Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	157.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	История

O'rta Osiyo xonliklari tarixshunosligi

futuxotlari” asari asosida yozilgan va rus tiliga tarjima qilib, ayrim voqyealar
muallif tomonidan tahlil etilgan. Ushbu asar Qo’qon xonligining chor Rossiyasiga
qarshi 1853 yildan 1865 yillargacha olib borgan kurashlari haqidagi qimmatli
ma’lumotlarni o’z ichiga olish bilan birga chor Rossiyasiga qarshi kurashlarga
rahbarlik qilgan shaxslar - Mullo Aliquli Amirlashkar, Mingboy dodhoh va
boshqalarning faoliyatiga ham keng to’xtalib o’tilgan. 14
Yana shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy,
A.Ziminlar O’ rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini
mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlarni, ularda bu masalaga bildirilgan
munosabatlarini o’rganib, xolis yondashilgandagina obyektiv baho berishga
erishish mumkinligini alohida ta’kidlab o’tganlar. 15
Shu jihatlari bilan bu olimlar
tomonidan yozilgan bir qancha asarlar o’zining ma’lum darajada obyektivliligi
bilan ajralib turadi, bunda ular mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlarni
bevosita o’rganib va tahlil etib, masalaga oydinlik kiritishga harakat qilganlar.
Qo’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarning
ikkinchi asosiy davrni sovet davri tarixshunosligi tashkil qiladi. Sovet
hokimiyatining dastlabki yillaridan XX asrning 40-50 - yillarigacha bo’lgan vaqt
mobaynida sobiq ittifoqqa birlashtirilgan mamlakatlarda fanning barcha sohalarida
sosialistik tuzum va kommunistik mafkura ta’siri kuchayib bordi. Tarix fani
sohasida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlar kommunistik mafkura tamoyillari
asosida yo’naltirilgan bo’lib, ularda partiyaviy-siyosiy ta’sir va bosim ostida sovet
ijtimoiy fanlari sohasiga xos bo’lgan metodologik noxolisliklar ustunlik qiladi.
Bu davr mobaynida fan sohasida birmuncha yutuqlar qo’lga kiritilgan
bo’lsada, XX asrning 50-yillariga kelib markazning milliy masalalar borasidagi
siyosatining kuchayishi, xususan “yagona sovet xalqini” shakllantirish borasidagi
mafkuraviy siyosati fan sohasiga, jumladan tarix fani sohasiga ham katta ta’sir
o’tkazdi. O’rta Osiyo davlatlari tarixining milliy xususiyatlarini chuqur o’rganish
va ommalashtirish cheklab qo’yildi. Ayniqsa, chor Rossiyasining O’rta Osiyo
14
Веселовский Н.И. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае /
Текст, перевод и приложения. – Спб., 1894;
15
Веселовский В. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае. Стр. 7-
9.
41

bo’ysundiradi, ayni vaqtda ularning manfaatlariga mos keluvchi siyosatni ham olib
boradiki, bu ichki siyosiy vaziyatning nisbatan barqarorlashuviga olib keladi.
1804 yilda taxni egallagan muhammad Amin inoqning nabirasi Eltuzar
(1804-1806 yy) o’ziga xon unvonini qabul qiladi va shu tariqa Xiva xonligida
rasman qo’ng’irotlar sulolasining hukmronligi boshlanadi. Buxoroliklarga qarshi
kurashda halok bo’lgan Eltuzar o’rniga ukasi Muhammad Rahim I (1806-1825 yy)
taxtga o’tiradi. Uning hukmronligi davrida Orol o’zbeklari, qoraqalpoqlar,
turkmanlar xonlikka to’la bo’ysundiriladi. Eron va Xurosonga harbiy yurishlar
uyushtiriladi. Undan keyin taxtni boshqargan Olloqulixon (1825-1842 yy),
Rahimquli (1842-1843 yy), Muhammad Amin (1845-1855 yy) lar ham Xuroson,
marv va boshqa hududlarga bir necha bor yurishlar uyushtirdilar.
XIX asrning 30-40 yillarida Xiva xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi
siyosiy munosabatlar keskinlashib bordi. Buning asosiy sabablaridan biri Rossiya
imperiyasi tomonidan xonlik chegaralariga yaqin harbiy qal’alar va
istehkomlarning qurilayotganligi edi. Shulardan biri Sirdaryo bo’yida 1847 yilda
qurilgan Raim istehkomi edi. Garchi bungacha Rossiya qo’shinlari 1839 yilda
Orenburg general-gubernatori graf Perovskiy boshchiligida xonlikka qarshi harbiy
ekspedisiya uyuushtirgan va muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo’lsada, xonlik
chegaralariga yaqin doimiy qarorgohlarga ega emas edi.
1847 yilda Xiva elchilari Qilich Niyozboy Niyozmuhamedov va Shukrullo
Miskinov Peterburgga borib, podsho qabulida bo’ldilar va xonning yorliqlarini
topshirdilar. Yorliqlarning birida hukmdor Rahimqulining vafot etganligi va taxtga
Muhammad Aminxon o’tirganligi ma’lum qilingan va xonning Rossiya bilan
totuvlikda yashashi istagi bildirilgan, ikkinchisida Rossiya tomonidan qozoq
dashtlarida qal’a tiklanganligidan shikoyat bitilgan edi. Biroq bu elchilik xonlik
uchun hyech qanday naf keltirmadi, biroq ayni vaqtda podshoning xonlikka
nisbatan dushmanlik siyosatini anglatib qo’ydi.
Muhammad Raximxon II hukmronligi yillariga kelib Rossiya imperiyasining
Xiva xonligiga nisbatan munosabati harbiy tus oldi va 1873 yil xonlik chor
23

XVIII asrning ikkinchi yarmida Erdonabiy (1751-1762) va Norbo’tabiylar
(1763-1798) hukmronligi davrida Farg’onani birlashtirish yakunlandi. Bir necha
marta Qo’qon hukmdori Norbo’tabiy Toshkentga qarashli yerlarni bo’ysundirishga
harakat qildi. Lekin muvaffaqiyat qozonolmadi. Norbo’tabiy ning o’g’li va vorisi
Olimxon (1798-1809) davrida xonlik yerlari kengayib, xonlikning siyosiy va
iqtisodiy mavqyei o’sdi. Xonlikda harbiy islohot o’tkazildi. Ohangaron, Toshkent,
Chimkent va Turkiston viloyatlari xonlikka qo’shib olindi.
1805 yildan Farg’ona davlati rasman Qo’qon xonligi deb e’lon qilindi va
Olimbek o’ziga xon unvonini oldi. 1809 yilda xonlik taxtiga Umarxon (1809-
1822) o’tirdi. Umarxon hukmronligi davrida bo’ysunmay qo’ygan Turkiston,
Chimkent, Sayram va Avliyoota egallandi. Jizzax, O’ratepa va boshqa joylar
uchun Qo’qon xonlari Buxoro amirligi bilan beto’xtov urushlar olib bordi.
Muhammad Alixon (1822-1842) Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy va siyosiy
aloqalarni kuchaytirishga harakat qildi. Xonlik chegaralarini kengaytirib Qorate -
gin, Ko’lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz va Matcho viloyatlarini bosib oldi.
Chegaralarni mustahkamlash maqsadida Pishpak, To’qmoq, Kushka, Avliyoota va
boshqa harbiy istehkomlar qurildi.
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida Olimxon (1798-1810), Umarxon (1810-
1822) va qisman Muhammad Alixon hukmronligi yillarida (1822-1841) birmuncha
kuchli va markazlashgan davlatga aylangan Qo’qon xonligi XIX asr o’rtalariga
kelib, siyosiy va harbiy jihatdan inqirozga uchray boshlagan bo’lsada, o’zining
kuch - qudratini saqlab turardi.
1842 yilda Buxoro amiri Nasrullo tomonidan xonlik poytaxti Qo’qon
shahrining bosib olinishi va xon oilasining o’ldirilishi voqyealari ham xonlikning
o’z qudratini saqlab qolishiga to’sqinlik qila olmadi. 1842 yilning o’zidayoq
amirga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlar natijasida Ming sulolasi qaytadan
hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Taxtga qirg’iz-qipchoq zodagonlarining qo’llab-
quvvatlashi bilan Sheralixon o’tirdi. Uning taxtga chiqishida ko’maklashgan
qirg’iz-qipchoq urug’lari biylar asta-sekin davlat boshqaruvidagi asosiy mansab va
lavozimlarni qo’lga kirita boshladilar, bu esa xonlik ichki hayotida siyosiy
25

21. Abduraximova N.A., Rustamova G. Kolonialnaya sistema vlasti v
Turkestane vo vtoroy polovine XIX – I chetverti XX veka. -T.: Universitet,
1999. -162 s.
22. Abdurahimova N.A., Ergashev F.R. Turkistonda chor mustamlaka tizimi. T.:
Akademiya, 2002, -240 b.
23. Azadayev F.A. Tashkent vo vtoroy polovine XIX v. // Ocherki sosialno-
ekonomicheskoy i politicheskoy istorii. – T., 1964. S . 94-95.
24. Ayniy S Chavobi man. Kulliyot childi II, kitobi I., Dushanbe 1963.
25. Ayniy S Tarixi inqilobi Buxoro. Dushanbe, 1987 (o’zbek tilidagi 1926 y.
nashr asosida tojik tilida)
26. Ayniy S. Buxara. Vospominaniya. kn. 2, 4. – M., 1961.
27. Ayniy S. Buxara 1-2 ch. Dushanbe: Irfon, 1981.
28. Ayniy S. Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar. M., 1926.
29. Ayniy S. Material ы k istorii Buxarskoy revolyusii. Moskva. 1926
30. Alibekov M. Domashnyaya jizn poslednego Kokandskogo xana
Xudoyarxana // Yejegodnik Ferganskoy oblasti. T . II Novыy Margilan , 1903.
T . II . – S .83 – 84.
31. Arandarenko G. Buxarskiye voyska 1880 g. //Voyenn ы y sbornik, 1881.
32. A h mad Ma x dumi Donish. Risola s Muxtasare az ta’rixi saltanati xonadoni
mang’itiya. “Sarvat”. D u shanbe. 1992,
33. Axmedjanov G. A. Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii. (Istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane). T., 1995
34. Axmedjanov G. A. Sovetskaya istoriografiya prisoyedineniye Sredney Azii
k Rossii. T., 1989
35. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii (istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane). – T.: Fan, 1995. –
218 s.
36. Axmedjanov G.A. Sovetskaya istoriografiya prisoyedineniya Sredney Azii
k Rossii. – T.: Fan, 1989, -154 s.
37. Ahmedov B. o’zbekiston tarixining manbalari. –T.: Fan, 1991. –268 b.
56

ishlatila boshlandi. Mazkur jarayon 1955 va 1959 yillarda O’rta Osiyoning 1917
yilgacha bo’lgan tarixiga bag’ishlangan birlashgan ilmiy anjumanlardan so’ng
yanada avj oldi. Ularda rasmiy ravishda O’rta Osiyoning chor Rossiyasi “qo’shib
olinishi”, mahalliy xalqlarning imperiya tarkibiga “ixtiyoriy” ravishda
“qo’shilganligi”ning “progressiv natijalari” ta’kidlab o’tildi. 18
Aynan shu vaqtdan
boshlab amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda hamda maqola va asarlarda
masalaga xolis, ilmiylik va tarixiylik nuqtai nazaridan obyektiv yondashuvga to’la
amal qilish kamaydi. Bu holni XX asrning 50-80 yillarida tadqiqot olib borgan
aksariyat tarixchilarning asarlarida kuzatish mumkin.
Jumladan, K.Usenbayev, 19
S.Sagatov, 20
S.T.Tileuqulov, 21
L.D.Dergachyova, 22
R.Beknazarov, 23
A.X.Xasanov, 24
X.Sh.Inoyatov, 25
N.Xalfin, 26
R.Nabiyev, 27
H.Z.Ziyoyev, 28
O.Bo’riyev va A. O’rinboyev 29
hamda boshqalarning
ilmiy tadqiqotlarida Rossiya imperiyasi tomonidan o’zbek xonliklarining bosib
olinishi voqyealari ancha batafsil, manbalar hamda arxiv hujjatlari asosida yoritib
berilgan bo’lsada, kommunistik mafkura tazyiqi va senzurasi ta’sirida masalaning
asl mohiyatini ochib berishda to’sqinlikka uchradilar va ayni vaqtda chor
18
Материалы объединенной научной сессии, посвященной истории Средней Азии и
Казахстана в дооктябрьский период. – Т., 1955; Материалы объединенной научной сессии,
посвященной прогрессивному значению присоединения Средней Азии к России. – Т., 1959.
19
Усенбаев К. Присоединение Южной Киргизии к России. Дисс. на соис. уч. степени канд.
ист. наук. Фрунзе, 1954.
20
Сагатов С. Присоединения Узбекистана к России и его значение. Дисс. на соис. уч. степени
канд. ист. наук. М., 1957.
21
Тилеукулов С.Т. К истории присоединения Чимкента к России // Учёные записки
кафедры истории СССР. Вып. XXIII , часть III . –Т.: -1960, стр. 159-173.
22
Дергачёва Л.Д. Средня Азия в политике России 1857-1868 гг. (Борьба правительств и
общественных группировок). Дисс. на соис. уч. степени канд. ист. наук. М., -1967.
23
Бекназаров Р. Юг Казахстана в составе Кокандского ханства и его присоединение к
России (по русским архивным и опубликованным материалам). Дисс. на соис. уч. степени
канд. ист. наук. Алма-Ата. 1969.
24
Хасанов А.Х. Народные движения в Киргизии в период Кокандского ханства. М.: “Наука”,
-1977. –96 с.
25
Иноятов Х.Ш. Қўқон хонлиги Россияга қўшилиш арафасида ва 1875 – 1886 йиллардаги
Қўқон хонлигидаги қўзғолон. Т.: 1956.
26
Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-80 гг. XIX в). М.: Наука, 1965;
Политика России в Средней Азии (1857 – 1868). М., Наука, 1960; О движущих мотивах
политики России в Средней Азии (60-70-ые годы XIX века) // История СССР. 1970. №4,
С129-135.
27
Набиев Р. Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство Худоёрхана). –Т.:
“Фан”, 1973.
28
Зиёев Ҳ.З. Тошкентнинг Россияга қўшиб олиниши. Т.: “Фан”, 1966.
29
Урунбаев А. Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства. // Известия АН
УзССР. Серия общественных наук.–1957. №3.Стр. 33-38.
43

osoyishtalik saqlansa, shu qishda yoki erta bahorda urush boshlashga tayyor
ekanligini bildiradi. 5
Mallaxon ruslarga qarshi kurashda Buxoro amirligi bilan birlashishga ko’zi
yetmagach, Xiva xonligi bilan harbiy ittifoq tuzishga intiladi. 1859 yil noyabr oyi
boshlarida shu masalada Xiva xoniga elchilar yuboradi. 28 noyabrda har ikki
xonlik o’rtasida shartnoma tuziladi va bunga ko’ra, qishda, daryo muzlaganda har
ikki xonlikning qo’shinlari chor bosqinchilari ustiga yurish qilishga kelishib
oladilar. 6
Shu bilan bir vaqtda Mallaxon 1859 yil dekbrda o’ttiz kishidan iborat
elchilikni imperator huzuriga ayrim siyosiy masalalarni hal etish, jumladan
Oqmasjidni qaytarib berishni talab qilib jo’natadi.
Biroq, bu elchilar hyech qanday natijaga erisha olmadilar. 1860 yil aprelida
Hoja kitobdor boshchiligida Sibir orqali Peterburgga yuborilgan navbatdagi
elchilik ham natijasiz tugadi.
Xonlikning ichki siyosiy hayotida davom etayotgan keskinliklar natijasida
1862 yil 23 fevral kuni Mallaxon o’ldiriladi. Taxtdan quvilgach, yana taxtni
egallash ishtiyoqida yurgan Xudoyorxon ushbu vaziyatlardan foydalanib, Buxoro
amiri qo’shinlari yordamida Qo’qonni egallash uchun harakat boshlaydi. Amir
Muzaffar ko’magida dastlab Ho’jandni egallagan Xudoyorxon osonlik bilan
Qo’qonni egallaydi. Chunki yuzaga kelgan siyosiy vaziyat qo’qonliklarga o’z
qo’shinlarini birlashtirib, buxoroliklarga va Xudoyorxonga qarshi chiqishga imkon
bermagan edi. Xudoyorxonning qaytadan taxtni egallashi yana ko’pgina
amaldorlarda va harbiy boshliqlarda norozilik uyg’otadi. Uning taxtga da’vogarlik
qilib harakat boshlashining o’zidayoq ko’plab qirg’iz, qipchoq urug’lari avvalgi
qirg’inlarni unutmaganliklari va taxtga ana shu xalqlarni ham boshqalar bilan
barobar ko’rib, ish tutuvchi xon o’tkazish taraddudiga tushadilar. Bu aynan 1863
yil, chor Rossiyasi bosqinchilari xonlikning ichkari hududlariga shiddat bilan
bostirib kelayotgan vaqtlarga to’g’ri kelgan edi.
5
ЎзР МДА. 715-ф., 1-р., 23-й.ж. 43-45 – вв.
6
ЎзР МДА. 715-ф., 1-р., 22-й.ж. 442-443 – вв.
29

I. XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning boshlarigacha bo’lgan
birinchi davrni ikki qismga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi XIX asrning 30-50 yillarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga
olib, bu vaqtda Qo’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan ishlarda asosan
xonlikning ichki siyosati, ijtimoiy va iqtisodiy hayot masalalari yoritilgan
ma’lumotlarni ko’rish mumkin. Bu ma’lumotlar xonlik hayotini aks ettirish bilan
birga keyinchalik uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olnishida podsho armiyasi
harbiylari uchun qo’llanma-ma’lumotnoma vazifalarini ham bajargan. Bu
ma’lumotlar va asarlar o’zining ma’lum darajada obyektivligi bilan
xususiyatlanadi.
- Ikkinchi qismi XIX asrning 50-yillaridan - XX asr boshlarigacha bo’lgan
vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrda yaratilgan asarlarda xonlikning chor Rossiyasi
tomonidan bosib olinishi masalalariga keng o’rin berilgan va ularning aksariyatida
“buyuk davlatchilik” shovinizmi xususiyatlari yaqqol sezilib turadi. Shu bilan
birga ayrim rus tarixchilari masalani obyektiv yoritish fikrlarini ham ilgari
suradilar. Ushbu xususiyatlari bilan bu davrda yaratilgan asarlar Qo’qon xonligi
tarixi va uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi masalalarini o’rganishda
nihoyatda katta axamiyatga ega.
II. Ikkinchi davrni Sovet davri (1917-1991 yy) tarixshunosligi tashkil
etadi. Bu davrni tarix faniga va tarixiy tadqiqotlarga bo’lgan yondashuv
xususiyatlariga asoslangan holda uch qismga bo’lish mumkin:
- Birinchi qismini Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan – XX asrning
50-yillari o’rtalarigacha bo’lgan davr bilan belgilash mumkin. Bu davrda
yaratilgan ilmiy asarlar va tadqiqotlar masalaga qisman obyektiv yondashuvi bilan
xususiyatlanadi.
- Sovet davri tarixshunosligining ikkinchi qismi XX asr 50-yillaridan –
80-yillarning o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida kommunistik mafkura va sosialistik tuzum
g’oyalari ta’sirida tarixni o’rganishga bir tomonlama, O’ rta Osiyo xonliklarining
chor Rossiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishiga “progressiv” jarayon
53

Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishining “progressiv axamiyati”ga ham
alohida urg’u berishga majbur bo’ldilar.
Tarixshunoslik masalalarining bu bosqichidagi tarixiy tadqiqotlar orasida
X.Z.Ziyayev, X.Sh. Inoyatov, R.N.Nabiyev, A.Popov, N.A.Xalfinlarning asarlari
alohida o’rin tutadi. O’rganilayotgan mavzu yuzasidan ularning amalga oshirgan
eng katta xizmatlari mavzuga aloqador ma’lumotlarni to’plash va
sistemalashtirish, yangi manbalarni ilmiy muomalaga kiritish Qo’qon xonligining
XIX asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy – siyosiy hayoti hamda xonlikda sodir bo’lgan
tarixiy jarayonlar va chor Rossiyasining harbiy bosqinchiligi masalalarini chuqur
ilmiy tahlil qilish bilan belgilanadi. Bularning barchasi o’rganilayotgan muammo
yuzasidan tarixiy bilimlar saviyasining ortishiga xizmat qildi. Biroq, mavjud
totalitar tuzumning partiyaviy – siyosiy mafkurasining ta’siri va ta’qiqlari tufayli
mazkur olimlar ham o’z ishlarida tarixiy voqyelikni asl holida ko’rsatib berishda
to’sqinlikka uchradilar.
R.N.Nabiyevning “Iz istorii Kokandskogo xanstva (Feodalnoye xozyaystvo
Xudoyarxana)” nomli monografiyasi xonlik iqtisodiy va ijtimoiy, jumladan siyosiy
tarixining eng muhim jihatlarini yoritib beradigan va bu davrda mahalliy
tarixchilarning asarlari asosida yozilgan diqqatga sazovor asar bo’lishiga
qaramasdan, markazning O’zbekiston tarixiga bo’lgan cheklash siyosati ta’sirida
undan foydalanish ta’qiqlab qo’yildi. Asar sovet davri tarixiy tadqiqotlari doirasida
amalga oshirilgan bo’lib, unga ham shu davr tarixiy tadqiqotlar uchun ayrim
umumiy metodologik xususiyatlar xos bo’lsada, biroq muallif tomonidan xonlik
tarixiga oid bo’lgan ko’plab mahalliy tarixchilar asarlari, arxiv hujjatlari asosida
mukammal tadqiqotni amalga oshiriladi. Biroq bunday mukammallik podsho
Rossiyasi mafkuraviy qarashlaridan saqlanib qolgan hamda sovet davridagi
mavjud partiyaviy – siyosiy tamoyillariga asoslangan “chorizmning O’rta Osiyoga
sivilizasiya olib kelganligi”ga zid bo’lganligi uchun monografiya qatag’onga
uchradi.
Asarda xonlikning Xudoyorxon hukmronligi davridagi iqtisodiy sohasi
tarixini o’rganishga asosiy urg’u berilib, bu haqda keng ma’lumotlar va ilmiy tahlil
44

Safaviy bilan ittifoq tuzgan holda Samarqandni egallash uchun shayboniylarga
qarshi yurish boshlaydi.
Garchi u 1511 yilda Samarqandni egallab olgan bo’lsada, biroq uni saqlab
qola olmadi. 1512 yil noyabrida Najmi soniy (Amir Ahmad) boshchiligida
Movarounnahrga yurish qilgan eronliklar esa Qarshida Ubaydulla sulton va Temur
sultonlar boshchiligidagi shayboniylar tomonidan mag’lubiyatga uchratildi.
Ubaydulaxon hukmronligi vaqtida (1533-1539 yy) poytaxt Samarqanddan
Buxoroga ko’chirildi. Biroq uning vafotidan so’ng taxtga o’tirgan Abdullaxon I
esa hokimiyatni o’z qo’lida saqlab qola olmadi va mamlakat bir necha
hokimliklarga bo’lindi, jumladan Buxoroda Abdulazizxon (1540-1550 yy),
Samarqanda Abdulatifxon (1540-1551 yy), Toshkent va Turkistonda Navro’z
Axmadxon (Baroqxon, 1540-1556 yy) hokimiyatni o’zaro bo’lib oldilar.
Mamlakatning birlashtirilishi va markaziy hokimiyatning kuchaytirilishi
Iskandar sultonning ( 1560-1583 yy ) o’g’li Abdullaxon II faoliyati bilan bog’liq.
O’z siyosiy faoliyatini 1557 yilda Buxoro hokimi sifatida boshlagan
Abdulaxon II (1583-1598 yy) umrining oxirigacha mamlaktni birlashtirish va
uning hududlarini kengaytirish uchun kurash olib bordi, uning sa’y-harakati bilan
O’rta Osiyoda Amir Temur davlatidan keyingi yirik va qudratli Buxoro xonligi
tarkib toptirildi. Biroq 1598 yilda Abdullaxon II o’z o’g’li Abdulmo’min
tomonidan zaharlab o’ldirilgandan so’ng mamlakat inqirozga uchray boshladi va
sulolaning so’nggi vakillari hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab qola olmadilar. 1601
yildan boshlab Buxoro xonligi taxtida Ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi
hukmronligi boshlandi.
1.2.Ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi davrida Buxoro xonligi
1601-1753 yy
Buxoro xonligida yuzaga kelgan siyosiy inqiroz shayboniylar sulolasining
barham topishiga olib keldi. Bu vaqtda Buxoroda yashab turgan va shayboniylarga
8

38. Axmedov B.A. Gosudarstvo kochev ы x uzbekov. –M.: Nauka, 1965. -196s.
39. Axmedov B.A. Istoriko - geograficheskaya literura Sredney Azii. VI – XIX
vv. (Pismenn ы ye pamyatniki) –T.: Fan, 1985. -262 s.
40. Bababekov X.N. Narodn ы ye dvijeniya v Kokandskom xanstve i ix sosialno-
ekonomicheskiye i politicheskiye predpos ы lki (XVIII–XIX vv). – T.: Fan,
1990. – 118 s.
41. Babaxodjayev A. X. Proiski Britanskogo imperializma v Sredney Azii i
pozisiya Buxar ы v 1918-1920 g.g. // Izvestiya AN UzSSR, 1948 № 5.
42. Baymurzin A. Iz istorii zaxvata sarizmom Bolshoy i Sredney Ord ы // Izv.
Kaz filiala AN SSSR. Seriya istoriya. -Alma-Ata, 1940. -Vo’p.I. -S.95-97.
43. Bartold V. V. Buxara. // Sochineniya. T. III . M., 1965.
44. Bartold V. V. Istoriya kulturnoy jizni Turkestana. – L., 1927.
45. Bartold V. V. Istoriya kulturnoy jizni Turkestana. /Sochineniya, t. II.ch.1.
M., 1963
46. Bartold V.V. Avliya Ata // Sochineniya. M.: Nauka, 1965. T. III. -340 s.
47. Bartold V.V. Ak – Mechet // Sochineniya. M.: Nauka, 1965. – T. III. -S.
314-317.
48. Bartold V.V. Bababek // Soch. M.: Nauka, 1964. T. II. ch. 2. –– S. 501-502.
49. Bartold V.V. Istoriya izucheniya Vostoka v Yevrope i Rossii T. VII. M.:
Nauka, 1971. – 663 s.
50. Bartold V.V. Istoriya Turkestana. Konspekt leksii. -M., Nauka, 1963.
51. Bartold V.V. Kokand // Sochineniye. –M.: Nauka, 1965. T.III. -S.462–466.
57

hokimiyat Jonibek sulton izmida bo’lib, uning nomidan ish yuritilgan, farmonlar
chiqarilgan va tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo’shib o’qilgan.
Boqimuhammadning davlat tepasiga kelishi va Buxoro xonligida yangi
sulolaning hokimiyatni egalashi bilan amalda katta o’zgarishlar sodir bo’lmadi.
Abdullaxon II ning o’limi va shayboniylar sulolasining so’nggi vakillari davrida
boshlangan o’zaro ichki kurashlar va siyosiy tarqoqlik yanada kuchaya boshladi.
Shuning uchun yangi hukmdor oldida turgan eng muhim vazifalardan biri
mamlakat hududiy yaxlitligini saqlab qolish va markaziy hokimiyatni
kuchaytirishdan iborat edi.
Ayniqsa, Marv va Balx hokimliklari, turkmanlar markaziy hokimiyatga
bo’ysunmaslik bilan birga atrof viloyatlarga ham bosqinchiliklar uyushtira
boshladilar. Bu holatni bartaraf etish uchun 1602 yilda Balxga harbiy yurish
uyushtirdi. Bu yurishda qo’shinga qo’mondonlik qilgan ukasi Valimuhammad juda
katta jonbozlik ko’rsatib Balxni, shuningdek Andxo’y, Shibirg’on va Murg’ob
daryosigacha bo’lgan katta hududlarni Buxoro xonligiga bo’ysundirdi. Bundan
ruhlangan Boqimuhammad Valimuhamadni taxt vorisi deb e’lon qiladi va o’zi
Buxoroga qaytadi. U 1605 yilda kasallanib vafot etadi, taxtga Valimuhammad
o’tiradi.
Valimuhammad (1605-1611 yy) ham akasi kabi eng avvalo janubi
sarhadlarni mustahkamlashga va safaviylardan yordam olib, Buxoroga hujum
qilayotgan qabilalarga qarshi kurashishga majbur bo’ldi. Ayni vaqtda ichki siyosiy
vaziyat ham keskinlashib, bir qator o’zbek beklari markaziy hokimiyatga
bo’ysunishdan bosh torta boshladilar, mamlakatning hududiy yaxlitligi xavf ostida
qola boshladi. Dastlab Eronga qarshi yurish qilib, g’alabaga erishgan
Valimuhammad Xirotgacha bo’lgan hududlarni xonlikka bo’ysundiradi. Eron
shohi Abbos bilan tuzilgan sulh esa mahalliy hukmdorlarning noroziligiga sabab
bo’ladi, oqibatda 1608 yilga kelib Valimuhammaddan norozi guruh shakllanib
qoladi, ularning asosiy maqsadi xonni taxtdan tushirib, uning o’g’li, Samarqand
hokimi Imomquli sultonni taxtga o’tkazish edi.
10

Ko’chkinchixon shayboniylarning Xorazmdagi hukmronligini saqlab qola olmaydi
va bu hududlar Xuroson bilan birga Eron qo’shinlari tomonidan bosib olinadi.
Ismoil Safaviy Xorazm va uning viloyatlarni boshqarish uchun bu yerga o’z
dorug’alarini, jumladan Subxonquli arabni Xiva, Urganch va Xazoraspni
boshqarish uchun, Rahmonquli arabni Vazir shahrini boshqarish uchun yuboradi.
Xorazm xalqi chet ellik bosqinchilarning hukmronligiga qarshi milliy ozodlik
harakatlarini boshlab yuboradilar, bunga ayniqsa bosqinchilarning boshqa mazhab
vakillari ekanligi ham katta ta’sir ko’rsatadi va aholining barcha tabaqa
vakillarining kurashga qo’shilishiga turtki beradi. Kurashga Xorazmning yirik
diniy ulamolaridan Sayyid ota xonadoni vakillari boshchilik qiladilar. Eronliklarga
qarshi ikki yilga yaqin olib borilgan kurash 1512 yilga kelib bosqinchilarning
Xorazm hududlaridan haydab chiqarilishiga va hokimiyatning shayboniylardan
bo’lgan o’zbek sultonlari tomonidan egallanishiga yo’l ochib beradi. Vazir shahri
ulamolari va amirlarining taklifi bilan Muhammad Shayboniyxon tomonidan qatl
etilgan Shayboniy Burkasultonning o’g’li Elbars sulton Xorazm hokimiyatini
egallaydi. U xalqning qo’llab-quvvatlashi bilan eronliklarni bu yerdan butunlay
haydab chiqarishga va Xorazm viloyatlarini bosqinchilardan ozod qilishga
erishadi. Shu tariqa 1511-1512 yillarda olib borilgan kurashlar natijasida Xorazm
mustaqil davlatga aylantiriladi, hokimiyatni esa Shayboniylar sulolasi vakillari
egallaydilar, shu vaqtdan boshlab davlat rasman Xiva xonligi nomi bilan yuritila
boshlanadi. Tez orada Xiva xonligi o’zining ichki siyosiy barqarorligini tiklabgina
qolmasdan, bir qancha qo’shni hududlarni ham o’z ta’siriga olishga erishadi,
ayniqsa 1524 yilda Ismoil Safaviy o’limi bilan Eronda boshlangan sulolaviy
nizolar Xiva xonligiga Shimoliy Xurosonning katta qismini, Saraxs, Balxan va
Mang’ishloq yerlarini o’ziga qo’shib olishigi imkon yaratadi.
Shuningdek, bu vaqtda Buxoro xonligi bilan ham keskin siyosiy
munosabatlar saqlanib qolgan edi. Muhammad Shayboniyxon tomonidan bir
vaqtlar qo’lga kiritilgan Xorazmni qaytarib olish uchun bir necha xonlar harakat
qiladilar. Shulardan dastlabkisi 1537 yilda Ubaydulla sulton tomonidan amalga
oshiriladi. Samarqand, Hisor, Toshkent va Buxoro qo’shinlariga boshchilik qilgan
19

keltirilgan bo’lsada, ayni vaqtda xonlikning XIX asr o’rtalaridagi siyosiy ahvoli
haqida ham qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. 30

Sovet davri tarixshunosligida chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini
mustamlakaga aylantirishi masalalariga bir tomonlama yondashish holati ayniqsa
N.A.Xalfinning tadqiqotlarida yaqqol o’z aksini topgan. 31
N.A.Xalfin o’zining
“Prisoyedineniye Sredney Azii k Rossii (60–80 god ы XIX veka)” asarida Rossiya
imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoning mustamlakaga aylantirilishi masalasi
yuzasidan ko’plab qimmatli ma’lumotlarni bergan bo’lsada, “qo’shib olinishi” va
uning “ijobiy ahamiyati” haqidagi soxta qarashlarga keng o’rin beradi. Mahalliy
xalqlarning “rus harbiylaridan o’z xonlari zulmidan ozod qilishni iltimos
qilganliklari”, 32
mustamlakachilik siyosatining xonliklar aholisi uchun “ijobiy
jarayon” sifatida bo’rttirib ko’rsatishga harakat qilinadi. 33

Biroq bu bilan yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar asarlarining ilmiy
qimmati pasaymaydi va ularni tarixni o’rganishda yaroqsiz deb hisoblash mutaloqo
noto’g’ri bo’ladi. Aksincha, ularda keltirilgan qimmatli ma’lumotlar va tarixiy
tahlillarni chuqur o’rganib, ayrim hollarda tanqidiy yondashib ilmiy xulosalar
chiqarilishi bugungi kun tarixshunosligida muxim axamiyat kasb etadi. Sovet
davri, shuningdek chor Rossiyasi mustamlakasi davri tarixshunosligini ilmiy
jihatdan sinchiklab o’rganish, xaqqoniylik va xolislik, obyektivlik va tarixiylik
tamoyillariga amal qilgan holda ilmiy asoslangan nazariy xulosalar chiqarish
tarixchilar oldidagi o’ta muhim vazifadir.
Sovet davri tarixshunosligining uchinchi qismi XX asrning 80-yillari
ikkinchi yarmi bilan belgilanadi. 80-yillarning oxirlariga kelib masalaga obyektiv,
tarixiylik nuqtai-nazaridan yondashish kuchayib bordi. Tarixchi olimlardan biri
Z.H.Ziyoyevning tashabbusi bilan 1990 yil o’tkazilgan “Turkistonning Rossiya
30
Набиев Р. Из истории Кокандского ханства (Феодальное хозяйство Худоёрхана). –Т.:
“Фан”, 1973.
31
Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-80 гг. XIX в). М.: Наука, 1965;
Политика России в Средней Азии (1857 – 1868). М., Наука, 1960; О движущих мотивах
политики России в Средней Азии (60-70-ые годы XIX века) // История СССР. 1970. №4,
С129-135;
32
Присоединение Средней Азии к России. С 4-5.
33
Присоединение Средней Азии к России. С. 427
45

qo’shinlari tomonidan mag’lubiyatga uchratilib, Gandimiyon qishlog’ida tuzilgan
sulhga ko’ra siyosiy qaram davlatga aylantirildi.
Rossiya imperiyasining hukmronligi 1917 yilda barham topgach, 1918
yildan Xiva xonligi bolsheviklar hokimiyatiga bo’ysundirildi, 1920 yilda esa
Xorazmda Xalq Sovet Respublikasi tashkil etildi va 1924 yilgacha mavjud bo’ldi.
O’zbekistonning ko’p ming yillik tarixida Qo’qon xonligi alohida
ahamiyatga ega bo’lgan davlat sanalgan. Xonlik tarixiga nazar tashlansa, unda
xonlikning tashkil topishidan boshlab, so’nggi kunlarigacha murakkab siyosiy
jarayonlar, keskin ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatlar hukm surganligini ko’rish
mumkin. Shunga qaramay, xonlik O’rta Osiyodagi boshqa xonliklarga nisbatan
o’ziga xos nufuzga va strategik mavqyega ega davlat hisoblangan.
XVIII asrning dastlabki o’n yilligida Buxoro xonligida yuzaga kelgan
vaziyat xonlikning siyosiy jihatdan parokandalikka uchrashiga olib keldi.
Xonlikning barcha hududlarida, xususan, Farg’ona vodiysida markaziy
hokimiyatga bo’ysunmasdan, mustaqil hokimiyat tuzish kayfiyati kuchayib bordi.
Dastlab Chodak mavzesi hojalarining 1709 yilda o’z mulklarini mustaqil deb e’lon
qilishi hokimiyat uchun kurash olib borayotgan ming urug’i vakillarining ham
butun Farg’ona vodiysi bo’ylab kurashni kuchaytirishga majbur qildi. Buxoro
xonligiga va mahalliy hokimlarga qarshi olib borilgan qattiq kurashlardan so’ng
ming urug’i yetakchisi Shohruxbiy 1710 yilda Farg’ona vodiysining asosiy
hududlarida hokimiyatni o’z qo’liga oladi va Chodak hojalaridan ham hokimiyatni
tortib oladi. Farg’ona alohida mulk sifatida Buxoro xonligidan ajralib chiqdi.
Ming sulolasining asoschisi Shohruxbiy hukmronligi yillarida (1710-1721
yy) asosiy e’tibor yangi tashkil etilgan xonlikning hududiy va siyosiy
mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan bo’lsa, sulolaning keyingi vakillari
hukmronligi davrida xonlik mustahkam va qudratli davlatga aylanib bordi.
Abdurahimbiy (1721-1733) 1732 yilda davlat poytaxtini Tepaqo’rg’on
qal’asidan hozirgi Qo’qon shahri o’rniga ko’chirdi. Abdurahimbiy davrida xonlik
yerlari kengayib, Farg’onada kuchli davlat vujudga keldi.
24

