O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar (XVI-XVI asrlar misolida)

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS  
TA’LIM    VAZIRLIGI
QARSHI  DAVLAT  UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
 “5120300  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar  bo’yicha ) ”   ta’lim
yo’nalishi  bo’yicha bakalavr  darajasini olish  uchun   
“ O ’ rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar
( XVI-XVI  asrlar misolida) ”  mavzusida  yozgan   
          
                                                            
Ilmiy  rahbar:           t.f.n.  AHasanov
       
 
“ Himoyaga   tavsiya etildi ”
Tarix       va ijtimoiy fanlar
           fakulteti dekani  _______ _ prof B. Eshov  
“_____”____________ 2016  yil
Qarshi  2016
MUNDARIJA
1  KIRISH…………… ...... ……………………………………………………………3
I bob. XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston
1.1. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro 
xonligida   ijtimoiy-siyosiy   ahvol………………………… ....................... …….....6
1.2. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro 
xonligida ilm-fan va madaniyat……………………… .......................... ………….17
II bob. O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar
2.1. Elchilik aloqalarining yo’lga qo’yilishi va dastlabki savdo munosabatlari .. …22
2.2. Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar……..26
III bob. O’rta Osiyo xonliklari bilan Hindiston o’rtasidagi siyosiy aloqalar
3. 1. O’zaro siyosiy-diplomatik munosabatlarning yo’lga qo’yilishi…………… .. 29
3.2.   Hukmdorlarning   yozishmalarida   ko’zlangan   siyosiy   maqsadlar……… ...... …
47
XULOSA……………………… ................. ………………………………………72
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati…… ................. ……....................74
ILOVA……………………………………………… ................ ………………….77
2 KIRISH
М avzuning dolzarbligi.   O’zbekiston Respublikasi  bilan Hindiston o’rtasidagi
do’stona, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar o’zining ko’p asrlik tarixiga ega bo’lib,
O’zbekiston   mustaqillikka   erishgan   so’nggi   yillarda   esa   bu   munosabatlarning
rivojlanishida katta imkoniyatlar yaratildi. Natijada ana shu masalalar va ularning
tarixiga oid ko’p ilmiy asarlar, maqolalar va arxiv hujjatlari bosilib chiqdi-ki, ular
har   ikki   mamlakat   o’rtasidagi   munosabatlarni   ravshanlashtirishda   muhim
ahamiyatga egadirlar.
O'zbekistonning   yirik   mamlakat   —   Hindiston   bilan   aloqalari   kengayib
bormoqda.   Prezidentimizning   hali   davlatimiz   mustaqilligi   e’lon   qilinishidan
avvalroq   1991-yilning   17-19   avgust   kunlari   Hindistonga   rasmiy   tashrif   bilan
borishi ham fikrimizning dalilidir. 1993- yil 23 - 25- may kunlari Hindiston Bosh
vaziri   Narasimxa   Rao   davlat   tashrifi   bilan   O'zbekistonda   bo'ldi.   Safar   kunlarida
“O'zbekiston   Res publikasi   bilan   Hindiston   Respublikasi   o'rtasida   davlatlararo
munosabatlar   va   hamkorlik   prinsiplari   to'g'risida”   shartnoma,   foyda   va   mulkka   ikki
yoqlama   soliq   solmaslik   to'g'risida,   havo   yo'llari   to'g'risida   va   savdo-iqtisodiy
hamkorlik to'g'risida bitimlar imzolandi. 1
O'zbekiston   Prezidenti   I.A.Karimovning   1993-yil   17-19   -   avgust   kunlari
Hindistonga   rasmiy   tashrifi   chog'ida   ikki   mam lakat   o'rtasida   iqtisodiy,   savdo   va
ilmiy-texnikaviy   hamkorlik   to'g'risida   bitim,   madaniyat,   sog'liqni   saqlash,   fan,
texnika,   turizm,   sport   va   ommaviy   axborot   sohasida   hamkorlik   qilish   to'g'risida
bitim imzolandi. 
1995-   yil   25   -   avgust   kuni   Toshkent   shahrida   Hindistonning   “TATA   Projekte
LTD”   firmasi   tomonidan   qurib   bitkazilgan   600   o'rinli   salomatlik   zali,   majlislar
xonasi,   servis   xizmati,   yer   osti   garaji,   sauna,   barlari,   katta   restoranlari   bo'lgan
zamonaviy mehmonxonaning ochilishi ham fikrimizning dalilidir. 2
1
  O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida T., O‘zbekiston . 2011. 12 b.
2
 O’zbekistonning yangi tarixi. III-tom, B.225
3 Ikki davlat o'rtasidagi hamkorlik munosabatlarini Islom Karimovning 2000 - yil
1-3   -   may   kunlari   Hindistonga   qilgan   safari   yanada   yuqori   pog'onaga   ko'tardi.
Safar   paytida   O'zbe kiston   Prezidenti   Hindiston   prezidenti   va   Bosh   vaziri   bilan
muzokaralar   olib   borib,   uning   yakunida   10   ga   yaqin   hujjatlar   imzolandi.   Ular
orasida xalqaro jinoyatchilik, terrorchilik, diniy ekstremizm, narkotik moddalar va
qurol-yarog'   kontraban dasiga   qarshi   birgalikda   kurashga   qaratilgan   O'zbekiston
bilan   Hindiston   o'rtasida   hamkorlik   to'g'risida   Qo'shma   bayonot,   jinoyat   qidiruv
ishlarida   huquqiy   yordam   va   ekstraditsiya   to'g'risidagi   shartnoma   muhim
ahamiyatga ega. 3
  Shuningdek iqtisodiy, madaniy, ta'lim, axborot, bojxona sohalari
bo'yicha hamkorlik qilish haqidagi hujjatlar imzolandi.
BMIning maqsad va vazifalari.   XVI-   XVIII asrlarda     O‘rta Osiyo xonliklari
va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar tarixini tadqiq etish.
Shu bois quyidagilarni vazifa qilib belgiladik :
-   har   ikkala   mamlakatning   ijtimoiy-siyosiy   ahvolini,   o’sha   davrdagi   xalqaro
vaziyatni har tomonlama nazarga olish;
- milliy va diniy jihatdan bir-biriga ancha yaqin bo’lgan boburiylar imperiyasi
va Buxoro xonligidagi aniq ijtimoiy-siyosiy vaziyatni  baholash;
-   O’zaro   tarixiy   munosabatlarning   bugungi   talqinini   ham   ochib   berishga
harakat qilish va hokazo.
BMI   amaliy   ahamiyati.   Ushbu   ishda   keltirilgan   ma’lumotlar,   dalil   va
raqamlar,   ilmiy   xulosalar   O’zbekiston   tarixi,   O’zbekiston   Respublikasining   xorij,
xususan   Hindiston   va   Pokiston   mamlakatlari   bilan   o’zaro   aloqalar   tarixiga
bag’ishlab   yoziladigan   darslik,   o’quv   qo’llanma,   kitob   hamda   risolalarni
materiallar bilan boyitishga xizmat qiladi.
  Shuningdek   oliy   o’quv   yurtlarining   tarix   fakultetlarida,   akademik   litsey   va
kasb   hunar   kollejlarida   maxsus   kurs,   maxsus   seminar,   mustaqil   ish,   referatlar
tayyorlashda     talabalarga   nazariy   va   amaliy   yordam   beradi.   Ishda   ilgari   surilgan
fikrlar asosida   yoshlarda milliy g’urur va o’zlikni tarbiyalashga xizmat qiladigan
3
 www.press.uz
4 ma’naviy-ma’rifiy   tadbirlar   muloqot   kechalari   tashkil   etish   mumkin.   Xalqlar
do’stligi,   buyuk   o’zbek   davlatchiligi   tarixi,   yurtimiz   madaniyati   va   ilm-fanining
tarixiy   ildizlarini   o’rganishga   qaratilgan   yo’nalishlardagi   tadbirlarga   BMIda
keltirilgan ma’lumotlar material sifatida yordam beradi.
BMIning tuzilishi va hajmi.  kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati   va   ilova   qismlaridan   iborat.   Tadqiqotning   umumiy   hajmi   ilovasiz
varaqdan iborat.
5 I bob. XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston
1.1.  XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va
Buxoro xonligida   ijtimoiy -siyosiy    ahvol
Za hiriddin Muhammad Bobur asos solgan (1526) Boburiylar imperiyasi uning
nabirasi   Akbarshoh   davridan   to   shoh   Avrangzebning   vafotiga   qadar   Hindistonda
yagona kuchli davlat bo’lib qoladi.
XVI asrda Hindistonda siyosiy tarqoqlik hukm surardi. o’zaro ichki nizolar va
urushlar   mamlakatni   kuchsizlantirgan   edi.   Hindistondagi   ichki   siyosiy   ahvolni
sinchkovlik   bilan   kuzatib   turgan   Qobul   hukmdori   Zahiriddin   Muhammad   Bobur
vaziyatdan foydalanishga qaror qildi va Hindistonni  egallash uchun harbiy yurish
boshladi.   Bu   davrda   Shimoliy   Hindistondagi   Dehli   sultonligida   lodiylar   sulolasi
hukmronlik   qilardi.   Bobur   Mirzoning   Hindistonga   qarshi   harbiy   yurishi   1525-
yilning   oxirida   boshlandi.   1526-   yilning   21-yil   aprelida   Panipat   jangida   Ibrohim
Lo’diy qo’shinini tor-mor keltirdi. 27-aprel kuni esa Dehli shahrida Bobur podshoh
nomiga   xutba   o’qildi.   Shu   tariqa   tarixda   332   yil   yashagan   yangi   imperiya   -
Boburiylar   imperiyasiga   asos   solindi.   Bobur   Hindistonda   o’zi   bilan   qolgan
qo’shinga   jogir   tarqatdi.   Bu   yerlarda   xo’jalik   yuritish   ishlariga   rahbarlik   qilish
mahalliy   urf-odatlarni   yaxshi   biladigan   hindlarga   topshirildi.   Bobur   podshoh
imperiya taxtida uch yil o’tirdi. 1530- yilda o’limidan avval imperiya hududlarini
o’g’illariga bo’lib berdi. Imperiya taxti katta o’g’li Humoyunga nasib etdi. Panjob,
Qobul   va   Qandahorga   ega   bo’lgan   qolgan   uch   o’g’liga   akalari   Humoyunga
bo’ysunishni vasiyat qildi. 4
Humoyun   imperiya   sarhadlarini   yanada   kengaytirishga   intildi.   Bu   kurashda
uning   asosiy   raqibi   Bixor   va   Bengaliyada   joylashib   olgan   afg’on   qabilalarining
yetakchisi Sherxon Sur bo’ldi. Ikki sarkarda qo’shinlari o’rtasidagi jangda Sherxon
Surning   qo’li   baland   keldi.   Mag’lubiyatga   uchragan   Humoyun   Eronga   qochib
ketdi. Sherxon Sur Hindiston taxtini egalladi va shoh deb e'lon qilindi. Bu hodisa
4
  Гулбаданбегим .   Ҳ умоюннома ,  Т ., 1959.  Б .27
6 1540- yilda yuz berdi. Sherxon Sur va uning o’g’illari 1554-yilgacha hukmronlikni
saqlab   turdilar.   Biroq   bu   davr   shiddatli   va   shafqatsiz   ichki   kurashlar   bilan   o’tdi.
