O’rta Osiyo xonliklari davrida arxiv ishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	46.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	17 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

170 Продаж

O’rta Osiyo xonliklari davrida arxiv ishi

Купить

O’rta Osiyo xonliklari davrida arxiv ishi
MUNDARIJA:
KIRISH.
I BOB. XONLIKLARDA ARXIVLARNING TASHKIL QILINISHI.
1.1 O’rta Osiyo xonliklar davrida arxiv ishi (XVIII-XIX asr)
1.2 Buxoro amirligi Qo’shbegi arxivi.
II BOB. O’RTA OSIYODA XONLIKLAR DAVRIDA HUJJATLAR
YURITILISHI.
2.1 Xiva xonligi arxivi.
2.2 Qo‘qon xonligi arxivi.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1

KIRISH
Mustaqillik sharofati bilan bugun biz tarixiy bir davrda xalqimiz o‘z oldiga
ezgu va ulug‘ maqsadlar qo‘yib, tinch osoyishta hayot kechirayotgan, awalambor
o‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish
yo‘lida ulkan natijalami qo ‘ lga kiritilayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. 0
‘zbekiston milliy mustaqilligini qo‘lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea bo‘ldi.
Istiqlol tufayli jamiyat hayotining barcha sohalarida, jumladan tarix fanlari
sohasida ham tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A. Karimov o‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida tarixchilar oldida
turgan vazifalar haqida gapirib shunday deydi: “Biz haqqoniy tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirishimiz lozim”.
Mana shu ma’noda o‘zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklashda arxiv
hujjatlarining ahamiyati kattadir. 0‘zbekistonning tarixini o‘rganishda arxivlarda
saqlanayotgan arxiv hujjatlari va yozishmalaming ahamiyati benihoyat kattadir. Bu
ortiqcha tushuntirish va izohga hojat bo‘lmagan haqiqat. Lekin, ularni topish,
o‘rganish va o‘z o‘rnida foydalanish o‘ta qiyin, bu tadqiqotchida chuqur bilim,
maxsus malaka, sabot va matonat talab qiladi. Arxiv hujjatlarini jamiyat hayotini
o‘rganishda o‘mi beqiyosdir. 0‘rta Osiyo xonliklari: Buxoro, Xiva va Qo‘qon
xonliklarining davlat arxivi o‘tgan asrda, ya’ni 1865, 1876-yillardan keyin, ya’ni
xonliklar Rossiya impyeriyasi harbiylari tomonidan bosib olinganidan keyin,
Rossiyaga olib ketildi hamda muzey va kutubxonalarda saqlandi. Ulaming -
ijtimoiy-iqtisodiy hayotga oid qismi, 1960-yildan keyin Toshkentga 0‘zbekiston
Markaziy davlat tarix arxiviga qaytarildi. Xiva xonligining arxivi va uning
materiallari asosida asrimizning 60-yillarida ozmi-ko‘pmi ilmiy ishlar olib borildi.
Biz bu 0‘rta Osiyo xalqlarinigg ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy tarixini o‘rganishda Qo‘qon xonligi arxivining ham ahamiyati
kattadir. Bu muhim arxiv ham o‘z vaqtida (1876-yildan keyin) Sankt-Peterburgga
olib ketilgan va imperator muzeyi (hozirgi Sharqshunoslik instituti) Sankt-
Peterburg xalq kutubxonasi fondlarida joylashtirilgan edi. Mazkur arxivga tegishli
2

hujjatlar prof. A.L. Troitskaya tomonidan o‘rganilib, 1968-yilda “Katalog arxiva
kokandskix xanov XIX veka” nomli ma’lumotnomasi e’lon qilindi. 0‘zbekiston
Respublikasi Markaziy davlat arxivida Qo‘qon, Xiva xonlari arxivlari, Buxoro
amrrliginiBg Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubemjatorligi, uning barcha
tashkilotlari arxivlari, shuningdek, 0‘zbekistonning oktabr to‘ntarishidan keyingi
davr, sovet davri, mustaqillik davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlanadi.
Bu arxivda uch mingdan ortiq fondlar mavjud. Bu Markaziy
Osiyodagi eng katta va boy arxivdir. Buxoro amirligining arxivi eng eski davlat
arxivlaridan biri hisoblanadi. Uning Buxoro-Rossiya diplomatik va savdo
munosabatlariga doir qismi shu kunlarda Moskvada, qadimgi hujjatlar Markaziy
davlat arxivida. saqlanmoqda. Moskvada saqlanayotgan hujjatlar Buxoro, Xiva va
Qo‘qon xonliklarining Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan siyosiy va
iqtisodiy aloqalari tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, arxiv
hujjatlari tirik o‘tmish va xalqimizning tarixi bitilgan xotirasidir. Shuning uchun
arxiv hujjatlari xalqimizning bebaho noyob tarixiy boyligi hisoblanadi.
3

I BOB. XONLIKLARDA ARXIVLARNING TASHKIL QILINISHI.
1.1 O’rta Osiyo xonliklar davrida arxiv ishi (XVIII-XIX asr)
O’rta Osiyo xonliklari hukmronligi davridagi ma’muriy boshqaruv tizimi
bilan bog‘liq muammolar ko‘plab vatanimiz va xorijiy tarixchilar hamda
sharqshunoslar tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, bu esa o‘sha davrlardagi ish
yuritish va hujjatshunoslik, hujjatlami saqlashni tahlil qilishni osonlashtiradi. 0 ‘z
navbatida, hujjatlar bilan ishlash va ulaming saqlovini tashkillashtirishga oid
ko‘plab jarayonlar hozirgacha to‘liq o‘rganilmagan. O‘rta Osiyo xonliklaridagi
hukumat institutlarining boshqamv funksiyalari, davlat hujjatlarini tizimlashtirish
tahlillari xonliklardagi hujjatshunoslikni va uning o‘ziga xos tomonlarini
o‘rganishimizga yordam beradi 1
.
Ma’lumki, XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchi
o‘zbeklar Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligi
ga chek qo‘ydilar va bu ulkan hududda o‘zlarining markazlashgan davlatiga asos
soldilar. 1583-yilda Abdullaxon II davrida Shayboniylar davlatining poytaxti
sifatida Buxoro mustahkamlandi va siyosiy, ma’muriy, iqtisodiy markazga tobe
bo‘lgan hududlar Buxoro xonligi deb atala boshlandi. Keyinchalik, mang‘itlar
sulolasi vakili Amir Shohmurod (1785-1800-yy.) davrida bu xonlik Buxoro
amirligi deb atalgap, Yangi hukmdorlar hokimiyatni rasman “Amir” unvoni
bilan'boshqara boshladilar va bu davlat Buxoro amirligi nomi bilan tarixda qoldi.
Buxoro amirligida uda murakkab davlat boshqaravi mavjud
bo‘lgan. XVI asrdan XX asming boshlariga qadar Buxoro amirligida uchta sulola:
Shayboniylar, Ashtarxoniylar va mang‘itlar hukmronlik qildilar. Ulardagi
ma’muriy boshqaruv tizimi Amir Temur va Temuriylar davlatidan me’ros qolgan
va ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos an’analarga biroz o‘zgarishlar kiritilgan
boshqaruv asosida qurilgan edi. Awalida, Temuriylar davlatida mavjud boTgan
dargoh va devonlar tizimi Buxoro amirligida ham davom ettirildi. Shayboniyxon
hukmronligi davrida devonlar tizimi isloh qilinib, ularga tegishli vazifalaming ko‘p
qismi dargohdagi alohida lavozimli amaldorlarga berilgan. Shu jumladan, oliy
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 42-b
4

