadi. U “Turkiston chala qattiqqanotlilar
faunasining zoogeografiyasi” (1891) kitobida 700 dan ortiq hasharotlar turi
haqida ma’lumot beradi. V.F.Oshaninning tashabbusi bilan 1876 yilda
Toshkentda tabiat muzeyi tashkil etildi. O‘rta Osiyo hayvonlarini o‘rganish XX
asrning boshlarida, ayniqsa, jadal sur’atlar bilan olib borildi. Asrimizning 20 va
30-yillarida O‘rta Osiyo hududida yashovchi aholi o‘rtasida keng tarqalgan
parazitar kasalliklarga qarshi kurashni amalga oshirishga katta e’tibor berildi.
Buning uchun zoologiya fani oldiga parazit va kasallik tarqatuvchi hayvonlarni
o‘rganish vazifasi qo‘yildi. Shu maqsadda O‘rta Osiyoga bir necha
ekspeditsiyalar tashkil etiladi. N.I.Xodukin (1896-1954), L.M.Isaev (1868-
1964) bezgak pashshalarini o‘rganib, ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab
chiqishadi. L.M.Isaev tashabbusi bilan O‘zbekistonda bezgakni tadqiq etuvchi
7

stansiyalar va Tibbiyot parazitologiyasi instituti tashkil etildi. Olim rishta
parazitini o‘rganib, unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqdi. O‘sha davrda
amalga oshirilgan tadbirlar 50-yillarda O‘rta Osiyoda bezgak kasali va rishtani
batamom tugatish imkonini berdi. 12 Asrimizning 20-yillarida zoologiya
soxasidagi asosiy tadqiqotlar yangi tashkil etilgan Turkiston universitetida olib
borildi. A.L.Brodskiy (1882-1943) bir hujayrali hayvonlarni o‘rganishni
boshlab berdi. U Qizilqum faunasini tekshirib , chig‘anoqli soxtaoyoqlilarning
yangi turlarini topadi va ularni dengiz soxtaoyoqlilari bilan yaqinligini
isbotlaydi. Bu tadqiqot O‘rta Osiyo qumliklari o‘rnida qadimda dengiz
bo‘lganligidan dalolat beradi. D.N.Kashkarov (1878-1941) O‘rta Osiyoda
ekologik tekshirishlarni boshlab berdi. T.Z.Zoxidov Qizilqum hayvonlari
ekologiyasini o‘rgandi va zoologiya sohasida bir qancha yirik asarlar yozdi.
V.V.Yaxontov (1899-1970) hasharotlarni va A.M.Muhammadiev (1906- 1988)
suvda yashovchi umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish sohasida bir qancha tadqiqot
ishlarini olib borishdi. O‘rta Osiyo hayvonot dunyosini o‘rganishda
M.N.Narziqulov hamda R.O.Olimjonovlar (hasharotlar), A.T.To‘laganov
(fitogelmintlar), M.A.Sultonov, I.X.Ergashev, J.Azimov (zoogelmintlar),
S.N.Alimuhamedov (zararkunanda bo‘g‘imoyoqlilar) va boshqa olimlar ham bir
qator ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishdi. Zoologiya sohasidagi
izlanishlar ayni kunda ko‘plab ilmiy tadqiqot institutlari va oliy o‘quv yurtlarida
olibborilmoqda
Hayvon hujayrasi xam boshqa organizmlar hujayrasiga o‘xshash tuzilgan.
Hujayra tashqi sitoplazmatik membrana, sitoplazma va uning organoidlari
hamda yadrodan iborat. Ammo hujayra qobig‘ining yupqaligi, qisqaruvchi
tolalar - miofibrillar, sezgir nerv hujayralari va tolalari hamda hujayraning
bo‘linishida ishtirok etadigan sentrosomaning bo‘lishi bilan hayvon hujayralari
boshqa hujayralardan farq qiladi. Ko‘p hujayrali hayvonlar organizmida shakli,
tuzilishi va organizmdagi funksiyalari o‘xshash bo‘lgan hujayralar to‘qimalarni
hosil qiladi. Hayvonlar organizmida epiteliy (qoplovchi), biriktiruvchi , muskul
8

va nerv to‘qimalari bo‘ladi. Zoogeografiya grekclia zoon — havvon, ge — yer,
grapho — vozaman. y a ’ni yer yu/id a hayvonot dunyosining qadimda va
hozirgi vaqtda geografik tarqalishini hamda bu tarqalishning iimumiy
qonuniyatlarini o'rganuvchi fan degan m a ’noni anglatadi. Zoogeografiyaning
asosiy o'rganish ob'vekti fauna hisoblanadi. Bundan tashqari ushbu fan
hayvonlarning areallarini ham o'rganadi. Fauna va arealga oid tadqiqotlar
zoogeografiyaning biologik fanlar tizinii, ayniqsa zoologiya bilan uzviy aloqada
rivojlanishiga sabab bo'ladi. Zoogeografiyaning maqsadi faunaning tabiiy va
antropogen omiliar ta’sirida o'zgarisbining barcha sabablari hamda
vo'nalishlarini o'rganishdan iborat. Shunga bog'liq holda zoogeografiya o'z
oldiga quyidagi vazifalarni qo'yadi: muayyan turlarning populyatsiyalari
tomonidan egallangan areallarni - yer sharining zoogeografik oblastlarini
o'rganish: hayvonlarning geografik tarqalish xususiyatlarini belgilovchi
sabablarni aniqlash; tabiiy va antropogen omiliar ta'siri ostida faunaning
shakllanish qonuniyatlarini o'rganish; yaqin kelajakda hayvonot dunyosining
insonga m a ’qul bo'lmagan tomonga o'zgarishi kabi holatlarning old ini olish
maqsadida uni bashoratlash. Ayni vaqtda zoogeografiya ko'pgina boshqa tabiiy
fanlar bilan hamiorlikda ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli hal etmoqda.
Zoogeografiyani registratsion (ro'yxatga olish). solishtirma va kauzal
zoogeografiya kabi bo'limlarga ajratish qabul qilingan. Registratsion
zoogeografiya imkon darajasida muayyan zoogeograflk majmua tarkibidagi
barcha turlarni ro'yxatga olish bilan shug'ullanadi. Faunistik majmua tarkibidagi
barcha turlar ro'yxatga olinganda zoogeografik ma’lumotlar to'liq va ahamiyatii
bo'ladi. Solishtirma zoogeografiyada turlar ro'yxati aniqlangandan so'ng, bir
faunaning tur tarkibi qo'shni yoki birmuncha uzoqda joylashgan boshqa
faunaning tur tarkibi bilan solishtitiladi. Bulling natijasida har bir faunaga xos
bo'lgan xususiyatlarni, y a ?ni faunaning yoslii. uning o'tmishda va hozirda
boshqa faunalar bilan aloqasini aniqlash imkoniyatlari yaratiladi. Muayyan
hududning u yoki bu faunistik majmua bilan egallanishiga sabab bo'luvchi
9

muhit omillarini kauzal (lot. c o i l vc/-sabab) zoogeografiya o'rganadi. Bunday
omillarga iqIimiy sharoitlar, rel’ef, o'simliklarning tiplari va boshqalarni misol
qilish mumkin. Hayvonot dunyosiga ta’sir etuvchi omillarni kauzal
/oogeografiyaning hayvonlarni tarqalishiga muhitning ta’sirini tekshiruvchi
bo'limi, y a ’ni ekologik zoogeografiya o'rganadi. Hayvonot dunyosining
tarqalishiga sabab bo'lgan barcha omillarni hozirda mavjud bo'lgan sharoitlar
bilan tushuntirish jud a qiyin. Chunki faunaning shakllanishi va rivojlanishi
uzoq muddatni talab etadi. Kauzal zoogeografiyaning bo'limi sanalgan tarixiy
yoki genelik zoogeografiya o'tmishda hayvonlarning tarqalishiga sabab bo'lgan
omillarni tushuntirish bilan shug'ullanadi. O'tmishdagi bunday sabablarga
materiklarning o'zaro bog'liqlik darajalarini, iqlimiy xususiyatlarni va
o'simliklar qoplamining o'zgarishini va boshqalarni misol qilish mumkin.
Biosferaning muhim tarkibiy qismi sifatida hayvonot dunyosining biosferadagi
o'rni va yashash muhitlarini liar tomonlama o'rganish nazariy va amaliy
ahamiyatga ega. lnsonning o'zi ham biosferaning ajralmas qismi ekanligini
inobatga olganda, mazkur masalaning dolzarbligi yanada yaqqol namoyon
bo'ladi. Inson modda va energiya almashinuvi jaray'onida hayvonot dunyosi
bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo'ladi. Biosferaning liar bir
komponentini va ular orasidagi munosabatlarning mohiyatini tusliunish
kelajakda ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Biosferaning у illik maxsuldorligi, biomassasi va uning yer yuzida
taqsimlanishini ilmiy asosda o'rganish oziq-ovqat tanqisligi kabi dolzarb
nuiammolarni ilmiy asosda hal etish imkonini be rad i. Dengizlar, okeanlar va
yer yuzining quruqlik qismida hayvonlarning tarqalishini aniqlash, ulardan
oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlah chiqish biologik resurslarni
muhofaza qilish va qayta ko'paytirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
10

