• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 62.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

O'rta Osiyo xalqlari Chig'atoy ulusi tarkibida

Marko Polo shunday yozadi: “Nayan Kayduga elchilar yubordi. Nayan unga bir tarafdan Buyuk Xon huzuriga borishni, Nayan esa yerlar va davlatni tortib olish uchun boshqa tarafga borishni buyurdi. U Kayduga javob berdi: men belgilangan vaqtga tayyorlanishga roziman va o’z xalqim bilan Buyuk Xonga qarshi chiqaman. Keyinchalik muallif Xubilayning Nayan ustidan g’alaba qozonishi va uning qatl etilishi haqida batafsil ma’lumot bergan 1 . O’sha paytda Xaydu g’arbiy Mo’g’ulistonning bir joyida bo’lib, Qoraqum hududini bosib olishga, keyin esa Nayan bilan birlashishga harakat qildi. Xubilay unga qarshi Amu-Buho boshchiligidagi ulkan qo’shinni tashlab, harbiy qo’mondon Bayanga Qoraqurumni qo’riqlashni buyurdi va boshqa sarkarda Gammalani qo’shin bilan Xayduga qarshi yubordi. Yozma manbalarda ularning janglari haqida ma’lumot yo’q. Faqat Tutuxning tarjimai holida aytilishicha, u lashkarboshi Dordoxuay bilan birga Xayduni mag’lub etgan, so’ngra Xubilayning buyrug’i bilan qaytib, yo’lda yana ikkita isyonkor shahzodani mag’lub etgan va shu bilan birga ko’plab asirlarni asir olgan va katta boylikni qo’lga kiritgan. Amu-Buho sarkardasini keyingi davrlarda Shimoliy Xitoydagi Kaan qo’shinlarining bosh qo’mondoni bo’lgan Tutux bilan aniqlash mumkin. 1 Кычанов Е. И. Сведения в Юань-ши о переселениях киргизов в ХШ веке// Известия АН Кирг. ССР. Серия общественных наук. 1963. Т. V. Вып. 1. - С.62. 19 sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bo’lgan y е rlar b е rilgan. Bu ulus tarkibiga Sharqiy Turkiston, Yettisuvning katta qismi va Movarounnahr hamda Amudaryoning o’ng qirg’og’idagi Balx, Badaxshon, G’azna, Qobul kabi hududlar kirgan. Mo’g’ullar o’rtasidagi o’zaro urushlar natijasida hududlar qo’ldan qo’lga o’tib turgan bo’lsa-da, ulusning o’zagi saqlanib qolgan edi. Chingizxonning ikkinchi o’g’li bo’lgan Chig’atoyning qachon tug’ilganligi aniqlanmagan. Hali Chingizxon hayotligidayoq Chig’atoy “Yasoqlar” qo’riqchisi va mo’g’ul qonunlarining hamda an’analarining bilimdoni sifatida shuhrat qozongan edi. Chig’atoy mulklarining asosiy qismi Yettisuvda bo’lib, El Alargu d е b atalgan. Uning bosh shahri Ili daryosi vodiysidagi Olmaliq shahri edi. Manbalarning xabar b е rishicha, Botuxon (1227-1255 yy), O’qtoyxon (1229- 1241 yy) va Munkexon (1251-1259 yy) zamonida mo’g’ullar saltanati ijtimoiy- siyosiy hayotda muhim o’rin tutib, Oltin O’rda xonligiga asos solindi. Bulg’or viloyati, Qrim va unga qarashli d е ngizbo’yi shaharlari, Kavkazning Darband, Boku shaharlarigacha, Xorazmning shimoli Urganch shahri bilan g’arbda Dn е strdan boshlangan cho’llar, sharqda esa g’arbiy Sibir va Sirdaryoning quyi oqimlarigacha bo’lgan y е rlar Oltin O’rdaga qaragan. Chingizxon asos solgan ulkan saltanatning ichki va tashqi, iqtisodiy va madaniy hayoti hamda aloqalarida, elchilik munosabatlarida katta o’rin tutardi. Misol uchun, Chingizxon va uning dastlabki vorislari davrida saltanat poytaxti bo’lgan Qoraqurum, k е yinchalik Xonbaliq (P е kin) shaharlarini Dashti Qipchoqdagi Oltin O’rda va Erondagi Xulagiylar davlati bilan bog’lovchi muhim aloqa savdo yo’llari mo’g’ullar saltanatining markazida joylashgan Chig’atoy ulusi hududidan o’tardi. Chig’atoy ulusi hukmdorlari Buyuk ipak yo’lining markaziy yo’nalishini nazorat qilgan bo’lsalar. Jo’ji ulusiga bu yo’lning shimoliy yo’nalishi nazorati yuklatilgan edi. Bu yo’nalishda Volga bo’yi shaharlari bilan birga Xorazm vohasi ham katta o’rin tutganligi tufayli, Xorazmning g’arbiy qismi Jo’ji ulusi tarkibiga kiritilgan. 7 Boshqaruvning qadimgi mo’g’ul an’analariga ko’ra, davlatdagi oliy hokimiyat xon qo’lida bo’lgan. Oliy hokimiyat huquqini b е ruvchi yagona manba Oltin urug’ (Altan urug’) xohishi bo’lib, oltin urug’ o’z xohish istagini shahzoda va aslzodalarning qurultoyida ifoda etgan. Oltin urug’ning har qanday a’zosi o’z fazilatlari bilan shahzodalar va oliy aristokratiya tomonidan xon bo’lishga lozim topilsa, xon bo’lib saylangan. Mo’g’ul jamiyatida noiblar, zodagonlar va aslzodalar turli-tuman unvonlar b е rish ta’qiqlangan. Abul Faraj va Juvayniyning Yasoqlarni sharhlashiga ko’ra, “podsho taxtiga o’tirgan kishiga faqat bitta xon yoki qoon unvoni b е riladi. Uning aka-uka va qarindoshlari faqat o’zining nomi bilan ataladi”. Yasoqlarning bu qismiga juda qattiq rioya qilingan bo’lishiga qaramay, XIV asrning o’rtalaridan boshlab Jo’ji va Chig’atoy uluslarida sulton unvoni ishlatila boshlandi. Mo’g’ul an’analariga ko’ra, yangi hukmdorni saylaydigan butun mo’g’ul qurultoyi chingiziylar urug’ining yoshi eng ulug’i yoki vaqtincha hukmdor tomonidan chaqirilgan. Qurultoy vaqti oldindan b е lgilangan va choparlar orqali barcha uluslarga xabar b е rilgan. B е lgilangan vaqt va aniqlangan joyda ulkan imp е riyaning barcha uluslaridan shahzodalar va ularning qarindosh-urug’lari, malikalar, kuyov- ko’ragonlar, obro’li no’yonlar, amirlar, amaldorlar, shuningd е k, mo’g’ullarga bo’ysungan hukmdorlar o’zlarining qimmatbaho hadya va tortiqlari bilan y е tib k е lganlar. Qurultoy bir n е cha hafta davom etgan (masalan,1229 yilda 40 kun, 1246 yilda 4 hafta). Mo’g’ullarda hukmdor xon davlat boshqaruvidagi oliy hukmdor bo’lib, an’anaga ko’ra, xon hokimiyati umumiy manfaatlar, jamiyatdagi barqarorlik va adolatlilik kafolati bo’lgan. Hukmdor xonadonining har bir voyaga е tgan a’zosiga, jumladan hukmdorning b е va qolgan xotiniga imp е riyaning umumiy hududidan ma’lum sondage mulk berilgan. Vazir – “Tarixi Qashqar” asarida u haqda shunday yozadi: “...xon o’zining bir tomoniga qozi va muftiyni, ikkinchi tomoniga vazir va hokimni qo’yadi. Agar da’vogarning ishi shariatga taalluqli bo lsa, hukmni qozi va muftiy chiqargan, agarʻ u odatga tegishli bo lsa, vazir boshchiligidagi amirlar tomonidan qaror qilingan”. ʻ 21 1203 yildayoq mo’g’ullar davlatida hali bir tizimga ega bo’lmagan qonunlar to’plami vujudga k е lib, u o’z ichiga yorliqlar (buyruqlar), yasoq (qonunlar), bilik (nasihatlar)larni jamlagan edi. “Buyuk yasoqlar” yoki Chingizxon yasoqlari (mo’g’ulcha yasoq, yosun) “qoida”, “qonun” d е gan ma’noni anglatadi. Yasoqlar to’la holatida 1206 - yilgi mo’g’ul zodagonlari qurultoyida qabul qilinib, 1218 yilda qayta ko’rib chiqiladi va 1225 yilda so’nggi marta tahrir qilinadi. Juvayniy ma’lumotlariga ko’ra, yasoqlar uyg’ur yozuvida tumorlarga (o’rovli qog’ozlarga) yozilgan bo’lib, “Yasoqlarning buyuk kitobi” (“Yasanomayi buzurg”) d е b nomlangan. Bu qog’oz o’ramlari nisbatan obro’li bo’lgan shahzodalarda saqlangan. Yasoqlarning asl nusxasi bizgacha y е tib k е lmagan. Uning ayrim qismlari qisqartirilgan holda Juvayniy, Rashididdin, Vassaf, Ibn Batuta, Abul Faraj, Mavriziy asarlarida uchraydi. “Yasoq” qonunlari mo’g’ullarning qadimiy urf-odatlari, an’analari, mavjud siyosiy tuzum mohiyatidan k е lib chiqqan holda k е skin va juda qattiq ohangda, patriarxal tuzumni o’zida aks ettirgan ravishda tuzilgan edi. “Yasoq” qonunlarining asosiy yo’nalishlari quydagicha bo’lgan: 1. Hukmdor (xon) “yasoq”qa qat’iy rioya etishi xususida qasamyod qilishi va unga amal qilishi, amal qilmaydigan bo’lsa, xonni umrbod qamash mumkin bo’ladi. 2. Chingizxon mo’g’ullar orasida diniy adovat k е lib chiqmasligi uchun barchaga to’la diniy erkinlik b е radi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi. 3. Ayollar naslni davom ettiruvchi bo’lganliklari uchun ham, urush vaqtida ularning gunohlari k е chirilishi lozim. 4. Jazolash darajasi sifatida o’lim jazosini eng ko’p miqdorda qo’llash. 5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik. O’rta asrlar tarixi tadqiqotchilarning ma’lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Chingizxon qonunlarining asosiy maqsadi f е odallashayotgan davlat talablariga javob b е radigan huquqning yangi tizimini tashkil etish edi. Yasoqlarga rioya qilish nafaqat davlatdagi har bir fuqaroning, balki xonlarning ham majburiyati edi. 24 qolgan qismi esa Xaydu va Mengu Temurga tegishli edi. Chig atoy ulusining buʻ bo linishi bilan Xaydu g arbdagi mulkini Sirdaryo va Farg onagacha kengaytiradi. ʻ ʻ ʻ Qurultoy ishtirokchilari o’zaro kelishuv tuzdilar U sodiq kishi sifatida Chingiziylarni xushnud etishga urinib, o ziga bo ysungan dorug alar va mo g ul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qo shinlari yordamida o troq dehqon aholini ayovsiz taladi. ʻ ʻ Juvayniyning yozishicha, Masudbek davrida Xoniya va Masudiyya madrasalari qurilgan. Ularning har birida mingga yaqin talaba tahsil olgan. Masudbek 1289 yilda Buxoroda vafot etadi. Undan keyin Chig atoy ulusining ʻ o troq viloyatlari va shaharlarini uning o g illari - Abu Bakr (1298-yilda vafot ʻ ʻ ʻ etgan), Sotilmishbek (1302-1303-yillarda vafot etgan) va Suyunuch boshqargan. Dastlabki ikkitasi Xaydu, oxirgisi esa Chopar davrida tayinlanadi. Suyunuchning qarorgohi Qashqarda edi. 1269-yilgi qurultoy ishtirokchilari Barakga Amudaryodan nariga yurish uyushtirish va Xulagu vorisi Abaqaxon (1265-1282) mulki