hukmdoming farmonlari, faxriy yorliqlar va boshqa rasmiy hujjatlami mas’ul
shaxslarga yetkazish va ijrosini ta’minlash vazifasi - “parvonachi”ga yuklangan.
Dargohga yo‘llangan ariza va shikoyatlami qabul qilish, ro‘yxatga olish va ularga
javoblar berish - “dodxoh” vazifasiga kirgan 1
.
Amirlik ma’muriy boshqamv tizimida davlat boshqaruvining turli xil
shakl va uslublaridan foydalanilgan. Davlat mutlaq qonun chiqamvchi va ijro
etuvchi hokimiyatga ega bo‘lgan - Amir tomonidan boshqarilar edi. Davlat
hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa masalalar Buxorodagi bosh
qarorgoh - Arkda hal etilar edi. Vaqti-vaqti bilan 5 tadan 20 tagacha eng yuqori
amaldorlar a’zo botgan - davlat Kengashida o‘ta muhim masalalar ко ‘rib chiqilgan.
Davlat boshqaruvida Amir - davlat mahkamasi, soliq-majburiyatlar, diniy sud
idoralari va kuzatish-qidimv kabi davlat institutlariga ko‘proq tayanar edi. Biron-
bir oliy hukmdor buymq-farmonlarini bajarilishiga turli xil davlat idoralari mas’ul
boTib, o‘z navbatida ular bir-birini ustidan nazorat qilib borgan. Davlatdagi harbiy
va fuqaroviy amaldorlar quyidagicha bo ‘lingan edi: a) katta sipohi - oliy martabali
amaldorlar; b) o‘rta sipohi - o‘rta martabali amaldorlar va d) amagi-sipohi
(sobitlar) va h.k. Yuqorida ta’kidlangan birinchi va ikkinchi toifadagi amaldorlik
lavozimlariga bir urug‘ a’zolari qabul qilinib, maxsus yozma yorliqlar va sarpolar
bilan ta’minlangan. Uch xil turdagi yorliqlar mavjud edi: 1) amir va uning
kotibi (munshiy) muhri bilan va amir muhri yorliqning bosh sahifasiga, munshiy
muhri esa yorliqning oxiriga ilova qilingan; 2) amir va inoqi-xurd muhri bilan
muhrlanish tartibi yuqorida ta’kidlangan ta’moyillar asosida amalga oshirilgan; 3)
faqat amir muhri bilan imzolangan. Har bir yorliqni berilishiga munshiy foydasiga
3,5 tilla, inoqqa - 5 tilla va parvonachiga - 7 tilladan badallik to‘lovijoriy qilingan
edi. Hokimiyat tizimida amaldorlar katta mavqega ega edilar. Amaldorlar ichida
otaliq - shahzoda va xonzodalarning tarbiyachisi mansabi eng asosiy
lavozimlardan biri hisoblangan. XVII asr hujjatlarida otaliq - birinchi vazir sifatida
tilga olinib, u mamlakatdagi sug‘orish ishlarini boshqargan 2
.
1
Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 29-b
2
Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 70-b
5

Otaliqdan so‘ng, ikkinchi mansabdor - devonbegi
(devonbegi-kalon) bo‘lgan. Sharqshunoslaming ma’lumotlariga ko'ra, u bir vaqtda
devonxona mahkamasi boshlig‘i va moliyaviy ishlar bo‘yicha vazir lavozimlarida
faoliyat ko‘rsatgan. Devonbegi mamlakatdagi xiroj yig‘imlarini nazorat qilgan.
Viloyat va tumanlardan ma’lum bir xiroj summasi о ‘miga natural shaklida
to‘lanadigan bug‘doy uchun maxsus chek yoki berat rasmiylashtirilib, devonbegi
va Amir muhri bilan tasdiqlangan. 0‘z navbatida devonbegi hisob-kitoblar daftarini
yuritishga ham mas’ul edi. Ushbu daftardagi kirim-chiqim hisobotlari amirlikda sir
tutilgan va maxfiy saqlangan. Devonbegi amirlik hokimiyat tizimidagi to‘rtinchi
pog‘onada turuvchi - “ahli qalam”ning boshlig'i ham hisoblangan. Ushbu
pog‘onadagi ikkinchi o‘rindagi amaldor - mushrif-nazoratchi deb atalgan.
Uni “ikkinchi kotib” (kotibi soniy) ham deb atashib, u amir
topshirig‘iga ko‘ra mudri omborga boshchilik qilib, u yoki bu shaxslarga arizasiga
ko‘ra - xalat va qurol-yarog‘lar berish to‘g‘risida ruxsatnoma yozib bergan.
Pog‘onadagi uchinchi mansabni - daftardor egallagan. U devon tomonidan
tayinlangan tanxo va suyurg'ol egalarini lavozimga tayinlash yoki ozod qilish kabi
masalalami nazorat qilgan. To‘rtinchi pog‘onani tanob yig‘imlari devoni tashkil
qilib, amir buyrug‘iga ko‘ra ular yerdan olinadigan xiroj yig‘imlari, shuningdek,
daromad va xarajatlarga mas’ul edilar. Xizmat darajasining beshinchi pog'onasida -
munshiy turgan. U Amiming shaxsiy kotibi bo‘lib, yorliqlar tuzish, hukmdor
hukmi va xohishidan kelib chiqib uning xizmat ro‘yxatini yuritish, u yoki bu I
shaxslaming biron-bir mansabga tayinlanishi to‘g‘risida yorliqlar yozish hamda
xizmatiga qarab ularga taqdimnomalar yozish kabi masalalar bilan shug‘ullangan.
Bu lavozimga xattotlik san’atini yaxshi I biladigan va o‘z
zamonasining bilimdon kishilari tayinlangan. Ma’lumki, hatto ba’zi hollarda unga
hukmdorga bag‘ishlab she’rlar bitish va shoh shajarasini tuzish kabi ishlar ham
topshirilgan. Buxoro xonlarini o‘zlari munshiylar ishini sifatini nazorat qilganlar.
Masalan, ashtarxoniy Abdulazizxon (1645-1680) davlatdan tashqariga
yuboriladigan xat va yorliqlami tuzgan munshiy ishidan qoniqmasdan, uning I
ishiga tuzatishlar kiritgan, ba’zi hollarda uning o‘zi xat va yorliqlami Bundan
6

tashqari, saroyda quyi darajadagi lavozimlar: kichik mushrif, paygemavis,
maxramlar va yasovullar mansablari ham bo‘lib, ular ham hujjatlami
ro‘yxatlashtirish bilan shug‘ullanganlar. Masalan, paygimavis-paygirlami
rasmiylashtirish bilan shug‘ullangan. A.Semyonovning fikricha, “paygir” atamasi
Buxoroda uzun qog‘ozlar о ‘rami (tumor)ni anglatib, unda bir necha qog‘ozlar bir-
biriga yopishtirilgan va truba shaklida o‘ralgan. Ayrim hollarda paygirlar
mustahkam bo‘lishi uchun teriga ham yopishtirilgan. Ko‘pincha bunday paygirlar -
vaqf yorliqlari uchun ham tuzilar edi 1
. Muhim
ahamiyatga ega bo-lgan vaqf hujjatlari va shajaranomalar ikki nusxada tuzilgan.
Ikkinchi nusxa davlat arxiviga saqlash uchun topshirilgan. Birinchi nusxadagi
hujjatning asl nusxasi yo‘qotilganda, ikkinchi nusxa asosida hujjat tiklangan.
Mahramlar saroy huzuridagi amaldorlaming turli xil lavozimlarga tayinlanishi
bo‘yieha hujjatlashtirish ishlarini olib borganlar. Fuqarolami qushbegiga, qozi-
kalon, viloyat hokimlariga yoki boshqa mansabdor amaldorlarga yozgan turli xil
arizalarini yetkazish bilan - yasovullar shug‘ullanishgan; Xonlikda yashayotgan
arablar ishi biian maxsus mahkama - devon-i arabxona mashg‘ul bo‘lgan.
Devon boshlig‘i
arablar o‘rtasidagi muammolami rasmiylashtirish va ulami xonlikdagi boshqa
tumanlarga ko‘chib o‘tishi, doimiy armiyaga chaqirilishi, soliqlar to ‘ lovi kabi
masalalami hal qilgan. Saroy huzurida va devonlar faoliyatida maxsus ish
yurituvchi xattotlar bo‘lib, ulami muharrir deb ataganlar. Muharrirlar quyidagi uch
turga bo‘lingan: 1) davlat devoni xattoti; 2) amlok yerlar tuzilishi bo‘yicha xattot;
3) doimiy voqealami rasmiylashtiruvchi muharrirlar. Buxoro amirligida markaziy
hokimiyat va joylardagi mahalliy amaldorlar o‘rtasida doimiy axborot almashinuvi
yo‘lga qo‘yilgan. har bir ma’muriy amaldor (amir, hokim, amlokdor, oqsoqol)
huzurida choparlar guruhi bo‘lib, jo‘natiladigan xabaming hududiy kengligiga va
yetkazilayotgan xabaming qancha ko‘p viloyatlarga tarqatilishini hisobga olib,
shuningdek, masofaning uzoq-yaqinligiga qarab - choparlar soni oshib borgan.
Agar
1
Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 72-b
7