Oqibatda   Hindistonda   og’ir   siyosiy   vaziyat   vujudga   keldi.   Bundan   Humoyun
ustalik   bilan   foydalandi.   Taxtdan   ayrilgan   yillarda   u   turk,   fors,   turkman   va
o’zbeklardan iborat kuchli qo’shin tuza olgan edi. 1555- yilda Humoyun Hindiston
taxtining   da’vogarlarini   tor-mor   etib,   yana   hokimiyatni   o’z   qo’liga   qaytarib   oldi.
Unga   taxtda   uzoq   o’tirish   nasib   etmadi.   Oradan   ko’p   vaqt   o’tmay   Humoyun
tasodifiy   falokat   tufayli   halok   bo’ldi.   Imperiya   Akbarshoh   davrida.   Boburiylar
sulolasi   hukmdorlari   ichida   «Buyuk   Akbar»   degan   unvonga   sazovor   bo’lgan
Humoyunning   o’g’li   Akbarshoh   (1542-1605)   1556-   yilda   otasi   taxtini   egalladi.
Akbarshoh hamisha uzoqni ko’zlab siyosat  yuritdi. Shu tufayli  u Hindistonda o’z
hukmronligini   to’la   va   uzil-kesil   o’rnata   oldi.   Shuning   uchun   ham   uni
Hindistondagi   Boburiy   hukmdorlar   ichida   eng   ulug’i   -«Buyuk   Akbar»   deb
atashgan.   Hind   tarixchisi   Ishvari   Prasadning   fikri   bilan   aytganda,   “Akbar
Hindiston   tarixidagina   emas,   balki   jahon   tarixida   ham   eng   buyuk   shohdir.   Agar
yevropalik   hukmdorlar   bilan   taqqoslanadigan   bo’lsa,   Akbar   ulug’vorlikda   ham,
omadbarorlikda ham ulardan ustun turadi.” 
Akbarshoh   davrida   (1556—1605)   Boburiylar   imperiyasi   chegaralari   shimolda
Tibet   chegaralaridan   janubdagi   Godavari   daryosigacha   va   G’arbda   Gujarotdan
Sharqda   Bangol   qo’ltig’igacha   bo’lgan   ulkan   hududlarni   o’z   ichiga   olgan   edi.
Rajputan   hokimliklari   —   Mevar   va   Marvar   (Amber)   hamda   Gondvanada
joylashgan   bir   qancha   mayda   hind   rojaliklari   ham   Akbarshoh   imperiyasiga
bo’ysundirilgan   edi.   Shuningdek,   Malva,   Berar,   Gujarot,   Xandesh,   Kashmir   va
qisman   Ahmadnagardagi   musulmon   hokimliklari   va   so’ngroq   Qandahor   ham
impe-riyaga   qo’shib   olingan   va   yigirma   bir   ta   katta   suba   —   o’lkalardan   tashkil
topgan edi.
Akbarshoh qo’shini 1556- yilda afg’on qabilalari qo’shinini tor-mor etdi.  1559-
yilga   kelib   taxt   uchun   boburiylarga   qarshi   kurashning   yetakchi   kuchlari   -
afg’onlarning Sur sulolasi butunlay yanchib tashlandi.  Akbarshohning hukmronlik
7 yillari   imperiyaning   oltin   davri   bo’lgan.   U   boshqa   din   vakillariga   nisbatan   ham
adolatli   siyosat   yuritgan.   Akbarshoh   musulmon   bo’lmaganlardan   undiriladigan
«juzya»   solig’ini   bekor   qilgan.   Hindlarning   ziyoratgohlaridan   olinadigan   soliqni
man etgan. Imperiya hududida yagona savdo solig’i joriy etilgan. Ham xolisa, ham
jogirdorlar   yerlaridan   teng   miqdorda   soliq   undirilgan.   Davlat   idoralaridagi
lavozimlar,   dini   va   mazhabidan   qat'i   nazar,   shaxsning   salohiyatiga   qarab
taqsimlangan.   Akbarshoh   barcha   fuqarolarga   e'tiqod   erkinligi   bergan.   Akbarshoh
Hindistonda yuritgan adolatli siyosati evaziga «Milliy podshoh», «Xalq hukmdori»
nomlariga   ham   sazovor   bo   'lgan. 5
  Biroq   XVII   asr   ikkinchi   yarmidan   boshlab
imperiyada   toj-u   taxt   uchun   kurash   avj   oldi.   Oxir-oqibatda,   bu   kurashda   1627-
1658-  yillarda hukmronlik qilgan Shoh Jahon (Akbarshohning nabirasi)ning o’g’i
Avrangzeb g’alaba qozondi. U 1658- yilda Dehli shahrini egalladi  va o’zini shoh
deb e'lon qildi. 
Avrangzeb   hukmronligi   davrida   (1658-1707)   imperiya   hududi   yanada
kengaydi, o’z qudratining cho’qqisiga erishdi. Biroq ayni Avrangzeb hukmronligi
yillarida imperiya inqirozi uchun zamin ham yetila bordi. Avvalo, Avrangzebning
hech   kimga   ishonmasligi,   hamma   narsaga   shubha   bilan   qarashi   davlati   arkon
hamda   mahalliy   hind   hukmdorlarining   undan   ko’nglini   sovitdi.   Ikkinchidan,
Avrangzeb o’ta jaholatparast edi .  
Boburiylar imperiyasi - feodal jamiyatidan iborat bo’lib, imperatorning o’zi esa
mamlakatda birinchi katta mulk egasi va yer egalari - feodallar manfaatini himoya
qiluvchi davlat boshlig’i hisoblanar edi.
Boburiy lar imperiyasida   y erga egalikning uch asosiy shakli —   x olisa, jo g irdor
va zamindor mavjud edi.
Xolisa   yoki   davlatga   qarashli   yerlar   podshohning   shaxsiy   mulki   hisoblanib,
ular   XVI   asrning   ikkinchi   yarmi   va   XVIII   asrda   barcha   hosildor   yerlarning
sakkizdan  bir  qismini   tashkil   qilar   va  bu yerlardan  tushgan  daromad  shoh  hamda
5
  Маркес Годен Бобур ва Акбар. Т., 2010. 33 б.
8 shoh   oilasining   ehtiyojlariga,   saroy   va   shoh   qo’shinini   ta’minlash   uchun   sarf
qilinardi. 6
Mamlakatdagi   dehqonchilikka   yaroqli   asosiy   yerlar   jogirdorlar   qo’lida   edi.
«Jogirdor»ning   lug’aviy   ma’nosi   «joy   olgan»,   «joyga   egalik   qiluvchi»   bo’lib,
«jogir»   asosan   harbiy   xizmatlar   evaziga   tortiq   qilingan   yerlardir.   Jogir   yerlar
vorisiy   hisoblanmas   edi,   jogirdorlar   o’z   yerlarining   hajmiga   muvofiq   ma’lum
sondagi   qo’shinni   saqlash   va   ta’minlashlari   hamda   zarur   bo’lgan   vaqtda   shu
qo’shin bilan shohga yordam ko’rsatishlari kerak edi.
Jogir   y erlarning hajmi turlicha bo’lib, butun bir pargama   -   tuman lar ham jogir
sifatida tortiq qilinardi.
Shunday   qilib,   Boburiylar   imperiyasida   ijtimoiy   va   iqtisodiy   ahvol   feudal
tartibda edi . Norozilikning kuchayishi natijasida xalq qo’zg’olonlari bo’lib turardi,
bu   norozilikdan   ko’pincha   hind   rojalari   o’z   manfaatlari   yo’lida   foydalanishga
harakat qilardilar.
XVI   asrning   ikkinchi   yarmi   va   XVIII   asrlarda   Hindistonda
hunarmandchilikning       dehqonchilikdan   ajralib   chiqish   j arayoni   davom   etmoqda
edi.   Hindistonda   hunarmandchilik   mahsulotlari   ishlab   chiqarishda   ma’lum   kasb
bo’yicha bir shirkatga birlashish hollari ro’y bermoqda edi.
Hunarmandlar   o’z   mahsulotlarini   qishloq   xo’jalik   mollariga   ayirboshlar   ham
edilar. Bu kishilarga iqtisodiy tanqislikka uchragan vaqtda ularga qishloq xo’jalik
mollarini   qarz   bergan   yer   egalari   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlarni   mutlaq   arzon
bahoda sotib olish huquqiga ega bo’lardilar. 
Korxonalarda   «chire»   nomli   mashhur   tilla   suvi   yuritilgan   matolar,   «fo’ta»   -
belbog’lar, xalatlar uchun «jomavar», baxmal, zarbop va qalin ipak matosi - «xara»
hamda turli xil matolar to’qib chiqarilardi. 7
Podsho va katta yer egalari, savdogarlar to monidan qishloq xo’jalik mollariga
almashtirilgan   yoki   haq   to’lab   qo’lga   kiritilgan   hunarmandchilik   mollari   ichki   va
6
  Ш арма Р. Бобурийлар салтанати (Инглиз тилидан  Ғ .Сотимов тар ж .). -Т. ,  1999. 41 б.
7
  У р и н б о е в   А . ,   Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, Тошкент, УзССР ФА нашриёти, 
1960, Б.22
9 tashqi   bozorlarga   chiqarilar   va   shu   yo’l   bilan   ham   katta   foyda   olinardi.   Sayyoh
Monserratening ko’rsatishicha, Akbarning o’zi yirik savdogar bo’lgan va savdodan
yaxshigina foyda olgan .
XVI   asrning   ikkinchi   yarmida   Movarounnahrdagi   siyosiy   vaziyat   shaklan
Hindistondagi   ahvolga   o’xshab   ketar   edi.   Shayboniyxon   1510-yilda   halok
bo’lgach,   uning   o’rniga   amakisi   Ko’chkinchixon   taxtga   o’tirdi.
Ko’chkinchixondan   so’ng   taxtga   o’g’li   Abu   Said   (1530-1533)   o’tiradi.   Undan
keyin   esa   hukmdorlik   Shayboniyxonning   ukasi   Mahmud   Sultonning   o’g’li
Ubaydullaxon   (1533-1540)   qo’liga   o’tdi.   Ubaydullaxon   poytaxtni   Samarqanddan
Buxoroga   ko’chirtirdi.   Ubaydullaxon   Buxoroga   ota   meros   mulk   deb   qarar   edi,
chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton -
Ubaydullaxonning   otasiga   bergan   edi.   Shu   tariqa,   shayboniylarning
Movarounnahrda   tashkil   etgan   davlati   endilikda   rasmiy   ravishda   Buxoro   xonligi
deb   ataladigan   bo’ldi.   Ubaydullaxonning   tariximizdagi   xizmatlari   katta.   Avvalo,
Ismoil   Safaviy   va   qizilboshlarning   hujumlarini   bartaraf   etib   Movarounnahrni
ularning   harbiy-siyosiy   tazyiqlaridan   saqlab   qoldi.   Ubaydullaxon   hukmronligi
davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o’sdi. Ubaydullaxon
o’z   davlatining   chegarasini   Shayboniyxon   davridagi   sarhadlarda   qayta   tiklashga
harakat qildi. U Hirotni ishg’ol etgan, qizilboshlarni bir necha marta mag’lubiyatga
uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi o’zaro kurash va tarqoqlikka
barham   berdi.   Ubaydullaxon   vafot   etgach,   ichki   ziddiyatlar   yana   kuchaydi.