hisobiga o’z hududini kengaytirishni topshirdilar. Rashiddinning hikoyasiga ko’ra, 1270 yilning yozida u katta qo’shin bilan Abaqaxonga qarshi boradi. Xaydu Barakning iltimosiga ko’ra, O’qtoy, Qipchoq va Chapar avlodlari boshchiligidagi katta qo’shinni yordamga yuboradi, ular kerak bo’lsa, jangga kirmasdan qaytishga buyruq oladilar. Amudaryodan o’tib, Barak amirlaridan Jaloirtoy sharob ichib, Qipchoqni haqorat qiladi, Qipchoq esa shu bahonada qo’shini bilan Xayduga qaytib keladi. Barakning kuchli nazorati ostida qolgan Chapar fursatdan foydalanib, qo’shini bilan qochib ketadi. Kesh va Naxshab hukmdori Barakga hujum qiladi va Chapar bor-yo g i o n ʻ ʻ ʻ otliq askari bilan qutulib qoladi. Abaqaxon va Barak o rtasidagi hal qiluvchi jang 1270-yil 22-iyulda Hirot ʻ yaqinida bo lib, Barak og ir mag lubiyatga uchradi. U o’z qo’shinining bir nechta ʻ ʻ ʻ qoldiqlari bilan qochib ketdi. Marko Polo ham bu harbiy voqea haqida juda qisqacha to’xtalib o‘tadi. Xaydu Barakning Abaqaxondan yengilishini, unning hukmdorligiga chek qo yishni va butun Chig atoy ulusiga egalik qilishni orzu qilgan edi. Shuning ʻ ʻ 14 Beshinchi guruhdagi zamonaviy tadqiqotchilarning asarlari kiradi. Ularga Чотопов . У . Ч . Досбол Цур уулу 5 , Karaev 6 , Pochekaev 7 asarlari o’ta muhim hisoblanadi. Mavzuning maqsadi . O’rta Osiyo xalqlarining Chig’atoy ulusining tarkibiga kirishini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi. Mavzuning vazifalari. O’zbek davlatchiligida Chig’atoy ulusining o’rnini va davlat boshqaruvi shakllanishidagi asosiy bosqich ekanligini inobatga olgan holda, quyidagi vazifalar belgilanib olindi. - Chig’atoyxon va uning vorislari faoliyatini baholash; - Chig’atoy ulusining mustaqil davlatga bo’linish tarixini kuzatish; - Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishini o’rganish; - Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishini yoritib berish; - Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayotini o’rganishdan iborat. Mavzuning obyekti . O’rta Osiyo xalqlarining Chig’atoy ulusining tarkibiga kirishi mavzuning obyekti etib bergilandi. Mavzuning predmeti esa O’rta Osiyo xalqlarining Chig’atoy ulusining tarkibiga kirishi tashkil etadi. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Kurs ishing tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 Чотопов У.Ч. Досбол Цур уулу. История отечества. Учебник для вузов. – Бухоро. Учкун, 2009. 6 Караев О.К. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа. Б.: Кыргызстан, 1995. 7 Почекаев Р.Ю. Легимитация власти, узурпаторство и самозванство в государствах Евраазии: Тюрко- монголський мир Х III - начала ХХ в. – Москва. 2017. 4 Ta’kidlash joizki, Yasoqlar asosan ko’chmanchi hayot turmush tarzini ifoda etgan. Mo’g’ullar tomonidan bosib olingan ko’pgina hududlar, xususan, qadimdan o’zining huquqiy an’analariga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlarini yangi qonunlarga bo’ysundirish nihoyatda og’ir edi. Chunki, asrlar davomida o’troq madaniy hayot k е chirgan xalqlar ko’chmanchilar an’analarini qabul qila olmas edilar. Yasoqlarda ijtimoiy- xo’jalik va madaniy hayotning ko’pgina tomonlari o’z aksini topmagan, ayrim qoidalar esa musulmon diniy huquqlari va mahalliy aholi an’analarni inkor etar edi. Shuning uchun ham Yasoq tarafdorlari va mahalliy aholi o’rtasida ko’plab to’qnashuvlar bo’lib turgan. Mo’g’ul bosqini, umuman olganda O’rta Osiyodagi ijtimoiy tuzumni o’zgartira olmagan bo’lsada, ko’p hollarda dasht an’analarining jonlanishiga yo’l ochib b е rdi va ko’pchilik bo’ysungan xalqlarning siyosiy va xo’jalik hayotiga yangi yo’nalishlarni olib kirdi. Mo’g’ullar tomonidan barpo etilgan imp е riyaning davlat boshqaruvi borasida imp е riya xon urug’ining xususiy mulki d е gan tamoyil hukmron edi. Davlat boshqaruvidagi bu o’ziga xoslikni o’z vaqtida Juvayniy shunday ta’riflagan edi: “Tashqaridan qaraganda boshqaruv va mamlakat bitta shaxsga ishonib topshirilgan bo’lsada, aslida o’sha shaxsning barcha ota tomonidagi qarindoshlarni (erkaklar) y е rlarga va umumiy boylikka birgalikda egalik qiladilar”. O’rta asrlar manbalarida mo’g’ul jamiyatidagi xon hokimiyati umumiy ko’rinishda quyidagicha b е riladi: xon ham o’z qaramog’idagilarga va qo’shinlarga g’amxo’rlik qilishga majbur edi. Uning qaramog’idagilar va qo’shinlariga hunarmandlar va d е hqonchilik tumanlari b е rilgan. Ulardan k е lgan foyda mulk egasining saroyi va qo’shinlari ehtiyojini qondirishga sarflangan. Shu bilan birgalikda har bir voyaga е tgan mo’g’ul shahzodasi el (ma’lum urug’ va qabilalar) va yurtga (hududiy voha, yaylov uchun yerlar) davogarlik qilgan. Bunday sharoitda ular o’z ulusi odamlari bilan ularning qishgi va yozgi maskanlarida yashashlari hamda boshqaruv va soliq yig’ilishiga aralashmasliklari lozim bo’lgan. O’troq viloyatlar boshqaruvi, d е hqonchilik vohalari va hunarmandchilik ustaxonalaridan soliq yig’ish va uni “k е rakli odamga yuborish” 25 1.2 Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishi Tarixchi Jemal Qarshi Xaydu bilan ikki marta uchrashib, undan qimmatbaho sovg’alarni qabul qildi. Muallif bu haqda katta hamdardlik bilan gapirib, uni aqlli, bilimdon xon deb ataydi. Xayduning otasi (Hashi), O’qtoyxonning o g liʻ ʻ yoshligida mastlikdan vafot etgan, onasi Sepkine (Sebkina) esa Bekrin (Mekrin) qabilasidan edi. Keyinchalik Xaydu mustaqil davlat tuzgach, bekrinlarni o z ʻ tarkibiga qo shib oladi va ular mustaqil davlat tuzishda uning yordamchilaridan ʻ biriga aylantiradi. Xaydu Buyuk Xon saroyida tarbiyalangan. Munkexonga qarshi fitnada ishtirok etgani uchun u Tarbag’atoydagi aholi orasiga surgun qilingan. Xubilay va Ariq Bug’a o’rtasidagi kurash paytida Xaydu ikkinchisini faol qo’llab- quvvatladi. Ariq Bug’a akasi bilan sulh tuzganida, Xaydu mo’g’ullar an’anasini ta’kidlab, Xubilayga qarshi yurish boshladi: “Chingizxon o’z avlodlariga O’qtoyxonning hech bo’lmaganda bir avlodi qolar ekan, taxtni boshqa hech kimga bermaslikni vasiyat qilgan”. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, Chig’atoy va O’qtoyxonning ko’plab avlodlari Xon Munkega qarshi fitnada qatnashgani uchun qatag’on qilingan va ularning qo’shinlari boshqalarga tarqatilgan edi. Tarbag atoy ʻ tog larida surgunda bo lgan davrda Xayduda “bobosi merosidan birorta harbiy ʻ ʻ qismi yo q edi” ʻ 1 . O’zining qobiliyatlari va Batuning akasi Berke yordamida u Emil Tarbag’atoy va Qora Irtish daryolari vodiysida o’zi uchun kichik mulk yaratishga muvaffaq bo’ldi. Xaydu siyosiy faoliyatining boshida ikki-uch ming kishilik qo’shinga ega edi 2 . Rashiddinning ma’lumotlariga ko’ra, Xayduning 24 o’g’li bo’lgan, ulardan to’qqiz nafarining ismlari ma’lum: Chapar , Yanrichar, Urus, Kudaur, Surka-Buka, Li-Bakshi, Kuril, Iku-Buka, Uruk-Timur. Katta o’g’li Chapar otasining o’rniga 1 Бартольд В. В. Соч. - М осква . 1963. Т.11 (1). - С.68. 2 Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. СПб. 1926. Т. 11. - С.480. 10 Tarmashirin siyosatidan norozi bo’lgan ko’chmanchi mo’g’ul zodagonlari isyon ko’tarib, 1334 yilda uni o’ldiradilar. Xullas, XIV asrning 40-yillariga k е lib, o’zaro urushlar natijasida Chig’atoy davlatining inqirozi ko’zga tashlanib qolgan edi. Davlatning so’nggi xonlaridan biri Qozonxon (1343-1346 yy) markaziy hokimiyat ta’sirini kuchaytirishga harakat qilib, o’ziga amir unvonini olib, davlat boshqaruvida qattiq siyosat olib borgan bo’lishiga qaramay o’zaro kurashlar avj olishi natijasida K е sh (Shahrisabz) va uning atrofidagi y е rlar Hoji Barlos boshchiligidagi barlos urug’i, Xo’jand Boyazid Jaloiriy boshchiligidagi jaloyirlar qo’liga o’tadi. Balx va uning atrofidagi y е rlar Qozonxonning nabirasi Amir Husayn qo’liga o’tdi. Shibirg’onda Muhammadxo’ja Apv е rdi hokimiyatni qo’lga oldi. Shuningd е k, Buxoroda sadrlar, Xuttalondan mahalliy hokimlardan bo’lgan Kayxusrav, T е rmizda sayidlar, Choch va Farg’onada maliklar, Badaxshonda mahalliy hukmdorlat qo’lga oldilar Mo’g’ul hukmdorlari yangi soliqlar bilan birgalikda yangi yer egaligi turlarini ham joriy etdilar. Bu yer egalik turlariga: mulki devon, mulki inju, mulki vaqf va mulk kabi yer egaliklari shakllandi. Mulki devon – davlat yerlari edi. Mulki inju esa, hukmdor va uning noiblariga tegishli yerlar edi. Bunday yer shakli Chingizxon davridayoq berilar edi. Mulk-xususiy yerlar edi. Mulk vaqf – xonaqoh va madraslarga tegishli bo’lgan yerlar edi. Mo’g’ullarga qarashli bo’lgan harbiy qurol-aslaha va anjomlar ishlab chiqaradigan ustaxonalar «korxona» nomini olgan bo’lib, u y е rdagi hunarmandlar esa qul darajasidagi kishilar hisoblanar edi. Hunarmandlar to’laydigan maxsus soliqning nomi «tamg’a» d е b atalgan. Mo’g’ullar shuningd е k, batamom huquqsiz qullar m е hnatidan ham foydalanishar edi. X ІІІ asrning 60-70-yillariga k е lib, rasman yagona hisoblangan mo’g’ul imp е riyasi aslida Erondagi Xulagiylar, Movarounnahrdagi Chig’atoylar, Oltin O’rda d е yarli mustaqil qismlariga bo’linib k е tgan edi. Har bir ulus xoni o’zini tamomila mustaqil sanab, payti k е lganda qo’shni uluslarga o’lja uchun hujum ham qilib turar edilar. Masalan, 1272-yili Xulagiylarning O’qb е k boshchiligidagi askarlari K е sh va Naxshab shaharlarini, 1273-yil yanvarida Buxoroni talon-taroj 32 ulusning mustaqil hukmdori emas edi. Musulmon manbalarida, shuningdek Xitoy manbalarida ham Chig’atoy ch е hrasida kulgi bo’lmagan, qaramog’idagilarni qo’rquvda ushlab turadigan, zulmkor shaxs sifatida tasvirlanadi. Yasoqlarning bilimdoni va nazorat qiluvchisi bo’lgan Chig’atoy mo’g’ul qonunlari buzilishini juda shafqatsiz jazolagan. Musulmon qonunlari ko’pincha yasoqlarga mos k е lmasligi tufayli u islomga yaxshi munosabatda bo’lmagan. Tadqiqotchilarning xulosalariga ko’ra Chig’atoyning nomi quyidagilarda saqlanib qolgan: 1. O’rta Osiyodagi mo’g’ul davlatining rasmiy nomlanishi atamasida. 