biron-bir mahalliy joylardan hukmdor nomiga hisobot yoki ma’ruza kelganda,
shuningdek, biron-bir xat bilan elchi tashrif buyurganda, u holda ular keltirgan
hujjatlar eng awalo - kichik inoq qo‘liga tushgan. 0‘rta Osiyoda hozirgi tushuncha
bilan aytganda, hech qachon hujjatlami konvert ichiga solmaganlar. Yozma
murojaatlar trubaga o‘ralib, buxorocha - lifofa (arabcha o‘rama) deb atalgan. Bu
uchburchak qog‘oz bo‘lib, konvert vazifasini o‘tagan. hujjatlami biron-bir
manzilga jo‘natishayotganda milifofaga o‘rashib, uchburchak qog‘ozni oxiridan
tepaga qarab buklashgan va gummiarabik bilan yelimlangan hamda buklangan
lifofani eng tepa o‘tkir burchagiga xat jo‘natilayotgan shaxsning ismi va uning
manzili yozilgan.
8

1.2 Buxoro amirligi Qo’shbegi arxivi.
0‘zR MDA ilmiy xodimi K.V.Muhsinovaning ma’lumotlariga ko‘ra (1949-
yilda Buxoro amiri Qushbegi arxivi hujjatlari bo ‘yicha ilmiy-texnik faoliyat olib
borgan), amirlikdagi har bir xatning ustiga muallifning ismi bilan birgalikda sana
va muhr ham qo‘yilgan. Biroq, muhr amaldor shaxsning o‘z lavozimiga kelgan
birinchi yilida buyurtma qilib yasatilganligi uchun bir necha yillardan so‘ng ham u
o‘sha muhridan foydalanganligi sababli hujjatda ko‘rsatilgan sana doimo xat
mazmuni va haqiqiy sanasiga to‘g‘ri kelavermagan. 0‘z navbatida xabami
tayyorlaganda uni muallifi imzo qo‘ymagan, bu o‘sha davrdagi urf-odatlarga ko‘ra,
xudoning ismi va amirdan so‘ng imzo qo‘yish hurmatsizlik, hisoblangan 1
.
Oliy diniy mansabdor shaxslar: qozilar, raislar va ayrim
hollarda obro‘li viloyatlar hokimlari bundan mustasno bo‘lib, ularga hujjatlarga o‘z
ismlarini ko‘rsatishga ruxsat berilgan. Mang‘itlar sulolasi davrida viloyat
hokimlari va qozilar o‘tgan ishlar hisobotini amirga jo‘natib turishgan. Xabarlar
har juma kuni bomdod namozidan so‘ng amirga yetkazilgan. Oliy hukmdor
beklaming hisobotlarini ко ‘rib chiqib, ulami hal etish choralari to‘g‘risida mas’ul
shaxslarga buyruq bergan. Xat-xabami zudlik bilan yetkazish zarur ho‘lganda
viloyat hukmdorlari bu xabarlami doimiy choparlar orqali emas, balki tezkor
maxsus choparlar (“shatir-pari”) orqali jo‘natishgan. Barcha yetkazilgan xabarlar
uchun uning egasi markaziy hokimiyatdan xizmat maktubi yoki topshiriqlar olgan.
Agar biror-bir topshiriq berilmasa,
hukumat boshlig‘i xabami ma’qullaydigan javob - “Muboraknoma” jo'natgan.
Axborotni yetkazish hokimiyat tizimining quyi tabaqasidan yuqori tabaqasiga
yetkazish orqali amalga oshirilgan. Davlatdagi ikkinchi shaxs hisoblanmish - “quli-
i qushbegi” (Bosh vazir) orqali amiming o‘ziga xabar yetkazilgan. Qushbegi
mahkamasiga xabar kelib tushgach, maktubning yuqori o‘ng burchagiga qora tush
bilan xabar muallifining ismi yozib qo‘yilgan. Ashtarxoniy Ubaydullaxon (1702-
1711-yy.) hukmronligi davridan boshlab, “quli-i qushbegi” roli hokimiyat tizimida
о ‘sib borgan. Mang‘itlar hukmronligi davriga kelib, XIX asming boshidan boshlab,
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 30-b
9

to mang‘itlar sulolasining qulashiga qadar, ya’ni 1920-yilgacha quli-i qushbegi
lavozimi - “qushbegi-i bolo” deb o‘zgaitirilib — “premerministr” lavozimini
anglatgan. Rossiya istilosiga qadar
mang‘itlar sulolasi davrida qushbegi eng oliy mansab hisoblangan. Aslida bu
mansab egasi Bosh vazir vazifasini bajargan. U amirlikda o‘z vazifasi va
majburiyati bo‘yicha amirdan so‘ng birinchi mansabdor shaxs hisoblangan.
Amirlikdagi barcha hokimiyat tizimi uning qo‘lida bo‘lib, u davlatning kirim-
chiqiftilari ustidan oliy nazoratni o‘matgan, shuningdek, poytaxt tinchligi uchun
javobgar bo‘lgan qushbegi zimmasiga turli xildagi ko‘plab davlat ishlarining
yuklanishi va boshqaruv haq-huquqlarini berilishi, Buxoro amirligida alohida
idoralar va vazirliklar bo‘yicha davlat apparati funksiyalarini
taqsimlanmaganligidan dalolat beradi. Biroq, markaziy hokimiyat turli xil
ma’muriy-xo‘jalik masalalari bilan shug‘ullanadigan amaldorlar armiyasiga ega
edi. Samarqand o‘lkashunosi va sharqshunos V.L.Vyatkin o'zining V.V.Bartoldga
XIX asming oxirida yozgan xatida amirlikda saqlanayotgan davlat hujjatlari haqida
quyidagi xabami bergan edi: ‘‘Men tomonimdan to‘plangan ma’lumotlardan
amiming kutubxonasi borligi aniqlandi, biroq kutubxona to‘la tashlandiq va
tartibsiz ahvolda edi.
Bir samarqandlik kishi bilan mahalliy kiyimda Arkka tashrif buyurganimda,
saroydagi amaldorlar diplomatik tarzda shubha uyg‘otmaslik uchun kutubxona
mavjudligini, ammo kutubxonadan faqat Amiming ruxsati bilan foydalanish yoki
qo‘lyozmalami ko‘rsatish mumkinligini ta’kidlashdi. Keyinchalik, Amir saroyida
remont ishlarini olib borgan bir tatar kishi, saroyda kitob, xabamomalar va
qog‘ozlar bilan tartibsiz to‘ldirilgan uchta katta xonalami ko‘rganligini - menga
aytdi. Bir kishi unga Arkdan keladigan kitoblar va eski qo‘lyozmalami
muqovalayotganligini ham ta’kidladi. Keyinchalik, Buxoroda bir-necha marotaba
eshitdimki, Amir ms fuqarolariga o‘z kutubxonasi va davlat arxivini ko‘rsatishni
xohlamaydi. U ehtiyotkorlik yuzasidan kutubxonada mslar uchun
o‘ng‘aysiz biror-bir hujjat chiqib qolishidan shubhalanadi yoki bu hujjatlami
ko‘rsatishdanko‘ra, maxfiylikda saqlashni afzal ko‘radi”. Amirga yaqin bo‘lgan
10