II.BOB.N A ZA RIY QISM
II.2. Umurtqalilar rivojlanish tarixi
Bu jihatdan olganda, yer yuzasining turli mintaqalarida uchrovchi
hayvonlarning tur tarkibi va zichligining turlicha ko'rsatkichga ega bo'iishi har
bir mintaqada modda va energiya almashinuvi jadalligining ham turlicha
bo'lishiga sabab bo'ladi. Har birimiz biosferada, jumladan o'zimiz yashayotgan
hududda hayvonot dunyosining tarqalishi, tur tarkibi, yashash muhitlari va
hayvonot dunyosining ahamiyati to'g'risidagi tegishli maMumotlarga ega
bo'lishimiz zarur. Bu esa insoniyatning biosferadagi o'z o'rnini belgilashda.
hayvonot dunyosini muhofaza kilish va undan oqilona foydalanishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Biosfera (grekcha bios - hayot, sphuira - shar, sfera)
tushunchasi avstriyalik geolog E.Zvus (1875) tomonidan qo'llanilgan. 9
Biosfera tushunchasining to'liq va chuqur talqini esa akademik V.l.
Vernadskiyning “ Biosfera" (1926) nomli asarida bayon etilgan. Biosfera barcha
organizmlar va ularning qoldiqlari majmuasidan iborat bo'lgan, atmosfera,
gidrosfera va litosferaning qismlari hisoblangan, tirik organizmlar tomonidan
egallangan hamda ularning o'tmishdagi faoliyatlari natijasida shakllangan va
termodinamik ochiq hudud sanalgan yer planetasining maxsus qatlamidir
(Kamshilov, 1980). Biosfera tushunchasi barcha tirik organizmlar bilan bir
qatorda ular yashaydigan muhit sharoitlarini ham o'z tarkibiga oladi. Hozirgi
vaqtda biosferaning tarkibiy qismlari sanalgan litosferaning yuqori va
atmosferaning pastki qatlamlari hamda butun gidrosfera tirik organizmlar
tomonidan egallangan. Litosferada tirik organizmlar 4 km. gacha (bakteriyalar)
bo'lgan chuqnrlikgacha tarqalgan bo'Isa, atmosferada bakteriyalar, spora va
tsistalar ozon ekranigacha. ya'ni 18- 30 km gacha bo'lgan balandlikda uchrashi
qayd etilgan. Alohida pigmentlashgan bakteriya hujayralarining yer yuzasidan
84 km gacha balandlikka ko'tarila olishi kosmik apparatlardagi tadqiqotlar
natijasida aniqlangan. Okeanda esa hayot lining eng chuqur qismlarigacha (II
12

km) yetib borganligi haqida m a ’lumotlar uchraydi. Tiriklikning, shu juniladan
hayvonot dunyosining asosiy biomassasi biosferaning tor chegarasida
jamlangan. Bu chegara litosfera, atmosfera va gidrosferaning, y a ’ni biosfera
qismlarining tutashgan joylariga to'g'ri keladi. Mazkur chegarada hayot uchun
zarur bo'lgan muhit omillari nisbatan optimal bo'ladi. Bunday omillarga tuproq
va havo namligini, yorug'lik va ultrabinafsha nurlarini, harorat, bosim, substrat
va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur omillarning o'zi ham yer yuzasining
turli hududlarida turlicha bo'ladi va shunga mos ravishda hayvonot dunyosi har
bir har xil sifat hamda miqdor ko'rsatkichlarga ega bo'ladi. Hozirgi hisob-
kitoblarga qaraganda, tirik moddaning umumiy biomassasi yer massasining
arzimas qismini, y a ’ni 2420 mlrd. tonnani tashkil etar ekan. So I ishtirib
qaraganda, bu miqdor gidrosfera massasining 602500 dan bir qismini tashkil
etadi. Bir qarashda bu ko'rsatkich ju d a kichik k o Lrinsada, biosferaning
mavjudligi va lining o'z-o'zini boshqarishini t a ’minlash uchun yetarlidir. 10
Biosferadagi organizmlar oziqlanisli usuliga ko'ra o'zaro larqlanuvchi
produtsent, konsument va redutsentlardan taslikil topadi. Hayvonot dunyosi
konsumentlarning asosini taslikil etadi. Konsumentlarning aliamiyatini ularning
ekosistemalarda va umuman biosferada modda va energiyaning biogen
aylanishida tutgan salmoqli o'rni bilan tushuntirish mumkin. Moddalarning
biogen migratsiyasi esa liar qanday ekosistemaning mavjudligi va barqarorligini
ta’minlaydi. MaMumki, o'simliklar dunyosi hayvonlar hayotida turli-tuman
ahamiyat kasb etadi. Har qanday ekologik jamoadagi hayvonlarning tur tarkibi,
zichligi va biomassasi uslibu jamoadagi o'simliklar qoplamining turli-tiimanligi
va biomassasi bilan bog'liq. Shu nuqtainazardan qaraganda, o'simliklar qoplami
hayvonot dunyosining biosferada tarqalishi va mavjudligini belgilovchi muhim
omildir. Shu bilan bir qatorda, har qanday jamoadagi hayvonlarning tur tarkibini
belgilashda rel'ef va tuproq tarkibi kabi omillar va bosliqa xususiyatlar ham
muhim o'rin egallaydi. Yuqorida qayd etilgan omillar hayvonot dunyosining u
yoki bu biogeotsenozda nafaqat mavjudligi, balki tarqalishini ham belgilaydi.
13

Yer yuzining quruqlik mintaqalaridagi organik dunyoning xiIma-xi11igi suv
niuhitlariga qaraganda ancha ustun turadi. Agar quruqlikda butun hayvonot
dunyosining 93 % uchrasa, suv muliitida atigi 3% uchraydi. O'simliklar olamida
ham turlarning 92% quruqlikda, 8% suv muliitida uchrashi qayd etiladi. Bunday
muvofiqlik o'simlik va hayvonot dunyosining tarqalishi o'zaro o'xshash
qonuniyatlar asosida kech ish in i ko'rsatadi. Yuqorida keltirilgan nisbatlar, suv
muliitiga qaraganda quruqlikda tur hosil bo'lish jaravonlari samarali
kechganligini, quruqlikning yashash ucliun ancha qulayligini ham isbotlaydi.
Biosferada hayvonot dunyosining biomassasi va lining taqsimlanishi lo'g'risida
tasavvur hosil qilish uchun quyidagi jadvalni tahlil qilish maqsadga muvofiq (l-
jadval). Quruqlikdagi mavjud yasliil o'simliklar biomassasi hayvonlar va
mikroorganizmlarga qaraganda juda yuqori (99,2%), suv muliitida aksincha,
juda past (6,3%) foizni taslikil etadi. Dunyo okeanida hayvonlar biomassasining
(93,7%) o'simliklar bioniassasidan (6,3%) yuqoriligi okean va dcngizlarning
yorug'lik tushadigan qismida yashovchi o’simliklarning juda qisqa muddatda
hayvonlar tomonidan o'zlashtirilishi (iste'mol qilinishi), ya'ni hayvonlar
biomassasiga aylanishi bilan tushuntiriladi. Tadqiqotlar qit'alardagi
bioniassaning dunyo okeanidagi biomassadan 800 marta ortiqligini ko'rsatadi.
Hayvonlar yer yuzida tarqalishga nisbatan turli moslanishlarga ega bo'ladi.
Hayvonlarning tarqalishi ulardagi harakatlanish organlarining tuzilishiga yoki
harakatlanish usuliga bog'liq emas. Gavdasi katta va ko‘payishi uzoq muddatni
egallovchi hayvonlarning tarqalishi sekin va aksincha, gavdasi mayda va qisqa
muddatda ko'payish xususiyatiga ega bo'lgan havvonlarning tarqalishi tez
kechadi (2-jadval). Organizmlarning ko'payish tezligi ular gavda o'lchamining
oshishi bilan kamayib boradi. Nisbatan tez ko'payish bakteriyalarga xos bo'lib,
ular bir sutkada 60-65 marta ko'payadi. Aksincha, sekin ko'payish ko'p hujayrali
yirik hayvonlar va o'simliklar uchun xos. Organizmlarning ko'payish tezligi va
o'lchami aniq bo'lganda, ularning butun yer yuzini egallashi uchun zarur bo'lgan
14

vaqtni hisoblab chiqish mumkin. Hayvonlar yer yuzida tarqalishga nisbatan turli
moslanishlarga ega bo'ladi. Hayvonlarning tarqalishi ulardagi harakatlanish
organlarining tuzilishiga yoki harakatlanish usuliga bog'liq emas. Gavdasi katta
va ko‘payishi uzoq muddatni egallovchi hayvonlarning tarqalishi sekin va
aksincha, gavdasi mayda va qisqa muddatda ko'payish xususiyatiga ega bo'lgan
havvonlarning tarqalishi tez kechadi (2-jadval). Organizmlarning ko'payish
tezligi ular gavda o'lchamining oshishi bilan kamayib boradi. Nisbatan tez
ko'payish bakteriyalarga xos bo'lib, ular bir sutkada 60-65 marta ko'payadi.
Aksincha, sekin ko'payish ko'p hujayrali yirik hayvonlar va o'simliklar uchun
xos. Organizmlarning ko'payish tezligi va o'lchami aniq bo'lganda, ularning
butun yer yuzini egallashi uchun zarur bo'lgan vaqtni hisoblab chiqish mumkin.
Chucliuk suv havzalarining um um iy maydoni 4 mln. k n r ni taslikil etib,
ularga ko'llar, daiyolar, ularning irmoqlari va umuman atmosfera yog'inlari
hisobiga shakllangan havzalar kiradi. Chucliuk suv havzalarining o'rtacha
chuqurligi 100 metrdan oshmaydi (Baykal ko'li 1600 m, Tanganika ko'li 1435 m
chuqurlikka ega). Chuchuk suv havzalaridagi yashash muhitlari dengizlarga
qaraganda juda o'zgaruvchan bo'lib, u havzaning qaysi mintaqada
joylashganligiga va boshqa qator omillarga bog'liq. Shu asosda chuchuk suv
havzalarning hayvonot dunyosi o'zining qator xususiyatlari bilan dengiz
faunasidan ajralib turadi. Mazkur havzalar o'zaro tutashmaganligi,
alohidalashganligi sababli ularning hayvonot dunyosi orasida to'g'ridan-to'g'ri
aloqalar kuzatilmaydi. Chuchuksuv havzalarida ninatanlilar, boshoyoqli
mollyuskalar, qobiqlilar kabi turlar mutlaqo uchramaydi, nemertinalar, ko'p qilli
chuvalchanglar, g'ovaktanlilar va bo'shliqichIilaining ju d a kam turlarigina
tarqalgan. Amfibiyalar sinfininng vaki 1 lari esa faqat chuchuk suv havzalari
uchun xos hayvonlardir. Chuchuk suv havzalarining faunasi dengiz faunasi
asosida shakllangan ikkinchi yashash muhiti sanaladi va ayni vaqtda ham ayrim
15