jarayonlarning asl mohiyati ochiq oydin yoritib berilgan. Bunday tadqiqotchilar va
ularning asarlari orasida D.Bergxorn, E.Bekon, R.Konnuest, E.Ollvort,
T.Ranovski–Xarmstoun, L.Tillet, D.Uiler, D.Xuson va boshqalarni alohida
ko’rsatib o’tish mumkin. Ular haqli ravishda sovet tarixshunoslik fani va unda yo’l
qo’yilayotgan haddan tashqari mafkuraviy yondashishni qattiq tanqid qilgan
edilar. 48
O’ zida Qo’qon xonligi tarixi, ayniqsa xonlikning elchilik masalalari
bilan bog’liq siyosati haqida qimmatli ma’lumotlarni jamlagan M.Saray va
Inalchiklarning asarlari ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan horij tadqiqotlari
sanaladi. Bu asarlar Qo’qon xonligining Turkiya sultonligi bilan diplomatik
aloqalarini yoritib berishda katta ahamiyat kasb etadi. Unda keltirilgan Aliqulining
Turk sultoniga yuborgan elchilik masalalari tafsilotlari boshqa adabiyotlarda
yoritib berilmagan. Biroq bu ma’lumotlar Qo’qon xonligi tarixini yoritib beruvchi
manbalarning ayrimlarida, masalan Muhammad Yunus Toibning “Tarixi Aliquli
Amirlashkar” asarida keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlashi bilan ahamiyatlidir. 49
Shuningdek bu asarlardan O’ rta Osiyo masalasida Rossiya va Turkiya
munosabatlari, Turkiyaning Buxoro va Xiva xonliklari bilan munosabatlari tarixiga
oid bir qator ma’lumotlarni ham olish mumkin.
Yuqorida sanab o’tilgan asarlarda Qo’qon xonligi tarixi bilan bog’liq ayrim
ma’lumotlarda uchraydigan tafovutlarni umumiy kamchilik sifatida e’tirof etish
mumkin. Shu kabi kamchiliklardan biri XIX asrning 60-yillarida Qo’qon
xonligining siyosiy hayotida muhim o’rin tutgan Aliquli Amirlashkar shaxsi bilan
bog’liq ma’lumotlarning chalkashligi va ushbu shaxs ismining noto’g’ri
ifodalanishidir.
Bunday holni boshqa nashrlarda, xususan “ O’ zbekistonning yangi
48
Barghorn L. Sovet Russian Nationalism. – New York, 1956; J. Wheeter. The modern history of Central
Asia. –London, 1964; E.A. Allworth. Uzbek Literary politics – New York 1964; E. Bacon. Central Asiens
under Russians Rule. – New York, 1966; R. Conguest. Soviet Nationalitiea in Practice. – London, 1967; L.
Tillet. The Great Friendship. Soviet Historians on the Non-Russian Nationalities. – North Carolina, 1969.
T. Rakovska-Harmstone. Russian and Nationalism in Central Asia. – Baltimore, 1970; D.Hooson. The
Soviet Union. People and Regions – California, 1977 и др .
49
Saray M. Rus isgali devrinda Osmanli devleti ile Turkistan hanliklari arasindeki siyasi
munasabetler(1775-1875). Ankara. 1994. S74.. Saray M. Rusiyanin Turk yurdlarina yayilmasi. –
Istanbul.: 1975. S.35. Inalcik. Osmanli – Rus rekabetinin mensei ve Volga – Don kanali tesebbusi.-
Ankara.: 1948, S349-402.
50

XIX asrning o’rtalaridan boshlab bir asrdan ortiqroq davom etayotgan chor
Rossiyasining o’zbek xonliklariga bosqinchilik yurishlari kuchaytirildi. Dastlabki
harbiy harakatlar asosan Qo’qon xonligia qarshi qaratildi. 1853 yilda xonlikning
chegara qal’asi hisoblangan Oqmasjid bosib olindi. XIX asrning 50-60 yillar
davomida xonlikning bir qator qal’alari va shaharlari, jumladan Avliyoota,
Turkiston, Chimkent (1864 y), Toshkent (1865 y) kabi yirik iqtisodiy va siyosiy
markazlari ham bosib olindi. Asosiy hududlaridan ajralgan Qo’qon xonligi 1868
yilda Rossiya imperiyasi bilan siyosiy qaramlikka asos bo’luchi shartnomani
imzoladi. XIX asrning 70-yillariga kelib esa xonlikda Xudoyorxonning ichki
siyosati va ayni vaqtda Rossiya imperiyasining hukmronligiga nisbatan munosabati
norozilik kayfiyatini kuchaytirib yubordi. Hokimiyatni undan tortib olishga harakat
qilgan siyosiy kuchlar soxta Po’ladxon – Mulla Isxoq Hasan o’g’li boshchiligida
xonga qarshi kurash boshladi. Tez orada bu kurashga xon xonadoni vakillari va
yirik amaldorlar ham qo’shildi va 1875 yilda Xudoyorxondan taxtni tortib oldi.
Biroq Nasridinxon (1875-1876 yy) boshchiligidagi yangi hukumat mamlakatning
siyosiy barqarorligini ta’minlay olmadi va oqibatda xonlikda yangidan fuqarolar
urushi xavfi yuzaga keldi. Bu vaziyatdan chiqish uchun kurashni chor Rossiyasiga
qarshi qaratgan Nasriddinxon va Po’ladxonlar muvaffaqiyatsizlikka uchradilar.
1875-1876 yillar davomida bo’lib o’tgan shiddatli janglardan so’ng 1876 yilda
Qo’qon xonligi Rossiya imperiyasi tomonidan butunlay bosib olindi va mustaqil
davlat sifatida tugatildi.
2.2.Qo’qon xonligi tarixshunosligining ayrim masalalari
Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX asrning o’rtalaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik
tarixi bo’yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy
tadqiqotlarning salohiyati juda katta. o’tgan bir yarim asr mobaynida xonlik
tarixini o’rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda (XX
asrning 50-80 yillarida) tarixiy jarayonlar va tarixiy voqyelikni obyektiv
baholamaslik holatlariga yo’l qo’yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday
30

oy ichida bosib o’tilishi lozim edi. 5333 kishilik armiya mahalliy aholining kuchli
qarshiligiga duch keldi va 1045 kishi o’ldirildi, 609 kishi yarador bo’ldi. Harbiy
yurish esa chor qo’shinlarining to’la mag’lubiyatga uchrashi bilan yakun topadi.
Xiva yurishida ishtirok etgan M.Ivanin “Opisaniye zimnego poxoda v
Xivu (1839-1840gg)” nomli asarida Xiva xonligi ustidan tamomila o’lim hukmini
chiqarish va unga xatto kerak bo’lsa ekologik urush e’lon qilish, ya’ni,
Amudaryoni Kaspiy dengiziga burib yuborish takliflarini kiritadi. 7

Bunday asarlar va ulardagi ma’lumotlar esa shubhasiz, keyinchalik podsho
qo’shinlarining O’rta Osiyo xonliklarini bosib olish uchun uyushtirgan harbiy
yurishlari davrida qo’l kelgan. Bo’lajak bosqinchilik va harbiy yurishlar uchun
bunday ma’lumotlarning to’planishida ayniqsa, xonliklar hududlarining kartografik
va harbiy-topografik jihatdan o’rganilishiga XIX asrning boshlaridan boshlab turli
yillarda O’rta Osiyo hududlariga kelgan podsho hukumatining elchilari va maxfiy
ayg’oqchilari katta hissa qo’shganlar. Rossiya imperiyasi XIX asr boshlaridanoq
Turkistonni hududiy – geografik, harbiy-siyosiy, ilmiy o’rganishga jiddiy kirishdi.
1803 yilda Ivanov boshchiligidagi dastlabki missiya xonliklar orasida
harbiy, siyosiy, iqtisodiy jihatdan katta kuchga ega bo’lgan Buxoroga yetib keldi
va amirlik haqida bir qancha ma’lumotlarni qo’lga kiritdi.
1820 yilda A.F.Negri boshchiligida o’z tarkibida olimlardan
G.Meyendorf, E.Eversman, Budrinlarga ega bo’lgan ikkinchi missiya amirlik
haqida ko’proq ma’lumot yig’ish uchun keldi. G.Meyendorf kelajakda rus
qo’shinlarining Buxoroga harbiy bosqinchilik bilan kelganlarida foydalanishlari
uchun butun tafsilotlarni o’zida mujasam etgan xaritalar tuzish bilan shug’ullandi.
1834 yilda Buxoroga yangi missiya yuborildi. Bu missiya mutlaqo
josuslik maqsadidagi topshiriqlarni bajardi. Bu missiyaga turkiy tillarni va bu
xalqlarning tarixini yaxshi bilgan Qozon universitetining Sharqshunoslik fakulteti
talabasi P.Ch.Demizon rahbarlik qildi. Unga tatar mullasi Mirza Ja’far nomi bilan
soxta pasport va diplomatligini tasdiqlovchi hujjat berildi. Unga yuklatilgan vazifa
7
Ра ҳ имов Ж. Ў збекистон тарихини ў рганишда архив материалларидан фойдаланиш. -Т.: Ўқ итувчи,
1995. –69 б.
35

o’zining “Rossiya i Angliya” asarida ham ikki mustamlakachi davlatning tashqi
siyosiy munosabatlarini tahlil qilish bilan birga O’ rta Osiyo xonliklariga
uyushtirilgan harbiy bosqinchilik jarayonlarini ham ochib beradi. Har ikki asarda
ham M.A.Terentyev voqyelarni bir tomonlama, asosan chor imperiyasining
manfaatlari nuqtai – nazaridan yoritadi. Bunda asosan podsho armiyasi
askarlarining jang faoliyatlari voqyealar tafsilotining markazida turadi. U boshqa
mualliflarga nisbatan mahalliy tarixchilar asarlaridan foydalanish imkoniyatiga
ko’proq ega bo’lsada, ularga masalaning asosiy manbalari sifatida qaramaydi.
Shunga qaramasdan, M.A.Terentyevning asarlari Qo’qon xonligi tarixi va uning
chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini o’rganishda katta ahamiyat kasb
etadi va uni tanqidiy jihatdan o’rganish foydadan holi emas.
Bu davrda tadqiqotlar olib borgan rus tarixchilari orasida Ye.T.Smirnov va
N.I.Veselovskiylarning ishlari o’ziga xos o’rin tutadi. Ularning har ikkisi chor
Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi tarixini mahalliy tarixchilar
asarlarini ham o’rgangan holda yoritishga katta e’tibor beradilar.
Ye.T.Smirnov tomonidan yozilgan “Sultan ы Kenisar ы i Sadik
(bibliograficheskiye ocherki)” nomli asarda Qozog’iston hududlarining chor
qo’shinlari tomonidan bosib olinishiga qarshi kurashgan Kenisari sulton, Janubiy
Qozog’iston hududlari, Toshkent himoyasi, Buxoro amirligi hamda Xiva
xonligining chor Rossiyasi qo’shinlariga qarshi olib borgan kurashlarida
sarkardalik faoliyati bilan mashhur bo’lgan Sulton Sodiq haqida qimmatli
ma’lumotlarni berib o’tadi. Muallif har ikki sarkarda haqida ma’lumotlarni
mahalliy manbalar asosida tahlil etib beradi. Shuningdek, ushbu asardan Qo’qon
xonligi ichki siyosatiga aloqador ma’lumotlar bilan birga 1858-1865 yillarda
xonlik siyosiy hayotida o’ziga xos iz qoldirgan Mullo Aliquli Amirlashkar hayoti
va sarkardalik faoliyati haqida o’ta qimmatli ma’lumotlar o’rin olgan. 13
N.I.Veselovskiyning “Kirgizskiy rasskaz o russkix zavoyevaniyax v
Turkestanskom kraye” nomli asari mahalliy tarixchi Mullo Holiboy
Mambetovning “O’rus lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282 sanalarda qilg’on
13
Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. Т.: Тип С.И.Лахтина. 1889;
40

Foydalanilgan adabiyot
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. Sharq. 1998.
2. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.
“O’zbekiston” 1992.
3. Karimov I.A. “Vatan sajdago h kabi muqaddasdir”.- T.: “O’zbekiston”. 1995.
4. Karimov I.A. “Tarixiy xot i rasiz kelajak y o’q ”.- T.: “Shar q ” 1998.
5. Karimov I.A. Amir Temur – faxrimz, g’ururimiz. T., “O’zbekiston”, 1998.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.Ma’naviyat, 2008.
7. Allworth E.A. Uzbek Literary politics. – New York, 1964. -167 r.
8. Bacon E. Central Asiens under Russians Rule. – New York, 1966. -198 r .
9. Barghorn L. Sovet Russian Nationalism. –New York, 1956. -137 r.
10. Conguest R. Soviet Nationalitiea in Practice. –London, 1967. -214 s.
11. Hooson D. The Soviet Union. People and Regions–California, 1977. -173 s.
12. Inalcik . Osmanli – Rus rekabetinin mensei ve Volga–Don kanali tesebbusi.
-Ankara. 1948. –S.349-402.
13. Rakovska-Harmstone T. Russian and Nationalism in Central Asia. –
Baltimore, 1970. -157 r.
14. Saray M. Rus isgali devrinda Osmanli devleti ile Turkistan hanliklari
arasindeki siyasi munasabetler(1775-1875). –Ankara, 1994. -74 s.
15. Saray M. Rusiyanin Turk yurdlarina yayilmasi. – Istanbul, 1975. -35 s.
16. Tillet L. The Great Friendship. Soviet Historians on the Non-Russian
Nationalities. – North Carolina, 1969. -217 s.
17. Wheeter J. The modern history of Central Asia. –London, 1964. -317 r.
18. Abaza K.K. Zavoyevaniye Turkestana. – Spb: B.i., 1902. -237 s.
19. Abduraimov M.O. Buxoro feodal jamiyatida qullardan foydalanishga doir
hujjatlar (XIX asr.). T., 1990
20. Abduraimov M.O. Ocherki agrarnыx otnosheniy v Buxarskom xanstve v
XVI -pervoy polovine XIX veke . T. 1966
55

xonliklarini bosib olishi va mustamlakaga aylantirishi masalasida obyektivlik
jihatlari kamaydi. XX asrning 80-yillari o’rtalariga kelib, sobiq ittifoqda “qayta
qurish” jarayoni boshlanishi bilan oshkoralik va demokratiya tamoyillari yuzaga
chiqa boshladi. Tarix fani sohasida, ayniqsa, chor Rossiyasining O’rta Osiyo
xonliklarini bosib olishi va mustamlakaga aylantirish borasida ilmiy jihatdan
asoslangan va kommunistik mafkuradan holi bo’lgan fikrlarni bildirish uchun keng
imkoniyatlar yuzaga keldi.
Sovet davri tarixshunosligi haqida fikr bildirar ekan, Prezident I.A.Karimov
shunday degan edi: -“ Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman.
O’zgalar yozib bergan tarixni o’qitishga mutlaqo qarshiman ”. 16
Yuqoridagilarga asoslangan holda, Sovetlar davri (1917-1991 yy.)
tarixshunosligini, garchi u umumiy yaxlitlikni tashkil etsada, masalaga bo’lgan
yondashuv xususiyatiga asosan uch qismga bo’lish mumkin.
Birinchi qismi Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan XX asrning 50-
yillari o’rtalarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrda A.F.Kalujin,
A.Baymurzin, G.A.Plyashko, A.Popov va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan
tadqiqotlarda va tarix kitoblarida Qo’qon xonligi tarixi va chor Rossiyasi
tomonidan uning mustamlakaga aylantirilishi masalalari qisman avvalgi davr
tadqiqotlari an’analarini davom ettirgan holda, ya’ni voqyealarni manbalar va arxiv
hujjatlari asosida deyarli obyektiv ravishda yoritishga harakat qilganlar. 17
Qo’qon xonligi tarixi masalalarini yoritishda bir tomonlama, “buyuk
davlatchilik shovinizmi” nuqtai nazaridan yondashuvni Sovet davri
tarixshunosligining ikkinchi qismida yaqqol ko’rish mumkin. Bu davr XX asrning
50-yillaridan 80-yillarning o’rtalarigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
XX asrning 50-yillaridan boshlab Rossiya imperiyasining O’rta
Osiyoni “bosib olishi” iborasi o’rniga sun’iy ravishda “qo’shib olishi” iborasi
16
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т:, “Шарқ”, 1998. 9-бет.
17
Калужин А.Ф. Из истории завоевания Узбекистана царской России // Труды Узб. гос. ун-та.
Самарканд. 1939. Т.16. стр. 109; Баймурзин А. Из истории захвата царизмом Большой и
Средней Орды // Изв. Каз филиала АН СССР. Серия история. Алма-Ата. 1940. Вып. I ., с.95;
Пляшко Г.А. К истории русско -английских отношений в Средней Азии. Дисс. на соис. уч.
степени канд.ист.наук. Кировоград, 1953; Попов А. Из истории завоевания Средней Азии.
М.- Л. Наука. 1940.
42

aybdorlar hisoblab, ularni qatl qilmoqchi bo’ladi. Biroq boshqa amaldorlarning
aralashuvlaridan so’ng o’z fikridan qaytib, odamlari bilan Qo’qondan Andijonga
ketadi. Bu yerda u o’ziga yaqin tarafdorlarni to’plab, hokimiyatni Xudoyorxondan
tortib olish uchun harakat boshlaydi.
Mallaxon yurtda tartib o’rnatish, saroydagi boshboshdoqliklarni tugatish,
o’zaro fitnalarga barham berib, ayni vaqtda kuchayib borayotgan chor
Rossiyasining bosqinchilik tajovuzini oldini olish maqsadida hokimiyat uchun
kurash olib borgan edi. Uning bu maqsadini ko’pgina amaldorlar va davlat
arboblari, din peshvolari ham qo’llab quvvatlagan edilar. Biroq, Mallaxonning taxt
uchun kurash olib borishi va taxtga kelishi voqyealariga bundan avvalgi paytlarda
hokimiyat egalari bo’lgan va davlat siyosiy boshqaruviga nihoyatda katta ta’sir
o’tkazib turgan qirg’iz - qipchoq zodagonlarining maqsadlari asosida amalga
oshirildi, deb qarash noto’g’ri bo’ladi. Garchi bunda katta harbiy kuch va mavqye
egalari bo’lgan qirg’iz - qipchoq zodagonlari Mallaxonga yaqindan yordam
bergan bo’lsalarda, bu kurash saroydagi hokimiyat uchun intilayotgan kuchlarning
o’zaro to’qnashuvi, fitnalar, taxtga bo’ysunmaslik va Xudoyorxonning fuqarolar
barcha qatlamlari manfaatlarini ko’zlab siyosat yuritmaganligi, qolaversa bir
qancha vaqtlardan buyon taxtni qo’lga kiritishni ko’zlab yurgan Mallaxonning
shaxsiy manfaatlari asosida yuzaga kelgan edi, deb ham qarash lozim.
Mallaxon taxtga o’tirgach, birinchi navbatda xonlikda tartib o’rnatishga va
xon hokimiyatini kuchaytirishga kirishadi. Davlatni boshqarishda Mallaxon qattiq
siyosat yuritadi. Qo’qon xonligidagi ichki siyosiy vaziyatni diqqat bilan kuzatib
boryotgan rus harbiylari Mallaxonning taxtni egallash voqyealarini ham nazardan
chetda qoldirmaganlar. Bu haqda Sibir korpusi qo’mondoni general Gosford 1859
yil 4 yanvarda harbiy vazirga yuborgan maxfiy telegrammasida – “Mallabekning
xonlik taxtiga o’tirgani tasdiqlandi. Xudoyorxon doimiy yashash uchun Ho’jandga
yuborildi va barcha xuquqlaridan mahrum qilindi. Yangi xonni xalq qo’llab -
quvvatlamoqda”, - degan so’zlarni yozgan edi. 1
1
ЎзР МДА, 715-ф., 1-р., 21-й.ж. 63-в.
27

tomondan podsho tuzumining ta’siri edi. G.A.Ahmadjonovning ta’kidlab
o’tishicha, “mustamlakaga aylantirish va uning oqibatlari bilan aloqador haqqoniy
tarixiy-siyosiy asarlarni chop etish” “podsho senzurasi ta’qiqlari sababli” mumkin
emas edi. 10
Biroq, bu ma’lumotlarni tanqidiy ravishda jiddiy o’rganish foydadan
xoli emas.
Bu davrda rus sharqshunos tarixchi olimlaridan V.Bartold,
V.Pyankov,
N.Ostroumov, V.Nalivkin, V.Veselovskiy, Ye.T.Smirnov, M.A.Terentyev,
K.K.Abaza,
N.Dingelshted, N.Pavlov, A.N.Maksheyev, A.N.Kuropatkin,
Ye.Jelyabujskiy, A.I.Dobrosmislov, D.L.Ivanov va boshqalar Rossiya imperiyasi
tomonidan O’ rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi va mustamlakaga aylantirilishi
masalalariga doir bir qancha asarlar yozib qoldirganlar. 11