Abdullaxon   I   ning   qisqa   hukmronligi   (1540-1541)   dan   so’ng   mamlakatda
qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya'ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo’ldi.
Biri   -   Ubaydullaxonning   o’g’li   Abdulazizxon   Buxoroda,   ikkinchisi   -
Ko’chkinchixonning   o’g’li   Abdulatifxon   Samarqandda   hukmdorlik   qila
boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo’linib ketdi. 
Muhammad Islom va uning avlodlari o’zlarining kelib chiqishini ota tomondan
Muhammad payg’ambar avlodlariga, ona tomondan esa Chingizxon va Jo’jiga ular
edilar.   Aslzodalik   va   tasavvuf   tariqatidagi   mavqeyiga   ko’ra,   Jo’ybor   shayxlari
10 somoniylar  davridan  boshlaboq davlat  ishlarida  muhim  mansablarni  egallab kelar
edilar. XVI asrning ikkinchi yarmida Shayx Muhammad Islom, keyinchalik uning
o’g’li   Shayx   Abubakr   Sa'd   Buxoroda   shayxulislom   lavozimini   egallagan   edilar. 8
Abdullaxon   II   avval   amakisi,   Balx   va   Badaxshon   hukmdori   Pirmuhammadni
(1557-1561), keyin otasi Iskandarxonni (1561 - 1583) xon deb e'lon qilgan bo’lsa-
da,   amalda   mamlakat   hukmdori   Abdullaxon   II   ning   o’zi   edi.   1574-yili   Balxni,
1578- yili Samarqandni, 1583-yili Toshkent va Farg'onani, 1584-yili Badaxshonni,
1595-yili Xorazmni zabt etdi va o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi. Shundan keyin
uning   davlati   sarhadlari   janubda   Hirotdan   Mashhadgacha,   shimolda   Orol
dengizigacha,   Kaspiy   dengizidan   Issiqko’lgacha   yetdi.   XVI   asr   oxirlariga   kelib
Buxoro   xonligi   nisbatan   markazlashgan   ulkan   davlatga   aylandi.   Shunday   qilib,
XVI   asrdagi   davlatchiligimiz   tarixida   yetakchi   sulola   -   shayboniylar   sulolasi
bo’ldi.   Bu   sulola   o’zbek   davlatchiligi   rivojiga   ma'lum   darajada   hissa   qo’shdi.
Sulolaning   eng  qudratli  vakili  Abdullaxon  II  davrida  esa  o’zbek  davlatchiligi   o’z
tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko’tarila oldi. 
Abdullaxon   II   mamlakatni   birlashtirish   yo’lida   shayboniy   sultonlarning
markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga urinishlariga qarshi tinimsiz va shafqatsiz
kurash olib bordi. Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o’tgach, bir asr davom etgan
shayboniylar   sulolasi   hukmronligi   barham   topdi.   Shayboniy   Abdullaxon   II   1598-
yil   fevral   oyida   vafot   etgach,   taxtga   uning   o’g’li   Abdulmo’min   o’tqazildi.   Biroq
o’sha   yili   -   1598-yil   iyul   oyida   Abdulmo’min   fitnachilar   tomonidan   O’ratepa   va
Zomin   oralig’ida   o’ldirildi.   Taxt   uchun   kurash   boshlandi.   Buxoroning   bir   guruh
amirlari   Ibodulla   Sultonning   o’g’li   Abdulaminni   xon   qilib   ko’tardilar. 9
  Boshqa
guruh   amirlar   esa   Balx   hokimi   Abdullaxon   II   ning   jiyani,   Sulaymon   Sultonning
o’g’li Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb e'lon qiladilar va Balxdan
chaqirib   olib,   taxtga   o’tqazadilar.   Ichki   nizolar   tufayli   Buxoro   xonligida   sodir
bo’lgan   og’ir   vaziyatdan   foydalangan   Eron   hukmdori   shoh   Abbos   bostirib   kirib,
8
 Юлдашев М. Ю., Новые данные о хозяйстве джуйберских шейхов. «Общественные науки в Узбекистане», 
1963, 5, стр. 37.
9
  Бартолд В.В. Узбекские ханства. Соч. Т. II. С. 268-292
11 Nishopur,   Sabzavor,   Mashhad,   Hirotni   egallaydi.   Xorazm   esa   xonlik   tasarrufidan
chiqib,   davlat   mustaqilligini   tiklab   oldi.   Xurosondan   Buxoroga   yetib   kelgan
Pirmuhammadxon   Buxoro   himoyasiga   kirishdi.   Xonlikning   ko’pgina   amirlari   o’z
qo’shinlari   bilan   Pirmuhammadxonga   qo’shildi.   Tavakkal   Buxoroni   ikki   oy
davomida   qamal   qilsa-da,   uni   ololmay   Samarqand   tomon   chekindi.
Pirmuhammadxon   qo’shinlari   uni   ta'qib   etib,   1599-yil   avgust   oyi   oxirlarida
Miyonqolning   Uchqora   mavzeyiga   yetib   oldilar   va   shu   yerda   bo’lgan   jangda
Tavakkal qo’shinlari tor-mor keltirildi. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy
jihatdan   mustahkamlash   yo’lida   qator   islohotlar   o’tkazdi.   Birinchidan,   u   davlat
boshqaruvida suyurg’ol tizimini joriy etdi. Ya'ni zabt etilgan hududlarni boshqarish
ishini   o’z   farzandlariga,   qarindosh-urug’lariga,   birodarlariga,   qabila   boshliqlari
bo’lgan   sultonlarga   topshirdi.   Samarqand   poytaxt   sifatida   xon   taxtiga
o’tqaziladigan joy hisoblangan. U yerda xon sharafiga xutba o’qitilgan va pul zarb
etilgan. Lekin suyurg’ol mulklar markaziy hokimiyatdan mustaqil bo’lishga intilar
edilar.   Ikkinchidan,   mamlakatda   yer-suv   qaytadan   taqsim   qilindi.   Ko’chmanchi
qabila   zodagonlari   yengilgan   mahalliy   mulkdorlar   mol-mulkini   musodara   qilish,
sotish,   egasiz   qolgan   yerlarni   o’zlariniki   qilib   olish   yo’li   bilan   mulklarini
ko’paytirib   oldilar.   Uchinchidan,   mamlakat   ichida   ijtimoiy   hayotni   tartibga
solishga   imkon   beruvchi   islohot   ham   o’tkazildi.   Keyingi   10   yil   ichida   soliqlar
og’irligidan   va   mulkdorlar   jabr-zulmidan   yer-suvlarini   tashlab   ketgan   xo’jaliklar
yerlarini   ishga   tushirish   masalasi   ko’rib   chiqildi.   To’rtinchidan,   1507-   yilda   pul
islohoti o’tkazildi. Bunga ko’ra, mamlakatning hamma katta shaharlarida vazni bir
xil   -   5,2   gramm   bo’lgan   yangi   kumush   tangalar   hamda   mis   chaqa   pullar   zarb
qilinib,   muomalaga   chiqarildi.   Bu   islohot   iqtisodiyotni   tartibga   solish   va   savdo-
sotiqni   jonlantirish   maqsadida   o’tkazilgan   edi.   Muhammad   Shayboniyxon
vafotidan   so’ng   boshlangan   o’zaro   toj-u   taxt   kurashlari   hamda   Eron
bosqinchilariga   qarshi   kurash   mamlakat   iqtisodiy   hayotiga   salbiy   ta'sir   ko’rsatdi.
Bu   hol,   o’z   navbatida,   pulning   qadrsizlanishiga   olib   kelgan.   Natijada,   oliy
hukmdor Ko’chkinchixon 1515- yilda navbatdagi pul islohotini o’tkazishga majbur
12 bo’lgan.   1527-   yilga   kelgandagina   ahvolning   bir   maromga   tushishiga   erishilgan.
Shayboniylar   davlatidagi   ichki   ziddiyatlar   markaziy   hokimiyat   bilan   mahalliy
hokimiyat   o’rtasidagi   ziddiyatlarda   to’la   namoyon   bo’lgan.   Shayboniylar   davrida
mehnatkashlarning   iqtisodiy   ahvoli   nochor   edi.   Ko’pchilik   omma   yersiz   bo’lib,
ijaraga   yer   olib   ishlashga   majbur   edi.  Aholidan   20  turdan  ortiq  soliq   va   to’lovlar
olinardi. Asosiy  soliq  sug’oriladigan yerdan olinadigan xiroj  bo’lib, daromadning
30   -   40   foizini   tashkil   qilardi.   Ashtarxoniylardan   Imomqulixon   (1611   -   1642),
Abdulazizxon (1645 - 1680), Subhonqulixonlar (1680 - 1702) Buxo roning siyosiy
birligini saqlab qolish uchun ko’p harakat qiladilar. Ammo xalq qo’zg’olonlari va
feodal ichki ku rashlar zarbasi ostida xonlik, ayniqsa, Ubaydullaxon (1702 - 1711)
va Abdulfayzxonlar  (1711 -  1747)  hukmronligi  davrida zaiflashib  qolgan edi. Bu
hol Buxoroni  Eron   sh ohi Nodirshoh tomonidan osongina istilo qilinishiga qulaylik
tug’diradi (1740).
Amudaryoning o’ng tomonidan Termiz, Ko’lob va Qobadiyon viloyatlari ham
ma’muriy   jihatdan   Balxga   tobe   edi. 10
  Tarixchi   A.A.Semenovning   fikricha,   Pomir
Buxoroga   bo’ysunmagan,   Badaxshon   esa   garchi   Buxoro   xonligiga   tobe   deyilsa
ham, lekin ko’p vaqtlargacha yarim mustaqilligini saqlab qolgan.
Ashtarxoniylar   davrida   davlat   tizimi   va   boshqaruvi   o’z   tuzilishi,   mohiyati
jihatidan   shayboniylar   davridagidan   deyarli   farq   qilmas   edi.   Davlatning   ichki   va
tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i Xon ixtiyori bilan
hal   qilinardi.   Markaziy   va   mahalliy   hokimiyat   boshqaruvida   ham   shayboniylar
davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib qolgan. 
Ashtarxoniylar   davrida   yerga   egalik   qilishning,   ilgarigi   asrlarda   amalda
bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi.  Mulki
sultoniy davlat  yerlari  hisoblanib,  undan keladigan daromad xon xazinasiga  kelib
tushardi.   Davlat   yerlaridan   o’sha   joylarda   yashagan   dehqonlar   foydalangan,   ular
yerni   ishlatib,   olingan   hosildan   xiroj   solig’i   to’laganlar.   Xon   davlat   tasarrufidagi
yerlarni,   aholi   yashaydigan   qishloqlarni   shahzodalarga,   yirik   din   ulamolari   va
10
 Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х VI  - Х I Х вв., Т., 19.
13 sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho
shaklida   in'om   qilardi.   Suyurg’ol   qilingan   katta   yer   egalari   xon   xazinasiga   soliq
to’lamas   edi.   Tanho   shaklida   in'om   qilingan   yerlar   tanhodorning   xususiy   mulki
bo’lmay,   o’sha   yerlarda   ishlayotgan   dehqonlardan   soliq   olish   huquqi   berilar   edi.