hayvon turlarining dengizlardan daryo va ko'llarga ko'chib o'tish jarayoni
davom etmoqda. Bunday xususiyat, ayniqsa, tropik mintaqada kuzatiladi.
Chuchuk suv havzalari faunasining o'ziga xosligini belgilovchi asosiv ekologik
omillarga suvning kimyoviy tarkibi, harorat, suv oqimining mavjudligi yoki
mavjiid emasligi va boshqalar kiradi. Mazkur omiliar hayvonot dunyosining
tarqalishini belgilovchi asosiy ko'rsatkichlardir. Bunday havzalarda suv oqimi
turlicha bo'lib, daryo va irmoqlarda tez oqsa. ko'llarda deyarli oqim
kuzatilmaydi. Hayvonlar suv oqimi tezligiga juda sezuvchan bo'lishadi va
shunga ko'ra ular reofil (oquvchan suvlarda yashovchi turlar) va limnofil
(oqmaydigan suvlarda yashovchi turlar) turlarga ajratiladi. Chuchuk suv
hayvonlarini evribiontlarga kiritish mumkin. Ko'lning u yoki bu turdagi
organizmlar tomonidan egallanishi lining mahsuldorlik darajasini belgilaydi.
Ko'llar mahsuldorlik dara- ^ Ь 9 э / з 17 jasiga ko'ra gidrobiologik
klassifikatsiya qilinadi. Gidrobiologik klassifikatsiyalashga asosan evtrof,
oligotrof va distrof ko'l tiplari farq qilinadi. Evlro f ko'llarning suvi azot va
fosfor o'g'itlariga boy bo'lib. bu ularga quyiladigan suv tarkibida minerallar va
organik moddalar ko'pligi bilan tusliuntiriladi. Evtrof ko'llarda plankton va
bentos turlar soni ko'p, populyatsiya zichligi yuqori bo'ladi. Organizmlarning
ko'pligi suvning cliuqur qatlamida kislorodning kamayishiga, suvning tiniqlik
darajasi pasayisliiga olib keladi va ayniqsa, suv oqimi to'xtaganda bu holat
yaqqol kuzatiladi. O'zbekiston hududida joylasligan kopcliilik ko'llarni evtrof
ko'llarga kirilish mumkin. Bunday ko'llarning litoral mintaqasidagi fauna
tarkibida turlar soni ko'p bo'ladi. AQShning Michigan shtatida joylasligan ko'l
tubidagi lm" maydonda 4400 ta bentos organizmlar topilgan (mollyuskalar.
hasharotlarning lichinkalari, mshankalar, to'garak chuvalchanglar va boshq.).
Oligotrof ко 'War odatda cliuqur ko'llar bo'lib. suvining rangi ko'kyoki yashil
bo'ladi. Bu tipdagi ko'llarda azot va fosfor minerallari kam, hayvonlarning
zichligi past bo'ladi. Mazkur ko'l tipiga baland tog'liklarda (alp) joylasligan,
suvining harorati past bo'lgan ko'llar kiradi. Distrof ko 'llar chuqur bo'lmagan
16

ko'llar bo'lib, ularning qirg'oqlari torf hosil qiluvchi o'simliklar bilan qoplangan
bo'ladi. Mazkur ko'llardagi suv tarkibida gumin moddasi ko'p, suv rangi
qo'ng'ir. kislorod kam. suv reaktsiyasi kislotali, mahsuldorlik darajasi past va
hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni ham kam bo'ladi. Bunday ko'llarga
Yevropaning shimolidagi o'rmonlarda joy lashgan ayrim ko'llarni misol qilish
mumkin. Harorat rejimidagi tafovutlarga ko'ra ko'llar uch tipga bo iinadi: tropik,
mo"tadil va qutb oldi oblastlarining ko'llari. Tropik ko'llarda suv harorati
kuchsiz tebranishga ega bo'lib, havzaning yuza va cliuqur qatlamlarida harorat j
u d a kam farq qiladi. Mazkur ko'llarning faunasi tarkibida turlar ko'p bo'ladi
hamda ularda yashovchi ko'pchilik hayvon turlari stenoterm va issiqsevar
bo'ladi. 18 (hub oldi ko'llarida suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo'lib,
harorati doimo sovuq, yuqori qatlamda harorat 10° S dan yuqoriga
ko'tarilmaydi, qishda esa muz qatlami hosil bo'ladi. Faunasi tarkibida turlar soni
juda kam bo'lib, losossimon baliqlar nisbatan ko'p uchraydi, umurtqasizlar
faunasi tarkibida turlar soni ancha kam bo'ladi. M o'tadil oblast ко ' 1 lari
o'tkinchi xususiyat kasb etadi. Mazkur ko'llarda harorat tebranishlari yil
davomida juda o'zgaruvchan bo'lib, yozda suvning yuza qatlami uning chuqur
qatlamiga qaraganda iliq bo'lsa, qishda aksincha holat kuzatiladi. Bu xususiyat
plankton organizmlar va boshqa hayvon turlarining hayot tsiklini o'zgarishiga
va mavsumiy almashinuviga sabab bo'ladi. Odatda ko'llarda plankton
organizmlarning turlari dengizlarga qaraganda ancha kam bo'lib, bu yerda
plankton organizmlardan bir hujayralilar, kolovratkalar, turli
qisqichbaqasimonlar va turli-tuman umurtqasizlarning lichinkalari uchraydi.
Shu bilan birga plankton biomassasi bentos biomassasiga qaraganda ko'p
bo'ladi. Qirg'oq mintaqalarining faunasi tarkibi baliqlar, amfibiyalar,
toshbaqalar, ilonlar va hasharotlardan tashkil topadi. Daryolar ko'llardan farq
qilib ko'p hollarda dengizlar bilan aloqada bo'ladi va bunday vaziyat
baliqlarning daryodan dengizga va aksincha yo'nalishda migratsiya qilishiga
olib kelgan.
17

II.BOB. NAZARIY QISM
II.3. Umurtqali hayvonlarniong inson hayotidagi
ahamiyati
Yer yuzining quruqlik qismidagi yashash muhitlari qator xususiyatlari bilan
boshqa yashash muhitlaridan farq qiladi. Quruqlikda yashash sharoitlarining
juda turli-tumanligi turlar xilma-xilligi va biomassaning yuqori bo'lishiga olib
keladi. Quruqlikdagi biomassa dunyo okeaniga qaraganda 800 marta yuqori
bo'ladi. Okeanlarda 19 biomassaning asosiy qismi hayvonlar hissasiga to'g'ri
kelsa. quruqlikda aksincha 99% biomassa vashil o'simliklar hissasiga t o ' g ’ri
keladi. Mazkur yashash muhitidagi barcha ekologik omillar keug tebranishga
ega bo'ladi va ayniqsa, havo namligi quruqlik faunasining shakllanishida muhim
o'rin tutadi. Hayotning dasllab okcanda paydo bo'lganligini va aksariyat hayvon
turlari evolvutsiyasining birinchi bosqichlari okeanda kechganligini hisobga
olganda, chuchuk suv va quruqlikdagi yashash muhitlari ikkilamchi yashash
muhitlari bo'lib hisoblanadi. Shu sababli chuchuk suv va quruqlikda uchrovchi
fauna elementlari nisbatan yosh sanaladi. Hayvonlarning ayrim sinflari (qushlar,
hasharotlar)ni aynan quruqlikda paydo bo'lganligi to'g'risida m a ’lumollar bor.
Yer yuzining turli qismlarida ekologik sharoitlarning turlicha bo'lishiga 1110s
ravishda, hayvonot dunyosi ham turlicha tarqalishga, tur tarkibiga va zichlikka
ega bo'ladi. Bunday o'ziga xoslilik nafaqat hozirgi vaqtdagi mavjud ekologik
omillar, balki qadimda er planetasida sodir bo'lib o'tgan o'zgarishlar, ularning
davorniylik muddatlari, yo'nalishlari va o'sha paytdagi evolyutsion jarayonlar
bilan uzviy bog'liqdir. Avstraliya zoogeografik oblasti faunasining
shakllanishida bunday xususiyat yaqqol namoyon bo'lgan. Xaltalilarga mansub
turlarning Avstraliya faunasi tarkibida ko'pligi, aynan materiklarning
shakllanish jarayonlari va hayvonlar evolyutsiyasi bilan bog'liq. Avstraliya
faunasi mezozoy erasiga xos xususiyatlarni o'zida aks ettirgan bo'lib, tarkibida
sodda tuzilgan sutemizuvchilarning mavjudligi, ushbu materikning yuksak
sutemizuvchilar paydo bo'lishidan ancha ilgari boshqa materiklardan ajralib
19