O’rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi bu
yerda yashovchi xalqlar uchun “juda foydali bo’lganligi” hamda Rossiya O’rta
Osiyoga “sivilizasiya olib kelganligini” zo’r berib ko’rsatishga urinish asosan
harbiylar uchun juda xususiyatli bo’lgan. Ular orasida M.A.Terentyev tomonidan
yozilgan uch jildlik “Zavoyevaniya Sredney Azii” asari boshqa mualliflarning
asarlariga nisbatan voqyealarning keng va mukammal yoritilganligi bilan alohida
o’rin tutadi. 12
Bunda muallif chor Rossiyasining faqatgina XIX asr ikkinchi
yarmidagi harbiy yurishlarini emas, balki XVIII asr boshlarida O’ rta Osiyo
hududlariga qilingan harbiy yurishlar tarixiga ham keng o’rin beradi. Muallif
10
Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Центральной Азии. – Т.: Фан. 1995. – 137 с.
11
Бартольд В.В. Туземец о русском завоевании. // “Туркестанские ведомости”. 1898 г. №13,
14, 35, 37, 40; Туркестан. Соч. Т. III . – М.:1963; Коканд. Соч. III . – 1965; Пяньков В.
Туркестанские дневники. М.: 1879, С.43; Остроумов Н. Константин Петрович фон Кауфман.
М.: 1887; Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. – Казань. 1886; Веселовский
В. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае / Текст, перевод и
приложения. – Спб., 1894; Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. Т.: Тип С.И.Лахтина.
1889; Терентьев М.А. Россия и Англия. М. 1879; Завоевания Средней Азии. Тт. I - III . М.1906;
Абаза К.К. Завоевания Туркестана. М. 1902. Диваев А. Киргизские пословицы. М.: 1900. Стр.
13; Дингельштед Н. Наши колонизации в Средней Азии // “Вестник Европы”.1892 г. Кн. II
стр. 231-237; Н.Павлов. История Туркестана (в связи с историческим очерком сопредельных
стран: Персии, Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточного Туркестана). Т., 1911. Стр.
138-167; А.Н.Макшеев. Исторический обзор Туркестана и наступительного движения в него
русских. Спб. 1890. Стр. 235 – 254; Куропаткин А.Н. Завоевание Туркмении. 1889;
Желябужский Е. Очерки завоевание Хивы. 1875; Доросмыслов А.И. Города Сырдарьинской
области. Ташкент, 1912; Иванов Д.Л. Очерки военных действий в Средней Азии с 1847 по
1869 гг. Ташкент, 1879.
12
Терентьев М.А. История завоевании Средней Азии. – СПб., 1906.
39

Mallahon xonlikning harbiy salohiyatini oshirishga va chor Rossiyasining
harbiy tajovuziga qarshi kurashga tayyorgarlik ko’rishga kirishadi.
1859 yil bahorida Buxoro amiri Qo’qon xonligiga qarshi yurish boshlaydi. U
Mallaxon oldiga xonlikni ikki qismga bo’lish, Qo’qon va unga tobe viloyatlarni
Madalixonning o’g’illaridan biriga berish, 2
Mallaxonning o’ziga esa Toshkent
viloyatiga hokimlik qilish shartini qo’yadi. Biroq, bu shart Mallaxon tomonidan
qat’iyan rad etiladi. Amir O’ratepani bosib oladi va Nov qal’asiga yurish qiladi.
Uni egallagach, bu yerda tajribali qo’mondonlaridan biri Qanoatshoh otaliqni
qoldiradi. Biroq, amir ketishi bilanoq, Qanoatshoh Mallaxon tomoniga o’tib, Nov
qal’asini tark etadi. Qanoatshohning qo’qonliklar tarafiga o’tishi kuchlar nisbatini
Qo’qon foydasiga o’zgartirib yuboradi va Buxoro amiri uchun og’ir oqibatlarga
olib keladi va ularni chekinishga majbur qiladi.
Oradan birmuncha vaqt o’tgach, Buxoro amiri Shahrisabz tomondan yurish
boshlaydi. Bu haqda habar kelishi bilanoq, Mallaxon va Aliquli eshikog’asi
qo’shinga bosh bo’lib, Zomin orqali Jizzaxga yuradi. Amirning yurishni
kuchaytirganligini eshitib, qo’qonliklar ham o’z yurishlarini to’g’ri Samarqandga
qarab davom ettiradilar. Mirzo Olim Mushrifning yozishicha, amir bundan
nihoyatda qattiq xavotirlanib, darhol yurishni to’xtatganligini va Mallaxon
huzuriga elchi yuborganligini yozadi. 3
Amir Muzaffar Samarqanddan qaytgach, muzokaralar boshlanadi. Bunda
Mallaxon nomidan elchi Boboho’ja Shayxulislom muzokaralarda ishtirok etadi.
Natijada ikki davlat o’rtasida Qozoqbuloq mavzesi chegara etib belgilanadi va
x onlikning Buxoro bilan munosabatlarida bir oz barqarorlik yuzaga kel adi . 4
1859 yil oxirlariga kelib, Qo’qon xonligining ayrim qal’alari Rossiya
imperiyasi harbiy kuchlari tomonidan bosib olinadi. O’lkaning musulmon aholisi
bundan nihoyatda tashvishlanib, Mallaxondan kofirlarga qarshi muqaddas urush -
g’azovot boshlashni talab qiladilar. Mallaxon, agar xonlikning ichki hududlarida
2
Айнан қайси ўғли эканлиги кўрсатилмаган.
3
Ансоб ус – салотин ва таворих ул – хавоқин. 65-б.
4
Воҳидов Ш.Ҳ. XIX аср иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнавислик мактабининг ривожланиши. –Т:. 1999.
50-б.
28

nafaqat qaytadan birlashtirishga, balki uni kuchli va markazlashgan, harbiy
jihatdan qudratli davlatga aylantirishga erishdi. Ayni vaqtda Movarounnahrga
chegaradosh bo’lgan va Sirdaryo bo’ylab joylashgan O’tror, Sayram, Turkiston
(Yassi) hududlarini ham o’z ta’siriga oldi.
Bu vaqtda temuriylar orasida ichki nizolar kuchayib boradi. 1494 yilda vafot
etgan Sulton Ahmad (1451-1494 yy) o’rniga ukasi Sulton Mahmud (1452-1495
yy) Samarqand taxtini egallaydi, biroq ko’p o’tmay Boysung’ur mirzo (1477-1499
yy) tomonidan taxtdan tushiriladi. Bu hol Samarqand va uning atrofidagi siyosiy
kuchlarning ikkiga bo’linishiga, ayni vaqtda Muhammad Hoja (Hoja Ahror
avlodidan) va Hoja Yah’yo kabi din peshvolarining ham har ikki siyosiy kuchlarni
qo’llab quvvatlashiga olib keladi. Siyosiy kurash bilan bir vaqtda mafkuraviy
kurash va qarama-qarshilik ham avjiga chiqadi.
1496-1497 yillarda Samarqand taxti uchun Boysung’ur Mirzo, uning ukasi
Sulton Ali Mirzo, akasi Sulton Mas’ud Mirzo, Andijon hokimi Umarshayxning
o’g’li Bobur Mirzolar o’rtasida shiddatli janglar boradi, shahar qamal holatida
qoladi. Og’ir ahqolda qolgan Boysung’ir Mirzo yordam so’rab Shayboniyxonga
murojaat qiladi. Fursatdan foydalangan Shayboniyxon 1497 yilning kuzida
Samarqandga qo’shin tortadi. Biroq ittifoqchilar o’rtasida yuzaga kelgan ziddiyat
tufayli Mirzo Bobur qo’shinlari tomonidan qaytarilgan Shayboniyxon qo’shinlarini
olib ortga qaytadi va Samarqand 1497 yilning noyabr oyida Mirzo Bobur
tomonidan egallanadi. Biroq bu muvaffaqiyat Boburning Farg’onadagi
hokimiyatining zaiflashuviga va hokimiyat uchun kurashlarning yanada
kuchayishiga olib keldi.
Mamlakatda yuzaga kelgan o’zaro ichki kurashlar umumiy holda siyosiy
vaziyatning izdan chiqishi va iqtisodiy hayotning tanazzulga uchrashiga olib keldi.
Bu Movarounnahrdagi hokimiyatni qo’lga kiritishga intilayotgan shayboniyxon
uchun ayni muddao bo’lib, ayrim mahalliy hukmdorlar va din peshvolari ham turli
yo’lar bilan uni qo’llab quvvatlamoqda edilar.
1497–1500 yillar oralig’ida yuz bergan bir necha to’qnashuvlar va
talonchilik yurishlaridan so’ng Shayboniyxon 1500 yilda Samarqandga hujum
6

- Ikkinchi qismi XIX asrning 50-yillaridan - XX asr boshlarigacha bo’lgan
vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrda yaratilgan asarlarda xonlikning chor Rossiyasi
tomonidan bosib olinishi masalalariga keng o’rin berilgan va ularning aksariyatida
“buyuk davlatchilik” shovinizmi xususiyatlari yaqqol sezilib turadi. Shu bilan
birga ayrim rus tarixchilari masalani obyektiv yoritish fikrlarini ham ilgari
suradilar. Ushbu xususiyatlari bilan bu davrda yaratilgan asarlar Qo’qon xonligi
tarixi va uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi masalalarini o’rganishda
nihoyatda katta axamiyatga ega.
II. Ikkinchi davrni Sovet davri (1917-1991 yy) tarixshunosligi tashkil etadi.
Bu davrni tarix faniga va tarixiy tadqiqotlarga bo’lgan yondashuv xususiyatlariga
asoslangan holda uch qismga bo’lish mumkin:
- Birinchi qismini Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridan – XX asrning
50-yillari o’rtalarigacha bo’lgan davr bilan belgilash mumkin. Bu davrda
yaratilgan ilmiy asarlar va tadqiqotlar masalaga qisman obyektiv yondashuvi bilan
xususiyatlanadi.
- Sovet davri tarixshunosligining ikkinchi qismi XX asr 50-yillaridan – 80-
yillarning o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida kommunistik mafkura va sosialistik tuzum
g’oyalari ta’sirida tarixni o’rganishga bir tomonlama, O’rta Osiyo xonliklarining
chor Rossiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishiga “progressiv” jarayon
sifatida, mahalliy xalqlar taraqqiyotida “buyuk rus xalqining roli” ni bo’rttirib
ko’rsatishga moyillik hukm suradi.
- Ikkinchi davrning uchinchi qismi XX asrning 80-yillari o’rtalaridan 90-
yillari boshigacha (“qayta qurish” davri) bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu
davrda asosan o’zbek olimlari tomonidan e’lon qilingan bir qator ilmiy ishlarda va
maqolalarda chor Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi va
mustamlakaga aylantirishi jarayonlarini manbalar va arxiv hujjatlari asosida
haqqoniy va obyektiv yoritishga intilish muhim o’rin egallaydi.
III. Uchinchi davr O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga
kiritganidan (1991 yil 31 avgust) keyingi yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda
32

boshlaydi. Bu yurishda unga ukasi Sulton Maxmud, jiyanlari va amakilari
Ubaydullo Sulton, Hamza Sulton, Mahdi Sulton, Kuchkinchixon,
Suyunchxo’jaxonlar juda katta yordam beradilar.
1500 yilda Samarqandni egallab, keyinchalik uning hukmdori Sulton Alini
qatl ettirgan Shayboniyxonga qarshi Bobur Mirzo o’z qo’shinlari bilan qarshilik
ko’rsatishga harakat qiladi va kuz oylarida Samarqandni egallaydi. Biroq bir necha
qamal va janglarda holdan toygan va og’ir ahvolda qolgan shahar aholisini
qiynamaslik uchun Shayboniyxon bilan olib borilgan muzokaralar va sulh
natijasida shaharni tashlab chiqib ketadi.
Keyingi siyosiy vaziyat asosan Shayboniyxon foydasiga o’zgaradi va u bir
necha yo’nalishda janglar olib borib turli yillarda Movarounnahr va Xurosonning
bir qator viloyatlarini bosib oladi. Jumladan, 1501-1502 yillarda Jizzax, O’ratepa,
Shosh, Shoxruxiya, Sayram, 1504 yilda Hisor, 1505 yilda Urganch va Xorazm,
1507 yilda Xirot va Xuroson bosib olindi.
Shayboniyxonning Xurosonga yurishidan foydalangan qozoq sultonlari
Buxoro va Samarqandga talonchilik yurishi uyushtiradilar, bu esa
Shayboniyxoning 1508-1509 yillarda Dashti Qipchoqqa, qozoq sultonlariga qarshi
yurishga majbur qiladi. Bu yurish natijasida Shayboniyxon Sig’noq, Yassi, Savron
va qozoq sultonlari hududlaridan Qora Abdal yerlarini qaytadan qo’lga kiritadi.
Temuriylar davlatining asosiy viloyatlarini o’z ichiga olgan Movarounnahr
va Xuroson egallagan Shayboniyxon o’zining keyingi harbiy yurishlarini Eronga
qarshi qaratadi.
1509 yilda Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning ichki
viloyatlariga yurish qiladi. 1510 yili Marv yakinidagi Chibukobod mavzesida Eron
shohi Ismoil Safaviyning 70 ming kishilik qo’shiniga qarshi 17 ming askar bilan
jangga kirgan Shayboniyxon qo’shinlari mag’lubiyatga uchratiladi va uning o’zi
jangda o’ldiriladi. Bu mag’lubiyat natijasida Shayboniylar o’zlarining Xurosondagi
va Xorazmdagi mulklaridan mahrum bo’ladilar.
Muhammad Shayboniyxon o’limidan so’ng taxtga Ko’chkinchixon (1510-
1530 yy) o’tirdi. Ayni vaqtda vaziyatdan foydalangan temuriy Bobur mirzo Ismoil
7

J.H.Ismoilova esa XIX asr oxiri - XX asr boshlarida milliy–ozodlik
harakatlarining yangi bosqichga ko’tarilganligi masalalari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib bordi. 45
V.T.Ishquvvatov o’zining “XX asrning II yarmi tarixshunosligida
Qo’qon-Rossiya diplomatik munosabatlari” nomli dissertasiyasida XIX asrning
boshlaridan o’rtalarigacha bo’lgan davr mobaynidagi Qo’qon-Rossiya diplomatik
munosabatlarining tarixshunosligini yoritib berish bilan birga bu sohada bir qator
yangi fikrlar va ma’lumotlarni ham yoritib bera olgan. 46
Mazkur risola muallifi Z.Ilhomov o’zining “Aliquli Amirlashkar va
uning Qo’qon xonligi siyosiy tarixida tutgan o’rni” nomli dissertasiyasi hamda bir
qator ilmiy maqolalarida XIX asrning 50-60 yillarida xonlikdagi harbiy ishlarning
axvoli va xarbiy soxa tarixi, xonlikdagi ichki siyosiy jarayonlar va tashqi
diplomatik aloqalar, chor Rossiyasining mustamlakachilik bosqinchiligiga qarshi
kurashlar tarixini maxalliy tarixchilar tomonidan yozib qoldirilgan birlamchi
manbalar hamda arxiv manbalariga asoslangan holda yoritib bergan. 47
Keltirib o’tilgan asarlar bilan bir qatorda horijlik tarixchi olimlar ham
XIX asr ikkinchi yarmi Qo’qon xonligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi o’zaro
munosabatlar masalasiga to’xtalib o’tganlar. Horij olimlari tomonidan chor
Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklariga qarshi olib borgan harbiy siyosati va ularni
mustamlakaga aylantirishi tarixi masalasida olib borgan tadqiqot ishlari ham
o’rganilayotgan mavzuning tahlilini chuqurroq va kengroq amalga oshirishda katta
ahamiyatga ega. Totalitar tuzum davrida murojaat qilish va o’rganilishi
ta’qiqlangan horij tadqiqotchilarining asarlarida sovet tadqiqotchilari uchun
mumkin bo’lmagan tarixiy tahlilga keng o’rin berilgan hamda tarixiy
45
Исмаилова Ж.Х. Национально - освободительное движения в Туркестане в начале ХХ
века. Автореф. дисс. … докт. ист. наук. – Т., 2002, 27 с.
46
Ишқувватов В.Т. “XX асрнинг II ярми тарихшунослигида Қўқон - Россия дипломатик
муносабатлари”. Тарих фан.ном... диссертацияси. Т.: 2004 й.
47
Илҳомов З.А. Алиқули Амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиёсий ҳаётида тутган ўрни.
Тарих фанлари номзоди … дисс. –Т.: 2004. -160 б ; Яна қаранг: Алиқули Амирлашкар //
Ўзбекистон тарихи. 1999 йил, 3-сон. Б. 25-28 ; Хотираларда жонланган сиймо // Жамият ва
бошқарув. 2000 йил, 1-сон. Б.55-57 ; Амирлашкар дипломатияси. Педагогик таълим //
2001 йил, 4-сон. Б. 49-51 ; Қўқон хонлигида ҳарбий ислоҳотлар Педагогик таълим // 2002
йил, 5-сон. Б. 50-52.
49