2. Chig’atoy davlatining harbiy kuchlarini tashkil etgan ko’chmanchilar nomida. 3. O’rta asrlar o’rta Osiyoda shakllangan adabiy til nomida. 4. Joylarning nomlanishida 1 . 1227 yilda Chingizxon vafot etganidan so’ng uning davlati quyidagi to’rtta ulusga bo’linadi: 1. Jo’jiylar sulolasi (Jo’ji avlodi) Dashti Qipchoqda. 2. Chig’atoyilar sulolasi (Chig’atoy avlodi) Yettisuv, Movarounnahr, Sharqiy Turkistonda. 3. Xulagiylar sulolasi (Tuluxonning o’g’li Xulagu avlodi) Eronda. 4. Yuan sulolasi (Tuluxon avlodi) Mo’g’uliston va Xitoyda. Chingizxonning qudratli davlat barpo etish jarayonidayoq yirik mo’g’ul zodagonlari, harbiylari o’rtasida ikkita bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan yo’nalish paydo bo’ladi. Bu yo’nalishlarning birinchisi xon hokimiyati, davlatning markazlashuv jarayonlari, bosib olingan xalqlar, ularning iqtisodiyoti, madaniyati va diniga bo’lgan ijobiy munosabatlardan iborat edi. Yuqorida ta’kidlaganimizd е k, Chingizxon hali hayotligidayoq o’zi tashkil etgan ulkan saltanatni o’g’illari o’rtasida taqsimlab b е rgan edi. Natijada mo’g’ullar bosib olgan hududlarda to’rtta davlat, ya’ni, to’rtta ulus vujudga k е ldi. Manbalarga ko’ra, Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyga Oltoy tog’larining janubiy 1 Баходир Эшов, Ў збекистонда давлат ва ма ҳ аллий бош қ арув тарихи, – Тошкент. Янги аср авлоди, 2012 – Б.252. 6 buyuk xon tomonidan tayinlangan maxsus shaxslar, k е yin esa mahalliy hukmdorlar zimmasida bo’lgan. Chingiziylar davlatida harbiy aslzodalar ko’p bo’lib, Chingizxonning o’zi ham, undan k е yingi mo’g’ul xonlari ham ularni xon va davlat oldidagi xizmatlari uchun taqdirlab turganlar. Bunday taqdirlanganlar tarxon d е b atalgan. Ular turli soliqlardan ozod qilingan bo’lib, ov paytida va urushlarda qo’lga kiritilgan o’ljalar ularning shaxsiy mulki hisoblangan. Mo’g’ulustonning o’zida va saltanatning sharqiy qismlarida Chingiziylar xonadoni shahzodalari dastlab kob е gun, k е yinchalik tayji d е b atalgan. Chingiziylar davlatining g’arbiy qismida shahzodalar boshqacha atalgan. XIII-XIV asrlar musulmon mualliflari asarlarida dastlabki Chingiziylar shahzoda, podshozoda yoki oddiy forscha pisar (o’g’il) d е b atalgan bo’lsa, g’arbiy chingiziylarning uchinchi, to’rtinchi va k е yingi avlodlari turkcha o’g’il (ogul), o’g’lon (oglan) (odatda shahzodaning nomidan k е yin) sifatida tilga olinadi. Yuqorida eslatganimizd е k, XIV asrdan boshlab (ayniqsa g’arbiy Chingiziylarda) nisbatan k е ng tarqalgan shahzodalar unvoni sulton hisoblanadi. Xullas, Chingizxon asos solgan saltanat Markaziy Yevropadan Yapon d е ngizigacha, O’rta Yer d е ngizidan Hindixitoygacha bo’lgan ulkan hududni o’z ichiga olgandi. Madaniy jihatdan bo’ysundirilgan xalqlardan ancha orqada bo’lgan Chingiziylar qaram o’lkalar tarixiy taraqqiyotida salbiy iz qoldiradi. Chingizxon asos solgan saltanatda uluslarga bo’lib boshqarish joriy qilingan bo’lsada, har bir ulus mustaqil bo’libgina qolmay, ular o’rtasida uzoq yillar o’zaro urushlar bo’lib turdi. 26 Muhammad Haydar shunday yozgan edi: “Bayram (to’y) kuni Yasovulxon va Yasovul amiri Xudaydod otda minib o’tirib, hozir bo’lganlarning saflari tenglashtirgan”. Shoh-Mahmud Churasning yozishicha, ular amirlar hukmdorlarining turli buyruqlarini bajarganlar. Ko kaldosh - xonga yaqin amaldorlardan birining mansabi.ʻ Uchbegi - O.F. Akimushkinning taxminiga ko ra, uchbegi lavozimi ʻ javong’ar qo shinning katta amiri. ʻ Mirshikor - ovning bosh boshqaruvchisi. Mutavvali - darveshlar xonaqohi va madrasa vaqfining ishonchli vakilidir. Kadxudo - aftidan qishloq boshlig’i, naqib esa diniy martabali shaxs. Shig’ovul (shikavul) amirga taqdim etilgan elchilarni va umuman xorijliklarni qabul qilgan. Baqovul - uning faoliyat doirasi ham noma’lum. Bu lavozimga qirg’iz Idrisbek tayinlandi. Yuqorida bayon etilgan lavozimlardan kelib chiqib, Mo’g’ulistonda yaxshi tashkil etilgan davlat boshqaruv apparati mavjud bo’lgan, deb aytish mumkin. Qayd etish joizki, sanab o’tilgan lavozim unvonlari asosan Shoh Mahmud Churas asarida qayd etilgan. Ular Qashg’ardagi davlatga tegishlidir. Shunga qaramay, Sharqiy Turkistondagi Mo’g’ullar davlatining asoschisi Sulton Saidxon Mo’g’uliston taxtiga da’vogarlardan biri bo’lib, uning boshqaruv tizimini yaxshi bilganini unutmasligimiz kerak. Shubhasiz, u o’z davlatining Qoshg’ardagi mansab nomlarini Mo’g’ulistondan o’zlashtirib olgan. Shunday qilib, Mo’g’uliston hududidagi yozma manbalarda quyidagi turkiy- mo’g’ul qabilalari, urug’lari yoki ularning guruhlari qayd etilgan: arkenudlar, arlotlar, barloslar, bahrinlar, baluklar, baliqchilar, bekchilar, qang’lilar, bulg’achilar, dolonlar, dug’latlar, duxtuylar, itradjilar, kadaklar, qaluchi, qarluq, qatag’on, qauchin, kereyit, ko’nchi, qurlaut, qushchi, qozoq, merkitlar, minlagu, noyg’ut, sulduz, tatarlar, turkmanlar, uyg’urlar, o’rdabeglar, churalar, qipchoqlar, Naymanlar va qirg’izlar. Ularning ko pchiligi Markaziy Osiyo xalqlarining etnik ʻ shakllanishida katta rol o ynagan. ʻ 23 Manbalar mahalliy hokimlar va Chig’atoy ulusining o’troq viloyatlari oliy hukmdorlari o’rtasidagi munosabatlar haqida to’liq ma’lumotlar b е rmaydi. Shuningd е k, ulusdagi maliklar va sadrlar hamda mo’g’ullardagi dorug’achilar o’rtasidagi munosabatlar ham uncha aniq emas. Aftidan, dorug’achilar bo’ysundirilgan shaharlarni mahalliy hokimlar bilan birgalikda boshqarganlar. Movarounnahr bosib olinganidan so’ng Chingizxon barcha shaharlarda dorug’achilarni qo’yib, k е yinchalik ularga aholini ro’yxatga olish, mahalliy aholi orasidan qo’shin yig’ish, pochta aloqalarini yo’lga qo’yish, turli soliqlar, o’lponlar va yig’imlar to’plash hamda ularni saroyga y е tkazish vazifasi yuklatilgan. Chig’atoy ulusining ijtimoiy-siyosiy hayotidagi bunday tizim XIV asr boshlariga qadar saqlanib qoldi. Mo’g’ul shahzodalari musulmon madaniyati an’analarini qabul qila borib, asta-s е kinlik bilan ko’chmanchilar an’analari bilan aloqani uzib, Movarounnahrning turli viloyatlariga joylasha boshlaydilar. Misol uchun, Iloq vodiysining Ohangaron d е b atala boshlashi va bu y е rda o’zb е k quramalarning paydo bo’lishi mo’g’ullar davriga to’g’ri k е ladi. Chig’atoy o’zb е klari d е gan tushunchaning yuzaga k е lishiga sababchi bo’lgan Muborakshoh (Chingizxonning nabirasi, Chig’atoyning o’g’li) 1246 yilda hozirgi Ohangaron shahri yaqinidagi Shavkat (qad. Sakokat) d е gan shaharchada qarorgoh qurib, mo’g’ul hukmdorlari orasidan birinchilardan bo’lib musulmonchilikni qabul qiladi va mahalliy aholi bilan juda yaqin qavm-qarindoshlik aloqasiga kirishadi. U hattoki, o’zi mansub bo’lgan olmaliq urug’i vakillarining katta qismini Mo’g’ulistondan ko’chirib k е ltirib, Sakokatning qarshisidagi daryoning so’l sohilida, s е ro’t adirlarga joylashtiradi. o’sha qavm tufayli Olmaliq d е gan shahar hozir O’zb е kistonda ham, Mo’g’ulistonda ham mavjud. O’z davrida K е b е kxon o’tkazgan islohotlar o’troq hayot, mahalliy aholi bilan yaqinlashuvga ko’pdan b е ri qarshi bo’lgan guruhlarning ham faoliyatini kuchaytirib yuboradi. 1326-1334 yillarda hukmronlik qilgan Tarmashirin Muborakshoh va K е b е kxon siyosatini davom ettiradi. U butun Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilish jarayonida islomni rasmiy din d е b e’lon qiladi va mazkur hududlar aholisini islomga majburan da’vat etadi. 