mansabdor shaxslaming mahkamalarida ularga tegishli faoliyatni yorituvchi
hujjatlar to‘plangan. Shu juiladan, hozirgi kungacha saqlanib qolgan va
0‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxividagi “Buxoro amiri Qushbegi
arxivi” sarlavhasi bilan I-126-jamg‘armada saqlanayotgan hujjatlardan, turli
mazmundagi axborot-ma’lumotnoma materiallar (mamlakatdagi siyosiy ahvol
haqidagi ma’ruza va xabarlar, harbiy qismlar ro‘yxati va bo‘linmalari, soliq
yig‘imlari to‘g‘risidagi hisobotlar)dan, xizmat maktublari, vaqf hujjatlaridan
Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va diniy hayotni o‘rganishimiz
mumkin. 1931-yilda Buxoro Arki yerto‘lasidan “Qushbegi arxivi” topilgan 1
.
Buxoro muzeyi xodimlari tomonidan arxiv hujjatlarining ayrim qismlari turli xil
joylardan yig‘ib, to‘plangan. Masalan, Buxoro ichki ishlar boshqarmasidan va h.k.
Awalida muzey xodimlari arxiv hujjatlarini tozalash va qayta ta’mirlash ishlarini
amalga oshirishgan. Masalan, muzey xodimi M.Xakimov arxiv hujjatlarini
ajratayotganda ulami quyidagi hujjatlar guruhiga taqsimlagan:
I 1. Moliyaviy masalalarga oid hujjatlar
2. Buxoro amiri va Rossiya hukumati o‘rtasidagi
yozishmalar. 3. Xorij iy davlatlar bilan diplomatik
munosabatlarga oid hujjatlar. 4. Xazinadan Amir xarajatlariga
taalluqli xarajat hujjatlari. 5. Buxoro amirligidagi yer-suv
munosabatlariga oid hujjatlar. 6. Turli xil yozishmalar: rivoyatlar,
tariqa va h.k. M.Xakimov tomonidan amalga oshirilgan
ishlardan so‘ng, arxiv hujjatlariga opis (ro‘yxat) tuzishga kirishildi. 1932-yilda
Buxoro muzeyi ma’muriyati hujjatlami klassifikatsiya qilishda yordam so‘rab
0‘zbekiston Markaziy arxiv ishi boshqarmasiga murojaat qiladi. Qiyinchiliklami
hisobga olib, shuningdek, maxsus mutaxassislar - fors tilini biluvchilar,
sharqshunoslami jalb etish va ajratish ishlarini amalga oshirmasdan arxiv
hujjatlarini Toshkentga olib kelish murakkabligini hisobga olib, 1932-yil 22
avgustda 0‘zbekiston Markaziy Arxiv ishi boshqarmasi muzey ma’muriyati bilan
maxsus bitim tuzdilar va unga o‘z arxiv hujijatlarini tartibga keltirish uchun 4000
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 34-b
11

mbl ajratishdi. Imzolangan shartnomaning 6-punkti bo‘yicha muzey bir yil ichida
o‘z ishini yakunlashini; va 1933-yilning 1 noyabrigacha arxiv hujjatlarini
respublika arxiv boshqarmasiga topshirishi shart edi. “Qushbegi arxivi” 1933-yilda
Toshkentga - Markaziy Davlat arxiviga olib kelingan. 1964 va 1968-yillarda shu
hujjatlaming qisqa ilmiy tavsifi kitob qilingan. Topilgan hujjatlar tartibsiz ahvolda
uyum-uyum tarzda saqlanib, ulaming bir qismi o‘g‘irlab ketilgan.
Hujjatlami saralash, ulami
terminologik guruhlash va ro‘yxatlashtirish ishlari muzeyning ilmiy xodimlari -
Buxoro devbnxonasi ishi bilimdonlari qori Axmad Muhammedov va Ibrohim
Xalilovlar rahbarligida olib borildi. Hujjatlami tizimlashtirishda ular xronologik
tamoyillardan voz kechdilar, masalan, amir devonxonasidan chiqqan hujjatlardan
tashqari, ko‘plab hujjatlarda sana kunlari yo‘q edi. Shuningdek, hujjatlarni
yig‘majildlarga tikmaslikka qaror qilindi, chunki hujjatlar nostandart formatli
qog‘ozlarda yozilgan edi. Bundan tashqari, ayrim hujjatlar uzunligi bir-necha
metrli o‘ramlarga bog‘langan edi. Arxiv hujjatlarini tartibga keltirish ishlari 1934-
yilning 14 mayida yakunlandi. 77764 ta hujjat hisobga olinib, ular 54 ta mavzudagi
hujjatlarga bo‘linib, 268 ta bog‘lam qilib o‘raldi. Har bir hujjatlar bog‘lanmasiga
konvert yopishtirilib, ulaming har biriga maxsus raqamli yorliqlar qo‘yildi va
hujjatlaming soni hamda mazmuni belgilangan formada ko‘rsatildi 1
.
1938-yilda hujjatlaming
bir qismi muzeydan 0‘zbekiston Markaziy davlat tarix arxiviga berildi.
Hujjatlaming qolgan qismi 1959-yilning 10 dekabrida arxivga topshirildi. Arxiv
saqloviga hujjatlar topshirilishi bilanoq ulami texnik qayta ishlash va ilmiy
ro‘yxatlashtirish ishlari olib borildi. 0‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivida bu
hujjatlardan foydalanishda quyidagi muammolarga duch kelindi: - birinchidan,
yuqorida ta’kidlanganidek, muzeyda bitta saqlov birligi uchun alohida bir hujjat
emas, balki o'ramlarga bog‘langan ko‘plab hujjatlar olingan edi; - ikkinchidan,
hujjatlaming bir bog‘lam qilib o‘ralganligi mavzili: savollar bilan bog‘liq
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 45-b
12

tocborotlami izlashni qiyinlashtirar edi. Masalan, tadqiqotchini rus-buxoro
munosabatlari qiziqtirsa, u barcha bog‘langan hujjatlami ko‘rib chiqishi kerak
bo‘lganr Sharqshunoslar tomonidan o‘tkazilgan ko‘plab ilmiy muhokamalardan
so‘ng, 1955-yilning may oyida 0‘zbekiston Bosh arxivi qoshidagi ilmiy kengash
maj lisidahar bir hujjatga annotasiya tuzish va keyinchalik,bir mavzuga taalluqli
hujjatlarni guruhlab,yig‘majildlari shakllantirishga qaror qilindi.
1967-yilning yozida 0‘zbekiston arkaziy davlat arxivi xodimlari
K.Ubaydullayev va A.Babayanslar romonidan “Buxoro amiri Qushbegi arxivi”
katalog fondini tuzish ishlari yakunlandi va bu ish tarix fanlari doktori
M.Abduraimov tomonidan yuqori baholandi. Ikki yildan so‘ng fond laming aniq
ro‘yxati (opis) tuzildi. 1988-yilning aprelida arxiv fondi - eng nodir fond deb, tan
olindi. Bugungi kunda fondda Buxoro amirligining XIX asming oxiri - XX asming
boshlari tarixini yorituvchi 5 mingga yaqin yig‘majild to‘plangan.
13

II BOB. O’RTA OSIYODA XONLIKLAR DAVRIDA HUJJATLAR
YURITILISHI.
2.1 Xiva xonligi arxivi.
Ma’lumki, XIX asr ikkinchi yarmi 0 ‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va
fojeali burilish yasagan davri bo‘ldi. 1873-yilda Rossiya imperiyasining Xiva
xonligi ustidan protektorati o‘rnatilib, xonlik va xonning faoliyati ustidan nazorat
giluvchi imperiya ma’muriyati Kengashi (Devon) joriy qilindi, Kengash a’zolari 7
kishidan tashkil topib, ulardan to‘rt kishi Rossiya ma’muriyati vakillari, uchtasi esa
- Xiva xonligi (xonning o‘zi, devonbegi va mehtar)dan iborat edi. Devonning raisi
xon hisoblangan. U tomonidan qabul qilinadigan muhim qarorlar Turkiston
general-gubematori tomonidan albatta tasdiqlanishi shart edi. Xiva xonligini ikkita
mustaqil ma’muriy birliklarga bo‘linishi natijasida- devon tizimi bekor qilindi.
1886-yildagi “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ga
ko‘ra Amudaryo bo’limi Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilib, viloyat harbiy
gubernatori boshqarmasiga bo‘ysunadigan bo’ldi. U fuqaroviy boshqaruv bo‘yicha
kengaytirilgan uyezd boshlig‘i huquq va majburiyatlaridan foydalanib, mahalliy
ma’muriyat va xalq sudiga amaldorlami tayinlashi hamda o‘z vazifasidan ozod
qilishi mumkin edi. Bo‘lim boshlig‘i huzurida uning yordamchisi va mahkama
faoliyat ko‘rsatgan. Ma’lumki, rus-xiva shartfiomasi (1873-y.) xonlikdagi
ma’muriydavlat tuzilishini o‘z holicha saqlab qoldi 1
.
0‘ziga qoldirilgan hududda Xiva xoni xuddi Buxoro amiri singari xonlikning
ichida cheklanmagan hokimiyatni saqlab qolgan edi. Xonlik saroyida xuddi
Buxoro amirligidagi vazifalami bajaruvchi bir guruh amaldorlar lavozimlari
mavjud edi. U yoki bu amaldoming hokimiyat tizimidagi rnavqei va darajasi uning
xonga yaqinligi bilan belgilangan. Shaxsan xonning o‘zining farmoni bilan
saroydagi turli davlat lavozimlari taqsimlanib, ko‘p hollarda bu lavozimlar
avloddan-avlodga meros bo‘lib qolar edi. XIX asming birinchi yarmida Xiva
xonligida qushbegi lavozimidagi shaxs xonning topshirig‘iga ko‘ra xonlikning
janubiy qismidagi aholisini boshqarar edi. Undan so‘ng - mehtar lavozimi bo‘lib,
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 39-b
14