Xon   ayrim   shaxslarga   hukmdorga   ko’rsatgan   alohida   xizmatlari   uchun   ham   yer-
mulklar   in'om   etardi.   Bunday   mulklar   soliqlardan   ozod   qilinardi   va   shu   boisdan
ular   „Mulki   xurri   xolis"   deb   atalardi.   Xususiy   mulkchilik   tobora   kuchayib   bordi.
Xon tomonidan davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy
amaldorlariga sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari
ishlamas   edi,   yersiz   dehqonlarga   ijaraga   berib,   ularni   zo’ravonlik   bilan   ishlatib,
katta daromad olardilar. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u
yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan
ham soliq olinmas edi. Ko’chmanchi  chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni
egallab,   o’troqlashib,   dehqonchilik   bilan   shug’ullanadigan   bo’ldilar.   Natijada
Qo’ng’irot,   Mang’it,   Nayman,   Do’rmon   va   boshqa   aholi   yashaydigan   yirik
manzilgohlar   vujudga   keldi.   Tinimsiz   urushlar,   qabila   boshliqlari   va   amirlar
o’rtasidagi   ichki   kurashlar   mamlakat   iqtisodiy   hayotini,   aholining   moddiy
turmushini   ayanchli   ahvolga   tushirdi.   Sug’oriladigan   yerlarda   bug’doy,   arpa,
jo’xori,   loviya,   mosh,   sholi,   paxta,   savzavot   va   poliz   ekinlari   ekilgan.   Dasht   va
tog’oldi   lalmi   yerlarda   ham   boshoqli   ekinlar,   kunjut,   tarvuz,   qovun   ekilib,
dehqonchilik   qilingan.   Dehqonchilik   mamlakat   iqtisodining   butunlay   inqirozga
tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan
ehtiyojini   qondirishga   xizmat   qilgan.   Imomqulixon   davrida,   1614-1615-   yillarda
Qashqadaryodan   Qarshi   cho’liga   kanal   qazilgan.   1633-1634-   yillarda
Qo’shqo’rg’onda   kanal   qazilib,   vohalarga   suv   chiqarilgan.   Biroq   ashtarxoniylar
davrida   suv   inshootlari   qurilishiga   yetarli   e'tibor   berilmadi. 11
  Chorvachilik   ham
qishloq   xo’jaligining   yetakchi   tarmog’i   bo’lgan.   Mehnatkash   aholi   chorva
mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon,
11
  Alimova  R.   Markaziy Osiyo xalqlari tarixi./ TDSHI qo`llanma T. 2009.
14 saroy   amaldorlari,   din   peshvolari,   qabila   boshliqlariga   tegishli   bo’lib,   ming-
minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. 
Hunarmandchilik   mahsulotlari   asosan   shaharlarda,   qisman   yirik   qishloqlarda
yetishtirilar   edi.   Hunarmandchilikning   to’qimachilik   tarmog’ida   ip   yigirish,
gazlamalar   tayyorlash,   tayyor   kiyimlar   tikish,   gilam   to’qish,   kashtachilik   ancha
rivojlandi.   Hunarmandchilikning   kulolchilik   tarmog’i   ham   rivoj   topadi.   O’lkada
sog’ tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa
tayyor   kulolchilik   mahsulotlari   tayyorlashga   imkoniyat   berardi.   Metall   va
yog’ochga   ishlov   berish   orqali   uy-ro’zg’or   buyumlari   tayyorlash,   binolar
qurilishida   yog’och   va   ganch   o’ymakorligi   kabi   hunarmandchilik   tarmog’i   ham
ancha o’sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish,
tog’li   hududlardan   nodir   metallar,   kaliy   qazib   olish   ham   yo’lga   qo’yilgan.
Buxorolik   hunarmandlar   200   ga   yaqin   kasb   turlari   bilan   shug’ullangan.   XVI   -
XVIII   asrlarda   Buxoro   xonligida   hunarmandchilikning   turli   sohalari,   ayniqsa,
to’qimachilik,   qurol-yarog’   ishlab   chiqarish,   ko’nchilik,   bo’yoqchilik,   qog’oz
tayyorlash va boshqalar  rivojlangan edi.
Chet ellardan keladigan savdogarlar podsholikka va shuningdek, Xo’ja   Sa’dga
qarashli Gavkushon karvonsaroyida to’xtashlari ham  mumkin edi. 12
XVII-XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib
bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa
yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik, chorvachilik
mahsulotlariga,   hunarmandchilik   buyumlariga   ehtiyoj   kattaligi   sababli   bozorlar
gavjum   bo’lardi.   Tashqi   savdo   ham   to’xtab   qolmadi.   Rossiya,   Xitoy,   Hindiston,
Eron,   Qashg’ar,   Turkiya   mamlakatlariga   paxta,   teri,   jun,   turli   matolar   va   boshqa
qishloq   xo’jalik   mahsulotlari   chiqarilar   edi.   Buxorolik   savdogarlarning   Sibir
shaharlarida   o’z   savdo   rastalari   bo’lgan.   Xitoydan   shoyi   matolar,   chinni   idishlar,
dori-darmon,   choy,   Hindistondan   qimmatbaho   toshlar,   matolar,   oltin   iplar   olib
kelib sotilgan. Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli
12
 O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000. B-245
15 soliq deb hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy
soliq to’lovchi raiyat - dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib,
ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb
etilardi. 
Urush   yillarida   soliq   miqdori   haddan   tashqari   oshirilardi.   Subhonqulixon
davrida   raiyatdan   7   yillik   soliqlarni   birdaniga   yig’ib   olish   hollari   bo’lgan.
Ubaydullaxon   esa   aholidan   yig’iladigan   soliqlar   miqdorini   4   baravarga
ko’paytirgan.   Qo’zg’olonchilar   xon   saroyiga   yaqinlashib,   saroyni   o’rab   oladilar.
Ark   darvozasiga   tosh   yog’dirib,   xonni   haqoratli   so’zlar   bilan   badnom   qiladilar.
Qo’zg’olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga tushirilib, do’konlar
qayta   ochiladi.   1712-   yilda   Samarqandda   qo’zg’olon   ko’tarilib,   xalqqa   zulm   va
zo’ravonlik   qilayotgan   kenagas   qabilasidan   qo’yilgan   Sulton  To’qsabo   shahardan
haydaladi.   XVIII   asrda   Balx,   Karmana,   Miyonqol,   Shahrisabz   va   boshqa
viloyatlarda ham xalq qo’zg’olonlari ko’tariladi. Biroq qo’zg’olon tartibsiz, tarqoq
holda   bo’lganligi   uchun   tezda   bostiriladi.   Xalq   qo’zg’olonlari   Buxoro   xonligi
siyosiy   tartiblarining   istiqboli   yo’qligini   yaqqol   ko’rsatdi   va   uni   yanada
zaiflashtirdi.
16 1.2.  XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va
Buxoro xonligida  ilm-fan va madaniyat
Shayboniylar   ta'lim   sohasida   ham   islohot   o’tkazdilar.   Bu   islohotning
o’tkazilishiga   amaldorlar   guruhini   vujudga   keltirish   va   ularni   jamiyatning   asosiy
tayanchiga   aylantirish   zarurati   sabab   bo’ldi.   Maktabda   ikki   yil   o’qigach,
o’quvchilar   madrasaga   o’tkazilardi.   XVI   asrda   Samarqandda   Shayboniyxon
madrasasi,   Buxoroda   Abdullaxon,   Toshkentda   Baroqxon   va   Ko’kaldosh
madrasalari va boshqa ta'lim muassasalari quriladi va faoliyat yuritadi. Madrasada
uch   bosqichli   ta'lim   joriy   etilgan   bo’lib,   uning   har   bir   bosqichida   yetti   yildan
o’qilardi. Shunday qilib, o’qish 21 yil davom etardi. O’quvchilar ilohiyot ilmidan,
hisob-kitobdan,   handasa,   fiqh,   mantiq,   musiqa,   she'r   san'atidan   ilm   olardilar.
Albatta,   ta'lim   olishga   hammaning   ham   imkoni   bo’lmas   edi.   Savodxonlikning
Movarounnahrda XVI asrdagi ana shunday rivojlanishi o’zbek tili rivojlanib, keng
tarqalishiga, adabiy aloqalar rivoj topishiga ancha ijobiy ta'sir ko’rsata oldi. 
Ubaydulloh Qahhol ibn Muhammad Yusuf ham o’z davrining yetuk tabibi, tib
olimi,   Baroqxonning   o’rtancha   o’g’li   Toshkand   hokimi   Darvishxonning
buyrug’iga   binoan   1598-yilda   “Shifo   ul-ilal”   (Kasalliklar   shifosi)   asarini   yozadi.
Asar   500   varaqdan   ko’p   bo’lib,   uzoq   vaqtgacha   tib   ilmidan   asosiy   qo’llanma
tarzida undan foydalanilgan. Bir necha bitik nusxasi bizgacha yetib kelgan. Uning
yana “Umdat ul-kuhliya fil-amrodul-basariya” (Ko’z kasalligiga doir asosiy kitob)
asari ham bo’lgan.
Ubaydullaxon ham ilmli va ma'rifatli  hukmdor  edi. U fors va turk she'riyatini
yaxshi   bilardi.   Ayni   paytda,   o’zi   „Ubaydiy"   taxallusi   bilan   o’zbek,   fors,   arab
tillarida ijod qilgan, she'rlar bitgan. Uning uch tilda bitgan she'rlaridan iborat uch
devoni bir kitobga jamlangan. Ubaydiyning o’zbek tilidagi devoni 306 g’azal, 435
ruboiy, 25 qit’a, 13 tuyuqdan iborat.
Shayboniy   hukmdorlar   poytaxt   Buxoro   va   uning   atroflarini   obod   qilishga
harakat   qildilar.   1535-1536-   yillarda   qurilgan   Mir   Arab   madrasasi,   1540-1541-
17 yillarda bino qilingan Masjidi  Kalon, 1549-  yili  Abdulazizxon qurdirgan koshinli
xonaqoh,   Mag’oki   Attori   masjidi   (qayta   ta'mirlangan),   1559-   yili   qurilgan   Toqi
Zargaron,   Toqi   Sarrofon,   Toqi   Kitobfurushon,   Karmanadagi   hazrati   Qosimshayx
xonaqohi, 1582-  yili   qurilgan  uch darvozali   Timi   Kalon, 1581-  yili   bino qilingan
Modarixon   madrasasi,   Oyposhsha   oyim   madrasasi,   1580-   yili   bino   qilingan
Govkushon madrasasi, 1586- yili qurilgan Fathulla qo’shbegi madrasasi, 1585-yili
qurilgan   Fayzobod   xonaqohi,   Do’stum   madrasasi,   1577-1578-yillari   qurilgan
Abdullaxon   madrasasi,   Tim,   Chorsu   fikrimizning   dalilidir.   Shayboniyxon
tomonidan   qurila   boshlab,   1515-1516   -   yillarda   bitkazilgan   Shayboniyxon
madrasasi   va   Abdurahim   Sadr   madrasasi,   Toshkentda   bino   qilingan   Baroqxon
madrasasi,   Karmana   yaqinida   Zarafshon   daryosi   ustiga   qurilgan   ko’prik   (1582)
mashhurdir. Buxoroga kelgan ingliz elchisi Antoniy Jenkinson: „Buxoro juda katta
shahar,   unda   g’ishtlik   imoratlar,   serhasham   binolar   ko’p.   Hammomlar   shunday
mohirlik bilan qurilganki, ularning misli dunyoda yo’qdir", - deb yozadi. Ayniqsa,
Abdullaxonning yurt obodonchiligi yo’lidagi sa'y-harakatlari tarixchilar tomonidan
yuksak   baholangan.   Uning   davrida   markaziy   hokimiyat   kuchayishi   tufayli   katta
qurilish   ishlari   amalga   oshirilgan.   Abdullaxon   1000   dan   ortiq   rabot   va   sardoba,
ko’plab   madrasa,   masjid,   ko’prik,   suv   omborlari   qurdirgan.   Buxoroda   juda   katta
savdo markazi bunyod etilgan. 