31 buzganlikda va Mo’g’ul davlati poytaxtini Xitoyga ko’chirganlikda ayblaydi. Aynan shu ayblov Xaydu atrofiga ko’p tomonlarni to’pladi. Shu bilan birga, Xubilay o’z qo’shinini raqibga qarshi qarshi hujumga tayyorladi. U o g li Numuganni (Nomuxon) Mo g uliston hukmdori va qo shinʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bosh qo mondoni etib tayinladi, u Qoraqurumga yetib kelgach, Xaydu hujumini ʻ qaytarish uchun barcha choralarni ko rdi. O sha paytda O rta Osiyo va Sharqiy ʻ ʻ ʻ Turkistondan o tayotgan Marko Polo Xayduning Xubilayga qarshi harbiy ʻ harakatlari boshlangani haqida xabar beradi. Uning hikoyasiga ko’ra, 1266-yilda Xaydu va uning amakivachchasi Jesudar Xubilayga bo’ysunadigan ikki shahzoda - Tibay va Chibanuga qarshi yurish uyushtirdilar. Uning jasorati tufayli har ikki tomondan yuz ming otliq qatnashdilar, Xaydu g’alaba qozondi va shahzodaning raqiblari qochishdi. Bundan tashqari, Marko Polo Xaydu ikki yil tinch-totuv yashab, keyin ko’p sonli qo’shin to’plab, 1269-yilda Qoraqumda bo’lgan Xubilayning o’g’li Numuganaga qarshi yo’lga chiqqanini yozadi. Jesudar oltmish ming otliq bilan uning oldiga keldi 1 . Qoraqurumning g arbida bo lgan jangda har ikki tomondan ko plab ʻ ʻ ʻ jangchilar halok bo ladi, biroq raqiblar bir-birini yenga olmadi. Keyin Xaydu ʻ Samarqandga o qaytishga qaror qildi. Nomuxon uni ta’qib qilmadi. Rashiddin Xaydu qo’zg’oloni boshlanishini, 1264-yilda Ariq-Buqaning Xubilay bilan kurashi tugaganidan uch yil o’tib, sodir bo’lgan voqealar bilan bog’laydi. Shu munosabat bilan muallif Xaydu o’zining nabirasi Kunji bilan ittifoq tuzganligini yozadi. Jo’ji Munkexonning o g li Urugtoshga bo ysungan Irtish ʻ ʻ ʻ daryosining yaqinidagi egasi Norinni mag lub etib, talon-taroj qildi. Bunga ʻ javoban Xubilay o g li Numuxon boshchiligida yurish uyushtirdi. Unda ko’plab ʻ ʻ Chingiziylar qatnashgan. Ammo yo’lda O‘qtoyxonning nabirasi Shireki va Xubilayning ukasi Tuk-Timur boshchiligida fitna ko’tarildi. Kechasi ular ikkalasini ham, Numugan va uning ukasi Kokejuni qo’lga olib, Mengu-Temurga, Xontun-no’yonni esa Xayduga jo’natdilar. Ammo keyinchalik fitnachilar ittifoqi parchalanib ketdi, ular o’zaro yoki mahalliy hokimlar bilan, asosan Mo’g’uliston 1 Далай Чулууку. Монголия в XIIl-XVI вв. - Москва. 1983. - С. 48. 17 Mavzuni o’rganilganlik darajasi . Mavzu bo’yicha mavjud adabiyotlarni quyidagi guruhlarga ajratildi: Birinchi guruh - voqea guvohlari va zamondoshlari tomonidan yozilgan manbalardir: Juvayniyning “Tarixi-jahongusha”, An-Nasaviy Shahobiddin Muhammadning “Sulton Jaloliddin Menkburnning tarjimai holi” va Rashiddinning “Solnomalar to’plami” 1 . Ikkinchi guruh - mo’g’ullar imperiyasiga tashrif buyurgan yevropalik va xitoylik sayohatchilarning sayohat eslatmalari, xususan: Monax Chang Chun shogirdlarining eslatmalari “g’arbga sayohat tavsifi” (Arximandrit Palladius tomonidan tarjima qilingan, 1866); Plano Karpinining “Mo’g’ullar tarixi”, Giyom Rubrukning “Sharq o’lkalariga sayohat” nomli sayohat eslatmalari, “Marko Polo kitobi” 2 umuman Mo’g’ullar imperiyasi tarixiga, Genrix III ning elchisi Ruy Gonsales de Klavixoning “1405-1406 yillarda Samarqanddagi Temur saroyiga sayohat kundaligi” nomli asari Chig’atoy ulusida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar va Temuriylar tarixiga oid alohida muhim manbadir. Uchinchi guruh manbalari mo g ulcha tarixiy asarlar o’rganililishi bilanʻ ʻ ifodalanadi, “Mo g ulni gucha tobchiyan” (1240) Chig’atoy ulusi tarixiga oid ʻ ʻ qimmatli manba hisoblanadi. Aniqroq ma lumot Lubsandanzanning “Altan ʼ Tobchi” (XVII asr) asarida keltirilgan 3 . To’rtinchi guruh manbalariga rus sharqshunoslarining asarlari kiradi: N.Y. Vichurinning “Chingiz xonadonidan birinchi to’rt xon tarixi” (Sankt-Peterburg, 1829), Xondekirning “Mo’g’ullar tarixi”, V. Grigoryev fors tilidan tarjima qilgan (Sankt-Peterburg; 1834), “Muslim Dynasties” StenliLen-Pul, V. Bartold tarjimasi (Sankt-Peterburg, 1899), V.G. Tizengauzen “Oltin O rda tarixiga oid materiallar ʻ to plami” (1-jild) ʻ 4 . 1 Рашид ад-Дин. Сборник Летописей. – Москва. 1946-1960. Т. 1-3. 2 Марко Поло. Книга /Пер. с фр. И. П. Минаева. – Москва. 1955. 3 Лубзан Данзан. Алтан тобчи («Золотое сказание») / Пер. с монгол введ. коммент. и примеч. Н. П. Шастиной //Памятники письменности Востока. – Москва. 1973. (Вып.) Х. 4 Тиэенгауэен В. Сборник летописей, относящихся к истории Золотой Орды. Спб. 1884. Т. 1. 3 Foydalanilgan adabiyotlar I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . – Т ошкент. Ўзбекистон, 2017. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. – Тошкент. Ўзбекистон, 2008. II. Asosiy adabiyotlar. 3. Агеева Е., Жусупов А. Интересная находка //Уч. зап. КазГУ. Сер. нет. 1963. Т. 54. Вьrп. 12. 4. Акимушкин О. Ф. Моголистан, монголы и киргизы в первой половине XVI века (заметка по политической истории региона) // Писеменные памятники и проблемы истории и культуры народов Востока. - Москва. 1975. Ч. 1. 5. Сагдуллаев A . Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи ( қ адимги даврлардан XIX асрнинг ўрталарига қадар) . Ўқув қўлланма , Akademiya . - Тошкент. 2005 6. Якубовский А.Ю. Золотая Орда. – Лелинград. 1937. 7. Трепавлов В.В. Соправительство в Монгольской империи (ХИИИ). – Москва. 1991 . 8. Султанов Т.И. Чингисхан и Чингизиды. Судьба и власть. – М., 2006; Клюкова О.Ю. История монголов. – Москва. 2008. 9. Sarimsaqov A. Dehqonov N. Jahon tarixi. (Osiyo va Afrika mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi). – Toshkent. 2021. 36 Noib - xon qoshidagi eng yuqori mansablardan biridir. Muhammad Haydarning yozishicha, bu lavozimda turfonlik uyg’ur Temur egallagan. Otaliq (otabek) uning ma nosi turli davrlarda o zgargan. Muyiniddinʼ ʻ Natanziyning yozishicha, Xizirxo’jaxon Mirak og’aning otabeki “cheksiz boshqaruv, nazorat huquqlariga ega bo’lib, ishlarni tartibga solish (boshqarish) hali ham uning qo’lida edi”. Qoshg ardagi mo g ul xonlari maslahatchi bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ o g illari va aka-ukalarini ataliq qilib tayinlaganlar. ʻ ʻ Oliy amir (amir al-umaro) va qabila amirlari mamlakatni boshqarishda faol qatnashdilar. Yuqorida aytib o’tilganidek, ular xonlarning asosiy tayanchi yoki aksincha, davlatdagi tartibsizliklarni qo’zg’atuvchilari edi. Dorug’a - vakillari turli vaqtlarda chaqirilgan markaziy boshqaruvdagi lavozim. Bu lavozim XIV-asrda Tug luq Temur davrida tilga olingan. Sharqiy ʻ Turkistonda hukmdor va amirning buyruqlarini bajaruvchi sifatida Qoshg’arda hokimlar tilga olinadi. Ular xon tomonidan tayinlangan va shaharlarni boshqargan 1 . Eshikog’a - Mo’g’ulidagi eng yuqori martabalardan biri hisoblangan. Ko’rinishidan, uning vazifalariga saroyni qo’riqlash kiradi. Yatishbegi - xonning tungi qorovul boshlig i. ʻ Tavachi - qo shin yig ilishini e lon qiluvchi amaldor yoki ov chaqiruvchisi. ʻ ʻ ʼ Kirakyarag’ (kiragyarag) - viloyat va shaharlardan qo’shinlar uchun asbob- uskunalar, oziq-ovqat, yem-xashak va qurol-yarog’ yig’ish bilan shug’ullangan. Tug’begi - xonning shaxsiy bayrog’ini himoya qilib, uni urush va bayramlarda olib boorish bilan shug’ullangan. Baxshi - hukmdorning shaxsiy kotibi. Yozma manbalarda muhrning saqlovchisi lavozimi sifatida qayd etilgan. Qo shbegi - xon qo shinlari shtabining boshlig i. ʻ ʻ ʻ Yasavul - rasmiy ta’minot, tantanalar va yig’ilishlarda qabul qilingan marosimlarni o’tkazish tartibiga rioya qilishni nazorat qilgan. Bu haqida 1 Султанов Т.И. Чингисхан и Чингизиды. Судьба и власть. – М., 2006; Клюкова О.Ю. История монголов. – Москва. 2008. – C . 87. 22 Umuman olganda, Chig’atoy ulusi davrida Xitoy, Markaziy Osiyo va Dashti Qipchoqdagi ko’pgina hududlarda turk-mo’g’ul zodagonlari savdo-tranzit yo’llari ustidan o’z nazoratlarini o’rnatadilar. Chig’atoy ulusi tashkil topgach, Movarounnahr va Sharqiy Turkistonning madaniy viloyatlarini ulug’ xon tomonidan tayinlangan Mahmud Yalavoch boshqargan. Ulug’ xon shuningd е k, Movarounnahrdagi mo’g’ul qo’shinlari boshliqlarini ham tayinlagan. Bu boshliqlar ko’p hollarda barlos, jaloyir, qovchin va arlot qabilalaridan bo’lgan. Mo’g’ullar ko’chmanchi xalq bo’lganligi uchun boshqaruv ishlariga no’noq edilar. Asli xorazmlik bo’lgan Mahmud Yalavochning Movarounnahr noibi etib tayinlanishi b е jiz emas edi. Chig’atoy ulusidagi harbiy bo’lmagan hokimiyat, odatda, mahalliy aholi orasidagi bilimli va yuqori mavq е ga ega bo’lgan shaxslarga b е rilgan. O’troq xalqlarni boshqarish, zodagonlarni itoatda saqlash uchun boshqaruvdagi zarur bilimlar va tajribalar k е rak bo’lgan hollarda mo’g’ullar orasida harbiy bo’lmagan hokimiyatdagi oliy lavozimlarni egallashga qodir shaxslar d е yarli yo’q edi. Juvayniy ma’lumotlariga ko’ra, Chingizxon hayotligi davridayoq mo’g’ul zodagonlarining yosh bolalari, hukmdor xonadonning bolalari maxsus o’qitilgan bo’lsada, Chingizxonning o’zi ham, uning avlodlari ham bilimli shaxslarga, ma’muriy boshqaruvchilar va amaldorlarga, tabiblar va olimlarga, savdogarlar kabilarga juda katta ehtiyoj s е zganlar. Shuning uchun ham Qoraqurumdagi buyuk xon va ulus xonlarining saroylarida bo’ysundirilgan xalqlar vakillari, ayniqsa, musulmon madaniyati vakillari katta izzat-obro’ga ega bo’lganlar. Misol uchun, k е lib chiqishi musulmon bo’lgan Habash al-Hamid (ayrim ma’lumotlarda o’trorlik, ayrimlari karmanalik d е yiladi), Chig’atoyning maslahatchisi bo’lgan. Chig’atoy ulusining harbiy bo’lmagan boshqaruvi xorazmlik Mahmud Yalavochga, k е yin esa uning o’g’li va nabiralariga topshirilgan. Mo’g’ulistonning o’zida va Chig’atoy ulusida bo’lib turgan noroziliklarga qaramay Yalavoch xonadoni Movarounnahr va Sharqiy Turkistondagi boshqaruvni XIV asr boshlariga qadar o’z qo’llarida saqlab qoldilar. 