mehtarga xonlikning shimoliy qismidagi o‘troq aholi bo‘ysungan.
Chin inoq lavozimi ilgarilari xondan
keyingi o‘rinda turuvchi lavozim hisoblansa-da, huddi Buxorodagi chin otaliq
mansabi bu davrga kelib o‘z ahamiyatini yo‘qotgan edi. Ulaming har birining
huzurida ularga tobe amaldorlar va mahkama bo‘lib, u yerda davlat ahamiyatiga
molik muhim hujjatlar to‘plangan. Shuningdek, xon huzurida ham huddi
Buxorodagidek - devonbegi, parvonachi, shotir, kitobbardor lavozimlari bo‘lib,
ular faoliyati o‘z-o‘zidan ish yuritish va hujjatlami saqlash bilan uzviy bog‘liq edi.
0‘zR MDAda saqlanayotgafl Xiva xonlari arxiv hujjatlarida xonlikdagi arxiv ishi
va ish yuritish tartiblari yoritilgan. Xiva xonligi arxivi hujjatlarini butlash tarixiga
ruslar katta e’tibor qaratishgan. 1864-1865-yillarda Rossiya harbiylarining
Toshkentga qilgan yurishidan farqli o‘laroq, Xiva xonligini zabt etishda harbiy
qo‘shinlar bilan birgalikda harbiy-topografik va madaniy-tarixiy mu’lumotlaf
to‘plovchi olimlar guruhi ham safarbar etilgan. Buholat bosib olingan hududlarga
nisbatan Rossiya imperiyasi hukumatining va ilmiy jamiyat vakillarinmg o‘ziga
xos qiziqishini ortib borishi bilan bogiiqdir. Masalan, rus geografik jamiyati
tomonidan o‘lkani tadqiq etish yuzasidan “Xiva xonligi geografik, etnografik va
madaniy-tarixiy munosabatlarini o‘rganish bo‘yicha” loyiha ishlab chiqildi.
Loyihaning alohida boTimlari tarixiy geografiya va yozma manbalami to‘plashga
yo‘naltirilgan edi. Unda qanday sharoitlarda va kimlardan (bozorlar va kitob
rastalaridan, mansabdor shaxslardan) xonlikdagi sharq qo‘lyozmalarini fan
manfaatlariga o‘zlashtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham qo‘shilgan.
0‘z o‘mida loyihada
rasmiy hujjatlami to‘plashga katta e’tibor berish alohida ta’kidlangan. Loyihaning
IV bo‘limida quyidagilar ta’kidlangan: “hujjatlar nafaqat rasmiy. shaxslarga
tegishli binolardan, balki o‘zlari yoki ota-onalari yuqori mansabda ishlamagan
oddiy fuqarolaming uylaridan ham topilishi mumkin. Ulaming uylarida faxriy
yorliqlami, shartnoma yoki ulaming nusxalarini uchratish mumkin. Oqsoqollar
tomonidan soliqlar yig‘imi hisoboti olib borilgan... Shunga o‘xshash barcha
15

qog‘ozlar ilmiy qiziqish kasb etadi” 1
. Ushbu loyihani
amalga oshirishda Turkiston general-gubematori K.P.Kaufmanning buyrug‘iga
binoan Xiva yurishida faxriy maslahatchi va sharqshunos - A.L.Kun ham ishtirok
etgan. 1873-yilning 5 oktyabrida A.Kun Turkiston general-gubematori fon
Kaufinanga xat yo‘llab, ishi yuzasidan quyidagilar to‘planganini jnaTum qildi: 1)
Xonlik to‘g‘risidagi etnografik-statistik materiallar; 2) xon saroyidan sharq qo ‘
lyozmalari, tangalar va hujj atli materiallami konfiskatsiya qilinganligi; 3)
kumushdan yasalgan ayollar taqinchoqlarining bir qismi - sotib olish yo‘li bilan,
bir qismi - mulkning kontributsiyasidan to‘planganligini; turkman va turkman
ayoliga tegishli ikkita manekenlarga mo‘ljallangan kostyumlar; 4) Xiva xonlari
taxtini musodara qilinganligi; 5) tangalami zarb qilish uchun Xiva xonlari
tomonidan qo‘llanilgan muhrlar; 6) ko‘xna Urganchdan keltirilgan Xiva xonlari
muhrlari va sharq qo ‘ lyozmalarining bir qismi, shuningdek xonning taxti - Osiyo
muzeyiga jo‘natilgan bo‘lsa, kitoblar, hujjatlar, kumush buyumlar, kiyimlar,
qadimgi tangalar va muhrlar Imperatorning oilaviy kutubxonasiga topshirilgan.
A.Kunning ma’lumotlariga ko‘ra, Xiva xoni saroyi egallanganligining ikkinchi
kunida turli xil mazmundagi 300 ga yaqin qo‘l~ yozmalar konfiskatsiya qilingan.
Ulardan 129 tasi-140 jildli tarixiy
to‘plamlar, yigirmaga yaqin sharq shoirlarining 30 jildli asarlari, 40 ta huquqiy-
diniy 50 jildli to‘plamlar, shuningdek, Qur’onning 18 nusxasi va 50 ta o‘quv
qo‘llanmalardan iborat edi. A.Kunning fikricha, bu qo‘lyozmalar orasida xon
saroyi yilnomachisi vazifasida ishlagan Yunus Mirobning “Xiva xonlari tarixi”
asari qimmatli manbalardan biri hisoblangan. Asarda qo‘ng‘irotlar sulolasining
asoschisi Eltuzarxon davridan to Rossiya imperiyasi bosqiniga qadar hukmronlik
qilgan xonlar tarixi yoritilgan. Davlatda mavjud bo‘lgan urf-odatlar bo‘yicha bu
asar rasmiy yilnomachilar tomonidan avloddan-avlodga merosiy asar qilib
qoldirilgan. Xiva yurishi vaqtida turli xil mazmundagi quyidagi arxiv hujjatlari
to'plangan: 1) moliyaviy ishlarga (xonlikdagi kirim va chiqimlar muallif) oid
1
Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 44-b
16