XVII-XVIII   asrlarda   shahar   va   qishloqlarda   ko’plab   maktab   (maktabxona)lar
faoliyat   ko’rsatgan.   O’g’il   va   qiz   bolalar   alohida-alohida   maktablarda   o’qitilgan.
O’g’il   bolalar   maktablari   masjidlar,   madrasalar,   korxonalar   qoshida   yoki   xususiy
maktabdorlar   xonadonlarida   tashkil   etilgan   bo’lib,   masjid   imomi   yoki   madrasani
tugatgan   ziyoli   kishilar   o’qituvchilik   qilgan.   Madrasaga   maktabxonalarni
tugatganlar   qabul   qilingan.   Madrasa   ta'limi   talabalar   iqtidoriga   qarab   7-12   yil
davom   etgan.   Buxoro   xonligi   shaharlarida   150   dan   ortiq   madrasa   bo’lgan.
Madrasada   arab,   fors   tilida  yozilgan   kitoblar   o’qitilgan,   ular   talabalarga   mudarris
tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O’qish „Avvali ilm" deb nomlangan fors
tilidagi   o’quv   qo’llanmasini   o’zlashtirishdan   boshlangan.   Keyin   arab   tili
18 grammatikasi   o’qitilgan.   Fiqh   (huquq)   kursi   majburiy   kurs   hisoblangan.
Madrasalarda   umumta'lim   kurslaridan   falakiyot,   handasa,   tibbiyot,   kimyo,   tarix,
jug’rofiya,   adabiyot,   aruz   ilmi,   me'morchilik   asoslari,   xattotlik,   musiqa,   axloq,
notiqlik   kabi   fanlar   o’qitilgan.   Talabalardan   Imom   al-Buxoriy,   Abu   Mansur
Moturidiy,   Burhoniddin   Marg’inoniy   asarlarini,   jami   137   darslik   va   o’quv
qo’llanmalarini o’zlashtirish talab etilgan. 
Shunga   qaramasdan   ilm-ahllari   ijodi   batamom   to’xtab   qolmadi.   XVII   asrning
taniqli   olimi,   Mir   Arab   madrasasi   mudarrisi   Muhammad   Sharif   Buxoriy   (1609-
1697) falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq
asarlar   yozgan.   Uning   „Davriylik   haqida   risola"   asari   makon   va   zamon
masalalariga   bag’ishlangan.   Uning   „Xoqonga   foydali   maslahatlar"   kitobi   25   bob
32   fasldan   iborat   bo’lib,   unda   shariat   qonun-qoidalari,   ijtimoiy   hayot   va   axloqiy
muammolarga   oid   ma'lumotlar,   hukmdorlar   to’g’risida   qiziqarli   lavhalar   o’z
ifodasini topgan. Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla Tursun
Fariziyning,   falsafa   va   mantiq   sohasida   Mulla   Yusuf   Qorabog’iyning   asarlari
bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy tomonidan 1678-yilda
falakiyot,   ilmi   hay'at   haqida   risola   yozilgan.   Mahmud   ibn   Valining   1636-   yilda
yozilgan   „Baxr   ul-asror"   („Sirlar   dengizi")   asarida   samarqandlik   va   buxorolik   20
nafar   olim   haqida   ma'lumotlar   berilgan.   Subhonqulixon   davrida   tibbiyot   ilmi
rivojlandi.   Uning   tashabbusi   bilan   Buxoroda   „Dor   ush-shifo   qurilib,   bemorlarni
davolash   ishi   yo’lga   qo’yilgan,   tibbiyotga   ixtisoslashgan   madrasa   qurilib,
shifokorlar   tayyorlangan.   Subhonqulixonning   tibbiyotga   oid   kitoblar   jamlangan
nodir   kutubxonasi   bo’lgan.   U   „Subhoniy   tibbiyoti   bo’yicha   davolash",   „Baxtli
soatni   aniqlashda   oy   manzillarining   mohiyati"   nomli   ilmi   nujumga   oid   kitoblar
yozgan. 
XVII-XVIII asr  birinchi  yarmida Buxoro tarixiga doir  qator  asarlar  yaratiladi.
Tarixchi   va   geograf   olim   Mahmud   ibn   Valining   „Oliyjanob   insonlar   jasorati
xususida   sirlar   dengizi"   asarida   Movarounnahr   va   Xuroson   tarixi,   mamlakatlar,
shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida qimmatli ma’lumotlar bayon
19 qilinadi. U „Muhabbatnoma", „Axloq husnlari" risolalari hamda 50 ming baytdan
iborat   katta   devon   muallifidir.   Tarixnavislikda   Muhammad   Yusuf   Munshiyning
„Tarixi   Muqimxoniy",   Muhammad   Amin   Buxoriyning   „Ubaydullanoma",
Muhammad   ibn   Muhammad   Zamon   Buxoriyning   „Muhit   ut-tavorix"   („Tarixlar
dengizi"), Abdurahmon Tolening „Abulfayzxon tarixi", Xojamqulixon Balxiyning
„Qipchoqxon tarixi" asarlari muhim ahamiyatga egadir. 
XVII-XVIII   asr   birinchi   yarmida   adabiyot   ancha   rivoj   topdi.   Adabiy   muhitda
Bedil   (asli   ismi   Mirzo   Abdulqodir,   1644-1721)   ning   o’rni   katta.   U   Kesh
(Shahrisabz)lik,   turkiy   barlos   urug’idan,   Hindistonga   ko’p   marta   safar   qilgan,
Dehlida   vafot   etgan.   Bedil   120   ming   misradan   ortiq   she'riy   va   nasriy   asarlar
yozgan. Uning yirik asari „To’rt unsur" nasrda yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov
haqida, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar va odamning kelib chiqishi haqida o’z
qarashlarini bayon etadi. Bedilning „Irfon" dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning
xilma-xil   masalalari   bayon   etilgan.   Bedilning   fikricha,   dunyo   abadiy   bo’lib,
to’xtovsiz   harakat   qiladi   va   o’zgarib   turadi.   U   she'rlarida   jamiyatdagi   jabr-zulm,
adolatsizlik   kabi   illatlarni   qoralaydi.   Bedil   asarlarining   ko’pchiligi   16   jildli
„Kulliyoti”ga   kirgan   (Bombey,   182).   Bedil   Turkistonda   „Abulma'oniy"
(„Ma'nolar otasi") degan nom olgan. Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710)
to’quvchilik bilan shug’ullangan, ko’pgina she'rlarida ijtimoiy tengsizlikka, jabr-u
zulmga qarshi  norozilik bayon etilgan. U 212 xil   kasb   hunar egalari haqida fikr
bildirib,   hunar   ahlini   ulug’lagan.   Uning   „Bahoriyat"   („Hayvonotnoma")   majoziy-
munozara   asarida,   g’azallarida   o’z   davrining   ijtimoiy-siyosiy   hayoti   qalamga
olingan. Turdi (XVII asr) hajviy she'rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18
she'rdan   iborat   bo’lib,   ulardan   12   tasi   g’azal,   5   tasi   muxammas   janriga   oid.   434
misra   hajmdagi   bu   merosning   165   misrasi   Subhonqulixon   haqidagi   hajviyalardir
(“Subhonqulixon   to’g’risida   hajviya”,   1691).   Uning   tasavvufiy   she'rlari   g’oyat
go’zal va teran falsafiy mazmunga boy bo’lgan. 
Sofi   Olloyor   (1644-1724)   tariqat   arbobi   va   shoir.   U   shayxlik   martabasiga
ko’tarilgan,   valiulloh   (karomat   sohibi)   bo’lib   yetishgan.   U   forsiy   tilda
20 „Taqvodorlar   maslagi",   „Oriflar   murodi",   turkiy   tilda   „Ojizlar   saboti",   „Najot
tantanasi"   kabi   masnaviy   asarlarini   yaratgan.   Uning   „Taqvodorlar   maslagi"
(„Maslakul-muttaqin")   asari   12   ming   bayt,   135   ta   bobdan   iborat   bo’lib,   ilohiy
ma'rifat   badiiy   talqinda   bayon   etilgan   o’zbek   falsafiy   adabiyotining   yetuk
namunasidir.   Bu   asar   maktab   va   madrasalarda   darslik   qatorida   o’qitilgan.   1624-
yilda   Samarqandda   ko’chirilgan   Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   „Zafarnoma"   kitobi
o’sha davr kitobat san'atining yorqin namunasidir. 
Buxoro  xonligi   tasarrufidagi  hududlarda  me'morchilik  ishlari   ham   ancha  rivoj
topdi.   Ko’plab   masjidlar,   madrasalar,   bozorlar,   xonaqohlar,   karvonsaroylar,
hammomlar,   sardobalar   barpo   etildi.   XVII   asrda   Samarqand   Registoni
ansamblining   hozirgi   qiyofasi   shakllantirildi.   Samarqand   hokimi   Yalangto’sh
Bahodir   1619-1635-   yillarda   vayrona   holatga   tushib   qolgan   Registon   maydonida
Ulug’bek   madrasasi   qarshisida   Sherdor   madrasasini,   uning   yonida   1646-1659   -
yillarda   Tillakori   madrasa-masjidini   o’z   mablag’lari   hisobidan   bunyod   ettirgan.
Samarqand   Registon   ansambli   o’zining   rang-barang   koshinkor   bezaklari,
naqshinkor   peshtoqlari,   ulkan   gumbazlari   bilan   O’rta   Osiyo   me'morchiligining
noyob   tarixiy   yodgorligi   bo’lib,   bugungi   kunda   jahon   jamoatchiligi,   sayyohlari
e'tiborini   o’ziga   jalb   qilmoqda.   Buxoroda   yirik   me'moriy   majmua   -   Labihovuz
ansambli bunyod etildi. 1652-yilda Buxoro shahrida Abdulazizxon qurdirgan qo’sh
imoratli   madrasa   mustahkamligi,   nafis   naqshli   koshinlarga   boyligi   bilan   ajralib
turadigan,   o’z   zamonasi   me'morchiligining   yetuk   namunasi   hisoblanadi.