ketgan 1 igini isbotlaydi. Bu holat geologik va biologik evolyutsiya
qonuniyatlarini o'zaro bog'liq hoida o'rganishda muhim ahamiyatga ega.
Quruqlikda hayvonlarning mavjudligi va tarqaIishini belgilovchi asosiy
omillarga namlik. harorat, havo oqimi, quyosh nuri hamda o'simliklar qoplamini
kiritish mumkin. Mazkur omillarning miqdori va tebranish darajasi quruqlik
hayvonlarining tarqalishi va zichligini beIgilaydi. Ayniqsa hayvonot
dunyosining tarqalishida o'simliklar qoplami muhim o'rin tutadi. O'simliklar
qoplami hayvonlar uchun 20 nafaqat oziqa, balki yashash muhitidagi iqlimiy
omillarni belgilovchi biogeotsenozning ajralmas qismi, boshpana, uya qurish
joyi va boshqa muhim vazifalarni ham bajaradi. Shu bilan birga, o'simliklar
qoplami biogeotsenozning tabiatini belgilab beruvchi o'ziga xos indikator bo’lib
xizmat qiladi. Har bir o'simlik formatsiyasida shu formatsiyaga moslashgan
hayvon turlari yashaydi. Jumladan shimoldagi nina bargli o'rmonlarda (tayga)
karqur, chittak. kedrovka, qaychitumshuq, burunduq va suvsar uchraydi. Bargli
o'rmonlarda olmaxonlar, krotlar, erqazarlar, tipratikanlar, bug'u, o'rmon
mushugi, bo'rsiq. burgutlar, yapaloqqushlar, zarg'aldoq, botqoq toshbaqasi va
boshqalar yashaydi. Dasht va cho'l formatsiyalarida ham bu er uchun xos
hayvonot dunyosi shakllangan. Xulosa qilib aytganda, yer yuzida
biotsenozlarning tarqalishi muayyan qonuniyatlarga amal qiladi hamda iqlimiy
omillarga bo'ysungan holda mintaqaviy xususiyat kasb etadi. Quruqlik
mintaqalarida ham okeanlardagi kabi tirik moddaning tarqalishida gorizontal va
vertikal zonallik namoyon bo'ladi. Yerda tropik. ikkita mo"tadil va ikkita qutb
mintaqasi farq qilinadi. Bu mintaqalar o'zaro fauna tarkibi bilan ajralib turadi.
Tropik minlaqa. Tropik mintaqaning asosiy tipik biotoplari gileya yoki nam
tropik o'rmonlardir. Bu biotoplarning o'simliklar dunyosi tarkibida turlar soni
juda ko'p bo'lib, vegetatsiyasi yil bo'yi davom etadi. Gileyalar boshqa yashash
muhitlaridan o'zining ekologik joylari (nishalari), hayvonlar uchun qulay
boshpanalari, hayvonlarning hayotiy shakllari va xilma-xilligi buyicha ustun
turadi. Nam tropik o'rmonlarda termofil va gigrofil hayvon turlari keng
20

tarqaladi. Havoda suv bug'lari miqdorining doimo yuqori darajada bo'iishi,
odatda suvda yashaydigan ayrim turlarning quruqlik yuzasida yashashiga imkon
beradi (planariya, zuluklar, daraxt baqasi). Daraxt va butalarning zich bo'iishi va
yuqori pog'onalarida oziqaning mavjudligi ko'pgina turlarning daraxtlarda
yashashga moslanishiga olib kelgan. Ko'pchilik tltofag turlar daraxtlarning
barglari va mevalari bilan oziqlanadi. Tropik mintaqada umurtqasizlar
biomassasi bo'yicha birinchi o'rinni egallaydi (P.P.Vtorov, N.N.Drozdov. 1974).
Bu o'rinda ayniqsa, termitlar alo21 hida ahamiyatga ega bo'lib, Afrika
gileyalarida ularning 500 turi uchraydi. Suvaraklar. yirik qo'ng'izlar (goliaf,
gerkules, titan) kabi turlar ham mazkur hudud tabiatiga xos turlardir. Tropik
o'rmonlarda shamol boimasligi sababli, o'simliklaming changlanishi asosan
asalarilar, kapalaklar, chivinlar, qushlar va qo'lqanotlilar ishtirokida vuz beradi.
Yirik yirtqichlar kam, Afrika va Qsiyoda leopard, Janubiv Amerikada yaguarlar
uchraydi. Tropik o'rmonlar va cho'llar oralig'ini savannalar egallaydi.
Savannalarning faunasi tarkibida turlar soni k o 'p va u yerdagi o'simliklar
formatsiyasi issiq iqlim sharoitida shakllangan. Savannalar asosan Afrika uchun
xos bo'lib, ular Hindiston yarim orolida va Janubiv Amerikada ham uchraydi.
Bu yerda yashovchi hayvonlar issiqsevar va mavsumiy qurg'oqchilikka
moslashgan bo'lib, ularda vozgi uyquga ketish kuzatiladi. O'simliklar
mahsuldorligining yuqoriligi tuvoqli hayvonlar yashashi uclnin qulay sharoit
yaratadi. Jumladan. antilopalar, zebra va jirafaning juda yirik podalari er vuzida
faqat Afrika savannalaridagina uchraydi. Savannada yirtqich sut
emizuvchilardan sherlar, leopard lar, yovvoyi muslniklar, viveralar. sirtlonlar va
chiya bo'rilar, "yugurib” havot kechiruvchi hayvonlar guruhiga mansub bo'lgan
qush turlaridan strauslar, kotiba qush, marabu, tuvaloq va bulduruqlar uchraydi.
Uya qazib yashovchi turlar asosan sichqonlar va olmaxonlar oilasiga mansubdir.
Savannada uchrovchi termitlar o'simlik va hayvon qoldiqlarini parchalashda
muhim o'rin tutadi. Mazkur hududda ju da ko'p ilonlar hamda qurg'oqchilik
davrida uyquga ketuvchi kam sonli amfibiyalar ham tarqalgan. Tropik va
21

mo"tadil mintaqa chegarasida qit'alarning 23% maydonini tashkil etuvchi
cho'llar shakllangan. Namlikning yetarli darajada boimasligi cho'llar uchun xos
bo'lgan asosiy xususiyat bo'lib. lining yillik miqdori 100-200 mm.dan
oshmaydi. O'rta Osiyo va Qozog'iston cho'llarida namlik 55-180 mm. atrofida
tebranadi. Namlikning yetishmasligi biologik xilma-xillikning kamligiga,
o'simlik qoplamlarining siyrakligiga va hayvonlarning yashashi uchun noqulay
sharoitlar shakllanishiga sabab bo'ladi. Shunday bo' 1 ishiga qaramasdan,
hayvonlardagi turli moslanishlar ularning cho'l sharoitida yashashini ta'minlav
olgan. Cho'l faunasi tarkibida turlar soni boshqa biotsenozlarga qaraganda ancha
kam. undagi hayvonlarning aksariyati kserofil va evriterm bo'lib, haroratga
nisbatan turlicha moslanishlar hosil qilgan (yozgi uyqu, suvni tejab sarflash,
metabolitik suv hosil qilish va boshqa ekologik va etologik moslanishlar).
Yirtqichlar soni kam va odatda ular nisbatan mayda bo'lgan fenek, qorsoq,
barxan mushugi, manul va bo'ri kabi turlardan tashkil topadi. Substratning
xususiyatlariga ko'ra. cho'llarning o'zi ham qumli, toshloq, gilli. sho'rxok va
boshqa turlarga bo'linadi. O'zbekiston hududidagi biotoplar orasida cho'llar eng
ko'p maydonni egallaganligi inobatga olgan holda, cho'l mintaqasining ekologik
tavsifi va funasi haqida navbatdagi bobda batafsil to'xtalishni lozim topdik..
22

II.BOB.N A ZA RIY QISM
II.4. O'rta osiyo umurtqalilar faunasining biologik xilma- xilligi
Yirtqich turlardan tulki, bo'ri, burgutlar, bo'ktargilar va mayda lochinlar asosan
kemiruvchilar bilan oziqlanadi. Yuqori zichlikka ega bo'lgan hasharotlardan
chumolilar, bargxo'r qo'ng'izlar va chigirtkalar dasht inintaqasida keng
tarqalgan. Dasht mintaqasi ayni paytda inson tomonidan deyarli to'liq
o'zlashtirilgan bo'lib, bu holat mazkur hududning hayvonot dunyosiga salbiy
ta'sir ko'rsatgan. Dashtlarning janubida chala cho'llar, shimolida esa o'rmon
dasht biotoplari shakllangan bo'lib, bular oraliq xarakterdagi biotoplardir.
Dashtlarga nisbatan o'rmondashtlar faunasi tarkibida turlar soni ancha ko'p
bo'ladi. O'rmonlar m o“ tadil mintaqaning yillik yog'in miqdori 300 mm.dan
oshadigan oblastlarida shakllangan. Ushbu mintaqada 3 ta asosiy o'rmon tiplari,
ya'ni subtropik doimiy yashil o'rmonlar, keng bargli o'rmonlar va nina bargli
o'rmonlar farq qilinadi. Subtropik cloimiy yashil o'rmonlar quruq yoki nam
bo’iishi mumkin. Mazkur o ’rmonlarda hasharotlar. amfibiyalar, asosan
kaltakesaklardan iborat reptiliyalar. dehqonchumchuqlar, moyqutlar.
qarqunoqlar, tasqaralar, yovvoyi quyon, muflon va boshqalar uchray di. Nam o
’rmonlar faunasi tarkibida turlar soni nisbatan kam bo’ladi. Keng bargli
o'rmonlar m o‘'tadil haroratli, o'rtacha yillik yog'in miqdori 500 mm.ni tashkil
etadigan oblastlarda shakllangan bo'lib, ulardagi yumshoq iqlim va o'simliklar
dunyosining xilma-xilligi hayvonlarning yashashi uchun qulay muhitning
shakllanishiga olib kelgan. Bu kabi o'rmonlarda faunaning tarkibi va ekologik
qiyofasi o'xshash bo'lib. qish mavsumining sovuq bo'iishi ayrim turlarning
migratsiya qilishiga yoki uyquga ketishiga sabab bo'ladi. Fauna tarkibida bug'u,
yovvoyi echki, serna, yovvoyi cho'chqa, olmaxonlar, hulbullar, zarg'aldoqlar.
shaq-shaqlar va boshqalar uchraydi. Nina bargli o'rmonlar (tayga) o'rmonlar
orasidagi eng yirik tip sanaladi. Iqlimi sovuq, o'rtacha yillik harorat +5-0°S.
O'simlik va hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni kam bo'lib, tipik hayvon
turlariga karqur, yapaloqqushlar, kedrovka, qaychi tumshuq. qora qizilishton.
24