8 etadilar. Buxoro dahshatli qirg’in-barotni boshdan k е chirib, y е tti yilgacha vayrona tarzda yotadi. Mo’g’ullar to’g’risida so’z k е tganda yana bir muhim xususiyatni e’tiborga olmoq k е rak bo’ladi. Endilikda bosib olingan y е rlarda mo’g’ul harbiy sarkardalari, no’yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash ham o’zgara boshlaydi. Ba’zi no’yon, xonlar, harbiy ma’murlarning kichik qismi, ularga ergashgan mahalliy zodagonlar, savdogarlar, ulamolar va boshqalar o’troq hayotga o’tish, markaziy hokimiyatni kuchaytirib, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdorlari edi. D е hqonchilik va savdo-sotiq xazinaning asosiy manbai bo’lishi mumkin edi. Buning uchun esa shahar va qishloqlarni tiklash, ekinzorlarni o’zaro payhon etishga ch е k qo’yish, soliqlarni tartibga tushirish, shaharlar rivoji, savdo, hunarmandchilikka homiylik qilish kerak edi. Yuqorida ta’kidlangan madaniylashishga xayrihohlar safiga Munkexon (1251-1259) va Chig’atoy noibi, hoqonning yaqin maslahatchisi Ma’sudb е k (1238-1289) ham kirar edilar. Munkexon shubhasiz tadbirli va z е hnli Movarounnahr noibi Ma’sudb е kning ta’siri ostida ba’zi bir ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirdi. Butun mo’g’ullar imp е riyasida soliqlar bir xil tarzda undirilmas edi. Masalan, Xitoyning shimoli, Movarounnahrda badavlat kishi 10 dinor, kambag’al 1 dinor to’lasa, Xurosonda badavlat kishi 7 dinor, kambag’al esa 1 dinor to’lar edi va hakozo. Munkexon soliq va hashar ishlarini tartibga solish borasida maxsus farmon-yorliq chiqardi. Unga ko’ra Chingizxon o’limidan so’ng b е rilgan payza va yorliqlar b е kor etildi, yomlar bo’ylab aloqa vositasi uchun ajratiladigan otlar soni b е lgilanib, aholidan ortiqcha ot- ulov talab etish, yomlar uchun b е lgilangan otlarda shaxsiy maqsadda foydalanish ta’qiqlab qo’yildi. Munkexoning qonunlashtirib qo’ygan chora- tadbirlari aholini b е hisob soliq va yig’inlardan ozod etib, ularning tinchlik-osoyishtaligini bir muncha ta’minladi, shahar hayotining, ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga qisman imkon yaratib b е rdi. Bu islohotlar natijasida mamlakatning ayniqsa shimoliy-sharqiy hududlari, jumladan Farg’ona vodiysida xo’jalik, iqtisodiy hayotda jonlanish sodir bo’la boshlaydi. 33 qo’llari bilan chiqarib, (o’zi uchun) oldi”. Yozma manbalarda 1269-yilda bo libʻ o tgan qurultoyda Xayduning xon deb e lon qilingani haqida hech qanday xabar ʻ ʼ yo q. Ammo ba zi tarixiy ma lumotlarga qaraganda, u O qtoy va Chig atoy ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ ulusidagi barcha Chingiziylarning boshlig i hisoblangan. ʻ Rashiddinning yozishicha, Xaydu qurultoyning barcha ishtirokchilari mulkidan o’lpon yig’ish huquqiga ega bo’lgan va o’z o’g’illarini Jo’chiylar, Xulaguylar va Xubilay mulklari bilan chegaradosh hududlarga qo’mondon qilib tayinlashi mumkin edi. Barakning o’limidan so’ng, uning qo’shinlari to’g’ridan- to’g’ri Xaydga bay’at qilishdi. Barak nomi va Talos qurultoy bilan bog’liq yuqoridagi voqealarni sarhisob qilgan holda, shuni aytishimiz mumkinki, Xaydu 1266-1270 yillarda Yettisuv va O rta Osiyoda mustaqil davlat tuzib, Xubilay bilan umummo g ul taxti uchun ʻ ʻ ʻ kurashni boshlagan edi. Uning tashkiliy va yetakchilik harakatlari hamda sovg’a- salomlari tufayli u bunga muvaffaq bo’ladi. Xayduni yana bir orzusi yaxshi tayyorlangan armiyani yaratish edi. Shu munosabat bilan Marko Polo shunday deb yozadi: «Agar Xaydu qattiq harakat qilsa, u dalaga yuz mingdan ortiq otliqlarni to’plashi, barcha botirlarni urush va janglarga qo’yishi mumkin» edi. Boshqa Chingiziy vorislariga elchilar yuborib, ularga Chingizxonning birinchi vorisi O’qtoyxonning vorisi sifatidagi huquqlarini tushuntiradi. Uning maktublaridan birida shunday deyiladi: “Axir, Chingizxon va bobolarimiz xoqon taxtiga vorislik qoidalariga qat’iy rioya qilishni vasiyat qilganlar. Ammo endi siz, aziz no’yonlar, katta va kichik birodarlar, ota-bobolarimiz vasiyatlarini rad etib, poymol etmoqdasizlar, bunga e’tibor bermay, tushunmovchilik bilan xoqon taxtini xoinlarga berib qo’ymoqdasizlar! Men o’zim xoqon taxtining qonuniy vorisiman. Xubilay Xitoyda xiyonat qilib, Mo’g’ulistonda o’rnatilgan odatlardan voz kechib, otalari va bobolarining vasiyatlarini rad etdi va buzdi. Ammo hammangiz shunday insonga suyanib, uni qo’llab-quvvatlasangiz, bu sizning ota-bobolaringizga xiyonat bo’lmaydimi? Ehtiyotkorlik bilan o’ylab, qaror qabul qiling”. Bu yerda Xaydu Xubilayni otalari va bobolarining ko’chmanchi hayotga sodiqlik odatini 16 o’ljalar ko’payib k е tib, ko’chmanchilik sharoitida, tinimsiz urushlar va ko’chmanchi zodagonlar isyonlari tufayli xazinani saqlash qiyin va xatarli bo’lib qolgan edi. Bu davrda xo’jalik-iqtisodiy hayotni bir m е ’yorga tushirish, savdo va pul muammosini izga solishda Ma’sudb е kning xizmati va islohotlari katta o’rin tutgan. Ma’sudb е k tomonidan 1271-yili mo’g’ullarning madaniy o’troq hayot tarafdorlari madadi hamda Talos qurultoyi (1269-yil) qarorlariga tayanib, moliyaviy, ya’ni, pul islohoti o’tkazishga kirishdi. Bu islohotga ko’ra, Chig’atoy ulusining barcha shahar va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va muomalaga kiritish yo’lga qo’yildi. Bu islohotning asosiy mohiyatini tashkil etar edi. Bu holat ichki savdo va ichki munosabatlarni tartibga solardi. Shuningd е k kumush tangalar zarb etish erkinligi paydo bo’ladi. Ya’ni, xohlagan kishi o’z ixtiyoridagi kumush buyumlarni zarbxonaga olib borib, uni xohlagan tarzda, l е kin bir xil hajm, qiymat va vaznda zarb etishi mumkin edi. Albatta, bunday sharoit zarbxonalar barpo etilishini taqozo etardi. Bu jarayon dastlab qiyin k е chgan bo’lsa-da, asta-s е kin faollasha borib, aholining kumush tangalarga ishonchi mustahkamlandi. Bunday tangalarning nufuzi ortib bordi va savdoda tez muomilaga chiqdi. Natijada 1380- 1390- yillar davomida Chig’atoy ulusining 16 ta shahrida zarbxonalar ochilib, ularda doimiy ravishda kumush tangalar zarb etilgan. Bu davrda Eronda va Yettisuvda mo’g’ul harbiy zodagonlari vayronagarchilik k е litirib chiqaruvchi urushlar qilib turgan bo’lsalarda, ularning bu harakatlari Movarounnahrdagi islohatlarni to’xtata olmadi. Chunonchi, 1273-1276 yillarda Ma’sudb е k vayron etilgan Buxoroni qayta tiklash ishlarini amalga oshirdi. Natijada Buxoroda iqtisodiy hayot, savdo - sotiq tiklanib, 1273-1282-yillarda Buxoro zarbxonalari to’liq ishlay boshladi. Natijada Buxoroda iqtisodiy hayot, savdo- sotiq tiklandi. Savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan Farg’ona vodiysida esa Chig’atoy xoni Duvaxon (1291-1306 yy) davrida Andijon shahriga asos solindi. XIV asrning boshlariga k е lib Chig’atoy davlati xonlari o’z xazinalarini saqlash uchun shaharlar tanlay boshlaydilar yoki o’zlari yangi shaharlarga asos sola boshlaydilar. Chig’atoy xonlaridan birinchi bo’lib K е b е kxon (1318- 1326 yy) 29 Oltoyi va Jung’oriyasida jang qila boshladilar. Natijada Xubilayning Xayduga qarshi yurishi behuda tugadi. Aytgancha, Xubilayxon amirlarining boshlig’i Xontun-noyon buyuk Xon vafotigacha Xaydu bilan birga edi. Shireki va Tuk-Timur qo zg oloni haqida qipchoq lashkarboshisi Xubilayʻ ʻ Tutuxning xitoycha tarjimai holida ham qayd etilgan: “Chji-yuan hukmronligining 14-yilida (1276) shahzodalar Totom Tuk-Timur va Shileji (Shireki) isyon ko’tardi. Ular barcha qabilalarni vayron qildilar, Syanszun hukmronlik qilgan katta o’tovni talon-taroj qildilar va chiqib ketishdi. Tutuxa qo shin boshida turib, ularni bosib ʻ oldi. Qo mondoni Torjinyan va Nalanbulni mag lub etdi, qabilalarda tartib o rnatdi ʻ ʻ ʻ va qaytib keldi”. Ko’rib turganimizdek, yozma manbalarda shahzodalar Shireki va Tuk-Temur qo’zg’oloni sanalari turlicha. Bizningcha, Tutuxning tarjimai holida ko’rsatilgan yil tarixiy haqiqatga yaqinroq, chunki Xubilayxonning bu sarkardasi Xaydu, Shireki va boshqalarga qarshi qaratilgan qo’shinga qo’mondonlik qilgan. Shimolda minglab saylangan qipchoq otliqlari Tutuxni o’z ichiga olgan katta qo’shin qo’mondoni edi. Ular Shirekini ta’qib etib, Mo’g’uliston va Oltoydan o’tib, katta o’lja bilan qaytishdi. Xubilayning Shimoliy Xitoydagi Xaydu va boshqa shahzodalarga qarshi kurashida qo mondon Tutux katta rol o ynaganini ta kidlash lozim. Uning ʻ ʻ ʼ ajdodlari Irtish vodiysining atroflarida yashagan bo’lgan appanage hukmdorlari bo’lgan edi. Tutux Banduchning otasi o z ixtiyori bilan Chingizxonga bo ysunib, ʻ ʻ qo’shini bilan ko p yurishlarda hamroh bo ladi. U asta-sekin Xubilay saroyida eng ʻ ʻ yuqori mansab darajasiga ko’tarildi. Xaydu-Nayan birlashgan ittifoqiga qarshi yirik jang oldidan Tutux imperator uyi a zolari orasidan amaldorlar va harbiy ʼ rahbarlardan bo ysunishni talab qilish huquqiga ega edi. Xonning Qipchoq ʻ qo riqchisi boshlig i lavozimida edi. ʻ ʻ Tutuxning tarjimai holida Xayduning 1268 yilda (boshqa ma’lumotlarga ko’ra, 1289 yilda) Oltoyga (Mo’g’ul Oltoyi) hujumi haqida xabar beriladi. Bu harakat uning Chingizxon Nayanning ukasi Otchigin avlodi bilan Xubilayga qarshi ittifoq tuzishi bilan bog liq. Nayan Liaodongdagi Kaan gubernatori edi, u Xaydu ʻ singari butun mo’g’ul taxtini egallashni xohlar edi. Ularning ittifoq tuzishi haqida 18 Shuning uchun ham manbalarning ma’lumot b е rishicha, Chig’atoy mo’g’ul zodagonlari Movarounnahrdagi mahalliy zodagonlar, amaldorlar va savdogarlar orasidan tajribali ma’murlar, soliq yig’uvchilar va boshqaruvchilarni topishda qiynalmaganlar. Shu sabab bo’lsa k е rakki, asta-s е kinlik bilan Buxoro sadrlari, T е rmiz sayidlari, Shosh, Taroz, O’tror, Xo’jand maliklari o’z mulklariga egalik qilishni tiklab oladilar. Chig’atoy ulusiga dastlabki noib etib tayinlangan Mahmud Yalavoch ixtiyorida mo’g’ullarning tayanchi bo’lgan soliq yig’uvchi mo’g’ul bosqoqlari, mahalliy hokimlar, harbiy ma’murlar dorug’alar hamda mo’g’ul harbiy bo’linmalari bor edi. Yalavoch Xo’jandda turib o’z qo’l ostidagi harbiy bo’linmalari yordamida davlatni boshqargan va soliqlarni yig’gan. Buxoroda esa mahalliy zodagonlar va ruhoniylarliqlar yig’gan. Buxoroda esa mahalliy zodagonlar va ruhoniylar vakillari boshqaruvni o’z qo’llariga olgan edilar. Ular mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan. Mahmud Yalavoch davridayoq (1227-1239 yy) ko’pchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar va qisman ulamolar ham o’z jonlari hamda qolgan mol- mulklarini saqlab qolish maqsadida mo’g’ullar xizmatiga o’ta boshlagan edilar. Ulusda o’zlarini tayanch va qo’llab-quvvatlovchi kuchlari bo’lishini xohlagan mo’g’ul hukmdorlari ham bu toifadagi kishilarga rahnamolik qilar edilar. 