Imomqulixon   Madina   shahrida   Chorbog’,   Makkadagi   Ka'baga   kiraverish
darvozalaridan   biri   ostonasi   uchun   oltin   va   kumush   tutqichli   yog’och   zina
qurdiradi.   XVIII   asr   boshlarida   Qarshida   Shermuhammadbiy,   Xo’ja   Qurbonbiy
madrasalari,   savdo   yo’llarida   hashamatli   rabotlar   barpo   etiladi.   Xulosa   qilib
aytganda,   XVII-XVIII   asr   birinchi   yarmida   og’ir   siyosiy   vaziyatga   qaramasdan
xalqimiz o’zining ijodkorlik, bunyodkorlik xislatlarini namoyon qila olgan va ilm-
fan to’xtab qolmagan.
21 II bob. O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatlar
2.1. Elchilik aloqalarining yo’lga qo’yilishi va dastlabki savdo
munosabatlari
O’rta   Osiyo   va Hindiston xalqlari   o’rtasidagi   iqtisodiy va siyosiy   aloqalar
o’zining   ko’p   asrlik   tarixiga   ega.   Moziyga   nazar   tashlar   ekanmiz,   har   qanday
mamlakatning   biror   bir   davlat   bilan   o’zaro   aloqalarni   yo’lga   qo’yishda   avvalo
savdo-sotiq   va   iqtisodiy   munosabatlardan   manfaatdor   ekanligini   ko’rishimiz
mumkin. 
Tarixiy ma’lumotlar  bu munosabatlarning temuriylar  davridan boshlab rasmiy
va   muntazam   tu s   olganligidan   dalolat   beradi.   XV   asr   tarix chisi   Abdurazzoq
Samarqandiyning   yozishicha,   S h ohrux   davla t ining   markazi   Hirotga   Hindistondan
bir necha bor (814   -   1411; 819   -   1416 va 824   -   1421 yillari)   elchilar kelgan. O’z
navbatida   Shohrux   davlatining   Abdurazzoq   Samarqandiy   boshliq   elchilari   1442-
yili   Hindistonning   janubida   joylashgan   Kalikut   port   shahri   va   Bijonagar
(Vidjayanagar)     davlatiga   yuborilgan;   elchilar   o’z   vazifalarini   muvaffaqiyatli
bajarib,   ikki   yildan   so’ng   Hirotga   qaytib   keladilar.   Abdurazzoq   Samarqandiy
elchiligiga   yuklangan   asosiy   vazifalardan   biri   temuriylar   davlati   bilan   Hindiston
o’rtasida olib borilayotgan savdoni yanada rivojlantirish  imkoniyatlarini o’rganish
edi. 13
XIV   -   XV   asrlarda   Hindistonning   Eron   va   O’rta   Osiyo   bilan   bo’lgan   savdo
munosabatlarida   Xo’rmuz   port   shahrining   ahamiyati   katta   bo’lgan.   Arab   sayyohi
Ibn   Battuta   Xo’rmuzga   Arabiston,   Fors   va   Dashti   Qipchoqdan   minglab   otlar
haydab   kelinishini   va   bu   otlarning   Hindistonda   katta   foydaga   sotilishini   xabar
qiladi. «Savdogarlar bu tatar otlarining har birini ularning o’z yurtlarida 60 dirham
(8   -   10   dinor;   1   dinor   13   gramm   kumushdan   iborat   bo’lgan)   ga   sotib   olib,   -   deb
13
  Н и з о м и д д и н о в  Н. ,  Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961,
5—43, 100—108-бетлар.
22 yozadi Ibn Battuta,  - Hindistonda 100 dinor (600 dirham)ga sotgan lar; eng yaxshi
otlarning narxi 500 dinor va hatto undan ham  ortiq  turgan».
Zahiriddin Muhammad Bobur O’rta Osiyo mevalarining Hindistonda noyob va
qimmatligi haqida aytib o’tadi. Jumladan, Kandibodomning (Konibodom) bodomi
nihoyatda   a’lo   navli   ekanligini   aytib,     “Xurmuz   va   Hindustong’a   tamom   muning
bodomi borur…”, deb ko’rsatadi. 14
Hindiston bilan Xuroson orasida  xushki  yo’ldin ikki  bandardur, biri  Kobul va
yana biri Qandahor. Qoshg’ar va Farg’ona va Turkiston va Samarqand va Buxoro
va Balx va Hisor va Badaxshondin karvon Kobulg’a kelurlar. Xurosondin karvon
Qandahorga   kelur.   Bisyor   yaxshi   savdoxonadur.   Savdogarlar   Xitoy   yo   Rumga
borsalar,   ushmuncha   –   o’q   savdo   qilg’aylar.   Har   yili   yetti-sakkiz-o’n   ming   ot
Kobulg’a   kelur.   Quyi   Hindistondan   o’n,   o’n   besh-yigirma   ming   uyluk   karvon
Kobulg’a   kelur.   Hindistondin   oq   raxt   va   qand   va   nabot   va   shakar   va   aqoqir
keltirurlar…   Xuroson   va   Iroq   va   Rum   va   Chin   matoi   Kobulda   topilur.
Hindistonning xud bandaridur.” 15
XVI   asrning   2-yarmidan   boshlab   Hindiston   bilan   O’rta   Osiyo   o’rtasidagi
iqtisodiy aloqalarda Kobulning ahamiyati  yanada oshadi. Buning sababi  Xo’rmuz
va   boshqa   bir   qator   hind   portlarining   yevropaliklar   tomonidan   egallanishidir.
Buning   oqibatida   Boburiylar   imperiyasining   dengiz   orqali   savdo   qilish
imkoniyatlari cheklanib qoladi va Buxoro xonligi bilan karvon yo’llarida iqtisodiy
munosabatlar   hajmi   yanada   oshadi.   “Ost-Indiya”   kompaniyasi   agenti   Stillning
aniqlashicha,   XVI   asr   davomida   quruqlikdagi   karvon   yo’li   orqali   yiliga   avvallari
yuborilgan 3 ming tuya mol o’rniga 14 ming tuya mol jo’natib turilgan. 16
Buxoro va Hindiston o’rtasidagi savdo va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida
Qozon   (1553)   va   Astraxanning   (1557)   Rossiya   tomonidan   bosib   olinishi   ham
muhim   rol   o’ynaydi.   Chunki   O’rta   Osiyo,   jumladan   buxorolik   savdogarlar   hind
14
 Заҳириддин Муҳаммад Бобур - Бобурнома.  Т., "Юлдузча", 1990. Б-7
15
   Ўша асар  117, 118  б.
16
 Низомиддинов И. Ғ  - Х VI -Х VIII  асрларда  Ў рта Осиё -  Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" 1966. Б-15
23 mollarini  Rossiya  bozorlariga yetkazib berishda va O’rta Osiyoga kelgan hind va
afg’on savdogarlarini rus mollari bilan ta’minlash ishlarida vositachi rolini egallab
oladilar.   Natijada   Buxoro   xonligi   ham   Hindiston,   ham   Rossiya   bilan   iqtisodiy
aloqalarni anchagina rivojlantirib oladi.
Abdullaxon II tomonidan 1585-yili Astraxanga sotish uchun yuborilgan mollar
orasida (bu mollarning qiymati o’sha davrdagi 2- 2,5 ming so’mni tashkil qilar edi)
40   puddan   ortiq   bo’yoq   bo’lgan.   Ma’lumki,   bo’yoq   Buxoroga,   asosan,
Hindistondan   keltirilar   edi.   Shuningdek,   shu   yili   Abdullaxon   II   o’z   elchisi
Muhammad  Alini  tortiq  va  hadyalar   bilan rus podshosi Fyodor Ivanovich (1584  -
1598)   huzuriga   jo’natadi.   Uning   torti q   va   hadyalari   orasida   qimmatbaho   hin d
chodiri ham bor edi.
Ilyos   Nizomiddinovning   ma’lumoticha,   XVI—XVII   asrlarda   O’rta   Osiyo
xonliklari bilan Rossiya  o’rtasida  olib borilgan savdoning uch asosiy shakli mavjud
edi:  
a) Xususiy savdo;
b) xonlik   va   podshohlikning   maxsus   vakillari   vositachiligida   olib   boriladigan
savdo;
c) podshohlar   o’rtasida   o’zaro   tuhfa   va   hadyalar   yuborish   yo’li   bilan   amalga
oshiriladigan mol ayirboshlash.
Savdoning   bu   shakllari   Buxoro   xonligi   va   Boburiylar   imperiyasi   o’rtasidagi
iqtisodiy  (savdo) munosabatlarda ham  o’z  ifodasini topgan edi.
Savdoning   ikkinchi   va   uchinchi   shakli   uning   birinchi   shakliga   nisbatan   katta
imtiyozlarga   egaligi   va   bu   xil   savdo   yo’li   bilan   chetga   chiqariladigan   mollarning
turlari  bo’yicha qam farq  qilardi.
Xususiy   savdogarlar,   asosan,   xalq   ehtiyoji   uchun   zarur   bo’lgan   mollar   bilan
savdo qilardilar. Ular XVI—XVIII asrlarda Hindistondan Buxoro bozorlariga turli
hind matolari (jomavar, chire, gujorat «fo’ta»si), kashmir sholi, sukurlat - jun, nil
va   boshqa   xil   bo’yoqlar,   lak,   dorivorlar,   choy,   doka   keltirar   va   O’rta   Osiyodan
Hindistonga   ho’l   va   quruq   mevalar   (Abulfazlning   ko’rsatishicha,   Samar qand
24 tarvuzi,   nashvoti,   olmalar,   mayiz,   bodom,   mag’iz   va   boshqalar),   ot,   tuya,   ipak
matolar, sukno,  qunduz  terisi, suvsar,  har  xil chinnilar, zig’irpoyadan to’qilgan rus
matosi va boshqalar olib borar edilar.
XVI   -   XVII   asrlarda   Buxoro   va   O’rta   Osiyoning   ayrim   shaharlarida   ko’plab
hind savdogarlari turg’un bo’lib qoladi.   B uxoroda maxsus hind mahallalari paydo
bo’lib,  u lar ni h indlarning o’zlari boshqarardilar.
XVI   asrning   ikkinchi   yarmida   O’rta   Osiyo   bo’ylab   sayohat   qilgan   Antoni
Jenkinson   Buxoro,   Balx   shahrida   har   yili   Hindist on,   Rossiya   va   boshqa
davlatlardan katta-katta karvonlar bilan keluvchi savdogarlarning qurultoyi tez-tez
bo’lib     turadi,   deb   yozadi.   Buxoroning     dunyodagi   savdo   markazlaridan   biri
ekanligini   tan   olgan   ingliz   sayyohi   bu   shahardagi   chet   el   savdogarlari,   shu
jumladan,   hind   savdogarlari   tomonidan   olib   boriladigan   savdoning   ahamiyati
haqida   ma’lumotlar   keltiradi.   U   bu   savdogarlarning   faqirlarcha   kiyinganliklarini,
ularning juda kam  mol keltirish lariga qaramay, bu mollarning 2-3 yillab sotilmay
yotishini   alohida   eslatib   o’tadi.   Jenkinson   yana   hind   savdog arlari   Buxoroga   na
oltin,   kumush,   na   qimmatbaho   toshlar   va   na   ziravor   dorivorlar   keltirib
sotmasliklarini qayd etgan. 17
 
Jenkinsonning   hind   savdogarlarining   qimmatbaho   toshlar   va   ziravor   -
dorivorlar   keltirmasliklari   haqidagi   fikri   ham   noto’g’ri       fikr   edi.       Ziravor   -
dorivorlar   Hindistondan   Buxoroga   chiqariladigan   asosiy   mollardan   hisoblanardi.