suvsar, o'rmon lemmingi, qizil dala sichqoni, biimnduq, ayiq, bug'u, olmaxon va
boshqalarni misol qilish mumkin. Tayganing shimoliy qismida o'r mo n tundra
va butazorli tundra joy lashgan. Quth minkiqasi. Shimoliy Muz okeanining
qirg'oqlari va uning orollari qutb mintaqasiga yoki tipik tundraga tegishli.
Tundra Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning butun shimolini egallaydi. Tundra
faunasi tarkibida turlar soni kam bo'ladi va bu holat iqlimiy omiliar bilan
bog'liq. Bu yerda umurtqasizlar faunasi zoomassaning 90% tashkil etadi va ular
orasida tuban hasharotlar, pashshalar, kanalar va nematodalar keng tarqalgan.
Yozda tundra faunasi ko'p sonda uchrovchi g'ozlar, o'rdaklar, oqqushlar.
balchiqchilar kabi qush turlari hisobiga ancha ko'payadi. Asosiy oziqa manbai
qushlar va lemminglardan iborat bo'lgan oq yapaloqqushlar hamda lochinlar
yirtqichlik bilan hayot kcchiradi. Yer yuzasining quruqlik qismida yuqorida
qayd etilgan mintaqalardan tashqari yana bir nechta mintaqalar (antarktika
quruqliklari, baland tog'lar, g'orlar va boshqalar) mavjud. Ularning faunasi ham
yashash muhitiga mos holda shakllangan. Cho'l mintaqasining boshqa yashash
mintaqalardan asosiy farqlarini va xususivatlarini tavsiflash uchun. dastlab cho'l
tushunchasiga berilgan ta’riflarni tahlil qilish zarur. Buguiigi kunda soha
olimlarining "cho'l tushunchasi”ga nisbatan qarashlari va yondashuvlari har xil
va shu sababli cho'lga berilgan ta’riflar ham bir xil m a’noga ega emas.
Jumladan, cho'lga berilgan ba'zi ta'riflarda cho'ldagi iqlimiy xususiyatlar
(harorat, namlik), boshqalarida esa o'simlik va hayvonot dunyosi asos qilib
olingan. Yer yuzining turli kengliklarida joylashgan cho'llar o'zaro o'xshash
bo'lmagan ekologik xususiyatlari bilan ham faqrlanadi va bu hoi at cho'llarga
yagona t a 'r if berishni murakkablashtiradi. Tadqiqotchi M.P.Petrov (1973),
cho'lni doimiy yoki mavsumiy issiq iqlim sharoitiga ega bo'lgan, juda tarqoq va
turlar soni kam fitotsenoz.lari bilan xarakterlanuvchi landshaft tipi sifatida
ta’riflaydi. A.G.Boboyev va Z.G.Freykinlar (1982) cho'lni quruq va issiq
iqlimli, namlik juda kam va nisbatan siyrak o'simliklar qoplamiga ega bo'lgan
keng tabiiy hudud sifatida ta'riflaydilar. Cho'l uchun nafaqat namlikning
25

yetishmasligi, balki namlikning yilning turli mavsumlarida juda notekis
taqsimlanishi ham xosdir. Cho'lda tuproqdagi namlikka nisbatan undan ajralib
chiqishi mumkin bo'lgan suv bug'larining miqdori ko'p bo'ladi. Yer yuzasida
doimiy suv manbalarining yo'qligi, quruq o'zanlar hamda vaqtinchalik
irmoqlarning mavjudligi, tuproqning yuqori darajada sho'rlanishi cho'llar uchun
xos bo'lgan asosiy xususiyatlardan biridir. BMTning 1977 yilda Nayrob
shahrida bo'lib o'tgan cho'llashishmuammolariga bag'ishlangan konferensiya
materiallarida “Cho'llar o'simlik dunyosi siyrak yoki butunlay o'simliklardan xol
bo'lgan, biologik mahsuldorligi past, atmosfera yog'inlari kam tushadigan
hudud” sifatida ta’riflangan (Rozanov. 1977). Cho'llardagi ekologik sharoitlar
chala cho'l va dasht mintaqalariga o'xshab ketishi sababli, cho'llarni chala cho'l
va dashtlardan ajratib turuvchi aniq chcgarani belgilashning imkoni vo'q. 26
Clio'llaming paydo bo'lish sabablari xilma-xil. ammo ularning shakllanishida
bulutlar yoiiga g'ov boiuvchi to'siqlar asosiy o'rinni egallaydi. Bunday t o
Lsiqlarni relefdagi vertikal balandliklar va xususan togiar hosil qiladi.
To'siqlarda (togiarda) bulutlarning ushlanib qolishi yom gir yoki qor
ko'rinishidagi namlikning erga tushishiga va natijada o'rmonlarning
shaklanishiga olib keladi. To'siqlarning qarama-qarshi tomonida esa quruq havo
massasi hukmronlik qilishi tufayli cho'llar shakllanadi. Barcha cho'llar uchun
qurg'oqchilik xos, ammo uzoq davom etiivchi va juda yuqori harorat barcha
ehoilarga ham xos emas. Jumladan. Takla-Makon va Gobi choilarida yoz
oyiarida ancha salqin, qishda esa qattiq sovuq hamda bo'ronli ob-havo
hukmronlik qiladi. O'rtacha kunlik harorat tebranishi ba /i ch o ila rd a 35 °S ni
tashkil etadi. Choilar orqali oqib o'tuvchi daryo suvining bir qismi tuproqqa
shimilib ketadi va bir qismi dengizlarga quyiladi yoki umuman dengizlar bilan
tushmasdan ko'llarni hosil qiladi. Bunday holat Orol dengiziga quyiladigan
Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolarga ham xos. Yer yuzida cho'llar asosan
tropik hamda mo"tadil mintaqalar chegarasidagi qit’alar markazining katta
qismini egallaydi va yerdagi qitalarning 23% ini tashkil etadi. Sharqiy yarim
26

sharda cho'llar Shimoliy Afrikadan boshlab (Saxar cho'li) Arabiston orqali
G'arbiy Hindiston, O'rta Osiyo, Qozog'iston, Markaziy Osiyo va Avstraliyaning
markaziy qismlarida tarqalgan. Janubiy Al'rikada Kalaxara va Namib cho'llari,
G'arbiy yarim sharda esa Atakama (Chili), Moxave va boshqa choilar tarqalgan.
O'rta Osiyoda Qoiaqum, Qi^ilqumMuyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Mirzacho'l
va Qarshi kabi choilar keng maydonlarni egallaydi. Dunyodagi eng yirik ch o i
shimoliy Afrikadagi Saxara cho'li boiib, uning maydoni 9 mln.krtr ni tashkil
etadi va g'arbdan sharqqa qarab 7000 km.ga, shimoldan janubga qarab esa 2000
km.ga cho'zilgan. C hoilar hududiy tarqalishiga ko'ra. shimoliy. janubiy va
baland tog'lik c h o i gLiruhlariga boiinadi. C h o ila r qayerda joylashganligidan
qat'iy nazar, havo haroratining yuqori tebranishga egaligi, atmosfera yog'inlari
miqdorining kamligi (300 mm dan kam), havo namligining pastligi, quyosh
radiatsiyasining yuqoriligi va boshqa 27 qator ekologik xususiyatlari bilan
xarakterlanadi. Bunday ekstremal ekologik sharoit ko'pchilik organizmlarning
cho'l hududida yashashini cheklovchi omil bo'lib xizmat qiladi. Cho'IIarda
biomassa miqdori juda past ko'rsatkichni nomoyon qiladi. O'zbekistondagi
cho'llarda oq saksovullar egallagan maydon 1274,4 ming ga.ni, qora saksovullar
egallagan maydon esa 369,6 ming ga.ni tashkil etadi. Saksovul o'rmonlaridagi
fltomassa mahsuldorligi atigi 20-50 nr/ga.ni tashkil etadi va boshqa o'simliklar
biomassasi ham xuddi sliunday past darajada bo'ladi. Mazkur holat hayoti
o'simliklar bilan uzviy bog'liq bo'lgan cho'l hayvonot dunyosining ham tur
tarkibi, zichligi va biomassasiga bevosita hamda bilvosita ta’sir ko'rsatadi. Shu
sababli mazkur ko'rsatkichlar boshqa tabiiy biotsenozlarga qaraganda ancha past
darajada namoyon bo'ladi. Cho'llar o'simlik va hayvon turlari qanchalik kam
bo'lishiga qaramay egallagan maydonining kengligi, ekologik sharoitlari va
shunga mos bo'lgan betakror organik olami bilan ajralib turadi. Cho'llar yer
yuzasining tuzilishi (substrat), tuproq sharoitlari, gidrologik rejimi, iqlimi.
o'simlik va hayvonot dunyosi bilan o'zaro farq qiladi va shu asosda bir nechta
tiplarga ajratiladi (qumoq, gilli, sho'rxok. toshloq va boshqalar). Cho'l tiplari
27