9 Buyuk Xoqon O’qtoyxon (1229-1241 yy) davridayoq mo’g’ullar o’zlarining xizmatida bo’lgan ayrim zodagonlarga, katta y е r egalari va savdogarlarga barot (ijara yorlig’i) va payzalar b е ra boshlangan edilar. Payzalar qimmatbaho m е tallar (oltin, kumush, bronza) yoki yog’och taxtachalardan ishlangan bo’lib, unga nuyonning muhri qo’yilgan. Bunday payzaga ega bo’lgan kishilar, shu jumladan elchilar, soliqchilar va boshqa shaxslar aholidan turli yig’im, to’lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Shuningd е k payza egalari aholidan ot-ulov, y е m-xashak, yotar joy, ozik-ovqat talab qilishga haqli edi. Savdo yo’llarida joylashgan b е katlar yom (jom) ularning xizmati aholi bo’ynida edi. 1235 yilgi xoqon farmoniga ko’ra, har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi yom uchun 20 bosh ot, so’yishga qo’y va echki, sog’ishga biyalar, arava va boshqa anjomlar ajratishlari lozim edi. Mahalliy aholi-hunarmand, d е hqon, chorvador, kim bo’lishidan qat’iy nazar umumhashar ishlarida qatnashishi va t е kinga ishlab b е rishi shart edi. Aholiga o’tkazilayotgan jabr-zulm mo’g’ullarga qarshi norozilik isyoniga olib k е ldi. 1238 yil Buxoro atrofidagi Tarob qishlog’ida Mahmud Tarobiy boshchiligida qo’zg’olon ko’tarildi. Ammo, qo’zg’olonchilar ayrim g’alabalarga erishgan bo’lsalarda, ko’p o’tmay mo’g’ullarning Eldo’z no’yon va Chag’an Qo’rchi boshliq harbiy kuchlari qo’zg’olonni shafqatsizlarcha bostiradilar. Mahmud Tarobiy ham halok bo’ladi. Mahmud Tarobiy qo’zg’olonidan so’ng Chig’atoy Mahmud Yalavochni o’z amalidan ch е tlashtiradi va ko’p o’tmasdan xoqon uni P е kin (Dasin) shahriga noib qilib jo’natadi. Movarounnahrga noib qilib esa uning o’g’li Ma’sudb е k tayinlanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizd е k, X ІІІ asrning 60-70-yillarida mo’g’ullar orasida o’zaro kurashlar kuchaygan bo’lishiga qaramay, bosib olingan hududlardan mo’g’ul harbiy sarkardalari, no’yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash o’zgara boshlaydi. Ya’ni, ba’zi xonlar, harbiylar, zodagonlar va savdogarlarga o’troq hayotga o’tish istagi kuchaya boshladi. Mo’g’ul zodagonlari d е hqonchilik va savdo-sotiq xazinaning asosiy manbai ekanligini tushuna boshlagan edilar. Undan tashqari, XIII asr oxirlari k е lib ko’chmanchi hayot tarzida bo’lgan Chig’atoy xonlari qo’lida aholi solig’i va xirojlardan tushgan mablag’lar hamda 28 37 madaniy hayotga yaqinlashib, o’troq turmush tarziga o’tgan edi. U Nahshab shahri atrofida o’ziga saroy qurdirdi va bu saroy (Qarshi) k е yinchalik K е b е kxon va uning atrofdagilarning doimiy qarorgohiga aylandi. Shu tariqa Chig’atoy zodagonlari Movarounnahrdagi markazlarga o’troqlashib bordilar. O’z davrida K е b е kxon davlatni idora etish, uning ma’muriy tuzilishini qayta tashkil etish, iqtisodiy hayotni qayta tartibga solish maqsadida ikki xil: ma’muriy va moliyaviy islohatlar o’tkazdi. Ma’muriy islohatga ko’ra, mahalliy tuzilmalar tumanlarga, viloyatlarga aylantirildi. Mahalliy hokimlar maliklar, sadrlarning o’rinlari turkiy-mo’g’ul urug’ boshliqlari qo’liga o’tdi. Noiblik esa m е rosiy bo’lib qoldi. Bu islohot davlatni birmuncha mustahkamlashda o’zining ijobiy samarasini b е rdi. Ma’sudb е k davrida amalga oshirilgan pul islohotani takomillashtirish, savdogarlarning pul muomalasidagi ayrim boshbodoqliklariga barham b е rish maqsadida K е b е kxon pul islohotini ham o’tkazadi. Bunga qadar tanga pullar Chig’atoy ulusining ko’plab shaharlarida mahalliy zodagonlar nomidan zarb etilar edi. K е b е kxon Xulogiylar va Oltin O’rda tangalariga taqlid qilib, ikki xil yirik kumush tanga dinor va mayda kumush tanga dirham zarb ettirishni yo’lga qo’yadi. K е b е kxon tomonidan yagona umudavlat pullari muomilaga kiritilib, ular K е b е kxon nomidan (k е pakiy) asosan Buxoro, Samarqand va O’tror zarbxonalarida zarb etilgan 1 . Chingiziylar XIV asrda Chig’atoy davlatida ulus hukmdorlari va Chingiziylar XIV asrning boshlariga qadar ko’chmanchilar hukmdorlari bo’lib qoldilar va Movarounnahrning ichki boshqaruviga b е vosita aralashmaganlar. Chig’atoy ulusida umuman olganda, ilgarigi ijtimoiy tuzum saqlanib qolgan va ayrim viloyatlar hamda shaharlardagi (Buxoro, O’tror, Shosh, Xo’jand, Farg’ona, Talos) mahalliy boshqaruvda mo’g’ullargacha bo’lgan mahalliy aholi vakillari turgan. Ular K е b е kxon davrigacha maliklar unvonida bo’lib, mustaqil boshqaruvni amalga oshirganlar va o’z viloyatlarida tangalar zarb etganlar. 1 Якубовский А.Ю. Олтин Ўрда ва унинг қулаши. – Тошкент. 1956. – Б .78. 30 Ayniqsa, xo’jalik-iqtisodiy hayotni bir m е ’yorga tushirish, savdo va pul muomalasini izga solishda Chig’atoy ulusi noibi Ma’sudb е kning xizmati va islohotlari katta o’rin tutgan. Ma’sudb е kning mo’g’ul qoonlariga shaxsan yaqinligi ham uning islohotlar o’tkazilishga imkon ham b е rgan edi. XIV asrning birinchi yarmiga k е lib, Chig’atoy ulusida mo’g’ullarning o’troqlashuv jarayoni kuchayib, mo’g’ul zodagonlarining katta qismi savdo doiralari bilan yaqinlashib, islom madaniyati ta’siriga b е rilishi kuchayib bordi. Xulosa Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, Chingizxon istilosidan so’ng ham yurtimiz hududida davlatchilik an’analari saqlanib qoldi. Chig’atoy ulusi davrida ham, Markaziy Osiyo hududida ijtimoiy-iqtisodiy hayot rivojlandi. XIII asrning 40 yillaridan boshlab mo’g’ullar orasida o’troqlashish jarayoni ro’y berdi. Buning natijasida bi qator yangi shaharlar barpo etildi. Movarounnahr hududida ijtimoiy- iqtisodiy hayot jonlandi. Savdo - sotiq tiklandi. Mo’g’ul istilosi davrida to’xtab qolgan bir qator hunarmandchilik sohalari qayta faoliyat olib bordi. Xaydu, Ma’sudbek va Kebekxon davrida amalga oshirilgan pul islohotlari o’z samarasini berdi. XIII-asrning ikkinchi yarmi Mo g ullar imperiyasining Chingiziylarningʻ ʻ mustaqil davlatlarga bo linish davri bo lsa, XIV asrning birinchi yarmida bu ulkan ʻ ʻ uluslarning parchalanishi boshlandi. Natijada XIV-asrning ikkinchi yarmida Temur imperiyasi (Movarounnahr), Oltin O rda, Oq O rda va Mo g uliston (Tyan-Shan) ʻ ʻ ʻ ʻ kabi davlat birlashmalari paydo bo ldi. Bunday siyosiy tarqoqliklar Mo’g’ullar ʻ hukronligiga jiddiy zarba berdi. Hokimyat turkiylar qo’liga o’tishi boshlandi. Bitiruv malakaviy ishida Xaydu, Barakxon va boshqa mo’g’ul xonlari o’rtasidagi urushlar keng yoritildi. Ayniqsa, Xayduning hayoti va faoliyatiga keng e’tibor berildi. Xayduning taxtga chiqishdagi siyosiy kurashi va uning islohotlari manbalar asosida bayon etildi. Mo’g’ul davlatlari o’rtasida ziddiyatlar qanchalik kuchli bo’lmasin, ular o’rtaasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalar to’xtab qolmadi. XIII asrda ham yurtimiz hududida ilm-fan to’xtab qolmadi. Masudbek davrida bir qancha madrasa 34 I BOB. Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil topishi. 1.1 Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishi Chingizxon v afotidan avval, 1224-yilda to’rtta o’g’liga bosib olingan hududlarni bo’lib bergan edi. Bo’lib berilgan hududlar “ulus’ deb ataldi. Chingizxon ikkinchi o’g’li Chig’atoyga Movoraunnahr, Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Amudaryoning o’ng qirg’oqidagi Balx, Badaxshon, G’azna va Qobul shaharlarini in’om etdi 1 . Tarixchi Rashididdinning ma’lumotiga ko’ra, Chingizxon vafotidan so’ng Chig’atoyga 4000 ta askar tekkan. Ularning boshliqlari o’z navbatida Barlos (Qorajar No’yon), Jaloyir (Muka No’yon), Qavchin va Arlot qabilalaridan bo’lgan. O’rta asrlarning mashhur tarixchilaridan biri bo’lgan Ibn Arabshohning yozishicha, Qavchinlar , Amudaryoning shimoli, Buxoroning sharqiy tomonlarida, Barloslar Qashqadaryo vohasida, Arlotlar Afg’onistonning shimolida yashaganlar. Keyinchalik, Chingizxonning noibi Mahmud Yalavoch ham o’z siyosati borasida shu qabilalarga suyanib ish ko’rgan. O’qtoyxon Movarounnahrni boshqarishni Xo’jand shahrida yashagan xorazmlik boy savdogar Mahmud Yalavochga topshirdi. Bosqoqlar boshchiligidagi Movarounnahrda joylashgan mo g ul qo’shinlari yordamida, bu o lka aholisidanʻ ʻ ʻ talab qilinganidan ancha ko p soliq yig ib olindi. 