1743 yilda Muhammad Hakimbiy vafot etib uning ta’ziyasiga Nodirshoh
ruxsati bilan o’g’li Rahimbiy keladi. Marosimlar tugagach yana Eronga qaytadi.
Biroq, 1745 yilda Buxoro xonligida Abulfayzxonga qarshi qo’zg’olonlar avjiga
chiqqach, Nodirshoh ularni bostirish maqsadida Muhammad Rahimbiyni yuboradi.
U qo’zg’olonlarni bostirgach, Abulfayzxon tomonidan “Amir – ul umaro”
lavozimiga ko’tariladi. Rahimbiyning xonlikdagi nufuzi ortib bordi.
1747 yil yozida Nodirshoh Mashhad yaqinida jiyani Aliqulixon tomonidan
o’ldirildi. Bu vaziyatdan foydalangan Muhammad Rahimbiy Abulfayzxonga qarshi
fitna uyushtirib, uni qatl qildirdi. Biroq mavjud an’analarga asosan u xonlik taxtini
qo’lga kirita olmadi va ashtarxoniylardan Abdulmo’min va Ubaydulla Sultonlar
rasman xon etib e’lon qilindi. Amalda davlat boshlig’i bo’lib qolgan Muhammad
Rahimbiy 1756 yilda ashtarxoniylar sulolasining barcha vakillarini yo’q qilib,
rasman davlat hukmdoriga aylandi. Xonlik rutbasiga rasman erisha olmagan
Rahimbiy amir unvonida davlatni idora qila boshladi va shu vaqtdan boshlab
davlat ham Buxoro amirligi deb yuritila boshlandi, davlat tepasiga yangi sulola –
Mang’itlar sulolasi keldi va 1920 yilgacha hokimiyat tepasida turdi.
Muhammad Rahimbiy eng avvalo davlatning hududiy yaxlitligini saqlab
qolish va ichki siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish maqsadidagi siyosatni yurita
boshladi. Asosini yollanma askarlar (qisman afg’onlar) tashkil etuvchi kuchli
qo’shin yordamida Sharqiy Buxoro, Hisor, Urgut, Panjikent, O’ratepa, Xo’jand,
Miyonko’l atrofida yashovchi xitoy-qipchoqlarni bo’ysundirish uchun bir necha yil
davomida kurash olib borildi.
Muhammad Rahimxon vafot etgach (1758 y), hokimiyat tepasiga
Doniyolbiy keldi. U mahalliy hokimlar isyonidan xavfsirab, o’zi otaliq mansabida
qolgan holda rasmiy hukmdor sifatida taxtga ashtarxoniy Abulfayzxonning
nabirasi Abdulg’ozini o’tkazadi. Biroq bu Doniyolbiyga mamlakat tinchligini
saqlab qolishga imkon bermadi. Qiqa vaqt ichida markaziy hokimiyat zaiflashib
O’ratepa, Jizzax, Xatirchi, Kattaqo’rg’on, Shahrisabz, G’uzor va boshqa bekliklar
hokimiyatga bo’ysunmaslik bilan bir vaqtda unga qarshi kurash ham olib bordilar.
Garchi Doniyolbiy mahalliy hokimlarga qarshi kurashib, ularni bir necha marta
14

olingan hududlarda erkparvar qozoq sultonlaridan biri Kenasari Qosimov chor
qo’shinlariga qarshi ozodlik kurashlari olib boradi.
Bu qo’zg’olonlarni bostirish uchun minglab qurolli kuchlarga ega
bo’lgan general Obruchev, polkovnik Lebedev, Dushikovskiy, podpolkovnik
Gorskiylar hyech qanday natijaga erisha olmadilar. Bunda xulosa chiqargan chor
hukumati bepoyon qozoq dashtlarida ko’plab harbiy qal’alar va istehkomlar
qurishga kirishdi. Natijada XIX asr o’rtalariga kelib Qozog’iston hududlarida 60
ga yaqin harbiy va 100 dan ortiq kichikroq istehkomlar barpo etildi. 9
Bu ishlarning
hammasi kelgusida o’zbek xonliklariga qarshi kurashga puxta tayyorgarlik
ko’rilganligini bildirar edi. Chor Rossiyasining xonliklarga qarshi harbiy
yurishlar i dan dastlabkilaridan biri yuqorida keltirib o’tilganidek , 1839 yilda Xiva
xonligiga qarshi Orenburg general gubernatori graf Perovskiy tomonidan amalga
oshirildi. Keyingi yillarda chor hukumati qo’shinlari xonliklar bilan chegaralarda
kichik-kichik harbiy to’qnashuvlar bilan cheklangan bo’lsalarda, bu hududlarda
o’z harbiy imkoniyatlarini kengaytirish va dastavval Qo’qon xonligiga qarshi
harbiy harakatlarni boshlashni maqsad qilib qo’ygan edilar.
Bu davrda yaratilgan tarixiy asarlar hamda turli elchilik hujjatlari va
ma’lumotlari, axborotnomalarida asosan yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqib
yondashilganligini kuzatish mumkin.
Mustamlaka davri tarixshunosligining ikkinchi davrida , ya’ni XIX asrning
ikkinchi yarmida yaratilgan asarlarda Qo’qon xonligida Minglar sulolasi
hukmronligining so’nggi davrlaridagi ichki va tashqi siyosati, harbiy ahvoli,
xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va tugatilishi voqyealari keng
ma’lumotlar asosida yoritib berilgan. Bu asarlardagi ma’lumotlar voqyealarning
bevosita ishtirokchilari va ayni zamonda yashagan olimlar tomonidan
yoritilganligiga qaramay, ularda Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi
manfaatlariga mos ravishda, buyuk davlatchilik nuqtai nazaridan
yondashilganligini ko’rish mumkin. Masalaga bunday konseptual yondashuvning
asosiy sababi bir tomondan buyuk davlatchilik qarashlari bo’lsa, ikkinchi
9 3
Зияев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т.: Шарқ, 1998.
38

M.N.Galkin, 4
A.Maksheyev 5
hamda A.Nurekin 6
boshqa shu kabi mualliflarning
asarlari va maqolalarini kiritish mumkin.
Bu mualliflar asarlaridagi asosiy xususiyat shundaki, ular rossiyalik
tarixchilar yoki tadqiqotchilar uchun deyarli noma’lum bo’lgan Qo’qon xonligi
haqida, uning aholisi, urf-odatlari, hududlari va chegaralari, harbiy ahvoli, yer osti
boyliklari va iqtisodiy imkoniyatlari, ichki va tashqi savdo munosabatlari va
boshqalar yuzasidan asosan ilk axborotlarni to’plaganlar hamda ma’lumot tarzida
yetkazib berganlar. Shuningdek, bu asarlarda keyingi davrlarda yuzaga kelgan
“buyuk davlatchilik” g’oyalarini bo’rttirib ko’rsatish kabi holatlar sezilmaydi.
Mualliflar xonliklar haqidagi ma’lumotlarning eng mayda tafsilotlarigacha o’ziga
xos ravishda ko’rsatib berishga va uni tahlil qilishga harakat qiladilar, xattoki o’rta
Osiyo cho’llarida qanday zaharli hasharotlar mavjudligi va agarda ular chaqib olsa,
uning zahrini kuchsizlantiruvchi giyohlar va vositalarni ham ko’rsatib o’tishga
harakat qilganlar.
Bunday elchiliklar va josusliklar dastlabki vaqtlarda o’rta Osiyo
xonliklarining barchasi to’g’risida umumiy ma’lumotlarni berishga harakat
qilganlar yoki biror-bir xonlikka yuborilgan elchilar qolgan xonliklar to’g’risida
ham ma’lumotlar to’plashga harakat qilganlar. Bu o’rinda 1820 yilda amalga
oshirilgan kapitan Muravyov boshchiligidagi missiya tomonidan berilgan
ma’lumotlarni keltirib o’tish mumkin. Mazkur missiya vakillari Xiva xonligini
bosib olish Rossiya uchun Buxoro va Hindistonga yo’l ochadi va butun O’rta
Osiyoni Rossiya ta’sirida ushlab turish imkoniyatini beradi degan xulosaga keladi.
Bu xulosalarga tayangan hamda Muravyovning maslahatlariga amal qilgan
Orenburg general-gubernatori, general ad’yutant graf Perovskiy podsho
hukumatining roziligini olib, 1839 yil Xivaga yurish qiladi. Shu yilning 16
fevralida tasdiqlangan rejaga ko’ra Xivagacha bo’lgan 1300 chaqirim masofa uch
4 4
Галкин М.Н. Краткая записка об исторических правах России на кокандские города
Туркестан и Ташкент // Русский вестник. 1856. №5. Туркестанский сборник. Т.6.
5 5
Макшеев А. Показания сибирских казаков Милюшина и Батыришкина, бывших в плену у
кокандцев с 1849 по 1852 гг. // Вестник Русского Географического общества. –Ч.17 ( II ). –С.-
Пб. –1856. С.20-32.
6 6
А.Нурекин. Очерки истории Коканда с 1841 по 1864 гг. // Туркестанские ведомости. 1871,
сентябрь.
34

tomonidan bosib olinishi” mavzusidagi ilmiy anjuman masalaga tubdan yangicha
yondashuvga asos yaratdi. Buni o’sha yillardayoq olim tomonidan e’lon qilingan
bir qancha maqolalarda ham kuzatish mumkin. 34
H.Bobobekov ham o’zining bir qator ilmiy maqolalarida chor
Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi masalasiga doir dolzarb masalalarni
ko’tarib chiqadi. 35
“Qayta qurish” siyosati davom etib turgan 1989 yildayoq u
o’zining “Rossiya o’rta Osiyoni bosib olganmi?” hamda “O’rta Osiyo Rossiyaga
qo’shib olinganmi?” nomli ikki maqolasida arxiv hujjatlari va ayrim mahalliy
tarixchilar asarlari asosida O’rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan
harbiy zo’ravonlik va bosqinchilik yurishlari orqali bosib olganligini ko’rsatib
berdi. 36
H.Bobobekov o’zining bu ilmiy qarashlarini “Narodn ы ye dvijeniya v
Kokandskom xanstve i ix sosialno-ekonomicheskiye predpos ы lki” nomli
monografiyasida ham davom ettirdi.
Ushbu olimlarning bu yillarda yaratgan ilmiy xulosalari haqli ravishda shu
vaqtgacha O’zbekiston tarixiga nisbatan hukm surgan mafkuraviy tazyiqni ro’yi-
rost ochib tashladi va tarixni obyektiv va xolislik nuqtai nazaridan o’rganishga
bo’lgan munosabatning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi.
Qo’qon xonligi tarixi tarixshunosligining u chinchi asosiy davri O’zbekiston
Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan (1991 yil 31 avgust) keyingi
yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda amalga oshirilgan va bugungi kunda olib
borilayotgan tadqiqotlar o’zining xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va tarixiy
muammolar yechimiga obyektiv yondashuvi jihatlari bilan xususiyatlanadi.
Mustaqillik davri tarixshunosligini ikki qismga ajratish mumkin:
Birinchi qismi – 1991 yil 31 avgust - 1998 yil 28 iyun .
O’zbekiston Respublikasi o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach, barcha
sohalarda bo’lgani kabi, tarix fani sohasida ham yangilanishlar amalga oshirila
boshlandi. Tarixiy tadqiqotlarda O’zbekiston tarixini ilmiy jihatdan obyektiv
34
Зияев Х.З. “К истории завоевания узбекских ханств”. // Общественные науки в
Узбекистане. 1990г. №2; “Завоевания Бухарского и Хивинского ханств”. // Общественные
науки в Узбекистане. 1990 г. №8.
35
Бобобеков Ҳ.Н. Россия Ўрта Осиёни босиб олганми? // “Фан ва турмуш”, 1989, 8-сон; Ўрта
Осиё Россияга қўшиб олинганми? // “Фан ва турмуш”, 1989, 10-сон.
36
Ўша жойда.
46

qoladi. Bu vaziyatda Shahrisabz va Kitob hokimlari o’z mulklarini mustaqil deb
e’lon qiladilar. Amir Nasrulloh mamlakatning hududiy yaxlitligini tiklash
maqsadida shafqatsiz kurash olib boradi va 1856 yilga kelibgina o’z maqsadiga
erishadi.
Ayni vaqtda Xiva xonligi va Qo’qon xonliklari bilan ham kurash olib borgan
amir Nasrulloh 1842 yil Qo’qon xonligini bosib olishga va xon Sulton
Maxmudxon hamda Muhammad Alixonlarni qatl ettirishga erishadi.
Keyingi yillarda davlatni boshqargan amir Sayyid Muzaffar (1860-1885 yy),
amir Sayyid Abdulahadxon (1885 – 1910) va amir Sayyid Olimxon (1910 – 1920)
lar hukmronligi davrida Qo’qon xonligi, Xiva xonligi bilan tashqi nizolar davom
etib turdi. Bu davrda ayniqsa Rossiya imperiyasi bilan tashqi siyosiy munosabatlar
keskinlashdi va bir necha marta Jizzaxda, Erjarda, Cho’ponotada, Zirabuloqda
bo’lib o’tgan to’qnashuvlardan so’ng 1868 yilda Buxoro amirligi Rossiya
imperiyasi tomonidan harbiy yo’l bilan bosib olindi va qaram davlatga aylantirildi.
1917 yilga kelib Rossiyada imperator boshqaruvi ag’darilib, siyosiy
jarayonlar natijasida hokimiyatning bolsheviklar tomonidan egallanishi Buxoro
amirligiga ham ta’sir ko’rsatdi va 1920 yilda amirlik rasman tugatildi.
Bu vaqtda Buxoro amirligi hududlari 200 ming kvadrat kilometrni tashkil
etib, chegaralari janubda Amudaryoning so’l qirg’og’idan Sirdaryogacha, sharqda
Pomir tog’laridan g’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bo’lgan hududni
egallagan edi. Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanib,
Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh,
Kofarnihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, shuningdek,
Turkmaniston hududiga kirgan Murg’ob daryosi vohalaridagi yerlar ham Buxoro
amirligiga qarar edi.
XIX asr oxirlari – XX asr boshlariga kelib Buxoro amirligida 2 millionga
yaqin aholi mavjud bo’lib, Zarafshon vodiysida 300 – 350 ming, Qashqadaryo
vohasida – 500 ming, Surxandaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxoroda 500
ming aholi yashar edi. Amirlikning yirik shaharlari Buxoroda 60 ming,
Samarqandda 50 mingga yaqin aholi istiqomat qilardi.
16

Kirish
Mustaqillik yillarida O’ zbekiston tarixi har tomonlama xolis va ilmiy
yoritila boshlandi. Ayniqsa, o’ zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon sivilizasiyasi
taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o’ rnini yoritishga katta e’tibor berilmoqda.
Shubhasiz, o’ zbek davlatchiligi an’analarining shakllanishida va taraqqiy etishida
muhim o’ rin tutgan davrlardan biri o’zbek xonliklari davri hisoblanadi. G’arb
Kaspiy dengizigacha, janubda Sharqiy Eron va Afg’oniston, shimol va sharqda
Rossiya imperiyasi hamda Sharqiy Turkiston, Xitoy bilan savdo va diplomatik
aloqalar olib borishda qulay geopolitik afzalliklarga ega bo’lgan xonliklar
Markaziy Osiyo davlatlari orasida qulay geopolitik mavqyega ega edi.
XVI asr boshlariga kelib, temuriylardan so’ng shakllangan Shayboniylar
sulolasi Movarounnahr, Xuroson va va Xorazmda o’z hukmronligini o’rnatgan
bo’lsa, qisqa vaqtda u ikki qismga – Buxoro va Xiva xonliklariga, XVIII asrning
boshlariga kelib esa uchinchi davlatga, ya’ni Qo’qon xonligiga ajraladi. Shu tariqa
avval yagona davlat bo’lgan hududda uch xonlik – Buxoro (1510-1920 yy), Xiva
(1911-1920 yy) va Qo’qon (1709-1876 yy) yuzaga keladi.
Xonliklarning o’zaro va tashqi davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy va boshqa
sohalardagi aloqalari turli davrlarda turlilik kasb etib, murkkablashib boradi.
Ayniqsa, XIX asrning o’rtalariga kelib, xonliklarga nisbatan tashqi xavf – Rossiya
imperiyasining bosqinchilik xavfi kuchayib boradi. Bir tomondan xonliklarning
ichki nizolar oqibatida siyosiy inqirozga yuz tutishi, ikkinchi tomondan Rossiya
imperiyasining xonliklar hududlariga harbiy bosqinchilik yurishlarining
kuchaytirilishi umumiy ahvolning yanada murakkablashuviga olib keldi. Bu holat
nafaqat o’z vaqtida jahon siyosatchilarining diqqatini, balki ko’plab
tarixchilarining diqqatini ham o’ziga jalb etadi. Xonliklarning ichki hayoti va
tashqi siyosatdagi o’rni va faoliyati yuzasidan ko’plab asarlar yaratiladi,
tadqiqotlar amalga oshiriladi.
Turli yillarda yaratilgan tarixiy asarlarda Buxoro, Xiva va Qo’qon
xonliklarining ana shu davrlardagi tarixini, jumladan siyosiy va iqtisodiy, ijtimoiy
hayotini yoritib berishga katta e’tibor berilgan. Biroq bu vaqtgacha yaratilgan
2

“Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash” 40
asari keyingi
yillarda nashr etilgan ishlar orasida o’zining mukammalligi bilan alohida o’rin
tutadi. Asarda Rossiya imperiyasining O’rta Osiyo xonliklariga harbiy yurishlari,
mustamlakachilikning o’rnatilishi va uning mohiyati, milliy istiqlol uchun
kurashgan vatanparvarlar, jumladan Aliquli Amirlashkar faoliyatiga ham keng
o’rin ajratadi.
H.Bobobekov o’z ilmiy tadqiqot ishlarida XIX asr ikkinchi yarmida
Qo’qon xonligida yuz bergan milliy ozodlik harakatlari va ularning sabablari va
natijalarini yoritishga xarakat qilgan. 41
Sh.H.Vohidov o’z ilmiy tadqiqot ishida Qo’qon xonligi tarixshunoslik
maktabining shakllanishi va xususiyatlari hamda manbalar tahliliga boshqa
tadqiqotchilarga nisbatan kengroq to’xtalib o’tadi. 42
G’.Ahmadjonovning “Rossiyskaya imperiya v Sentralnoy Azii” nomli
monografiyasi chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini mustamlakaga
aylantirishi va imperiyaning Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati
tarixining tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lib, bu sohada tadqiqot olib borgan
bir qator olimlarning ilmiy xulosalari tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tahlil
etilgan. 43

N.A.Abduraximova va G.Rustamovalar tomonidan chop etilgan
“Kolonialnaya sistema vlasti v Turkestane vo vtoroy polovine XIX – I chetverti
XX veka” nomli monografiyasida chor Rossiyasining Turkiston o’lkasida olib
borgan mustamlaka siyosati va boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlari yoritib
berilgan. 44