qanchalik xilma-xil bo'lmasin, ular uchun ko'pincha umumiy ekologik
xususiyatlar xos. O'zbekistonda turli tiplarga mansub bo'lgan cho'llar tekislik
mintaqasida shakllangan bo'lib, ulardagi ekologik sharoitlar, o'simlik va
hayvonot dunyosi o'zaro o'xshash. bo'ladi. O'rta Osiyoda Qoraqum, Qizilqum,
Muyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Orol oldi cho'llari, Qarshi dashti, Mirzacho'l
va boshqa cho'llar uchraydi (3-jadval). Qumli (qumoq) cho'llar Qoraqum va
Qizilqum kabi cho'llarning asosiy qismini egallaydi. Atoqli geobotanik olim
M.G.Popov (1958) qumli cho'llarni ta’riflar ekan “Qozog'iston va O'rta
Osiyoning qumli cho'llari dunyo masshtabida tengi yo'q tabiat go'shalaridir"
degan edi. Qish mavsumida qumli cho'llarda qor qoplami deyarli hosil
bo'lmaydi, kamdan-kam holda yog'adigan yupqa qor qoplami shamollar va
relefdagi o'ziga xoslik tufayli notekis taqsimlanadi. Bunday vaziyatda ayrim
mayda sut emizuvchilar, jumladan. qumsichqonlar va ingichka barmoqli
yumronqoziqlar qishki uyquga ketmaydi. Uyquga ketmaydigan bunday turlar
virtqichlar uchun oziqa manbai bo'lib xizmat qiladi. Shu sababli qumli
cho'llarda yashovchi yirtqichlarning soni yil davomida deyarli barqaror
saqlanadi. Boshqa ch o i tiplariga nisbatan qumli cho'llarning o'simliklar
dunyosi tarkibida turlar soni ko'p va shunga mos ravishda hayvonot duny osi
ham xilma-xil. Bu yerda ayrim daraxt turlarining mavjudligi o'rmonlarga xos
bo'lgan fauna elementlarining (ayrim sudralib yuruvchilar, ola qanotli
qizilishton, zag'izg'on, buxoro chittagi, cho'l karqunog'i, saksovul chumchug'i.
kurgalak, moyqutlar, tentakqush, ko'k kurkunak, qo'l qanotlilarning ayrim
turlari) uchrashiga sabab bo'lgan. Qumli cho'llarda stsink gekkoni, kulrang
gekkon, yo'l-yo'l kaltakesakcha. quloqli yumaloqbosh, taroq barmoqli gekkon,
qum vumaloqboshi, to'r-to'r kaltakesak. kulrang echkeemar, ikki dog'li to'rg'ay,
cho'l quzg'uni. cho'l qarqunog'i, taroq barmoqli va 29 paxmoq oyoqli qo'shoyoq,
kalta qumsichqon, tolay tovushqoni. ingichka barmoqli yumronqoziq,
shalpangquloq tipratikan va kabi turlar keng tarqalgan. Ularning morfologik
belgilari va xattiharakatlari qumli choilarda yashashga moslashishiga sabab
28

bo'lgan. Toshloq cho'llar O'rta Osiyoning shimoliy qismidagi tekisliklarda katta
maydonni egallaydi. Ular orasida eng yiriklari Betpakdala va Ustyurt
platolaridir. Toshloq cho'llarda yerning yuza qismi gips kristallari bilan
qoplanganligi sababli gipsli cho'llar ham deb yuritiladi. Xuddi shunday shag'alli
cho'llar va qirlar ham toshloq cho'llar tipiga tegishli. Toshloq cho'llar yashash
muhiti sifatida qumoq va sho'rxok cho'llardan sezilarli darajada ajralib turadi,
ammo gilli cho'llarga o'xshaydi. Mazkur tipdagi cho'llar o'simliklar hayoti
uchun bir qator noqulayliklarga ega bo'lganligi sababli, bu yerda o'simliklar
qoplami tarkibida daraxtlar uchramaydi va o'simliklar tarqoq joylashadi.
IJmurtqali hayvonlarning tur tarkibi va ulardagi moslanishlar toshloq
cho'llardagi hayotiy sharoitlarga (oziq tarkibi, substratning qattiqligi) muvofiq
ravishda shakllangan. Toshloq cho'llar boshqa cho'llarga qaraganda ovchilik
yuritish uchun qator qulayliklarga ega. Betpakdala va Ustyurtda tarqalgan
sayg'oq toshloq cho'llar uchun tipik bo'lgan tur sanaladi. O'tgan asrning ikkinchi
yarmida Betpakdalada 200-300 ming bosh sayg'oq ovlangan. Yaqinyaqingacha
bu joylarda qulonlar ham uchragan va ayni vaqtda esa ular Badxizda saqlanib
qolgan. Bir paytlar O'zbekiston, Turkmaniston va Qozog'iston tekisliklarida
jayronlarning yirik podalari uchragan, endilikda ularning soni juda kamaygan.
Qo'shoyoqlarning bu tipdagi cho'llarga xos bo'lib, ularning o'nga yaqin turlari
uchraydi. Ular zicli substratli joylarni m a ’qul ko'radi. Bu yerda qizildumli va
katta qumsichqonlar ham tez-tez uchrab turadi. Toshloq cho'llar uchun faqat
yerga uya quradigan qushlardan oqbovur, qorabovur, kichik to'rg'ay, kulrang
to'rg'ay va yo'rg'a tuvaloqlar tipik turlar sanaladi. Ularning ayrimlarida
(bulduruqlar. tuvaloqlar) orqa barmoqlar yo'q, tovonlar esa qattiq yerda
harakatlanishga moslashgan bo'ladi. Sudralib yuruvchilardan to'r-to'r
kaltakesak, taqir yumaloqboshi, turli rang kaltakesak. daslit agamasi va
qalqontumsluiq ilon tipik turlar sanaladi. Tabiiy boshpanalarning juda kamligi
sababli deyarli barcha mayda sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilar uya qazib
yashashga moslashishgan. Sho'rxok cho'llarga Borsa-Kelmas cho'li (I Jstyurtda
29

joylasligan bu cho'l ba’zan " k o ' l" deb ham yuritiladi. maydoni I mln.ga
atrofida), Qoraqumdagi Sariqamish botig'idagi sho'rxoklar, Aydar sho'rxogi,
Baland Sor sho'rxogi, Ming buloq. Og'itma. Karrak ota sho'rxoklari va
Qizilqumda tarqoq joylashgan sho'rxoklarni kiritish mumkin. Xuddi shunday
sho'rxoklar ko'llarning qurib qolgan qismida ham uchraydi. Sho'rxok
cho'llarning hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni juda kam bo'lib, tipik
turlarga sariq yoqa, suvtorg'oq, sho'rxok to'rg'ayi. jiqtoqlar kiradi. Havoti
butunlay sho'rxok cho'l tipi bilan bog'liq bo'lgan sut emizuvchi va sudralib
yuruvchi hayvon turlari deyarli yo'q. Bailor oylarida sho'rxoklarga suvning
yig'ilishi hisobiga liayoti suv bilan bog'liq bo'lgan katta qiziloyoq, jiqtoq,
suvtarg'oq kabi qush turlarining uchrashiga imkon yaratiladi. Orol dengizining
qurigan tubida shakllangan Orolqumni ham sho'rxok cho'l lipiga kiritish
mumkin. 1960 yillJarda Orol dengizining maydoni 68,9 ming kvadrad kilometr,
suv hajmi esa 1083 kilomctr kub bo'lgan. O'sha davrda uning bioxilma-xilligi va
mahsuldorligi yuqori bo'lgan va har yili 30 ming tonna baliq ovlangan. Orol
dengizida 20 turga mansub baliqlar uchragan bo'lsa, Orol oldi havzalarida esa
38 tur baliqlar uchragan. Endilikda qurigan dengiz ostidagi tuz va qumdan
iborat maydoni 5 million gektarga yetadigan Orolqum deb nomlanuvchi cho'l
shakllangan. Maiumotlarga qaraganda, Orolqumdan ko'tarilgan tiiz va chang
bo'ronining ta'sir etish radiusi 300 kilometrga yetadi. Bu o'z navbatida
O'zbekistonning tabiatiga, o'simlik va hayvonot dunyosiga salbiy ta’sir
ko'rsatadi. U illi cho'llar (efimer cho'llar) Badxizda, Qashqadaryoda (Qarshi
dashti). Sirdaryoning ikkala sohilida (Dalvarzintcpa va Mirzacho'l dashti) va
Qoratog'ning janubiy etagida joylashgan. Relefi turli-tuman, er usti suvlari
boshqa tipdagi cho'llarga nisbatan ko'p. Gilli cho'llar cho'zilgan uzun polosalar
shaklida bo'lib, ayrim joylarda uzilgan holatni egallaydi. Ekologik sharoitlari
toshloq cho'llarga o'xshab ketadi. Yer yuzasi ancha qattiq, yurish va yugurish
uchun yaxshi tayanch bo'la oladi. Tabiiy boshpanalar deyarli yo'qligi sababli
hayvonlar uya qazishga majbur bo'ladi. Yog'inlar ko'p bo'lgan yillarda gilli
30