hujjatlar; 2) mulk va vaqf yerlari to‘g‘risidagi hujjatlar; 3) xizmat xatlari (turli xil
diplomatik yozishmalar va iltimosnomalar) va h.k. Birinchi guruhda soliq
yig‘imlari haqidagi qaydnoma juniallar (salg‘uta) to‘plangan. Ikkmchisi -
devonbegi Matmurodning xonlik xarajatlari to‘g‘risidagi hisobotlaridan tashkil
topgan. Uchinchisiga,
Buxoro, Qazali, Konstantinopol va boshqa shahaiiarda yashovchi Xiva
savdogarlarining xonga yozgan iltimosnomalari; yer to‘g‘risidagi bahs nizolami
hal qilib berish to‘g‘risidagi so‘rovnomalar, yer-joy olish to‘g‘risidagi arznomalar
kirgan. Diplomatik yozishmalar orasida quyidagi hujjatlar aniqlandi: Ost-Indiya
general-gubematori Nors Brunning xati; turk sultonining xat va farmonlari; rus
elchisi va generali Danilevskiy va Xiva xoni o‘rtasida imzolangan shartnoma;
Turkiston general-gubeinatori bilan olib borilgan turli xil maktublar va h.k.
A.Kunyuqoridato‘planganarxivmateriallarinitahlilqilib,ulardagi ma’lumotlami
to‘liq bo‘lmaganligi omillarini ham ko‘rsatib o‘tdi. Birinchisi - Rossiya
imperiyasining bosqinchilik harakatlftri va yuzaga kelgan siyosiy voqealar bilan
bog‘liq bo‘Isa, ikkinchisi - 0‘rta Osiyo xonliklarida yozma manbalarni saqlovvni
yo'lga qo‘yilmaganligi hamda davlat arxivlari yoki shunga o‘xshash arxiv :
saqlovxonalarining yo'qligida edi. Biroq, A.Kun tomonidan to‘plangan sharq
qo‘lyozmalarmi, shuningdek, ular orasidagi Xiva xonlari kitoblarining o‘z
manziliga yetkazish taqdiri fojiali bo‘lgan. N.P.Ostroumovning kundalik
xotiralarida ta’kidlanishicha, 1891-yilning 5 sentabridau Xiva xonining bosh kotibi
Polvon Miiza boshi bilan uchrashganda, Polvon Mingboshi unga quyidagi larni
ma’lum qilgan:
“Kun Xivadan 1500 ta turli xil qo‘lyozmalami olib ketgan, biroq bu
qo‘lyozmalami qayiqda olib ketishi mobaynida ulaming ko‘pchilik qismi suvdan
nam bo‘lib qoladi. Nam bo‘lib qolgan huijatlami quritish uchun 150 ta mulla
madrasadan chaqirilgan. Yordamga chaqirilgan mullalar tomonidan ayrim
qo‘lyozmalar yashirib qoljngan va bu qo‘lyozmalami keyinchalik u Buxoroda
ko‘rgan”. Umuman, Xiva xonlari arxivi asosan qushbegi jnahkamasi, devonbegi va
mehtar hujjatlaridan tashkil topgan edi. 1948-yilning iyulida Xorazm viloyat davlat
17

arxiv fondida to'plangan “Xiva xoni devonxonasi”ning 1874-1917-yillardagi
voqealami aks ettiruvchi 98 saqlov birligidagi hujjatli materiallari 0‘zR MDAga
qabul qilindi 1
.
Bu hujjatlar Amudaryo bo‘limi boshlig‘i va Xiva xoni mahkamasi o'rtasida
soliq yig‘imlari, jinoiy va fuqaroviy ishlar to‘g‘risidagi hamda boshqa hujjatlardan
iborat edi. Bir yildan so‘ng fondga Qoraqalpog‘istondan keltirilgan qozilik va vaqf
hujjatlari, mahalliy xalqning xonga murojaatlari, devonxonaning soliq tushumlari
haqida ma’lumotberavchi daftarlari, alohida yeregalariqaramog‘idagi yerlar va
sug‘orish kanallarida tozalashga qatnashgan ishchilar haqidagi statistik
ma’lumotlar ham topshirildi. 1960-yilda respublika arxiv boshqarmasi xodimi S.
Davletshina va Xorazm viloyati davlat arxivi xodimlari tashabbusi bilan mahalliy
aholidan Xiva xonlari arxiv hujjatlarini to‘plash bo‘yicha ekspeditsiya tuzildi.
0‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida 1961 -yilningiyimida Xiva aholisidan 111 ta
hujjat sotib olindi va 120 ta hujjatlar bepul qabul qilindi, Bundan tashqari,
Qoraqalpog‘iston aholisidan 15 ta hujjat bepul va 35 ta hujjat sotib olindi 2
. 1962
yilda 0‘zRMDAfondi M.E.Saltikov-Shedrin nomidagi davlat ommaviy
kutubxonasi (sobiq Imperator ommaviy kutubxonasi, hozirda esa - Rossiya Milliy
kutubxonasi)dan berilgan 10158 ta varaqdan iborat hujjatlar bilan to‘Idirildi.
Keyingi yillarda yuqoridagi arxiv hujjatlari qaytadan ta’mirlanib, ulaming opis
ro‘yxatlari va yig‘majildlari tuzildi. 1988-yilnihg 20 aprelida fond-nodir hujjatlar
fondi deb tan blindi. Bugungi kunda fondda 1269 saqlov birligidagi hujjatlar
saqlanmoqda.
1
Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 29-b
2
Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. 55 - b
18

2.2 Qo‘qon xonligi arxivi.
Qo‘qon xonligi ma’muriy boshqaruv tizimida amaldorlar asosan ikki
kategoriyaga bo‘lingan: “umaro” - “dunyoviy” ishlarga mas’ul mansabdor va
“ulamo” diniy amaldorlar. Awalida, xonlik boshqaruv iyerarxiyasi Buxoro
amirligidagi m a’muriy boshqaruv andozasida qurilgan edi. Keyinchalik,
xonlikdagi ma’muriy-davlat institutlarining viijudga kelishi natijasida boshqaruv
tizimida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shu jumladan, qushbegi mansabi - xonlikning
Bosh vaziri lavozimi - Mingboshiga beriladi. Mingboshi xonlikdagi oliy
mansabdor bo‘lib, u xonlikdagi butun iehki ishlami boshqargan va bir vaqtning
o‘zida tashqi siyosatda xonning asosiy maslahatchisi ham hisoblangan.
Xonlikdagi ish yuritish devonbegiga yuklatilib, u xonning
devonxonasiga mas’ul edi. XIX asming 50-60 yillariga kelib, bu lavozim
mirzaboshi ixtiyoriga o‘tadi. Devonbegiga mirzadan quyi lavozimlarda turuvchi
barcha amaldorlar apparati bo‘ysungan. Devonbegi nafaqat boshqaruv, oliq-soliq,
moliya ishlari, balki harbiy masalalar, chunonchi, harbiy yurishlarga bosh bo‘lish,
askarlarga nafaqa va mukofot tayinlash, dushman bilan muzokara olib borish, sulh
tuzish, xazinaga vaqf yeridan tushadigan soliqlar hisobi, mahalliy xalqdan xonga
taqdim etiladigan turli xil sovg‘alar kabilarga ham daxldor bo‘lgan.
A.L.Troiskayanmg ma’lumotlariga ko‘ra, daftardagi hisobot pattadan ko‘chirilgan.
Patta xon devonxonasidan qishloq ma’muriyati va aholisiga yerdan olinadigan
soliqlar haqidagi ma’lumotnoma sifatida jo‘natilgan. Bu pattalar soliq
yig‘uvchilarga jo‘natilgan va ular tomonidan saqlanib, ba’zan ma’lumotlar
tasdiqlovchi hujjat sifatida daftarga yopishtirib qo‘yilgan 1
.
Yer uchastkalari
to‘g‘risidagi yozishmalar o‘zgacha ahamiyat kasb etgan. Ular har uch yilda xon
tomonidan maxsus tayinlanadigan “komissiya” tomonidan tuzilgan, ulaming
boshida muftiy va a’lamlar turgan. Soliq ro‘yxatini komissiya bilan yumvchi kotib
tuzib, bu ma’lumotlarning haqiqiyligini muftiy va a’lamlar tasdiqlashib,
ma’lumotlarning oxiriga o‘z muhrlarini qo‘yishgan. Ma’lumotda yer egalarining
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 48-b
19