40
Зиёев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т.: “Шарқ”.
1998.
41
Бобобеков Ҳ. ва бошқ. Ўзбекистон тарихи. қисқача маълумотнома. Т.: “Шарқ”, 2000. 160–
163–б.
42
Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида тарихнависликнинг
ривожланиши. Тарих фанлари докт... диссертация, 1998; Қаранг: Муҳаммад Юнус Тоиб.
Тарихи Алиқули Амирлашкар. // Шарқ юлдузи. 1996 йил. 1-2 –сон; Аваз Муҳаммад Аттор
Ҳўқандий. Тарихи жаҳоннамойи // Шарқ юлдузи. 1998 йил. 6–сон; Қўқон хонлиги ва Бухоро
амирлигида унвон ва мансаблар. Т.: “Фан”, 1996. 49 бет.
43
Ахмеджанов Г.А. Российская империя в центральной Азии (история и историография
колониальной политики царизма в Туркестане). – Т.: Фан, 1995. – 218 с.
44
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй
половине XIX – I четвертьи ХХ века. Т.: “Университет”, -1999, -162 стр.
48

ashtarxoniylarning eng so’nggi vakili Ubaydullaxon (1702-1711 yy) edi. U
vaziyatni tinch yo’l bilan, iqtisodiy choralar yordamida amalga oshirish siyosatini
qo’lladi va 1708 yilda pul islohoti o’tkazdi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad
bebosh o’zbek amirlarining iqtisodiy erkinligini cheklash va shu yo’l bilan ularni
hokimiyatga bo’ysundirish, ayni vaqtda esa mamlakat xazinasini ham to’ldirish
edi. Biroq bu islohot ko’zlangan natijani bermadi va aksincha markaziy
hokimiyatdan norozilik va boshboshdoqlik yanada avjga chiqdi. Ko’pgina
mahalliy hukmdorlar va din ulamolari o’zlari egallab turgan mulklarini mustaqil
deb e’lon qilish yo’lini tutdilar. Bularning orasida eng jiddiy voqyea Farg’ona
vodiysining xonlik tarkibidan chiqishi va o’zini mustaqil deb e’lon (1709 y) qilishi
bo’ldi. Ashtarxoniylarning so’nggi xoni Abulfayzxon ham mamlakatdagi ichki
siyosiy vaziyatni yo’lga sola olmadi. Abulfayzxon hukmronligi yillarida (1711-
1747 yy) ichki siyosiy vaziyatning keskinligi saqlanib qolishi bilan birga tashqi
dushmanlarning ham davlat mustaqilligiga tajovuzi kuchayib bordi.
Buxoroning o’zida markaziy hokimiyat amalda bir guruh o’zbek urug’lari
amirlari, xususan Javshin qalmiq, Ma’sumbiy otaliq, Hakimbiy otaliq qo’liga o’tib
qolgan edi. Buxoroda katta mavqyega ega Hakimbiy otaliq mang’it bilan
dushmanlik kayfiyatida bo’lgan Shahrisabz mulki hokimi Ibrohim miroxur
kenagas 1716 va 1719 yillarda Buxoro va Qarshiga hujum uyushtirdi. Bu
to’qnashuvlar Ibrohim kenagasga muvaffaqiyat keltirmagandan so’ng u Niyoz hoja
qatag’on, Qoplonbiy qipchoq, Avazbiy to’qsoba kabilar bilan birlashib, 1722 yilda
Xiva shayboniylari xonadoniga mansub Rajab sultonni Samarqandda xon etib
ko’tardilar. Bu xonlik mustaqil holda 1730-31 yillargacha hukm surdi. Ayni vaqtda
qozoq sultonlari ham Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga bir necha marta (1723-
1729 yy) bosqinchilik hujumlari uyushtirdilar.
Buxoro xonligining ichki siyosiy hayotini diqqat bilan kuzatib turgan
eronliklar XVIII asrning 30-yillarida xonlikka tajovuz qila boshlaydilar. Eron
shohi Nodirshoh va uning o’g’li Rizoquli boshchiligidagi Eron qo’shinlarining
1736 va 1740 yillarda amalga oshirgan bosqinchiligi natijasida Buxoro xonligi
qisqa vaqt Eron ta’siriga tushib qoladi. Vaziyatdan foydalangan mang’it amirlari
12

ravishda o’rganish, tarixiylikka va xolislikka rioya etish shakllanib bordi. Bunda
manbalarga va tarixiy hujjatlarga asoslangan holda tarixni yoritishga bo’lgan
e’tibor birinchi o’ringa ko’tarila boshlandi. Biroq, tarixni har tomonlama
mukammal ravishda tadqiq etish borasida kamchiliklar ko’zga tashlana boshlandi.
Mustaqillik davri tarixshunosligining ikkinchi qismi – ya’ni 1998 yil 28
iyundan boshlab tarixni o’rganishga bo’lgan munosabat mazmun va mohiyat
jihatdan tubdan yangilanish bosqichiga ko’tarildi. Bunda O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimovning tarixchi olimlar bilan uchrashuvi hamda O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’risidagi farmoni katta ahamiyat kasb etdi. 37

-“ Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib
bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana
shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor
qurollantirish zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu
fikr, ana shu maqsad bo’lmasa, ularning sariq chaqalik ahamiyati yo’q ”,- degan
so’zlari bilan Prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va
haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo’ydi. 38
Bu bilan tarixni o’rganishning
mazmun jihatdan yangi bosqichga ko’tarilishiga yo’l ochib berildi. Shu nuqtai-
nazardan 1998 yildan boshlab bugungi kungacha yaratilgan ilmiy asarlar, risolalar
hamda ilmiy tadqiqot ishlarida tarixni o’rganishning yuqorida ko’rsatib o’tilgan
jihatlariga katta e’tibor berilmoqda.
Mustaqillik yillarida H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov,
G’.Ahmadjonov, N.A.Abduraximova va boshqalar tomonidan Qo’qon xonligi va
Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi tarixiga bag’ishlangan bir qancha ilmiy
tadqiqot ishlari
amalga oshirildi va asarlar yaratildi. 39
H.Z.Ziyoyevning
37
Халқ сўзи. 1998 йил 28 июнь.
38
Тарихий хотирасиз келажак йўқ. 24-25 – бб.
39
Зиёев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т.: “Шарқ”,
1998. Бабабеков Х.Н. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально –
экономические и политические предпосылки ( XVIII – XIX вв). Дисс. на соис. уч. степени
докт. ист. наук. - Т.: - 1991. 302 стр. Воҳидов Ш.Ҳ. XIX – ХХ аср бошларида Қўқон хонлигида
тарихнависликнинг ривожланиши. Тарих фанлари докт. илм. дар. олиш учун ёзилган
диссертация. 1998 й. - 240 бет.
47

bo’ysundirishga erishsada, biroq mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy parokandalikni
bartaraf eta olmadi. Oqibatda 1785 yilda taxtdan voz kechib, o’g’li Shohmurodga
topshirishga majbur bo’ldi. Abulg’ozini taxtdan tushirgan Shohmurod 1785 – 1800
yy) amir sifatida davlatni boshqardi.
Amir Shohmurod davrida Buxoro amirligida markazlashish jarayonlari
qaytadan yuzaga keldi. Bu esa o’z navbatida siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning
ta’minlanishi uchun asos bo’ldi. Markaziy hokimiyat mustahkamlandi, siyosiy va
iqtisodiy sohada, soliqlar borasida bir qator islohotlar o’tkazildi.
Amir Shohmurod vafotidan so’ng taxtga o’g’li Haydar (1800–1825 yy)
o’tirdi. U ham hukmronligining dastlabki vaqtlaridanoq markaziy hokimiyatni
kuchaytirishga kirishadi. Bu vaqtda buxoro amirligi Zarafshon va Qashqadaryo
vohalari, hozirgi Turkmanistonning sharqiy qismi, Marv, Hisor, Xo’jand, O’ratepa,
Panjikent, Urgut va shimoliy-sharqda Turkistongacha bo’lgan hududlar ustidan
hukmronlik qilar edi.
Amir Haydar ichki vaziyatni barqarorlashtirish bilan birga Xiva hamda
Qo’qon xonliklari bilan ham hududiy nizolarni bartaraf etishga majbur bo’ldi.
1804 va 1818 – 1819 yillarda Xiva xonligi bilan urush olib borgan bo’lsa, Qo’qon
xonligi bilan harbiy to’nashuvlar uzoq davom etdi. Ikki davlat chegaralari bo’ylab
joylashgan Jizzax va O’ratepa bir necha bor qo’ldan-qo’lga o’tib turgan bo’lsa,
ayni vaqtda Toshkent, Turkiston, Xo’jand uchun ham shiddatli janglar olib borildi.
Qo’qon xoni Umarxon bilan tuzilgan sulh ham ikki o’rtadagi urush harakatlarni
to’xtatib qola olmadi. Ayni vaqtda markaziy hokimiyatga bo’ysunishni istamagan
Shahrisabz hokimlari ham uzoq vaqt Amir Haydarga qarshi kurash olib bordilar.
Ularning qarshiligi amir Nasrullo hukmronligi yillarida ham davom etdi. Shunga
qaramay amir Haydar o’zidan avvalgi amirlarga nisbatan boshqaruvda qat’iy
siyosat olib bordi va ma’lum darajada davlatning siyosiy va iqtisodiy
barqarorlashuviga erisha oldi.
Amir Haydar vafotidan so’ng (1826 y) birin-ketin taxtga o’tirgan o’g’illari
Husayn (2 oy) va Umar (4 oy) o’z birodarlari Nasrulloh tomonidan qatl ettiriladi
va amalda buxoroning yagona hukmdori Nasrulloxon (1826-1860 yy) bo’lib
15

1611 yilda Imomqulixon va Valimuhammad o’rtasida bo’lib o’tgan jang
natijasida Valimuhammad mag’lubiyatga uchrab, Eronga qochishga majbur
bo’ladi. Taxtni Imomqulixon (1611-1642 yy) egallaydi. Ko’p o’tmay shoh Abbos
qo’shinlari yordamida taxtni qaytarib olish uchun jang boshlagan Valimuhammad
yana jangda yengiladi va asir olinib, qatl (1611 y) etiladi.
Imomqulixon hukmronligi davrida xonlikning Xurosondagi janubiy
sarhadlari davlat tarkibidan chiqib ketdi, shunga qaramasdan yangi xon ichki
siyosiy beqarorlikni bartaraf etish va mamlakat sarhadlarini shimoliy-sharqqa
tomon kengaytirib borishga katta e’tibor qaratdi, Toshkent va uning atroflari
xonlikka bo’ysundirildi. 1612 yil Imomqulixon Toshkentni egallab, o’g’li
Iskandar sultonni hokim etib tayinladi, biroq shahar aholisi uning nojo’ya hatti-
harakatlaridan norozi bo’lib isyon ko’tardi va uni o’ldirdi. Bundan g’azablangan
Imomqulixon Buxoro, Balx va Badaxshon viloyatlaridan qo’shin yig’ib kelib
Toshkent aholisini qirg’in qilgan.
Imomqulixon mamlakatdagi siyosiy vaziyatni izga solgach, tashqi siyosatga
ham katta e’tibor bilan qaradi. Uning hukmronligi davrida Hindiston, Eron,
Rossiya davlatlari bilan elchiliklar amalga oshirildi.
1642 yilda sog’lig’i yomonlashganligi tufayli taxtni ukasi
Nadrmuhammadga topshiradi va o’zi haj safariga jo’naydi va safarda vafot etadi.
Keyingi yillarda hukmronlik qilgan Nadrmuhammad (1642-1645 yy),
Abdulazizxon (1645-1681 yy), Subxonqulixon (1681-1702 yy) hukmronligi
davrida ichki siyosiy vaziyat yanada keskinlashib bordi. Ichki kurashlar bilan bir
qatorda Xiva xonligi, qozoq sultonlari va Eronga qarshi bir necha marotaba harbiy
to’qnashuvlar yuz berdi. Ayni vaqtda shayboniy Abdullaxon II hukmronligi
yillarida katta mavqyega erishib olgan Jo’ybor hojalari va boshqa din
peshvolarining mamlakat siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi. XVIII asr
boshlariga kelib, mamlakatdagi siyosiy vaziyat yanada keskinlashdi, urug’ va
qabila boshliqlari birga mahalliy hukmdorlarning o’zboshimchaligi va markaziy
hokimiyatga bo’ysunishdan bosh tortishi holatlari avj oldi, mamlakat siyosiy
inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Bu holatni bartaraf etish uchun kurashgan
11

keskinlikning kelib chiqishidagi asosiy omillardan biri bo’lib qoldi. Bunga
qarshilik ko’rsatishga uringan Sheralixon esa 1845 yilda saroy fitnalari oqibatida
o’ldirildi.
XIX asr 50-yillari xonlikdagi ichki siyosiy bo’hronlar eng kuchaygan
jarayonlar bilan boshlandi. Birinchidan, Sayyid Muhammad Xudoyorxon 1844
yildan buyon taxtga egalik qilib kelayotgan bo’lishiga qaramay, hukmdorlik
jilovini to’lalagicha o’z qo’liga ololmagan edi. Dastlabki yillarda Musulmonqul
mingboshi va qipchoq amaldorlarining saroydagi kuchli ta’siri bunga yo’l
bermagan bo’lsa, keyingi yillarda o’zaro taxt talashishlar bu imkoniyatlarni yo’qqa
chiqargan edi. Bu holni uning hukmronlik yillarida xonlikning turli hududlarida
ro’y bergan qo’zg’olonlar, norozilik harakatlarida ham kuzatish mumkin edi.
Ikkinchidan, 50-yillarga kelib, Rossiya imperiyasining bosqinchilik
yurishlariga qarshi kurashga ham yetarli e’tibor berilmaganligi va siyosiy ojizlik
bosqinchilikning kengayib ketishi va jiddiy tus olishiga, pirovard natijada esa
xonlikning halokatga uchrashiga olib kelgan edi.
Xudoyorxon hukmronligi yillarida yuzaga kelgan sharoitda boshboshdoqlik,
taxtga bo’ysunmaslik va markaziy hokimiyatga itoatsizlik kuchayib ketdi.
Musulmonqulning o’limi va qipchoqlarning qirg’in qilinishi bilan vaziyat bir
muncha ijobiy tus olgandek bo’ldi, biroq, bir tomondan ichki kurashlar va ikkinchi
tomondan chor Rossiyasining harbiy tajovuzlari tufayli xalqning iqtisodiy ahvoli
og’irlashdi va bu eng birinchi navbatda Xudoyorxondan umumiy norozilikning
kuchayishiga sabab bo’ldi. Shunday norozilik harakatlaridan biri 1858 yil
Toshkent bekligiga qarashli hududlarda bo’lib o’tgan edi.
Bu vaqtda Buxoro amiri Nasrullo O’ratepani qamal qilib, qo’qonliklarni
mag’lubiyatga uchratadi va Ho’jandga yurish qiladi. Biroq, amirning yurishi
shahar hokimi Yoqubbek Badavlat tomonidan to’xtatiladi va amir chekinishga
majbur bo’ladi.
Bu voqyealardan so’ng Mallabek xonning akasi sifatida eng nufuzli
amaldorlardan Mirzo Ahmad qo’shbegi va Do’stmuhammad dasturxonchilarni
Xudoyorxonning yurt va fuqaro holidan bexabar va g’ofil bo’lishida asosiy
26

bosib olish kerak” – mazmunidagi bosqinchilik ruhi yaqqol namoyon bo’lib turgan
xulosalarni chiqaradi.
Yuqoridagi kabi missiyalar va ekspedisiyalar, elchiliklar yordamida
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklari to’g’risida ko’plab qimmatli
ma’lumotlarga ega bo’ldi. Podsho hukumati xonliklar orasida birlikning yo’qligi,
ular o’rtasida davom etib turgan qonli nizolardan foydalanib tezroq xonliklarni
bosib olish rejasini ishlab chiqa boshladi va ularni amalga oshirishni eng tajribali
generallariga topshirdi.
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va uning
bitmas tuganmas boyliklariga egalik qilishni bir asrlar avval o’z oldiga maqsad
qilib qo’ygan edi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun amaliy harakatlar Petr I
davridayoq boshlangan edi. Bir necha bor amalga oshirilgan elchilik va josuslik
ma’lumotlariga tayangan holda Petr I O’rta Osiyoni qo’lga kiritish uchun dastlab
qozoq juzlarini bo’ysundirish va ulardan keyinchalik vosita sifatida foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Degan fikrni ilgari surgan edi. Turli yo’llar bilan qozoq
yerlariga kirib kelgan ruslar birin-ketin zabt etilgan yerlarda harbiy qal’alar va
istehkomlar ko’ra boshladi. 1717 yilda qurilgan Omsk, 1718 yilda qurilgan
Semipalatinsk, 1720 yilda qurilgan Ust-Kamenogorsk, 1735 yil qurilgan Orenburg
qal’alari kabi mustahkam harbiy istehkomlar Rossiya podshosining bu yerdagi
harbiy hukmronligi hali uzoq davom etishi va ular faqatgina qo’lga kiritgan yerlar
bilan qanoatlanib qolmasliklarni bildirardi. 1731-1740 yillar davomida Katta va
Kichik qozoq juzlarining Rossiya tobeligiga o’tish i imperiyaning O’rta Osiyoning
ichki hududlariga bostirib kirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi. 8
Yuqoridagi hududlarni qo’lga kiritganlaridan so’ng, Rossiya davlati chegaralari
bevosita o’zbek xonliklari chegaralari bilan tutashib qolgan edi. Biroq Yevropada
yuzaga kelgan siyosiy vaziyat va tashqi davlatlari bilan harbiy harakatlarning olib
borilishi Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklariga qarshi qaratilgan harbiy
harakatlarini yana bir asr kechiktirishga majbur qildi. Bu davr mobaynida bosib
8
Зияев Ҳ.З. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т.: Шарқ, 1998.
37