Qimmatbaho   toshlar   va   boshqa   oltin-kumushdan   ishlangan   buyumlar   ko’proq
savdoning   yuqorida   aytib   o’tilgan   ikkinchi   va   uchinchi   shakllari   yo’li   bilan
keltirilar   va   bu   savdo   haqida  ehtimolki,   Jenkinson   yaxshi   tushunchaga   ega,   emas
edi.
17
  Низомиддинов И.Ғ -  Х VI -Х VIII  асрларда  Ў рта Осиё -  Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" ,  1966
25 2.2. Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar
Hujjatlar   XVII   asr   oxiri   va   XVIII   asr   boshlarida   xususiy   savdogarlar   orasida
ham boj  to’lamay savdo qilish huquqiga ega bo’lganlar borligidan dalolat  beradi.
Bu   xil   savdogarlarga,   hatto   maxsus   farmon   bilan   muayyan   o’lkalar   o’rtasidagi
mavjud savdoda ayrim mollarni xarid qilish va sotish huquqi ham berilgan. Balxlik
Oxunxo’ja   Avaz   va   uning   sheriklari   boburiy   Avrangzeb   tomonidan   berilgan
tarxonnomaga   ko’ra,   Hindistonga   saroy   ehtiyojlari   uchun   turli   quruq   va   ho’l
mevalar,   otlar   va   tuyalarni   olib   kelish   hamda   Balxga   Hindiston   matolari   va
buyumlaridan   keltirib   sotish   huquqiga   ega   bo’lgan.   Imperator   o’z   farmonida
Qobuldan   to   Shohjahonobod   (Dehli)ga   qadar   o’lka   va   viloyatlardagi   hokimlar,
jogirdorlar   va   shohlikning   boshqa   mutasaddilariga   Oxunxo’ja   Avaz   va   uning
sheriklaridan   chihilyak   (qirqdan   bir),   zakot   va   rohdori   (yo’l   uchun   olinadigan
mablag’),   tamg’a   va   boshqa   ishlar   yuzasidan   zahmat   yetkazmaslikni   va   ushlab
qol maslikni ta’kidlaydi. 18
Boburiy   imperatorlar   ham   savdodan   keladigan   foydan i   boylik   orttirish
manbalaridan   biri   deb   bilib,   mamlakatlararo   qilinadi g an   tashqi   savdoda   faol
qatnashganlar.
Xonlar,   jo’ybariy   shayxlar   va   Boburiy   imperatorlari   mamlakatlararo   boj
to’lamaslik asosida olib borgan sav do ishlarini o’zaro «tuhfa va hadyalar» yuborish
shaklida ham amalga oshirganlar.
Hind podshosining har galgisi 50 ming xoniy qimmatiga ega bo’lgan matolari
(kimxob,   zarbop)   va   nodir   buyumlari   evaziga   Shayxulislom   ham   Hindistonga
umumiy qimmati 40 ming xoniydan ortiq qimmatga ega  bo’lgan qun duz po’stinlar,
morj   tishi,  chinni   asboblar,   qipchoq  otlari,  tezyurar   tuyalar,   ov  qushlari   (tuyg’un,
18
  Р у с т а м о в  У. А. ,   К истории изучения экономических, политических и культурных связей между 
народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956.
26 qarchig’ay, shunqor) va behla   (charmdan yasalgan, ov qushlarini tutuvchi qo’lga
kiygiziladigan qo’ lqop)lardan  9 sidradan ikki martaba tuhfa  qilib  yuborgan. 19
Shu   narsa   diqqatga   sazovorki,   har   ikki   tomonning   «hadyalari   garchi   turli   xil
mato   va   buyumlardan   iborat   bo’lsa   ham,   ularning   umumiy   qimmatlari   qariyb
barobar   kelardi.   Bu   esa   tuhfa   va   hadyalarning   haqiqatda   mol   al mashish   as osida
olib boriladigan savdo tovarlaridan  iborat ekanligini  ko’rsatadi.
Tortiq   va   hadyalar   qilish   shaklida   olib   boriladigan   savdo   boj   to’lamay   savdo
qilish imtiyozidan tashqari foydali imkoniyatlarga ham ega edi.
Hindistonga kelgan Imomqulixon elchisi Abdurahimxo’ja turli sovg’a-salomlar
bilan birga Jahongirshohga bir yirik la’l «tuhfa» qiladi.
Jahongirshoh ham Abdurahimxo’jaga 40 ming rupiya pul va biri 1500, 1000 va
500 misqol og’irlikdagi uchta oltin “kavkabi tole” hadya etgan.
Hind manbalarida aytilishicha, Hakim Hoziq   elchiligi ning keltirgan «hadya va
tuhfalari»ning qimmati bir yarim  lak  rupiyani yoki  3700  iroq (Eron) tumaniga teng
bo’lgan. 20
Balx   hokimi Nadr Muhammadxon Shoh   Xo’ja   elchiligi orqali Jahongirshohga
50   ming   rupiyalik   ot,   turk   qullari,   va   boshqa   buyumlar   yuborgan.   Bularning
evaziga   boburiy   hukmdor   mazkur   elchi   orqali   N adr   Muhammadxonga   40   ming
rupiya  pul va  hind nafis mollaridan «hadya» qaytargan.
Subhonqulixon ham Balx hokimi  bo’lib  turgan vaqtida Hindistonga bir qancha
elchilar   yuborib,   ular   orqali   hind   imperatoriga   «tuhfa   —   hadyalar»   tortiq   qilgan.
Hind   podshohi   ham   o’z   navbatida   bularga   lozim   bo’lgan   tarzda   javob   qaytargan.
Masalan,   u   Subhonqulixonga   uning   elchisi   Shod monxo’ja   orqali   (hijriy   1080   –
1669 -yili)   25   ming   rupiya   pul,   bir   fil   (nuqradan   yasalgan   egari   bilan),   150   to’p
shol, «jomavar», «chire», gujorat  «fo’tasi»  matolaridan berib yuboradi.
19
  Низомиддинов И.Ғ -  Х VI -Х VIII  асрларда  Ў рта Осиё -  Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" ,  1966
20
  Ш арма Р. Бобурийлар салтанати (Инглиз тилидан  Ғ .Сотимов тар ж .). -Т. ,  1999.
27 Yana   Abdulazizxon   tomonidan   «tuhfa»   qilib   yuborilgan,   qimmati   40   ming
rupiyalik   la’l   evaziga   Avrangzeb   Buxoro   xoniga   har   birining   bahosi   20   ming
rupiyalik  ikkita xanjar «tortiq» qiladi.
Shuningdek, hind   elchisi   Mustafoxon   Abdulazizxon   saroyiga   bir   lakx   va   ellik
ming   rupiya qimmatiga barobar   -   oltin suvi yuritilgan egar-jabduq, jamdar quroli,
qimmatbaho qilich, qalqon,  o’qdon, bir fil va turli matolar keltiradi.
Biz «hadya va tuhfalar» yuborish yo’li bilan savdo-soti q  qilishga oid bir qancha
xarakterli   misollar   keltirish   bilan   chegaralandik.   Bu   haqda   qo’shimcha
ma’lumotlar maz kur ishning Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasining siyosiy
– diplomatik munosabatlariga bag’ishlangan qismida ham kelti riladi.
Yuqorida   keltirilgan   faktlar   shundan   dalolat   beradi-ki,   XVI   asrning   ikkinchi
yarmi   va   XVIII   asr   mobaynida   Bu xoro   xonligi   va   Boburiylar   imperiyasi
o’rtasidagi   elchilik   munosabatlarining   rivojlanishida   shu   mamlakatlarning   o’zaro
iqtisodiy (savdo) munosabatlari ham muhim o’rin tutgan.
28 III bob. O’rta Osiyo xonliklari bilan Hindiston o’rtasidagi siyosiy aloqalar
3.1. O’zaro siyosiy-diplomatik munosabatlarning yo’lga qo’yilishi
Buxoro   xonligi   bilan   Boburiylar   imperiyasi   o’rtasidagi   siyosiy   aloqalar   XVI
asrning 70-yillaridan boshlab muntazam ravishda davom etadi.
1572-yili   Hindistonga   Abdullaxon   II   ning   birinchi   elchisi   Xo’ja   Oltamish
keladi.   Bu   vaqtda   Buxoro,   S h ahrisabz,   Qar sh i,   Samarqand   Abdullaxon   II
hukmronligi   ostida   bo’lib,   Toshkent,   Hisor   uchun   janglar   olib   borilmoqda   edi.
Boburiylar   imperiyasi   esa   Malva   (1561),   Jaypur   (1562),   Gondvan   (1564),   C h itor
(1568) rojaliklarini bo’ysundirgan va kat ta viloyatlardan biri Gujoratni tobe qilish
harakatida edi.
Badaxshon   hokimi   Mirza   Sulaymon   Buxoroga   yarim   qaram   bo’lgan   Balxga
hujum   qilib,   bu   kurashda   muvaffaqiyatsizlikka   uchraydi.   So’ng   u   Akbarshohdan
o’zbeklarga   qarshi   kurashda   yordam   so’raydi,   Akbarshoh   rozilik   beradi.   Bundan
xabardor   bo’lgan   Abdullaxon   II   bu   masala   yuzasidan   Akbarshoh   fikrini   aniqroq
bilish   va   imkoniyati   boricha   Hindiston   bilan   yaxshi   munosabatlar   o’rnatish
maqsadida Hindistonga elchi yuboradi.
Hind   olimi   R.Ch.Varmaning   fikricha,   Abdullaxon   II   o’z   elchisi   orqali   Eron
hududlarini   Buxoro   xonligi   va   Boburiylar   imperiyasi   o’rtasida   bo’lish   rejasini
ilgari surgan va bu rejani har  ikki tomon ham sir saqlagan. 21
Haqiqatan ham Buxoro xoni Akbarshoh bilan Mirza  Su laymonning hamjihatlik
bilan harakat qilib, Balxni Buxorodan tortib olishi xavfidan cho’chigan edi. Chunki
bu vaqtda Balx hali Buxoro xonligiga to’la bo’ysundirilmagan edi. Shuning uchun
Abdullaxon   II   Hindiston   bilan   yaxshi   munosabatda   bo’lishga   intilgan.   Lekin,
Buxoro   elchiligining   zimmasiga   ikkinchi   bir   vazifa   -   Akbarshoh   davlatining
Eronga nis batan bo’lgan munosabatini aniqlash ham yuklatilgan edi.
Buxoro  elchisidan avval Hindistonga  ikki marta — hijriy 967 – 1559 -1560 va
hijriy   972   –   1564   -   1565   yillari   Eron dan   elchilar   kelgan   edi.   Birinchi   Eron
21
  R a m e s h   C h a n d r a   V a r m a .  Akbar and Abdullakhan, «Islamic culture», vol. XXI, № 4, Octo ber, 1937 ,  
p. 381
29 elchiligiga   shoh   Tahmaspning   (1524   -   1576)   qarindoshi   Sayyidbek   binni
Ma’sumbek   boshchilik   qilib,   u   Hindistonga   Humoyun   podshoning   vafoti
munosabati bilan ta’ziya bildirish va Akbarning taxtga o’tirganini tabriklash uchun
yuborilgan edi. Elchi o’zi bilan birga arab, iroq va turk otlari, turli matolar hamda
Eronning nozik buyumlaridan tuhfa va hadyalar keltiradi.