ismlari va ulardagi uchastkalaming hajmi ko‘rsatilgan.
Daftarlar o‘rama shaklidagi uzun varaqlardan iborat boigan. Bu varaqlar bir-biriga
yelimlanib ulangan. Masalan, bitta daftar 20 ta va undan ortiq bo‘laklardan iborat
varaqlardan tashkil topgan. Xon devonxonasida bundan tashqari, turli xil xabarlar,
topshiriqlar va farmonlar, xatlar ham to‘planib, ular har bir masalaga oid alohida
guruhlarga ajratilib, ustma-ust qo‘yilib, ustun shaklida taxlab qo‘yilgan. 0‘rta
Osiyo xonliklaridagi kabi Xiva xonligida ham xonning nomiga jo ‘natiladigan
hujjatlami rasmiylashtirishda matnga hujjat egasining ismi ko‘rsatilgan. XIX
asming 60 yillarida hujjatlar ikki xil qog‘oz naviga: rus va mahalliy Qo‘qon
qog‘ozlariga yozilgan Xon va beklar topshiriqlar, maosh yorliqlari va
g‘aznachilarga fberiladigan ko‘rsatmalar uchun ms qog‘ozidan, qolgan hollarda
mahalliy qog‘ozdan foydalanishgan. Xiva xonligi devonxonasi hujjatlarini
birinchilardan bo‘lib o'rgangan Yettisuv viloyati o‘quv yurtlari boshlig‘i
N.Pantusov quyidagilami qayd etadi: “ruslar tomonidan Qo‘qon shahri zabt
etilganda, xon saroyidan qipchoqlar tomonidan o‘g‘irlangan va talangan saroydan
arxiv hujjatlarining qoldiqlari topilgan 1
.
Bu arxiv hujjatlari “bog‘lam” shaklida bo‘lib,
ularda xonlikning turli hududlariga oid soliq yig‘imlari, tanob o‘lchamlari, zakot
va boshqa yig‘imlaming yig‘ib olinishi haqidagi ma’lumotlar ifodalangan.
Arxivdagi daftarlar soni mingga yaqin nusxada boigan, ulaming eskilari 10 yil
oldin tuzilgan edi. Barcha daftarlar qipchoqlaming saroydagi talon-tarojligi
natijasida bir-biriga aralashtirib yuborilgan. Ayrim daftarlaming boshlanish qismi,
ayrimlarini yakuniy qismi yo‘q edi. So‘nggi yillarga taalluqli hujjatlar xon
saroyining amaldori lari tomonidan ongli tarzda o‘g‘irlangan yoki yo‘qotilgan.
Arxiv hujjatlarida tashkillashtirilishi, aholining statistikasi, armiyasi, turli xil soliq
yig‘imlari va yer uchastkalari haqida muhim ma’lumotlar yoritilgan va h.k.”.
Uning yozishicha, harbiy yurishlar
natijasida quyidagi muzmun-mohiyatga ega hujjatlar to‘plangan: 1) xonlikdagi
yerlaming o‘lchami va hisobi to‘g‘risidagi; 2) soliq yig‘imlaridan ozod qilingan
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 48-b
20

mansabdor shaxslar to‘g‘risidagi; 3) soliq to‘lamaydiganimtiyozdagi diniy qatlam
vakillari soni; 4) qo‘shimcha olinadigan tanob va xiroj, soliqlar haqida; 5) xonlik
armiyasi hisobi to‘g‘risida; 6) armiyaga ketadigan xarajatlar haqida; 7) mahsulot
tarzida olinadigan xiroj yig‘imlari to‘g‘risida; 8) ekinlardan olinadigan xiroj
yig‘imlari (paxta, bug‘doy, tamaki va boshqalar) haqida; 9) xon saroyida va uning
qarindoshlarinikida amalga oshirilgan qurilish xarajatlari to‘g‘risida; 10) qurol-
yarog' yasashga ketgan xarajatlar haqidagi; 11) chorva mollaridan olinadigan zakot
hisobi; 12) paxtadan olinadigan xiroj kamomadi to‘g‘risidagi; 13) tanob solig'i
yig‘imlari to‘g‘risidagi; 14) u yoki bu yerlarga egalikhuquqmi beruvchi hujjatlar;
15) harbiy dezertirlar soni haqidagi; 16) xon saroyiga kelib tushgan sovg‘alar
hisoboti; 17) vaqfmulklari haqidagi; 18) Qo‘qon tumanlaridagi aholidan
yig‘iladigan nikohona va boshqa soliq yig‘imlari to‘g‘risidagi ma’Iumotlar
keltirilgan 1
. Oxirgi hujjatlar aholining
statistikasi va nikoh masalalariga doir materiallami o ‘zida mujassamlashtirgan edi.
Xuddi Xiva xonlari hujjatlari kabi, Qo'qon xoni devonxonasi hujjatlari ham o‘lkani
Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi davrida konfiskatsiya qilindi. Arxiv
hujjatlarini to‘ plash va Rossiyaga olib ketish ishlarida A.Kun ham ishtirok etgan.
Unga ilmiy kollektor va sharq qo‘lyozmalari bilimdoni sifatida K.R Kaufman
tomonidan Qo‘qon xonligi istilosi davrida faoliyat ko'rsatgan bosh
qo‘mondonlikning shtab kvartirasida ishtirok etishga ruxsat berilgan. Sharq
qo‘lyozmalarini va hujjatlami to‘plash ishlari xonlik bosib olinganidan so‘ng ham
davom etdi. Masalan, 1876-yilnitig 5-fevralida К P. Kaufman Peterburgdan turib,
o‘sha vaqtlarda Turkistn o‘lkasini boshlig‘i va general-gubematori vazifasini
vaqtinchalik bajarib turavchi general-leytenant G.Kolpakovskiy (1819-1896 )
nomiga telegramma jo ‘natib, unda zudlik bilan Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijondagi
sharq qo'lyozmalarim, ya’ni daftarlami bir joyga to‘plashni topshiradi. G‘z
navbatida G.Kalpakovskiy bu topshiriqni Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori
M.D.Skobelevga topshiradi. Natijada huquqshunoslik, qonunchilik, meditsina,
geografiya va boshqa sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar to‘planib,
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 38-b
21

awalidaToshkentdagi ommaviy kutubxonaga topshiriladi. Keyinchalik, 1876-
yilning noyabrida K.P.Kaufmanning topshirig‘i bo‘yicha sharqshunos A. Kun
tomonidan Qo‘qon xonlari arxiv hujjatlari va sharq qo‘lyozmalari - Peterburgdagi
Imperator ommaviy kutubxonasiga topshiriladi. Peterburgga jo‘natilgan Qo‘qon
xonlari arxivi xuddi Xiva xonlari arxivi kabi 80 yil mobaynida tadqiqotchilarga
noma’lumligicha qolgan. Kutubxonada bu hujjatlar qoplarda, pochta qutilarida
yoki o‘ralgan holda ya’ni qanday holda keltirilgan bo‘lsa, o‘sha holatda saqlangan.
1939-yilda Sankt-Peterburgda tadqiqot olib borayotgan sharqshunos olim
P.P.Ivanov tojik tilida yozilgan juda ko‘plab hujjatlami aniqlaydi 1
.
Keyinchalik bu arxiv hujjatlari Qo‘qon va Xiva xonlari arxivlari
ekanligi ta’kidlandi. Keyinchalik, bu ma’liunotlami yuqoridagi kutubxona
fondlarida tadqiqot olib borgan M.Yu.Yuldashev ham Qo‘qon va Xiva xonlari
arxiv hujjatlari ekanligini tasdiqlaydi. 1952-yilda bu arxiv hujjatlari ustida
to‘laqonli ilmiy-texnik ishlar amalga oshirildi. Bu hujjatlaming asosiy qismi
Xudoyorxonning (1866-76-y) uchinchi hukmronlik qilish davrini yorituvchi
hujjatlar edi. Barcha hujjatlar bir-biri bilan aralashtirib yuborilgan, faqat ayrim
yaxshi bog‘langan va muhrlanib obdon o‘ralgan hujjatlargina bundan mustasno
edi. Hujjatlaming ko‘pchilik qismi yirtilgan va buklangan holatda igna o‘tkazib
tikilgan. Bu xonlikdagi arxiv hujjatlarini saqlash usullaridan hisoblangan.
Arxiv hujjatlari ikki yil
davomida tozalanib, qayta ta’mirlangach arxiv hujjatlari t.f.d. A.L.Troiskaya
rahbarligida ro‘yxatga olinib, tizimlashtiriladi. 1962- yilning 3 avgustida Qo‘qon
xonlari arxividagi 3800 saqlov birligidagi 5026 varaqdari iborat va 151 bog‘lam
qilib o‘ralgan hujjatlar Sankt-Peterburg kutubxonasidan 0 ‘zR MDAga topshirildi.
Bugungi kunda 0 ‘zR MDA fondlarida saqlanayotgan Qo‘qon xonlari arxivi nodir
fondlar qatoriga kiritilgan. 0‘rta Osiyo diplomatiyasi rivojlanish tarixini o‘rgangan
tadqiqotchi B. Kazakovning fikricha, har bir hujjat axborotni joylashuvi qoidasi
bo‘yicha, e’tibor bilan aniq normalar asosida tuzilganligi qayd etiladi. 0‘rta Osiyo
xonliklarida ish yuritish va hujjatlar saqlanishi tahlilidan kelib chiqib,
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 42-b
22