X ulosa
Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX asrning o’rtalaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik
tarixi bo’yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy
tadqiqotlarning salohiyati juda katta. O’tgan bir yarim asr mobaynida xonlik
tarixini o’rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda (XX
asrning 50-80 yillarida) tarixiy jarayonlar va tarixiy voqyelikni obyektiv
baholamaslik holatlariga yo’l qo’yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday
munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab
etadi.
Shundan kelib chiqqan holda XIX asrning 30-yillaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelayotgan Qo’qon xonligi
tarixining o’rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning yo’nalishi, davr va boshqa
xususiyatlariga ko’ra bir necha guruhga bo’lib ko’rib chiqish talab etiladi.
Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslik nuqtai-nazaridan davrlashtirishning
quyidagicha an’anasi bugungi kunda asosiy hisoblanadi:
- Birinchi davr - XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning boshlarigacha;
- Ikkinchi davr - Sovet davri tarixshunosligi (1917-1991 yy);
- Uchinchi davr - O’ zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo’lga
kiritganidan keyingi yillar (1991 yil 31 avgustdan bugungi kunlargacha)ni o’z
ichiga oladi.
Tarixshunoslikning bu tarzdagi davrlashtirilishi natijasida aksariyat
hollarda har bir davrga umumiy tarzda yondashilgan va ayni vaqtda tarixiy asarlar
va tarixiy voqyealarning tahlili amalga oshirilgan. Biroq tarixiy asarlar va ularda
voqyealarning yoritilishiga bo’lgan munosabatning xususiyatlariga qarab bu
davrlarning har birini alohida yana kichik davrlarga yoki guruhlarga ajratib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunda tarixiy tadqiqotlarning masalaga konseptual
– metodologik yondashuv xususiyatlariga ko’ra quyidagi davrlarga bo’lib
o’rganishni tavsiya etish mumkin:
52

qalmiqlarning ham ko’plab hujumlari xonlikdagi vaziyatning keskinligining asosiy
sabablaridan edi.
Shuningdek, 1714-1717 yillarda podsho Petr I tomonidan xonlikka qarshi
uyushtirilgan knyaz Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy ekspedisiya ham
xonlikdagi hokimiyatni yo’q qilish va xonlikni imperiyaga bo’ysundirish
maqsadini ko’zlagan edi. Garchi mazkur bosqinchilik Sherg’ozixon tomonidan
bartaraf etilgan bo’lsada, Rossiya imperiyasi tomonidan xonlik uchun endi doimiy
xavf yuzaga kelgan edi.
Bundan tashqari Buxoro xoni Abulfayzxon tomonidan orol o’zbeklarining
markaziy hokimiyatga qarshi qo’yilishi, ma’lum bir vaqt Xivada qozoq sultonlari
hokimiyatining o’rnatilishi (1728-1740 yy), 1740 yilda Eron shohi Nodirshohning
xonilikni bosib olishi ham Xiva xonligi O’rta Osiyodagi qolgan ikki xonlikka
nisbatan eng keskin vaziyatlar girdobiga tortilganligi va murakkab jarayonlarni
boshidan kechirganligidan dalolat beradi.
1740 yilda Eron shohi Nodirshoh Xiva xonligini bo’ysundiradi, Elbarsxon
o’ldiriladi, hokimiyatni egallash uchun harakat qilgan qozoq xoni Abulxayrxon
eronliklarga qarshi kurasha olmaydi. Eronliklarning bu yerdagi noibi xonlikning
shimoliy hududlariga ta’sir o’tkaza olmasdi, bu yerda hokimiyatni qo’lga olgan
qozoq sultonlaridan Abulxayrxonning o’g’li Nurali 1741 yilda eronliklarga qarshi
kurash boshlab, Xivani qamal qiladi. Xivaliklar Eron noibini o’ldiradilar va
eronliklarni qirib tashlab, shaxarni egallaydilar, taxt Nurali ixtiyoriga o’tadi. Biroq
Nodirshoh va uning bu vaqtda Marvda turgan o’g’li Nasrullolarning ta’siri bilan
taxtga Elbarsning Arab Muhammad xon etib tayinlanadi. XVIII asrning 60 –
yillariga qadar ichki kurashlar, shuningdek Buxoro va Eronning ta’siri bilan Xiva
xonligida bir necha almashadi, ichki siyosiy vaziyata beqarorlashadi, alohida
mulklarning mustaqilligi ortib boradi. Ana shunday bir vaziyatda 1663 yilda
Xivada hokimiyat tepasiga qo’ng’irot urug’iga mansub inoqlardan Muhammad
Amin inoq keladi va amalda barcha hokimiyatni o’z qo’liga oladi. U XVIII asrning
60-70 yillarida Buxordan bo’lgan tavovuzlarni va turkmanlarning hujumlarini
bartaraf etgandan so’ng mavqyei yanada ortadi va bir qator urug’larni o’ziga
22

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………………2
I. bob. O’rta osiyo xonliklari tarixining qisqacha tavsifi ………………………..5
1.1. Shayboniylar Sulolasi Davrida Buxoro Xonligi 1510-1601 yy …………….….5
1.2. Ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi davrida Buxoro xonligi 1601-1753 yy ….....8
1.3. Mang’itlar sulolasi davrida Buxoro amirligi 1753-1920 yy …………………..13
II.bobo.Xiva xonligi davlatchiligi 1511-1920 yy ………………………….….…18
2.1. Qo’qon xonligi davlatchiligi 1709-1876 yy ………………….…………….…18
2.2. Qo’qon xonligi tarixshunosligining ayrim masalalari ……………………..….30
Xulosa………………………………………………………………………….…52
Foydalanilgan adabiyot………………………………………………………....55
1

munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab
etadi.
Shundan kelib chiqqan holda XIX asrning 30-yillaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelayotgan Qo’qon xonligi
tarixining o’rganilishini mavjud ilmiy tadqiqotlarning yo’nalishi, davr va boshqa
xususiyatlariga ko’ra bir necha guruhga bo’lib ko’rib chiqish talab etiladi.
Qo’qon xonligi tarixini tarixshunoslik nuqtai-nazaridan davrlashtirishning
quyidagicha an’anasi bugungi kunda asosiy hisoblanadi:
Birinchi davr - XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning boshlarigacha;
Ikkinchi davr - Sovet davri tarixshunosligi (1917-1991 yy);
Uchinchi davr - O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo’lga
kiritganidan keyingi yillar (1991 yil 31 avgustdan bugungi kunlargacha)ni o’z
ichiga oladi.
Tarixshunoslikning bu tarzdagi davrlashtirilishi natijasida aksariyat
hollarda har bir davrga umumiy tarzda yondashilgan va ayni vaqtda tarixiy asarlar
va tarixiy voqyealarning tahlili amalga oshirilgan. Biroq tarixiy asarlar va ularda
voqyealarning yoritilishiga bo’lgan munosabatning xususiyatlariga qarab bu
davrlarning har birini alohida yana kichik davrlarga yoki guruhlarga ajratib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Bunda tarixiy tadqiqotlarning masalaga konseptual
– metodologik yondashuv xususiyatlariga ko’ra quyidagi davrlarga bo’lib
o’rganishni tavsiya etish mumkin:
XIX asrning 30-yillaridan – XX asrning boshlarigacha bo’lgan birinchi
davrni ikki qismga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi XIX asrning 30-50 yillarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga
olib, bu vaqtda Qo’qon xonligi tarixi masalalariga bag’ishlangan ishlarda asosan
xonlikning ichki siyosati, ijtimoiy va iqtisodiy hayot masalalari yoritilgan
ma’lumotlarni ko’rish mumkin. Bu ma’lumotlar xonlik hayotini aks ettirish bilan
birga keyinchalik uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olnishida podsho armiyasi
harbiylari uchun qo’llanma-ma’lumotnoma vazifalarini ham bajargan. Bu
ma’lumotlar va asarlar o’zining ma’lum daraja obyektivligi bilan xususiyatlanadi.
31

sifatida, mahalliy xalqlar taraqqiyotida “buyuk rus xalqining roli”ni bo’rttirib
ko’rsatishga moyillik hukm suradi.
- Ikkinchi davrning uchinchi qismi XX asrning 80-yillari o’rtalaridan 90-
yillari boshigacha (“qayta qurish” davri) bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu
davrda asosan o’zbek olimlari tomonidan e’lon qilingan bir qator ilmiy ishlarda va
maqolalarda chor Rossiyasi tomonidan O’ rta Osiyo xonliklarining, jumladan
Qo’qon xonligining bosib olinishi va mustamlakaga aylantirilishi jarayonlarini
manbalar va arxiv hujjatlari asosida haqqoniy va obyektiv yoritishga intilish
muhim o’rin egallaydi.
III. Uchinchi davr O’ zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini qo’lga
kiritganidan (1991 yil 31 avgust) keyingi yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda
amalga oshirilgan va bugungi kunda olib borilayotgan tadqiqotlar o’zining
xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va tarixiy muammolar yechimiga obyektiv
yondashuvi jihatlari bilan xususiyatlanadi.
Mustaqillik davri tarixshunosligi ikki qismga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi – 1991 yil 31 avgust - 1998 yil 28 iyun.
- Ikkinchi qismi – 1998 yil 28 iyundan bugungi kungacha.
O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning tarixchi
olimlar bilan uchrashuvi hamda Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’risidagi farmonidan so’ng mamlakatimizda tarixni o’rganishga bo’lgan
munosabat tubdan o’zgardi. Tarixchilar oldiga o’zbek davlatchiligi tarixi, o’zbek
xalqining shakllanishi tarixi kabi masalalarni chuqur va ilmiy asoslangan holda,
qo’lyozma hamda arxeologik manbalarga asoslangan holda o’rganish birinchi
o’ringa ko’tarildi. Shundan buyon bugungi kungacha yaratilgan ilmiy asarlar,
risolalar hamda ilmiy tadqiqot ishlarida tarixni o’rganishning yuqorida ko’rsatib
o’tilgan jihatlariga katta e’tibor berilmoqda.
54

tarixi” majmuasining birinchi kitobida, maktab darsliklarida, badiiy adabiyotlarda
ham ko’rish mumkin. 50

Mustaqillik yillarida yaratilgan asarlar orasida alohida muhim o’ringa ega
bo’lgan “ O’ zbekistonning yangi tarixi” kitobining “Turkiston chor Rossiyasi
mustamlakasi davrida” nomli birinchi qismi keyingi yillarda yaratilgan ilmiy
adabiyotlar orasida ancha salmoqli o’rin tutadi. Asardagi ko’plab qimmatli
ma’lumotlarning arxiv manbalari hamda qo’lyozma manbalarga asoslanganligi
uning ilmiy qimmatini yanada oshiradi. Biroq ayrim hollarda aniqlik talab
etiladigan ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, mualliflar Aliquli Amirlashkarning
M.Chernyayev bilan sulh borasida olib borgan aloqalari xususida so’z yuritar
ekanlar, uning ayrim mulohazalarini Muhammad Yunus Toib asariga asoslangan
holda, “ ... bul taraf Urunburx, ul taraf Simfulod (Simferopol) va Shomg’acha olur
erduk ... ”, - tarzida keltirib o’tadilar. Bundan “Simferopoldan Shomg’acha” so’z
borganligi haqida ma’no kelib chiqadi. Biroq bu so’zni qo’lyozmada Shom (Suriya
– Z.I.) tarzida emas, balki Shamay ((Semipalatinsk, hozirda Semey (Qozog’iston
Respublikasi) – Z.I.)) tarzida o’qish lozim. Bundan kelib chiqadiki, Aliquli
Amirlashkar bu yerda Simferopoldan Suriyagacha emas, balki Rossiya
imperiyasining janubiy hududlari, Simferopoldan Semipalatinskkacha bo’lgan
hududlarni ko’zda tutgan. 51
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, keltirib o’tilgan asarlarda mualliflar
Qo’qon xonligining siyosiy, iqtisodiy hamda harbiy holatini yoritib berishga asosiy
e’tiborlarini qaratganlar. Ularda garchi Qo’qon xonligi tarixi yaxlit tarzda tadqiqot
obyekti sifatida to’laqonli ma’lumotlarni o’zida qamrab ololmagan bo’lsada, ayrim
asarlardagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahvol hamda madaniy hayot bilan bog’liq
ma’lumotlar ham xonlik tarixini mukammal o’rganish va tegishli xulosalar
chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi.
50
Ўзбекистоннинг янги тарихи . Биринчи китоб . Туркистон чор Россияси мустамлакаси
даврида . Т .: “ Шарқ ”-1998; Бобобеков Ҳ , Содиқов Ҳ , Раҳимов Ж . Ўзбекистон тарихи . Т .:
Ўқитувчи ”-1994;
Раҳимов Ж . Ўзбекистон тарихи . Т .: “ Ўқитувчи ”-1999; Қосимбеков Т .
Синган қилич . Т.: Ғ.Ғулом ном. Адаб. ва санъат нашр. 1980. Тоғай Мурод. Отамдан қолган
далалар. Т.: “Шарқ”. 1997. Аббос Саид. Беш кунлик дунё. Т.: “Шарқ”, 1996.
51
Туркистон чор Россияси мустамлакаси даврида. 67-б.
51

II.bob.Xiva xonligi davlatchiligi 1511-1920 yy
2.1.Qo’qon xonligi davlatchiligi 1709-1876 yy
O’zbekiston hududlaridagi ilk davlatchilikning asoslaridan biri yaratilgan
Xorazm vohasida davlatchilik an’analarining shakllanishi ming yillarga borib
taqaladi. Bu hududda davlatchilik o’zining turli taraqqiyot bosqichlarida boshqaruv
va davlatchilik an’analarini ma’lum darajada saqlagan holda taraqqiy etib keldi.
XVI asr boshlariga kelib Movarounnahr, Xuroson, Eronda yuzaga kelgan
siyosiy vaziyat va bu hududlar siyosiy kuchlarining o’zaro to’qnashuvlari
natijasida hokimiyat tepasiga Dashti Qipchoq o’zbek urug’larining vakilari keldi.
Temuriylarning inqirozga yuz tutishi va Movarounahrda yuzaga kelgan
siyosiy vaziyatdan o’z manfaatlarini ro’yobga chiqarish va hokimiyatni o’z qo’liga
olishga intilgan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon Movarounnahr hududlarini
istilo qilish chog’ida Xorazm hududlariga ham bir necha marta harbiy yurishlar
uyushtirgan edi.
Shayboniyxon Movarounnahrning asosiy hududlarini ishg’ol qilgach, 1504
yilda Xorazmga ham harbiy yurishlarini boshlaydi va uning yuborgan qo’shinlari
Qiyot va uning atroflarini egallab, asosiy jangga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi.
1504 yil Buxorodan yo’lga chiqqan Shayboniyxon Urganchni o’n bir oy davomida
qamal qiladi va 1505 yilning avgust oyida butun Xorazmni bosib olishga muvaffaq
bo’ladi. Bungacha Xorazm So’fiylar sulolasi hokimiyati ostida bo’lib, rasman
temuriylardan Xirot va Xuroson hokimi Sulton Xusayn Boyqaroga bo’ysunar edi.
Xorazmning zabt etilishiga Xorazm xokimi Chin So’fiyning o’z ayonlari
tomonidan o’ldirilishi hamda bundan avvalroq Chin So’fiy tarafdorlari bo’lgan
turkman qabilalarining ham tor-mor qilinishi sabab bo’lgan edi.
Qisman Xuroson, qisman temuriylarga bo’ysungan xorazm hududlari
butunlay Shayboniyxonga bo’ysundiriladi. Xorazm bo’ysundirilgandan so’ng
uning ta’sir doirasiga kiruvchi qozoqlar va janubdagi Xurosonga tutash hududlarga
qarshi jang olib borgan Shayboniyxon 1510 yil Marv yaqinida Eron shohi Ismoil
Safaviy qo’shinlari tomonidan mag’lubiyatga uchratiladi va jangda o’ldiriladi.
Uning o’limidan so’ng shayboniylarning boshqa vakillari, xususan
18

asarlarda asosiy maqsad xonliklar tarixining u yoki bu sohasini yoritib berishga
qaratilgan bo’lsada, ularda masalaga yondashuvning har-xilligi e’tiborni tortadi.
Bugungi kunda tarix faniga qo’yilayotgan talablar o’tmishni sinchiklab
o’rganish, ularni hal etishga bo’lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib,
ulardan bugungi kun uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi. Tarixni
o’rganishga bo’lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta’sirida o’zgarib turishi
bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va obyektiv ilmiy
xulosalar chiqarish kabi katta va mas’uliyatli vazifa qo’yadi. Bunda eng avvalo
ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy – konseptual
asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Mazkur qo’llanmada ana shu nuqtai-nazardan ayrim tarixiy asarlarning
xususiyatlari, asarlar mualliflarining masalaga yondashuvlari va voqyealarning
yoritilish darajasi haqida hamda tarixshunoslik masalalari haqida so’z yuritishga
harakat qilingan. Bunda o’zbek xonliklari tarixining tarixshunosligi amaldagi
davrlashtirish xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir davrning o’ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqib, davrlashtirishni yanada aniqlashtirish maqsadida
ma’lum kichik davrlarga bo’lib, tahlil etilgan. Bu o’zbek xonliklari tarixining
tarixshunoslik masalalariga yanada oydinlik kiritadi, degan umiddamiz.
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro’y berishidagi
asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil
qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Bugungi kungacha
tadqiqotchilar tomonidan o’zbek xonliklari tarixini o’rganishga ko’plab marotaba
murojaat qilingan va xonlik tarixining turli muammolari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan bo’lsada, bugungi kungacha xonliklar davri tarixining
barcha masalalari to’lig’icha tadqiq qilib bo’lingan deb bo’lmaydi. Ayniqsa, turli
davrlarda yaratilgan xonliklar tarixini aks ettiruvchi asarlarda mualliflarning
masalaga turlicha yondashuvlari fikrlarning va xulosalarning ham turlicha
bo’lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik,
3

qarindoshlik rishtalari bilan bog’langan Jonibek sulton xonadoni vakillari taxt
uchun asosiy da’vogar bo’lib siyosiy maydonga chiqdilar.
Jonibek sulton Jo’jining o’n uchinchi o’g’li To’qay Temur avlodlaridan
bo’lib, uning ajdodlari Dashti Qipchoqning g’arbida, Hoji Tarxon (Astarxan) da
hukmronlik qilganlar. Rus davlatining markazlashuvi va Ivan IV (Ivan
Vasilyevich, Grozniy, 1533-1583 yy) davrida davlat yerlarining qo’shni davlatlar
hisobiga kengaytirilishi jarayonida 1556 yilda Astraxan ham rus podshosi
tomonidan bosib olindi. Shahar hukmdori Yormuhamad o’z oilasi bilan birga
Buxorodan panoh topadi. Keyinchalik Buxoro xoni Iskandar sultonning qiziga
uylangan Yormuhammadning o’g’li Jonibek sulton xon xonadoniga yaqinlashadi,
uning farzandlari esa Abdullaxon II davrida yuqori martabalarga erishadilar.
Shayboniylar sulolasi tanazzulga yuz tutib, taxtni boshqaradigan sulola
vakili qolmaganligi tufayli Buxoro ulamolari va amirlar kengashgan holda taxtni
Ashtarxoniy Jonibek sultonga topshiradilar. Biroq u chingiziy bo’lishiga va taxtni
boshqarish xuquqiga to’la imkoni borligiga qaramasdan, taxtga Abdullaxon
xonadoniga yaqin bo’lganlar ko’proq xaqli deb hisoblaydi va uning jiyanlari, ayni
vaqtda o’z o’g’illari foydasiga taxtdan voz kechadi. Shu tariqa Buxoro xonligi
taxtiga yangi sulola – Ashtarxoniylar (sulola asoschisi nomi bilan Joniylar deb ham
yuritilgan) sulolasi keladi.
Bu vaqtda taxtni egallashi lozim bo’lgan katta o’g’il Dinmuhammad
xonlikning janubiy-g’arbiy viloyatlarida noib bo’lib, Niso va Obivardda hokimlik
qilardi.
Buxoroda yuzaga kelgan vaziyatdan xabar topgan eronliklar harbiy yurish
boshlab, chegara hududlariga xavf sola boshlaydilar va Obivardni qamal qiladilar.
Dinmuhammad dushmanga qarshi bir necha kun jang olib boradi va ko’zidan
hamda oyog’idan yarador bo’ladi, Buxoroga qaytishda yo’lda duch kelgan
qaroqchilar tomonidan o’ldiriladi.
Dinmuhammad halok bo’lgach, taxtga uning ukasi, bu vaqtda Samarqand
hokimi bo’lib turgan Boqimuhammad (1601-1605 yy) o’tkaziladi. Boqimuhammad
yangi sulolaning birinchi vakili sifatida taxtga chiqqan bo’lsada hozircha rasmiy
9