cho'llarda o'simliklar qoplami yaxshi rivojlanadi va o'tloqqa o'xshash qiyofa
kasb etadi. Bu holat o'simlikxo'r hayvonlarning oziqlanishi uchun qulaylik
yaratadi. Gilli cho'llarning hayvonot dunyosi toshloq cho'llarga o'xshab ketadi.
Chunki, bu ikkala tipga xos cho'llar bir-birlariga yaqin joylashganligi sababli
o'xshash sharoitlarga ega. Tuyoqlilardan jayron gilli cho'llar uchun asosiy tipik
turlardan sanaladi. Badxizda hanuzgacha qulon saqlanib qolgan. Bu yerda katta
va kichik qo'shoyoqlar, severtsov qo'shoyog'i. qizilqum qumsichqoni, zarudniy
qumsichqoni, afg'on dala sichqoni, ko'rsichqon, sariq yumronqoziq va sliu kabi
boshqa turlar uchraydi. Ikki dog'li. dasht va hind to'rg'ay lari, bulduruqlar, tuv
aloqlarva turnalar uchrab turadi. Sudralib yuruvchilardan eng xarakterlisi dasht
toshbaqasidir. Gilli cho'llarda ildam kaltakesakcha, turli rang kaltakesakcha,
dasht agamasi, taqir yumaloqboshi, uzunoyoqli stsink, turli rang, ko'n dalang
yo'lli va y o ‘l-yo'l chiporilonlar, qum b o ' g ' m a iloni, o Lq ilon va boshqa
cho'l tiplariga xos bo'lgan turlar uchraydi. M a’lumki, cho'l landshafti o'zining
qadimiyligi bilan boshqa landshaftlardan ajralib turadi. Bunday xususiyat cho'l
landshaftining ju da qisqa vaqt ichida turli antropogen omiliar ta ’sirida tubdan
o'zgarishiga va qayta tiklanishi uchun juda uzoq muddat talab qilishiga sabab
bo'ladi. Ayniqsa cho'l mintaqasini o'zlashtirish maqsadida suv chiqarish
(Qoraqum, Amu-Buxoro mashina kanallari) voha va ko'llarning shakllanishiga,
natijada cho'l hayvonlari hamda o'simliklarining areali va soni qisqarishiga,
ayrim turlarning hududni tark etishiga sabab bo'lmoqda. Cho'llar o'rnida
vohalar, turli aholi yashash punklari, jumladanshaharlarning (Zarafshon.
Uchquduq) qad ko'tarishi nafaqat ular joylashgan maydon, balki ular atrofidagi
tabiiy cho'l mintaqasining tarkibida turli yo'nalishdagi, masshtabdagi
o'zgarishlar sodir bo'lishiga olib kelmoqda (Mirzacho'l, Qarshi dashti.
Qizilqum). Mazkur jarayonlar cho'lga xos tipik hayvon va o'simlik turlari
o'rniga sinantrop turlarning kirib kelishiga sabab bo'lmoqda (kulrang kalamush,
qumri, qishloq qaldirg'ochi, mayna va boshq.). Cho'llar uzoq yillar mobaynida
asosan chorvachilik yuritish maqsadida foydalanilgan b o ‘lsa, endilikda turli
31

foydali qazilmalarni qazib olishda, saksovul. juzg'un, yulg'un kabi
o'simliklardan yoqilg'i, yantoq, shuvoq, silen, singren kabi oziqbob
o'simliklardan oziqa va boshqa maqsadlarda fovdalanilmoqda. Bunday vaziyat
cho'l ekotizimlari barqarorligining buzilishiga va natijada bioxilmaxilligining
pasayishiga olib kelmoqda. Cho'l sharoitida tirik organizmlarning. jumladan
hayvonot dunyosining hayoti nisbatan noqulay abiotik omiliar ta’siri ostida
kechadi. Bunday sharoitda hayvonlarning hayoti uchun zarur bo'lgan
omillarning ko'pchiligi pessimal va hatto cheklovchi ko'rsatkichda namoyon
bo'ladi. Natijada hayvon va o'simlik turlarida yaqqol ajralib turadigan morfo-
fiziologik moslanishlar shakllanadi. Cho'l hayvonlarining ko'pchiligi ekologik
sharoitlarga mos ravishda kserofil va evriterm turlardan tashkil topadi. Cho'llar
turli yo'nalishdagi ilmiy tadqiqotlar, jumladan organizmlarning noqulay iqlim
sharoitlariga nisbatan moslanishini. morfo-fiziologik o'zgarishlarni, faunaning
shakllanish jarayonlarini. turlar ekologiyasini, ularni muhofaza qilish va oqilona
foydalanish masalalarini o'rganish uchun tajriba maydoni bo'lib xizmat qiladi.
Cho'lda yashovchi turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar o'zlarining
tashqi tuzilishi, xatti-harakati va boshqa ekologik belgilari bilan bir-biriga juda
o'xshash bo'ladi. Kemiruvchilar turli avlod va oilalarga tegishli bo'lishlaridan
qat'i nazar, deyarli bir xil ko'rinishga va o'xshash hayot kechirish tarziga ega.
Masalan, sut emizuvchilarga mansub qo'shoyoqlar. tovushqonlar, kengurusimon
sichqon. xaltali qo'shoyoq kabi turlarning orqa oyoqlari uzunligi, quloqlari va
ko'zlari kattaligi, dumi uzunligi va u tayanch vazifasini bajarishi hamda
dumining uchi mo'yqalam uchiga o'xshashligi kabi morfologik belgilari bilan
qo'shoyoqlarga o'xshab ketadi. Bunday o'xshashliklar konvergentsiyaga yaqqol
misol bo'la oladi va hayvonlarning cho'l sharoitiga moslaslnivini ta'minlashga
xizmat qiladi. Hayvonlarning cho'l sharoitida yashashga nisbatan moslanishlari
ichida ularning snvni qidirib topishi, uni sarflashi va tanada saqlashi bilan
bog'liq fiziologik va etologik xususiyatlari asosiy o'rinni egallaydi. Suv va
oziqaning tanqisligi hatto issiqqonli hayvonlarning nafaqat qishda, balki
32

yozning issiq oylarida ham uyquga ketishiga sabab bo'ladi. Hayvonlar
organizmidagi bu kabi moslanishlar ularning tashqi morfologik belgilarida (jun,
pat va par qoplami). fiziologiyasida (yog' qatlami, metobolitik suv hosil qilish)
va xatti-harakatida (qishki va yozgi uyquga kirish. issiq va sovuqdan
himoyalanishda boshpana tanlash va hokazo) yaqqol namoyon bo'ladi. Cho'l
hayvonlari suvga bo'lgan talabini qondirish maqsadida uzoq masofalarga doimiy
migratsiya qilishadi. Bunday sharoitda ularning bir qismi yirtqichlarga o'lja ham
bo'ladi. Ayrim turlar suvni iste'inol qilgan oziqasi tarkibidan olishadi yoki
mctabolitik suv hosil qilish xususiyatiga ega. Cho'l qushlarining ayrim turlari
suv ichish maqsadida uzoq masofalarga uchib boradi. Jumladan, Saxar cho'lida
yashovchi cho'l to'rg'aylari nomuntazam ravishda suv ichishga borishadi va
ba'zan hafta davomida suvsiz yashay oladi. Bulduruqlar haqiqiy cho'l qushlari
bo'lib, suvsizlikka chidamliligi tufayli cho'lning ancha ichkarisida, suvdan
uz.oqda joy lashgan qismlariga uya quradi. Damanlar bir necha oylab, bir
o'rkachli tuyalar esa haftalab suvsiz yashay olishi mumkin. Bu muddatda ular
tana to'qimalaridagi zaxira suvdan foydalanadi va juda oriqlab ketadi, ammo bir
marta to'yib suv ichishi ularning yo'qotgan vaznini qayta tiklab olishi uchun
yetarlidir. Xuddi shunday qobiliyat tuyoqlilardan qilich shoxli antilopalar vakili
addaks (Addax nagomaculatus)da va afrika yovvovi eshagi (Equus asimus) da
ham kuzatiladi. Ko'pchilik bo'g'imoyoqlilar ham kamdan-kam holda suv ichadi.
Cho'l hayvonlari orasida umuman suv ichniaydigan vakillarga o'simlikxo'r
kemiruvchilarni, ko'pchilik hasharotlar va qator sudralib yumvchilarni misol
qilish mumkin. Ularning suvga bo'lgan talabi iste’inol qiladigan oziqasi
hisobiga qondiriladi. Kunduzgi qumsichqon (Psammomys obesus)
o'simliklarning sersuv qismlari bilan oziqlanadi va hatto 34 sho'rxok tuproqda
o'suvchi sukkulentlarning tarkibidagi suvdan (oydalanadi. Bu kabi hayvonlar
siydigining kontsentratsiyasi juda yuqori bo'lib.o'zidadengiz suvining tarkibiga
qaraganda to'rt barobar ko'p tuz saqlaydi. Sudralib yuruvchilar esa cho'l
sharoitida yashash nisbatan ajoyib moslashish hosil qilishgan. Ularning muguz
33

tangachalar bilan qoplangan terisi suv o'tkazmaydi va shu bilan birga oziqasi
tarkibidan yetarli miqdordagi suvni o'zlashtira oladi hamda bu kabi turlarning
ekskrimenti tarkibida suv deyarli bo'lmaydi. Qushlar va sudralib yuruvchilar
moddalar almashinuvida hosil bo'lgan azot saqlovchi hosilalarni siydik kislotasi
ko'rinishida ajratishadi. Chunki siydik kislotasi engil zich massa holidagi
cho'kmaga o'tadi va deyarli tarkibida suvni saqlamaydi. Sutemizuvchilar
mochevina ajratishadi, ammo uning tarkibidagi suv minimum darajada
kamaygan holda bo'ladi. Jumladan odam siydigi tarkibida suv 92% bo'lsa,
kengurusimon kalamush siydigi tarkibida u 70% ni tashkilqiladi.
Bo'g'imoyoqlilarning tashqi xitin qoplag'ichi ham tanani suvsizlanishdan
saqlaydi. Cho'lda hayvonlarida suv tanqisligiga moslashish bilan birga issiq
sharoitda yashashga nisbatan ham turli moslanishlar shakllangan. Organizmni
sovutishga qaratilgan ayrim xatti-harakatlar cho'l hayvonlarida yaqqol namoyon
bo'ladi
34