xonliklardagi o‘zaro tarqoqlikka zaiflashgan hamda markazlashmagan hokimiyat
tizimiga qaramasdan, xonliklar markaziy hokimiyat bilan viloyat va tumanlar
o‘rtasida o‘zaro aloqa xizmati yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Hujjatshunoslikning quyidagi ikki shakli
mavjud bo‘lgan: - ichki markaziy boshqamv tizimida faqat mansabdor shaxslar
qatnashishi mumkin bo‘lgan; - hukmdorlar va mahalliy aholi o‘rtasida turli xil
ko'rinishda axborot almashinuvi yoiga qo‘yilgan. Boshqaruv institutlari rahbarlari
olib boradigan aloqalar ikki tomonlama ko‘rinishda edi: to‘g‘ridan to‘g‘ri, bunda
axborot almashuvi tashabbusi hokimiyatning yuqori pog‘onadagi oliy
tabaqalaridan quyi tabaqaga yo‘naltirilar va aksincha bu holat takrorlanar edi.
Boshqaruvning yuqori idoralari tomonidan o‘ziga tobe idoralarga buyruq va
ko‘rsatmalar jo‘natilib, quyi pog‘onadagi amaldorlar bu farmon va
ko‘rsatmalaming bajarilish to‘g‘risida yuqoriga hisobot berib turgan. Uchta
xonlikdagi ish yuritishni tashkillashtirilishi bir-biriga o‘xshash edi. 0‘z o‘mida
o‘rta asrlardagi sharq hukmdorlari saroyida qo‘llanilgan hujjatshunoslik va ish
yuritish usullaridan ham ma’lum darajada foydalanilgan. 0‘z o‘mida, xonliklarda
ham alohida bir amaldor davlatdagi bir necha mansablar funksiysini bajargan 1
.
Masalan, qushbegi, devonbegi, parvonachi lavozimidagi shaxslar ham fuqaroviy,
shuningdek, harbiy ishga taalluqli vazifalami ham ado etishgan. Hujjatlami
to‘plash va saqlashning o‘ziga xos xususiyatlari 0‘rta Osiyo xonliklaridagi poytaxt
shaharlarida, xonga yaqin boshqarav tizimida (qushbegi, devonbegi, yasovul boshi
yoki qozilaming mahkamalarida-muallif) va mahalliy hokimlar mahkamalari
qoshida amalga oshirilgan. hujjatlami saqlash joyi sifatida - gohida davlat g‘aznasi,
gohida hukumat yoki shaxsiy kutubxonalar xizmat qilgan.
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 43-b
23

XULOSA
O‘zR MAF davlat va nodavlat arxiv fondlaridan tashkil topadi, - deyilgan
qonunda. Nodavlat yuridik shaxslarning faoliyati natijasida to‘plangan arxiv
xujjatlari, shuningdek fuqarolarning shaxsiy arxivlari nodavlat arxiv fondini tashkil
etadi. MAF tarkibidan ko‘rinib turibdiki, unda davlat va nodavlat tashkilotlar,
korxonalar, muassasalar arxiv fondlari saqlanadi. Sho‘rolar davrida xususiy
tashkilotlar, korxonalar bo‘lmas edi, shuning uchun nodavlat arxiv fondlari ham
yo‘q edi. Shu sababli ilgarigi O‘zbekiston Davlat arxiv fondida faqat davlat
muassasalari, tashkilotlari, korxonalari va fuqarolarning arxiv fondlari saqlanardi.
Bu nodavlat tashkilotlar, korxonalar bilan arxiv organlari, muassasalari o‘rtasida
arxiv ishi bo‘yicha munosabatlar arxivlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida qanday
belgilanganligi muhim masaladir. Nodavlat goridik va jismoniy shaxslar nodavlat
arxiv fondlarini ularni egalarining talablariga binoan O‘zR MAF tarkibiga
o‘tkazishi mumkin. Bu ish arxiv tashkilozlari tomonidan ularning hujjatlarining
qimmatini ekspertiza qilgandan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zR MAF hujjatlari,
jumladan, qabul qilinishi mumkin bo‘lgan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlari ham
davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi va bu tashkilotlarga guvohnoma beriladi. Xususiy
tashkilotlar nodavlag arxiv fondi hujjatlarini doimiy saqlanishini ta’minlaydi.
Arxiv tashkilotlari roziligini olmasdan nodavlat tashkilotlar o‘z hujjatlarini (doimiy
saqlanadigan va ishchi-xizmatchilarni mehnat staji, ish haqi to‘g‘risidagi
hujjatlarini) yo‘q qilishi mumkin emas.
Shu sababdan arxiv tashkilotlari davlat
hisobiga olingan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlarini nazorat qilib boradi va arxiv
ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga yordam beradi. O‘zbekiston o‘z milliy
mustaqilligini qo‘lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea bo‘ldi. Xalqimiz mustaqillik
tufayli o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ldi. Istiqlol yillarida jamiyat
hayotining barcha sohalarida, jumladan tarix fanlari sohasida ham tub o‘zgarishlar
yuz bermoqda. Davlat arxivlari tomonidan avaylab asrab kelinayotgan noyob
hujjatlarni xalqimizning boy madaniy - ma’naviy merosi sirasiga kiritish mumkin.
O‘tmish sanalari va sahnalari ilk asosiy manbalar sifatida arxivlarda saqlanayotgan
24

ishonchli asl nusxa hujjatlar vositasida o‘z aksini topmoqda, namoyon bo‘lmoqda.
Demak arxiv hujjatlari — bu tarix, tirik o‘tmish. Usiz na kechamizni, na
bugunimizni, na ertamizni tasavvur qila olamiz. Hujjatlarda tarixning har bir
lahzasi, kuni, oyi va yili tilga kiradi, sodir bo‘lgan voqea, xodisalarni hikoya qiladi.
Biz arxiv' hujjatlarida qadimiy o‘zbek zaminini, xalqimizning bosib o‘tgan
hayotini, o‘tmishini ko‘rib goh xayratga tushamiz, goh armonimiz, goh g‘ururimiz
ortadi. Shuning uchun arxiv hujjatlari xalqimizning bebaho noyob tarixiy boyligi
hisoblanadi. Arxiv hujjatlari hech vaht yo‘q qilinmaydi, ular umrbod, abadiy
saqlanadi. Arxiv ma’naviy boylik, shu bois uning bahosi yo‘q. Moddiy boyliklarni
yer ostidan qazib olish, yerda ekib ko‘paytirish, «qora» bozordan sotib olish
mumkin. Ammo yagona asl nusxada bo‘lgan qo‘lyozma hujjatlarini hech qaerdan-
na yerdan, na ko‘kdan, na bozordan topib bo‘ladi. Ular davlat arxivlardagina
mavjud. 1999-yilda
O‘zbekiston Oliy Majlisi tomonidan «Arxivlar to‘g‘risida»gi Qonunning qabul
qilinganligi munosabati bilan respublika arxiv ishida anchagina o‘zgarishlar sodir
bo‘ldi. Davlat arxiv xizmati rivojida ayrim muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Arxiv
ishi bu davlag va nodavlat korxonalar, tashkilotlar va muassasalar arxiv hujjatlarini
shakllantirish, hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish bilan
bog‘liq faoliyatdir. O‘zbekistonning milliy davlat sifatida rivojlanishi va bozor
iqtisodiyoti yo‘liga o‘tishi arxiv ishidagi islohotlarni belgilab berdi. Arxiv
tashkilotlaridagi islohotlar 1999 - yil 15- aprelda O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi qabul qilgan «Arxivlar to‘g‘risida»gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 30-oktabrdagi «Arxiv ishi bo‘yicha me’yoriy
hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida» va 2004-yil 3-fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasida arxiv ishining boshqarishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi
qarorlari asosida amalga oshirilmoqda. «Arxivlar to‘g‘risida»gi qonunda yoritilgan
asosiy yangiliklardan biri O‘zbekiston Davlat arxiv fondi o‘rniga O‘zbekiston
Respublikasi Milliy arxiv fondi (O‘zR MAF) ni tashkil qilinishi bo‘ldi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997.
Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T.,
2011.
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016 .
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019.
Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015 .
26

O’rta Osiyo xonliklari davrida arxiv ishi haqida

Купить