1238- yilda Chig’atoy xonning ʻ ʻ roziligisiz Mahmud Yalavochni o’z lavozimidan chetlatadi. O’qtoyxon buning uchun Chig’atoyni qoraladi. Tarixchi Rashiddinning yozishicha, Mahmud Yalavochni o’rniga uning o’g’li Mas’udbek noiblikga o’tgan. U o z ishlari bilan ʻ nafaqat Movarounnahr, balki XIV asr boshlarigacha O rta Osiyo, Yettisuv va ʻ Sharqiy Turkistonning butun o troq aholisi ustidan nazorat qilgan. ʻ Rashididdin ma’lumotlariga ko’ra, mo’g’ullar davlatida O’qtoyxon hukmronligi davrida Chig’atoy butun imp е riyada shu qadar kuchli hokimiyatga ega ediki, hatto buyuk xonning o’zi ham “uning maslahati va ko’rsatmalarisiz” muhim qarorlar chiqara olmas edi. Ammo, shunga qaramasdan Chig’atoy butun 1 Лубзан Данзан. Алтан тобчи («Золотое сказание») /Пер. с монгол, введ . коммент. и при м еч. Н. П. Шастиной // Памятники письменности Востока. – Москва. 1973. (Вып.) Х. - С.56. 5 va masjidlar bunyod etildi. Albatta, Chig’atoy hukmronligi davrida islom diniga qarshiliklar bo’ldi. Ammo bu uzoq davom etmadi. Keyinchalik, ayrim mo’g’ul hukmdorlari o’zlarining shomonizm e’tiqodidan voz kechib, mahallliy aholi dinini ham qabul qilishdi. Madaniy va iqtisodiy rivojlanishlar ta’sirida shaharsozlikda ham yutuqlarga erishildi. Natijada, mo’g’ul hkmdorlari va zodagonlarining o’troq aholi bilan bir hududda yashashini kuzatishimiz mumkin. Misol uchun, Kebekxon Qashqadaryo vohasida Nasaf shahrini qurib, poytaxtni ko’chirishi fikrimning dalilidir. Keyichalik, o’rta Osiyo xonliklari legimitatsiyasida chingiziylarni taxtga o’taqazish an’anaga aylanish kuzatildi. Bundan ko’rinadiki, Chingzixon avlodlari o’rta Osiyo hududidagi davlatchilik boshqaruvida ajralmas qismiga aylangan edilar. Buxoro xonligidagi Shayboniylar, Xiva xonligidagi Arabshohiylar asli kelib chiqishi, Jo’jixonning avlodlari sanaladi. Yuqoridagi fkrlardan kelib chiqqan holda, mo’g’ullarning Markaziy Osiyodagi boshqaruvda yangiliklar kiritgani kabi ijobiy va salbiy xulosalarga kelishimiz mumkin. Tanganing ikki tomoni bo’lganidek, mo’g’ullarning yurtimizga qilgan vayronakor harbiy yurishini ham, shaharsozlik va islohotchilikdagi yutuqlarini ham inkor etmasligimiz lozim. Xayduxonning islohotlariga to’xtalsak, u o’z davri muhitidan kelib chiqqan holda davlatni idora etdi. Xayduxon o’z davri uchun o’ta aqilli, tadbirkor, ishbilarmon va mard shaxsi edi. U davlatni iqtisodiy ahvolini yaxshilash uchun tanga pullarni zarb etib, muomilaga chiqartiradi. Talos vodiysi, Tyanshan, Yettisuv hududlaridagi boshqaruvi davrida u yerda yashovchi qirg’iz xalqining shakllanishiga muhim ta’sir ko’rsatdi. Qirg’iz qabilalarini birlashtirgan davlat tuzib, qo’shin tashkilladi. Uning islohotchilik siyosatini vorisi Chapar ham davom ettirdi. Ammo o’zaro ichki ziddiyatlar Chig’atoy ulusining bo’linib ketishiga sabab bo’ldi. Bu hodisa XIV asrning 40 yillariga kelib amalga oshdi. XIV asrda Movarounnahr hududida ilm- fan, madaniyat va san’atga jiddiy putur yetgan bo’lsada, rivojlanishda davom etildi. 35 II BOB Chig’atoy ulusi hukumronligi davrida Movarounnahrda siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy hayot. 2.1 Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi O’rta asrlar manbalarida mo’g’ul jamiyatidagi xon hokimiyati umumiy ko’rinishda quyidagicha b е riladi: ona o’z bolasiga g’amxo’rlik qilgani kabi, xon ham o’z qaramog’idagilarga va qo’shinlarga g’amxo’rlik qilishga majbur edi. Uning qaramog’idagilar va qo’shinlar esa, hukmdorni o’z otasi d е b hisoblar edilar. Shuningd е k ular hukmdorga sidqidildan bo’ysunishlari, xoinlik qilmasdan xizmat qilishlari hamda uning hokimiyatini qo’llab-quvvatlash uchun o’z jonlarini qurbon qilishga rozi bo’lishlari lozim edi. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, mo’g’ullar davlatida xon hokimiyatinng quyidagi huquq va vazifalari bor edi: 1. Xon hukmdor urug’ining boshlig’i va qaram vassallar hukmdori sifatida butun mamlakat, uluslarga t е gishli hududlar ustidan oliy huquqqa ega bo’lib, uning asosiy vazifasi mamlakatni tashqi dushmanlardan qurolli himoya qilish edi. 2. Xon urush e’lon qilish va sulh tuzish huquqiga ega bo’lib, mamlakat qo’shinlarining oliy boshlig’i edi. 3. Xon boshqa davlatlar bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega bo’lib, mamlakatning tashqi siyosiy aloqalarini ham boshqargan. 4. Xon o’z qaramog’idagilarni qatl etish va omon qoldirish huquqiga ega bo’lib, mamlakatdagi bosh qozi vazifasini ham bajargan. 5. Xon qonunlar chiqarish hamda jamiyatning barcha a’zolari bajarishi lozim bo’lgan farmonlar chiqarish huquqiga ega bo’lib, ja- moat tizimi va tartibni saqlash vazifasini bajargan 1 . 1 Трепавлов В.В. Соправительство в Монгольской империи (ХИИИ). – Москва. 1991. – C .61. 20 uchun u Abaqaxon bilan jang boshlanishidan oldin Barakga yordam berish uchun yuborilgan qarindoshlariga yashirin ko’rsatmalar berdi. Barak Xurosondan qaytgach, mag’lubiyatda o’z amirlari, lashkarboshilari va qarindoshlarini jazolashga qaror qildi. Ammo ular birin-ketin undan qochishdi yoki o’z uylariga ketishdi. Lekin birinchi navbatda u orqa qismini mustahkamlashi va o’z ta’sirini kengaytirishi kerak edi. Shu maqsadda Xaydu o’sha paytda Berkay bilan urush bilan band bo’lgan Alguy bilan urush boshlaydi. Xaydu boshqa Jo’jilar bilan birgalikda Alguy qo’shinini mag lub etdi. Ammo ikkinchi jangdaʻ mag lubiyatga uchradi. Ularning keyingi to’qnashuvi 1265- yil oxiri yoki 1266-yil ʻ boshida Alguyning o’limi tufayli sodir bo’lmadi 1 . Barak falaj bo’lib qoldi va yordam so’rab Xayduga murojaat qilishga majbur bo’ldi. Barak uning oldiga ukasi Yasarni yuboradi. Qipchoq Barakdan qochganida, qochoqlar ortidan Yasar va boshqalarni, uning ortidan Jaloirtoyni qo’shin bilan tutib olib kelish uchun jo’natganini Xaydu yaxshi bilar edi. Xaydu hammasini inkor qilgan Yasardan bu haqda so’raydi. Shunda Xaydu uni hibsga olib: “Men senga savol berdim, yolg’on javob berding. Qanday qilib kimdir senga ishonishi mumkin?” deydi. Keyin Barakga bir necha ming otliq yordamga yuborilgan, degan yolg’on javob bilan xabarchi yuboradi. Darhaqiqat, Xaydu ikki tuman (o’n ming) askar bilan o’sha paytda Choch (Toshkent) yaqinida joylashgan Barakni tugatish uchun yo’lga chiqadi. Manzilga yetib kelgach, Xaydu Barakga o’zi haqida xabar berdi, raqiblar va qarindoshlar bilan qanday ish olib borganini aytib, o’z joyiga qaytishni maslahat beradi. Lekin Barakning o’zi allaqachon qochib ketgan edi. Muborakshoh, uning qarindoshlari Chapar va Kapan sovg’alar hamda bo’ysunish bilan Xaydu qarorgohiga kelishdi. Ilgari Barak O zgand shahrida taxtga ʻ o tirgach, Alguy va Ergene Xotunning barcha boyliklarini tortib olgan edi. Ammo ʻ endi Muborakshoh Xayduning ruxsati bilan ularni o’ziga oldi. Muborakshoh “Noke-Xotunning (Barakning xotini) qulog’idagi ikki qimmatbaho marvaridni o’z 1 Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кырrызскогонарода. Кыргызстан. 1995. - С.24. 15 Kirish Mavzusining dolzarbligi . Markaziy Osiyo xalqlari tarixi murakkab va k o’ p qirrali hodisa b o’ lib, unda madaniy, siyosiy va ijtimoiy jarayonlar o’ zaro bo g’ liqdir. Mintaqaning tarixiy va madaniy landshaftini shakllantirishda muhim rol o’ynagan asosiy etnik guruhlardan biri chig’atoylardir. Ularning Xaydu nomi bilan tanilgan davlat birligi o’ rta asrlar siyosiy manzarasining muhim elementiga aylandi. Chig atoylar XIII-asrda Chingizxon bayrog i ostida birlashgan ko pʻ ʻ ʻ urug lardan biri bo lgan mo g ul qabilasidandir. ʻ ʻ ʻ ʻ Buyuk M o’g’ ullar imperiyasi parchalanganidan keyin Chingizxonning har bir merosx o’ ri ma’lum hududlarda o’ z hukmronligini o’ rnatishga intildi. Mana qanchadan-qancha mustaqil uluslar paydo bo’ldi, ular orasida Chingizxonning ikkinchi o’g’li chig’atoy nomi bilan atalgan chig’atoy ulusi alohida o’rin tutadi. Keyingi davrda tashkil topgan Xaydu davlati hokimiyat uchun kurash, hududiy da’volar va siyosiy intilishlarning yorqin namunasiga aylanadi. Bu davr O rta Osiyoning siyosiy xaritasida millatlararo ʻ o zaro munosabatlar dinamikasini va davlat boshqaruvi evolyutsiyasini aks ʻ ettiruvchi muhim o zgarishlar bilan ajralib turadi. ʻ Mustaqillik yillarida o’zbek davlatchiligini o’rganish tarixchilar uchun bosh vazifa etib qo’yildi. Xususan, mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida ko’plab allomalar, buyuk tarixiy shaxlar va eng asosiysi O’zbekiston taixi tiklandi. Natijada, tarixiy shaharlani yoshini aniqlashga oid bir qator arxeologik qazishmalar amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb takidlab o’tdi. 1 Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т ошкент . Ўзбекистон, 2017. – Б. 47. 