$XULOSA Zoogeografiya fani qator umumbiologik qonuniyatlar bilan bir qatorda ayrim xususiy tushunchalarni ham o'rganishni taqazo etadi. Bunday tushunchalar negizida areal va fauna tushunchalari yotadi. Har qanday zoogeografik tadqiqot muayyan joydagi hayvonot dun- \osining tur tarkibini aniqlashdan boshlanadi. Shunday ekan, muayyan chcgaraga ega bo'lgan joyning faunistik clemcntlarini aniqlash, lining shakllanish xususiyatlari to'g'risida ma’lumotlarga ega bo'lish, mazkur elementlarning egallagan areali, soni va undagi o'zgarishlarni o'rganish orqali zarur materiallarni yig'ish va natijaga erishish mumkin. Fauna tarkibidagi turlar xilma-xilligi yer planetasida sodir bo"lib o'tgan geologik evolyutsiya to'g'risida ham muhim xulosalar chiqarishga asos bo'ladi. Jumladan, Avstraliya va Amerika materiklarining ajralishi bilan bog'liq o'zgarishlar ularning faunistik tarkiblarida ham o'z aksini topgan. Fauna har qanday biogeolsenozning ajralmas qismi sifatida muayyan biogeotsenozdagi ekologik holatni o'zida aks ettiruvchi "indikator” xususiyatiga ham ega. Masalan, fauna tarkibida turli ekologik guruhlarga mansub hayvon turlarining uehrashi, ushbu fauna egallagan hudud ko'pchilik turlar uchun qulay yashash sharoitlariga egaligidan dalolat beradi. Faunaning yoshi va genezisi t o ‘g krisidagi materiallar zoogeografik oblastning qadimda va hozirda boshqa oblastlar bilan aloqasini. lining tarkibidagi mahalliy hamda kelgindi turlar to‘g ‘risidagi ma'lumotlarni olish va tegishli xulosalar chiqarish uchun asos bo'ladi. Turli oblastlar faunalarini o'zaro solishtirish orqali tahlil qilish ularning turlar soni ko'p yoki kamligini aniqlash imkonini beradi. Fauna tarkibida turlar sonining ko'pligi nafaqat hududning maydoniga. balki boshqa faunistik komplekslar bilan aloqasiga, hududdagi mavjud ekologik sharoitlarga. fauna yoshiga va boshqa qator omillarga bog'liq bo'lib, mazkur omillarni chuqur o'rganish esa ko'pchilik hayvon turlarining yashashi uchun qulay bo'lgan ekologik sharoitlarning qanday xususiyatga ega bo'lishi to'g'risida umumiy xulosalar chiqarishga olib keladi. Turlarning yashash muhitlari t o ' g ‘- 36$

41 risidagi bilimlarga ega bo'lish esa, ularni iqlimlashtirish, sonini ko'paytirish,
arealini kengaytirish, zarurat tug'Uganda sonini cheklash bilan b o g ‘liq
masalalarni hal etishda alohida ahamiyatga ega. Faunaga antropogen
omillarning ta’siri va lining oqibatlariga tegishli bo'lgan masalalarni o'rganish
esa kelajakda yer planetasida biologik xilma-xillikni saqlab qolishda o'rin tutadi.
Insonning tabiatga, jumladan havvonot olamiga ko'rsatayotgan t a ’sir doirasi
kengayib, chuqurlashib borayotgan bir davrda, alohida turlarning biologiyasi va
ekologiyasini chuqur o'rganishga nisbatan ehtiyoj kundan-kunga oshib
bormoqda. Ayniqsa yangi tnrlarni iqlimlashtirish va qayta iqlimlashtirish bilan
bog'liq tadbirlarni amalga oshirishda hududdagi ekologik sharoitlarni,
iqlimlashtirilayotgan turning boshqa turlar bilan bo'ladigan munosabatlarini
hisobga olgan holda ish yuritish samarali natija beradi. Kelajakda tabiiy
komplekslarda insoniyatning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan o'zgarishlarni amalga oshirishda luidudning hayvonot olamini bus-
butunligicha saqlab qolishga erishish va mazkur yo'nalishdagi mavjud
muammolarni hal etish kechiktirib bo'lmaydigan, dolzarb masalalardan
sanaladi. Yuqorida qayd etilgan masalalarni ijobiy hal etishda fauna tushunchasi
to'g'risidagi bilimlarga ega bo'lish zarur. Fauna lotineha fauna - favna. ya ni
qadimgi rim afsonalariga ko'ra. o 'rm on va dalalar ma’budasi, podalar homiysi
ma'nosiga ega bo'lib. qandaydir sistematik guruhga mansub hayvonlarning
tarixiv shakllangan majnuiasi m a’nosiga ega. limiy m a ’noda, qandaydir tabiiy
chegaralangan hududda yoki akvatoriyada yashaydigan, tarixiy shakllangan
barcha hayvon turlarining majmuasi fauna deb yuritiladi. Masalan, Avstraliya
faunasi, O crta Osiyo faunasi, Orol faunasi va hokazo. Ba'zan fauna tushunchasi
qandaydir hududga tegishli bo‘lmasdan, balki geotogik davrga (miotsen faunasi,
pliotsen faunasi va hokazo) tegishli bo'lishi ham mumkin. Fauna terminini tor ,
y a ’ni m a ’muriy yoki davlat chegaralariga nisbatan qo'llash (Moskva viloyati,
Stavropol o ‘lkasi, Buxoro viloyati faunasi va hokazo) noto'g'ridir. Chunki
bunda hayvonlarning tabiiy tarqalish qonuniyatlavi ko'zda tutilmaydi. Ba zan,
37

fauna tushunchasi turli taksonomik birliklarga tegishli hayvonlarni tavsiflashda
ham qoMlaniladi. Masalan, muay42 yan joydagi qushlar faunasi yoki qo'ng'izlar
faunasi va bunda fauna tushunchasining qo'llanilishi shartli ma'noga ega boiadi
va yuqorida bayon etilgan ilmiy ma'noga 1110s kelmaydi. Ayrim hollarda,
fauna termini hayvonlarning inson hayotida tutgan o'rniga nisbatan ham
qo'llaniladi. masalan qandaydir hududdagi ov ahamiyatiga ega bo'lgan fauna,
qishloq xo'jalik zararkunandalari faunasi va hokazo. Zoogeografiyada fauna
tushunchasi yuqorida bayon etilganidek, faqat ilmiy ma'nodagina qo'llaniladi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. А бдурахманов Г.М. и др. О снови зоологии и зоогеографии./ М.:
Академия. 2 0 0 1 .-496 с.
2. А бдурахманов Г.М и др. Биогеография./ М.: Академия. 2 0 0 3 . - 4 7 4 с.
3. Бобринский Н.А., Гладков Н.А.География животних./М.: Уч.пед. 1961.-
287с.
4. Валтер Г. О бш ая геоботаника./М .: Мир, 1982. — 264 с.
5. Воронов А.Г. Биогеография./М .: МГУ. 1987.- 2 6 4 с.
6. Воронов А.Г. И др. Биогеография с основами экологии. /М.: МГУ. 1 9 9
9 .- 3 9 2 с.
7. Второв П.П., Д роздов П.П. Биогеография./М .: Владоспресс.2001. - 303
с.
8. Гептнер В.Г. О бшая зоогеография. /М -Л .: Биомедгиз. 1936.-382 с.
9. Ж умаш ов А.П. Эколого-географические условия и типи пустин
Средней Азии./ Ашхабад: Илим. 1990.-3 16с.
10. Захидов Т.З., М екленбуртсев Р.Н. Природа и ж ивотний мир Средней
Азии. Т. 1./ Ташкент: Укитувчи. 1969 - 426 с.
39

II.1
Sherlar oilasi
II.2
Reptilyalarning kelib chiqishi
41

FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
Tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi
Biologiya yo‘nalishi 2-kurs, 21.53- guruhi
“Tasdiqlayman”
_______________________
Kafedra mudiri _______________
20 ___ yil______________
(sana)
KURS ISHI BO‘YICHA TOPSHIRIQ
Talaba
____________________________________________________________
(familiyasi, ismi, sharifi)
1. Kurs ishining mavzusi
__________________________________________
20___ yil «___» ________ dagi kafedra majlisida ma’qullangan. (___) sonli
bayonnoma
2. Kurs ishini topshirish muddati _____________________________
3. Kurs ishini bajarishga doir boshlang‘ich ma’lumotlar _________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________
4. Hisoblash – tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqariladigan
masalalar ro‘yxati)
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
45

5. Chizma ishlar ro‘yxati (chizmalar nomi aniq ko‘rsatiladi)
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_____________________________________________________
6. Kurs ishi bo‘yicha maslaxatchi(lar).
№ Bo‘lim mavzusi Maslaxatchi
o‘qituvchining ismi,
sharifi Imzo, sana
Topshiriq
berildi Topshiriq
bajarildi
1
2
3
4
5
6
7
7. Kurs ishini bajarilish rejasi.
№ Kurs ishi bobi yoki
bo‘limlarning nomlanishi Bajarilish muddati
(sana) Tekshiruvdan
o‘tganlik belgisi
1
2
3
4
5
6
7
Kurs ishi rahbari __________________________ ____________
(familiyasi, ismi, sharifi) (Imzo)
Topshiqrini bajarishga oldim ________________________ _______
(familiyasi, ismi, sharifi) (Imzo)
Topshiriq berilgan sana 20 ___ yil ______________
46

TAQRIZ
Talaba_____________________________________________________
_________________________________fakulteti _____ kursi _________
guruxi
___________________________________________________________
________________________________________________________________
mavzusida bajarilgan kurs ishi
1. Kurs ishining mazmuni:
___________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
2. Kurs ishining ijobiy tomonlari
___________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
3. Kurs ishining salbiy tomonlari
___________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________
4. Tushuntirish qismi
___________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
5. Xulosa
___________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Taqrizchi:
_______________________________________________________
Sana: _______________________________
47

Òrta Osiyo tekkisliklari suv havzalarida va toģlari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'rta Osiyo tekisliklari suv havzalarida va tog'lari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

O'xshash dokumentlar