Ubaydulla sulton Urganchni egallaydi va Biyotkori mavzesiga qochib ketgan xon
qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratib, Elbarsxonning beshinchi farzandi bo’lgan
Avaneshxonni o’ldiradi.
Ubaydulla sulton Xorazmga o’z o’g’li Abdulazizni noib etib tayinlaydi.
Xonlik hududlari to’rt qismga bo’linib, ular Toshkent, Samarqand va Hisor
hokimlariga topshiriladi.
Biroq Avaneshxon avlodlari kuch to’plab, turkman qabilalarining
yordamiga tayangan holda 1539 yilda qaytadan Xivani egallaydilar, Abdulazizxon
esa Urganchdan Buxoroga qochadi. Shu yiliyoq Xiva xonligiga qarshi ikkinchi
yurishini amalga oshirgan Ubaydulla sulton xivaliklardan mag’lubiyatga uchraydi
va Xiva xonligi o’z mustaqilligini tiklab olish hamda uni mustahkamlash
imkoniyatiga ega bo’ladi.
Buxoro xoni Abdullaxon II ham Xorazmni qo’lga kiritish uchun bir necha
marta yurish qildi va faqatgina 1593-1595 yillardagina bunga erishdi, biroq uning
o’limi bilan 1598 yilda Xorazm yana o’z mustaqilligini tiklab olishga erishdi.
XVI-XVII asrning o’rtalarigacha bo’lgan davr davomida Xiva xonligida
markaziy hokimiyatning zaiflashib borishi va davlatning iqtisodiy hamda harbiy
jihatdan to’laqonli qudratga erisha olmaganligining asosiy sabablaridan biri ko’p
sonli urug’lar va qabilalarning o’z hududlarida nisbatan mustaqil siyosat
yuritishlari va ayni vaqtda o’z urug’larining harbiy kuchlariga tayangan holda
markaziy hokimiyatga kuchli bog’liq emasliklari bilan xususiyatlanar edi. Bunday
zaiflik ayniqsa Eron, Buxoro, qalmiqlar, qozoqlar, Rossiya chegara hududlaridagi
kazaklarning xonlik hududlariga bosqinchilik yurishlarida yaqqol namoyon
bo’lardi.
Xonlikning ichki siyosiy kurashlari Arab Muhammad (1602-1623 yy)
hukmronligi yillarida nihoyatda kuchaydi. Taxt uchun ota va o’g’illar o’rtasidagi
kurash natijasida avval Elbars (1623 y), keyin Asfandiyor (1623-1643 yy)
hokimiyat tepasiga keldi. Biroq ular ham xonlikdagi ichki siyosiy vaziyatni
barqarorlashtira olmadilar, sulolaviy kurashlarga turkman qabilalari, Orol
o’zbeklari katta ta’sir o’tkazib turdilar. Asfandiyor turkmanlar yordamida taxtni
20

Hakimbiy otaliq boshchiligida hokimiyatni o’z qo’llariga olishga intiladilar va
1747 yilga kelib o’z maqsadlariga erishadilar. Abulfayzxon o’ldirilib,
ashtarxoniylar sulolasiga barham beriladi va taxt amalda mang’it amirlari hukmi
ostiga o’tadi.
1.3. Mang’itlar sulolasi davrida Buxoro amirligi
1753-1920 yy
Ashtarxoniylar hukmronligining so’nggi davriga kelib, mamlakatdagi
siyosiy vaziyat keskinlashdi, markaziy hokimiyat zaiflashishi bilan birga qabilalar
o’rtasidagi o’zaro nizolar ham avj oldi. Bu holat Ubaydullaxon (1702-1711 yy),
ayniqsa Abulfayzxon hukmronligi yillarida yaqqol namoyon bo’ldi. Mahalliy
hokimlardan ayrimlari, xususan Samarqand hokimi Rajab sulton, Shahrisabz
hokimi Ibrohimbiy kenagas, Karmana hokimi Abdulkarim bahrinlar markaziy
hokimiyatni o’z ta’siriga olish va uni ag’darib tashlash maqsadida bir necha yillar
davomida harbiy harakatlarni avj oldirib, Abulfayzxonga qarshi kurash olib
bordilar.
Buxoro xonligidagi ichki siyosiy parokandalikdan foydalangan Eron shohi
Nodirshoh Buxoroga harbiy yurish uyushtirdi. Uning buyrug’i bilan o’g’li
Rizoqulixon 12 ming qo’shin ko’magida Qarshiga hujum boshladi. Qarshi va
Samarqand qo’shinlarining birgalikdagi qattiq qarshiligidan so’ng 1736–1737
yillarda bo’lib o’tgan eronliklarning yurishi qaytarildi. Ikkinchi yurishga o’zi
boshchilik qilgan Nodirshoh 1740 yilda Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiy
mang’it bilan ittifoq tuzishga erishadi.
Hakimbiy vositachiligida Abulfayzxon bilan aloqa o’rnatishga erishgan
Nodirshohni Buxoro hukmdorlari hurmat bilan kutib olishga majbur bo’ladilar.
Muzokaralar chog’ida Hakimbiyga katta imtiyozlar va xuquqlar berilib,
Abulfayzxon amalda vassal xonga aylanib qoldi. Ayni vaqtda Muhammad
Hakimbiy mang’itning boshqaruvdagi mavqyei va ta’siri ortib bordi, o’g’li
Rahimbiy esa Nodirshoh xizmatiga o’tgan edi.
13

ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng to’g’ri xulosalarni chiqarish bugungi kun
tarixchi mutaxasislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
Mazkur qo’llanmada mualliflar tomonidan o’zbek xonliklari tarixi yuzasidan
tadqiqot olib borgan va ularga bag’ishlab turli asarlar yaratgan mualliflarning
asarlaridagi ayrim xususiyatlar haqida qisqacha to’xtalib o’tilgan. Shu bilan birga
o’zbek xonliklari tarixiga oid asarlarning qisqacha bibliografiyasi berib o’tilgan
bo’lib, undan turli davrlarda yaratilgan ilmiy adabiyotlar va asarlar, matbuotda
e’lon qilingan qator ilmiy maqolalar, xonlik tarixi yuzasidan amalga oshirilgan
ilmiy tadqiqot ishlari va dissertasiyalar, arxiv hujjatlari fondlari va ayrim manbalar
ro’yxati o’rin olgan. Bu esa tarix fakultetlari talabalari, xonlik tarixi yuzasidan
ilmiy tadqiqot ishi olib borayotgan magistratura talabalari va tadqiqotchilar uchun
qo’l kelishi mumkin.
Shuningdek, mualliflar tomonidan o’zbek xonliklari tarixi yuzasidan
yozilgan asarlar va ularning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda xonliklar tarixini
davrlashtirish yuzasidan ba’zi fikr-mulohazalar berib o’tilgan. Bu fikr-mulohazalar
borasida soha mutaxassislari tomonidan ayrim e’tirozlar va bahs-munozarali fikrlar
bildirilishi tabiiy. Bu esa albatta, xonlik tarixini o’rganishda yanada
mukammallikka erishishga zamin yaratish uchun xizmat qilishi shubhasiz.
4

amalga oshirilgan va bugungi kunda olib borilayotgan tadqiqotlar o’zining
xolisligi, tarixiyligi, ilmiyligi va masalaga obyektiv yondashuvi jihatlari bilan
xususiyatlanadi.
Mustaqillik davri tarixshunosligi ikki qimsga ajratish mumkin:
- Birinchi qismi – 1991 yil 31 avgust - 1998 yil 28 iyun.
- Ikkinchi qismi – 1998 yil 28 iyundan bugungi kungacha.
Quyida har bir davr tarixshunosligi va tarixiy tadqiqotlarning
xususiyatlarini alohida – alohida tahlil qilishga x arakat qilamiz.
Birinchi asosiy davrga XIX asr 30-yillaridan XX asrning dastlabki o’n
yilliklarigacha, ya’ni Turkistonning mustamlaka davrida yaratilgan asarlarni
kiritish mumkin. Bunda ayniqsa rus sharqshunoslarining mehnati salmoqli o’rin
egallaydi. Rus sharqshunoslari tomonidan Qo’qon xonligi tarixini o’rganish XIX
asrning o’rtalaridan boshlandi. Bungacha xonlik ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayoti haqida asosan chor armiyasi harbiylari va elchilik aloqalari orqali, turli
yo’llar bilan olingan ma’lumotlar umumiy ma’lumotlar tarzida to’plangan. XIX
asrning o’rtalarida va ayniqsa ikkinchi yarmida yaratilgan tarix asarlarida,
esdaliklarda, tavsifnoma va josuslik xizmati hisobotnomalarida xonlikning asosan
so’nggi davr tarixi yoritib berilgan. Shundan kelib chiqib, bu davr
tarixshunosligining o’zini ikki qismga ajratish lozimligi yuqorida qayd etib o’tildi.
Birinchi davrning birinchi qismida , ya’ni XIX asrning 50-60 - yillarigacha
yaratilgan asarlar Rossiya imperiyasining o’zbek xonliklarini bosib olish
maqsadidagi harbiy bosqinchiligini amalga oshirish vaqtida foydalanish uchun
yig’ilgan ma’lumotlar bo’lsada, xonlikning shu davrgacha bo’lgan umumiy ahvoli
haqida qimmatli ma’lumotlarni bugungi kungacha yetib kelishini ta’minladi.
Bunday asarlar qatoriga F.Nazarov, 1
N.I.Potanin, 2
V.V.Velyaminov-Zernov, 3
1 1
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. С.-Пб., -1821;
Также: Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. М., “Наука”, 1968. 76 с.
2 2
Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина (1829-1830 гг.) // Туркестанский
сборник, т.389; // Военный журнал. С.-Пб., 1831. № 4-5. –35 с.
3 3
Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммед-Али
до Худаярхана. С.-Пб. –1856. С.327-371; Сведения о Кокандском ханстве // Вестник Русского
Географического общества. –том 18. –С.-Пб –1856. С.108-151.
33

o’ta muhim bo’lib, Rossiya bilan Xiva o’rtasida urush kelib chiqsa Buxoro bunga
qanday munosabatda bo’lishini aniqlashdan iborat edi.
1835 yilda praporshik V.Vitkevich maxfiy ko’rsatmalar bilan
Buxoroga jo’natildi. 1839 yil aprelda Buxoroga muhandis – geolog, kapitan
K.Kovalevskiy boshchiligidagi ekspedisiya yuborildi va unga Turkistondagi
mavjud oltin, neft va boshqa ma’dan konlarini xaritalashtirish topshirildi.
Shuningdek Buxoro amirligining geologik tuzilishi, Buxoroda oltin buyumlar bilan
savdo qilishning ahvoli va amirlikning tashqi savdo munosabatlari haqida statistik
ma’lumotlar to’plash vazifasi yuklatilgan edi.
1841 yil Buxoroga N.Xanikov boshchiligidagi missiya o’z tarkibida
N.Zalesov, Leman kabi olimlar bilan birgalikda keldi va o’rta Osiyo flora va
faunasini o’rganishga kirishdi. 1843 yilda N.Xanikov o’z safar natijalari haqida
hisobot to’plab tashqi ishlar vazirligiga topshirdi va shu yiliyoq hisobot tegishli
idoralar uchun yo’llanma sifatida “Opisaniye Buxarskogo xanstva” nomi bilan
kitob holida nashr etildi. Bu kitob O’rta Osiyoga yurish qiladigan qo’shinning
zobit va askarlariga tarqatish uchun Orenburg general – gubernatorligiga jo’natildi.
Kitobda Buxoro xaritasi, Samarqand shahri plani ilk marta e’lon qilindi.
1842 yilda Buxoro amirligiga yuborilgan K.Butenevga yanada maxfiy
topshiriq berildi. U bu topshiriqlarni qoyil qilib bajardi. Podsho hukumatiga
“Buxoroga qo’shin tortib borish imkoniyatlari” deb atalgan maxfiy ish topshirdi.
Unda amirlikni bosib olish mumkinligi aniq tavsiflab berilgan. Hukumatni va chor
generallarini amirlikni tezroq bosib olishga undadi.
Chor hukumati asosiy e’tiborini Buxoro amirligiga qaratish bilan birga
xuddi shunday missiyalarni Xiva va Qo’qon xonliklariga nisbatan ham amalga
oshirgan.
1858 yil O’rta Osiyoga yuborilgan polkovnik Ignatyev
boshchiligidagi missiya o’z ishini tugatar ekan, “O’rta Osiyo xonliklari bilan teng
asosdagi savdo va boshqa aloqalar foyda bermaydi. Elchilarni kutish va
jo’natishga ketadigan barcha harajatlarni harbiy yurishlarga sarflab, bu hududlarni
36

I.bob.O’rta osiyo xonliklari tarixining qisqacha tavsifi
1.1. Shayboniylar sulolasi davrida Buxoro xonligi 1510-1601 yy
XV asr ikkinchi yarmi – XVI asr boshlariga kelib Movarounnahr va unga
tutash Dashti Qipchoq hududlaridagi siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Bunga bir
tomondan temuriylar davlatida yuzaga kelgan siyosiy tarqoqlik va hokimiyat
hamda hududiy da’volar orqasidan kelib chiqqan o’zaro ichki nizolar ta’sir
ko’rsatgan bo’lsa, ikkinchi tomondan Dashti Qipchoqda tarqoq ko’chmanchi
qabila va urug’larning birlashuvi va kuchli markazlashgan davlatning yuzaga
kelishi ta’sir ko’rsatgan edi.
Bu vaqtga kelib G’arbiy Sibir va Sirdaryogacha bo’lgan hududlarni
birlashtirib, Dashti Qipchoq va Movarounnahr orasidagi savdo tarmoqlarining
markazlari sanalgan Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, So’zoq va O’zgand shaharlarini
yagona hokimiyatga bo’ysundirgan Jo’chining beshinchi o’g’li Shaybon urug’idan
bo’lgan Abulxayrxonning temuriylar davlati hududlariga ham ta’siri kuchayib
boradi. Garchi bu ta’sir dastlabki vaqtlarda temuriylarning murojaatlari orqasida
kelib chiqqan bo’lsa, keyinchalik Abulxayrxon Sirdaryoning so’l qirg’og’idagi
hududlarga ham o’z siyosatini o’tkazish va hokimiyatini joriy qilishga intiladi.
Shunday vaziyatlardan biri 1447 yilda Shoxruxning vafot etishi bilan yuzaga
keladi va Ulug’bekning mamlakatda yo’qligidan foydalangan Abulxayrxon
Samarqand va Buxoro atroflarga harbiy bosqinchilik uyushtiradi.
Ulug’bekning vafoti bilan Movarounnahrdagi siyosiy vaziyat yanada
chigallashadi va Samarqand taxti uchun kurashlar kuchayadi. Shunday jarayonda
temuriyzoda Abu Said Mirzo (1451-1469 yy) ning murojaati bilan
Movarounnahrga kirib kelgan Abulxayrxon temuriylarning ichki kurashlarida
ishtirok eta boshlaydi va shu bilan Movarounnahr ichki siyosiy hayotida
shayboniylar omili boshlanadi. Bu siyosat Abulhayrxonning nabirasi Muhammad
Shayboniyxon davrida ham davom etdi.
Abulhayrxonning o’g’li Shoh Budog’ Sultonning farzandi bo’lgan
Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon (1451-1510 yy) bobosining o’limidan (1468
y) so’ng tarqoqlikka uchragan Shaybon ulusiga mansub urug’ va qabilalarni
5

Aholi etnik jihatdan ko’pgina qavm va urug’lardan tarkib topgan bo’lib,
uning 60 foizga yaqinini o’zbeklar tashkil etgan.
Davlat poytaxti Buxoro shahri bo’lib, Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob,
G’uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, Ko’lob va boshqa iqtisodiy va
siyosiy markazlari ham mavjud edi.
Shu tariqa XVI asr boshlarida shakllangan Buxoro davlati sulolalar
almashinuvi va siyosiy-iqtisodiy evrilishlarga qaramasdan XX asr boshlarigacha,
400 yildan ortiqroq hukm surdi hamda o’zbek davlatchiligi tarixida va uning
taraqqiyoti bosqichlarida o’ziga xos iz qoldirdi.
17

egalagan bo’lsa, undan keyingi xon Abulg’ozi (1643-1663 yy) Orol o’zbeklari
ko’magida taxtni egallagan edi. Davlat boshqaruvida Abulg’ozi o’zidan oldingi
xonlar yo’lidan bormadi. U xonlikning ichki siyosiy hayotida katta ta’sirga ega
bo’lgan o’zbeklarning eng yirik urug’larining 32 nafar yetakchi va katta mavqyega
ega bo’lgan biylarini o’ziga maslahatchi qilib tayinladi, shuningdek davlat
ishlariga va boshqaruv sohalariga o’zbeklarning 360 kishisi tayinlanadi. Bu esa o’z
navbatida xonlikdagi siyosiy vaziyatning nisbatan barqarorlashuviga va markaziy
hokimiyatning kuchayishiga olib keldi.
Abulg’ozi Buxoro bilan ham vaziyatni yumshatishga harakat qiladi, bir
necha bor harbiy to’qnashuvlarga qaramay 1662 yilda Buxoro xoni Abdulaziz
bilan sulh tuzilishiga muvaffaq bo’ladi. Biroq bu Buxoro-Xiva munosabatlarining
tinchlik yo’liga o’tilishiga imkon bermaydi va Anushaxon hukmronligi davrida
(1663-1684 yy) ham harbiy harakatlar davom ettiriladi. Xivaliklar hatto
Samarqandni ham ishg’ol qilishga (1675 y) muvaffaq bo’ladilar. Biroq Buxoro
xoni Subxonqulixonning sa’y-harakati bilan xivaliklar hujumi nafaqat qaytariladi,
balki xonning o’g’li Ernak ishtirokida fitna uyushtirilib, 1684 yilda Anushaxon
taxtdan tushiriladi. Taxtni uzoq boshqarmagan Ernak esa 1688 yilda o’ldiriladi va
Xiva taxtini Subxonqulixon tomonidan tayinlangan Shoxniyoz egallaydi.
Buxoro noibi sifatida taxtni boshqarayotgan Shohniyoz mustaqil siyosat
yuritishga intiladi, buning uchun kuchli homiy topish maqsadida 1700 yilda
maxfiy ravishda Rossiya podshosi Petr I ga o’z fuqaroligiga qabul qilishni so’rab
maktub yuboradi. Petr I tomonidan bu iltimos qabul qilinadi va imperatorning
1703 yilda Xivaga yuborgan yorlig’ida bu tasdiqlanadi. Bu hodisa Rossiya
imperiyasining Xiva xonligi orqali o’z e’tiborini o’zbek xonliklariga qaratishiga
turtki bo’lgan sabablardan biri edi.
Arab Muhammad (1702-1714 yy) va Sherg’ozixon (1715-1728 yy)
hukmronligi yillarida ham xiva xonligining ichki va tashqi siyosiy hayotidagi
keskinliklar pasaymadi. Kuchli o’zbek va turkman qabilalarining boshboshdoqligi
vaziyatni chigallashtirgan bo’lsa, o’z navbatida ko’chmanchi qozoqlar va
21

Berildi

Купить