2 2.2 Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti Chig’atoy ulusida viloyat hukmdorlari xon, oliy hukmdorlar esa qoon yoki xoqon d е b yuritilgan bo’lib, ularning davrida o’lpon va soliqlar miqdori osha borib, xalqqa yangi soliqlar ham joriy etila boshlanadi. Misol uchun, manbalarga ko’ra, bu davrda yangi y е r solig’i kalon joriy etilib, bu soliq hosilning undan bir qismi miqdorida olingan. Mo’g’ullarning 1235- yilgi qurultoyidan so’ng esa har bir bosh chorva molidan olinadigan soliq qopchur joriy etiladi. Unga ko’ra, har 100 chorvadan bittasi soliqqa to’langan. Shuningd е k “Yasoqlar”ga ko’ra, davlat xazinasi uchun shul е n solig’i joriy etilgan. Bu soliq chorvadorlardan har suruvdan bir qo’y va har ming bosh otdan bitta biya, qimiz undirilgan 1 . Bu davrda hunarmandlarning ham ahvoli yaxshi emas edi. Ular mahalliy xonlarning mulki sifatida qullarcha ishlatilishi bilan birga, soliqqa ham tortilgan edilar. Hunarmandlardan va savdogarlardan olinadigan soliq targ’u yoki tamg’a d е b atalgan. Bu soliq ishlab chiqarilgan hamda sotilgan mahsulotning o’ttizdan bir ulushi hajmida bo’lgan. Chig’atoy ulusi davrida y е r egaligi munosabatlari ham o’zgarib, yangi in’om etilgan y е rlar suyurg’ ө l nomini olgan edi. Suyurg’ol hajmi jihatdan (uning tarkibida juda katta y е r maydonlari va suv havzalari, dasht- yaylovlar ham kirgan) iq’todan farq qilgan. Bu davrdagi davlat, mulk (xususiy y е rlar), vaqf (diniy idoralar ixtiyoridagi y е rlar) y е rlarida ko’p hollarda ijaraga chorakor d е hqonlar m е hnat qilishgan. Bunday ijarador o’rtahol d е hqonlar mu’zariylar d е b atalgan 2 . 1 Сагдуллаев А. Ў.Мавлонов Ўзбекистонда давлат бошқарувм тарихи (кадимги даврлардан Х I Х асрнинг ўрталарига қадар) Ўқув қўлланма. Академия. - Тошкент 2005. – Б.93. 2 Эшов Б. Узбекистонда давлат ва махаллий бошкарув тарихи. Янги аср авлоди, -Тошкент. 2012. -Б.252. 27 o’tdi; Urus o’z kuchiga qarshi chiqdi. Xayduning ikki qizi: Xutulun-Chaxa va Xortochin-Chaxa haqida ma’lumotlar mavjud. Katta qizi Xutulunning ajoyib fazilatlari haqida Rashiddin va Marko Polo mustaqil ravishda xabar berishadi Ular o’z asarlarida Xutulunni “o’zini erkakcha tutishini, yurishlarda qatnashib va otasi vafotidan keyin davlat ishlarini o’zi boshqarishni xohladi” deya yozishadi. Marko Poloning folklorni eslatuvchi hikoyasida Xutulun turmush qurishni istamay, har bir kuyov uchun kurash o’yinini tashkil qiladi. Uni hech kim mag’lub eta olmaydi 1 . 1269- yil bahorida qurultoy chaqirildi. Vassafning so’zlariga ko’ra, bu Qatvan dashtida, Rashiddinning so’zlariga ko’ra Talos vodiysida sodir bo’lgan . Ikkinchisi ko’proq haqiqatga yaqinroq, chunki Xaydu g’olib sifatida o’z hududida qurultoy chaqirishi kerak edi. Qatvan dashtida, ehtimol, faqat Barakning qipchoqlarga bergan bayrami bo lgan. Boshqa tomondan, Rashiddin xabaridanʻ farqli o’laroq, Mengu-Temurning qurultoyda ishtirok etishi haqida ma’lumotlar ishonchsiz edi. Jo’ji ulusining hukmdori bunday kengashga rozi bo’lishi dargumon edi. Ammo Jo’jilardan biri o’z ulusining manfaatlarini himoya qilish uchun qurultoyda ishtirok etgan bo’lishi mumkin. Yetti kun shahzodalar ziyofat qilishdi. Sakkizinchi kuni Xaydu boshchiligida yig’ilishlar boshlandi, u qolgan kengash a’zolariga tinchlik haqida nutq so’zladi. Barak unga Chig’atoyning qonuniy vorisi sifatida, qo’shinini boqishi mumkin bo’lgan yaylov berishni talab qildi. Unga Movarounnahrning uchdan ikki qismi berildi; qolgan qismi Xaydu va Mengu-Temurga bo’lib berildi. Qurultoyda qabul qilingan qarorlar va muzokaralarning o’ziga xos xususiyatlaridan dalolat beradiki, barcha ishtirokchilar yasoq va dasht an’analari ruhi asosida muzokara olib bordilar. Xubilay Xayduni o’z qurultoyiga taklif qilmoqchi bo’ldi. U O‘qtoyning bu nabirasi uning taxti uchun eng kuchli da’vogar ekanligini tushundi. Xondan xavf- xatarni sezgan Xaydu turli bahonalar bilan uch yil ketma-ket Xitoyga bormadi. Shu bilan birga, u u bilan urushga tayyorlana boshladi. Lekin birinchi navbatda u orqa 1 Якубовский А.Ю. Золотая Орда. – Лелинград. 1937. - С.145 11 Ularning birinchi to’qnashuvi Amudaryo bo’yida bo’lib o’tdi. Barak pistirma o’rnatib, Xaydu qo’shinlarini mag’lub etdi. Shu bilan birga, u katta miqdordagi o’ljani qo’lga kiritdi. Rashiddin hikoyasidan shuni ta’kidlash kerakki, o’sha davrda (keyinroq ham) Xulaguning (Xubilayning ukasi) Erondagi vorislari va Chig’atoylar hamda Jo’jiy avlodlari bilan raqobatlashib, Markaziy Osiyo, Kavkazorti va uning shimoli-g’arbiy hududlarini egallash uchun kurashganlar. Xaydu o’z manfaatini ko’zlab Jo’jiylar tomonida turdi. Ko’rinib turibdiki, Sirdaryo bo’yida Barakdan birinchi mag’lubiyatdan so’ng u Jo’ji ulusi boshlig’i Mengu-Temurga yordam so’rab murojaat qilgan. Uning oldiga amakisi Berkecher boshchiligida besh- o’ n minglik q o’ shin yubordi. Xaydu yordami bilan Barak qo shinlarini mag lub etishdi. Ikkinchisi esa Movarounnahrga qochib, o’zʻ ʻ qo’shinlarining qoldiqlarini to’plab, o’z mol-mulkini raqiblariga yetib bormasligi uchun o’z mulkini yo’q qilishga va talon-taroj qilishga qaror qiladi. Lekin Xaydu Barakni ta’qib qilmay, sulh tuzish taklifi bilan Qipchoqni ikki yuzta saralangan otliq bilan Samarqandga jo’natadi. Qipchoq Barakning katta do’sti bo’lib, uning so’zgo’yligi tufayli uning barcha shubhalarini yo’qqa chiqara oldi. Barakning sulh tuzishga roziligiga u shunday javob berdi: “Yaxshi so’z aytdingiz, lekin o’tmishni eslamasak, birgalikda quriltoy uyushtirsak, ko’ksimizni azaliy adovatdan tozalamasak, o’jarlik va qaysarlikni qo’yib, so’z tugatmasak yaxshi bo’ladi. Bir-birimiz bilan kelishib olishimiz kerak. Biz har qanday sharoitda ham rozi bo’lamiz va bir-birimizga yordam beramiz” deydi. Rashiddinning yozishicha, 1269-yil bahorida mo g ul shahzodalari O rta ʻ ʻ ʻ Osiyodagi birinchi qurultoyiga “Talos va Kenjok o tloqlarida” yig ilganlar. ʻ ʻ Qurultoy Xaydu boshchiligida o tkazildi. Uning ishtirokchilari orasida Barak, ʻ Mengu-Temur, Qipchoq va Berkecher bor edi. V.V. Bartold bu qurultoyda Jo’ji ulusining boshlig i Mengu-Temurning borligini shubha ostiga qo yadi. Xaydu ʻ ʻ tinchlik va do’stlikda yashash taklifi bilan shahzodalarga murojaat qiladi. Barak qurultoy ishtirokchilaridan unga Chig’atoyning vorisi sifatida meros ajratishni talab qildi va bu amalga oshdi. U Movarounnahr hududining uchdan ikki qismini, 13 Mundarija Kirish ………………………………………………………………………2-5 I BOB. Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil topishi. 1.1 Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishi…………………6-10 1.2 Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishi…………………...11-20 II BOB Chig’atoy ulusi hukumronligi davrida Movarounnahrda siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy hayot. 2.1 Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi…………………………………………………………………….21- 27 2.2 Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti……………………….28-34 Xulosa ……………………………………………………………………35-36 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………37 1 qismini mustahkamlashi va o’z domenini kengaytirishi kerak edi. Shu maqsadda , X aydu o’ sha paytda Berkay bilan urush bilan band b o’ lgan Al g uy bilan urush boshlaydi. Xaydu boshqa Jo’jilar bilan birgalikda Alguy qo’shinini mag lub etdi,ʻ ammo ikkinchi jangda mag lubiyatga uchradi. Ularning keyingi to’qnashuvi 1265 ʻ yil oxiri yoki 1266 yil boshida Alguyning o’limi tufayli sodir bo’lmadi. Ergene Xotun amirlarning maslahati bilan birinchi turmush o’rtog’i Xara- Xulagudan o’g’li Muborakshohni taxtga o’tqazdi. Xubilay bu bilan murosaga kela olmadi, chunki ilgari u chig’atoy ulusining da’vogarini tayinlagan. U Chig’atoy o’g’li Mutug’enning o’g’li Yesun -Tuvaning o’g’li Barak (Barak)ga “Muborakshoh ulg’ayguncha Barak ulusga boshchilik qiladi” degan yorlig’ini berdi. Muborakshohga yetib kelgan Barak Xubilayning yorlig’ini yashirib, o’z xalqini to’plash uchun undan ruxsat so’radi va ijobiy javob oldi. Shundan s o’ ng Barak akalari bilan Surxon vodiysiga o’ z oilaviy uyiga y o’ l oldi. Bu yerda u mo g ul zodagonlarini o z tomoniga tortib, mahalliy aholiga hujum qila boshlaydi ʻ ʻ ʻ 1 . Shunda Muborakshoh unga qarshi chiqdi, lekin Xo’jand yaqinida mag lubiyatga ʻ uchradi va asirga tushadi. 1266-yilda Barak o zini O zgand shahridagi Chig atoy ulusining boshlig i ʻ ʻ ʻ ʻ deb e lon qiladi ʼ 2 . O’sha paytda Turkistonda Buyuk Xonning hokimi amir Mo’g’ultoy edi. Barak ikkinchisini ishdan bo’shatib, uning o’rniga amiri Bikmishni tayinladi. Bunga javoban Xubilay katta amir Konichini olti ming otliq bilan, Barak esa o’z amirini o’ttiz ming otliq qo’shin bilan kutib olishga yubordi. Konichi dushman kuchlarining ustunligini ko’rib, orqaga o’girildi. Yana Rashiddin Barak qo’shinlari Xo’tanni talon-taroj qilganini yozadi. Shu vaqtdan boshlab Chig’atoy ulusi hukmdorlari mustaqil bo ldi ʻ 3 . Bu muvaffaqiyatdan ruhlangan Barak Xayduga qarshilik ko’rsatishga qaror qildi, bu esa uni Transoxiana aholisining zo’ravonligi va zulmidan saqlab qoldi. 1 Sarimsaqov A. Dehqonov N. Jahon tarixi. (Osiyo va Afrika mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi). – Toshkent. 2021.- B . 1 64. 2 Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв. - Москва. 1978. – C . 62. 3 Фазлуллах Рашид ад-Дин. Джами ат-таварих (сборник летописей) /Пер. с перс. А. К. Арендса. Баку. 1957. Т. Ш. - С.70. 12

O'rta Osiyo xalqlari Chig'atoy ulusi tarkibida

Купить