Akbarshoh   esa   Qandahordan   voz   kechishni,   shu   bilan   birga,   Eron   bilan
aloqaning   keskinlashishini   ham   istamasdi;   chunki   Eron   shoh   Tahmasp   davrida
ancha   kuchli   davlat ga   aylangan   edi.   Shuning   uchun   Akbarshoh   Eronga   nisbatan
vaq tincha   «indamaslik»   siyosatini   qo’llaydi.   Ayni   vaqtda   bu   siyosat   Buxoro
xonligiga nisbatan  ham qo’llandi.
Abulfazlning   aytishicha,   bu   davrda   Akbarshoh   davlati   ichki   urushlar,   ya’ni
imperiyaga bo’ysunmagan o’lkalarga qarshi kurash bilan band edi, shuning uchun
tashqi siyosatga u qadar e’tibor  bera olmagan.
Abulfazlning aytishicha, Abdullaxon II nomiga maktub yozilib, Buxoro elchisi
orqali   yuborilgan.   Bu   dalil   ham   Boburiy lar   imperiyasining   Buxoro   xonligiga
nisbatan dushmanlik ruhida bo’lgan, degan mulohazani rad etadi.
Eron ni   bo’lib   olish   masalasiga   kelganda   -   ehtimol,   bu   y erda   Varmaning
mulohazasi  to’g’ridir. Chunki, Abdullaxon II o’z maktubida Buxoro xonligi bilan
Turkiya   o’rtasida   do’stlik   o’rnatilganligini   xabar   qiladi.   Bu   do’stlik,   albatta,   shia
mazhabidagi «kofir» Eronliklarga qarshi kurash asosida tashkil topganini ta’kidlab,
Abdullaxon   II,   ehtimol,   Akbarshohni   ham   diniy   asosda   bir   ittifoqqa   birlashishga
chaqiradi.   Akbarshoh   davlatining   Eronga   nisbatan   tutgan   siyosati   hali   ravshan
bo’lmagani uchun bu taklifga ham ochiq javob berilmagan va bu masala qattiq sir
tutilgan.
Navbatdagi   ikkinchi   elchilik   ham   Abdullaxon   II   tomonidan   yuboriladi.   Bu
safar   Abdurahim   boshchiligidagi   Buxoro   elchiligi   Hindistonga   to’g’ridan-to’g’ri
«Eronni   bo’lish»   taklifi  bilan  keladi  (1577).  Abdullaxon   II   Boburiylar   imperiyasi
bilan Buxoro xonligi bir xil sunniy  mazhabdagi  davlatlar ekan, shunga asosan, ular
bir  ittifoqda bo’lib  Eronlik shialarga  qarshi  kurashishlari - Eronning  Iroq,   Xuroson
30 va   Fors   viloyatlarini   Buxoro   va   Hindiston   o’rtasida   bo’lib   olishlari   lozim,   deb
uqtiradi.
Abdurahim elchiligi Hindistonda hurmat va ehtirom bi lan yaxshi qabul qilinadi
va Buxoroga qaytishida u bilan birga Abdullaxon II saroyiga sunniy mazhabidagi
Mirza   Po’lat   boshchiligida   hind   elchiligi   yuboriladi.   Hind   elchiligi
Movarounnahrga   hijriy   986   -   1579   yili   keladi.   Bu   vaqtda   Samar qand   hokimi
Abulxayr   Abdullaxon   II   ga   bo’ysunishdan   bosh   tortib,   unga   qarshi   kurashish
uchun   atrof   viloyatlardan   kuch   to’plamoqda   va   shuning   uchun   Abdullaxon   II
shoshilinch   ravishda   Samarqand   tomon   otlangan   edi.   H i nd   elchisi   Akbarning
Abdullaxon   II   nomiga   yozilgan   maktubi n i   olib   kelgan   edi.   Hofiz   Tanish
Buxoriyning   aytishi cha,   maktubda   birlik   va   hamjihatlik   to’g’risida   so’zlangan   va
(go’yoki)   Akbarshoh   Abdullaxon   II   amriga   bo’ysunishga   tayyor   ekanligini
bildirgan.   Akbarshoh   Abdullaxon   II   ga   katta   sovg’alar   yuborgan.   Akbarshohning
tarixchisi   Abulfazl   Allomiy   esa   maktubda   Akbarning   «Eronni   bo’lish»ga   rozi
bo’lmaganligini   va   Eron   ham   Muhammad   payg’ambar   xonadoniga   mansub
davlatlardan   bo’lgani   uchun   unga   yaxshi   munosabatda   bo’lish   zarurligi
ta’kidlanganini bayon  qiladi.
Akbarshoh   Eronni   bo’lib   olishga   rozi   emasligini   bildirgan   bo’lsa   ham,
Abdullaxon   II   ning   Eronga   yurish   qilish   niyatini   qat’iy   ravishda   qoralamadi.   Bu
bilan   birinchidan,   Akbarshoh   Buxoro   xonligi   bilan   aloqani   bo’shashtirishni
istamagan.   Chunki   bu   vaqtda   Buxoro   xoni   Balxni   butkul   bo’ysundirib,
Badaxshonga   ham   xavf   solmoqda   edi.   Boburiylar   imperiyasiga,   garchi   Gujarot
(1573), Bangol (1574—1576) kabi viloyatlar va Rajputandagi bir qancha rojaliklar
qo’shib olingan bo’lsa  ham, hali Tata, Mekron, Siston va boshqa ko’pgina o’lkalar
Akbarshoh hokimiyatiga bo’ysunmagan bo’lib, Qobulga ham ishonch kam edi. 22
Ikkinchidan,   Eron   shohi   Tahmaspning   vafotidan   so’ng   (1576)   Eronda   ichki
feodal   tartibsizliklar   kuchayib   ketadi.   Natijada   Abdullaxon   II   uchun   Xurosonni,
Akbarshoh uchun Qandahorni Erondan tortib olishga qulay sharoit vujudga kelgan
22
 Азимджанова С, Государство Бабура в Кабуле и в Индии, М., 1977.
31 edi.   Lekin   Akbarshoh   ichki   kurashlar   bilan   band   bo’lib,   Eron ga   qarshi   kurashga
tayyor   emas   edi.   Shuning   uchun   Akbarshoh     Abdullaxonning   Eronga   nisbatan
tajovuzkor   harakatini   kuchsizlantirishga   urinsa   ham   (chunki   Akbarshoh   Eron
yerlarining Buxoro xonligi tomonidan bosib olinishini istamas edi, al batta), uning
Eronga   qarshi   urush   qilishiga   qat’iyan   qarshi   chiqmaydi.   Elchilik   vazifasining
sunniy mazhabi tarafdori Mirza Po’lat zimmasiga yuklatilishi ham bejiz emas edi.
Mirza   Po’lat   elchiligiga   ikkinchi   bir   muhim   vazifa   —   Buxoro   xonining
Badaxshonga bo’lgan munosabatini aniqlash va iloji bo’lsa, Badaxshonga nisbatan
tug’ilgan xavfning oldini olish vazifasi ham topshirilgan edi.
Badaxshon masalasiga keladigan bo’lsak, Saltanat Akbarshoh qo’liga o’tganda
Badaxshonda   Mirza   Sulaymon   hokim   edi.   Mirza   Sulaymon   Akbarshoh   davlatini
kuchsiz   fahmlab   hijriy   974   -   1567   yili   Qobulga   hujum   qiladi,   ammo
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. So’ng to’satdan Balxga hujum qiladi. Balx hokimi
Pirmuhammad   Buxoro   xonligining   yordami   bilan   Mirza   Sulaymonni   Balxdan
quvib   chiqaradi,   bu   kurashda   Mirza   Sulaymonning   o’g’li   Ibrohim   Mirza     halok
bo’ladi 23
.
Abdullaxon   II   ning   askarlari   Hisorni   qamal   qilgan   vaqtda   (982   -   1574)
hisorliklarning iltimosiga ko’ra, Mirza Sulaymon ularga yordamga keladi. Ammo
shu   vaqtda   Badaxshonda   Mirza   Sulaymonga   qarshi   uning   amaldorlaridan   biri   -
Muhammadquli   isyon   ko’taradi.   Marhum   Ibrohim   Mirzaning   beva   xotini
Badaxshon   hokimiyatini   o’g’li   Shohrux   Mir za   qo’liga   olib   berish   maqsadida   bu
qo’zg’olonga   qo’shiladi.   Jangda   Shohrux   Mirza   g’olib   chiqadi,   Mirza   Sulaymon
esa yordam so’rab avval Qobulga, so’ng Akbarshoh huzuriga boradi 24
.
Abdullaxon   II   Hisorni   qo’lga   kiritib   (1578)   Badaxshonni   zabt   etishga
tayyorgarlik   ko’radi.   Hofiz   Tanish   Buxoriyning   yozishicha,   bundan   xabar   topgan
Shohrux   Mirza   Abdullaxon   II   saroyiga   elchi   yuborib,   Buxoro   xoniga
23
  Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Т., Шар қ, 2000.  Б.207
24
 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 382-бет.
32 bo’ysunganini   ma’lum   qiladi.   Shundan   so’ng   Abdullaxon   II   Badaxshon   tomon
yuboril g an askarlarga qaytish uchun buyruq bergan 25
.
Akbar   o’z   huzuriga   kelgan   Mirza   Sulaymonni   yaxshi   qabul   qilib,   unga
Badaxshonni   qaytarib   berishni   va’da   qiladi.   Ko’p   o’tmay,   Akbarshoh   saroyiga
Mirza   Shohruxning   vakillari   ham   keladi.   Shunisi   qiziqki,   Akbarshoh   Shohrux
Mirza vakillarini ham tantanali ravishda qabul qilib, Shohrux Mirzani  Badaxshon
hokimi   deb   taniydi   va   unga   yordam   berajagini   aytadi 26
.   Akbarshoh   shunday
qilishga   majbur   edi.   Chunki   Badaxshon   Shohrux   Mirza   qo’lida   bo’lib,   agar
Akbarshoh   uni   qo’llab-quvvatlamasa,   u   Abdullaxon   II   tomoniga   o’tib   ketishi
mumkin   edi.   Bu   voqeadan   so’ng   aldanganini   sezgan   Mirza   Su laymon   Makka
tomon yo’l oladi va u yerda besh yil turib, qaytishda Eron shohi Ismoil II huzurida
bo’ladi.   Eron   shohi   Badaxshonni   qaytarib   olishda   Mirza   Sulaymonga   yordam
qili sh ga   va’da   beradi.   Hind   tarixchisi   R.   C h .   Varma   yozadiki,   bunday   a hvolning
oldini   olish   uchun   S h ohrux   Mirza   bobosi   bilan   yarashgan   va   ular   o’rtasida
shartnoma tuzilgan 27
. Hofiz Tanishning bergan ma’lumotiga ko’ra, Shohrux Mirza
va Mir za Sulaymon o’rtasida to’qnashuv bo’lib, bunda Qobul hokimi   Muhammad
Mirza   Hakim     (Mirza   Sulaymonning   kuyovi)   yordami   bilan   Mirza   Sulaymon
g’olib   chiqqan.   So’ngra   har   ikki   hokim   —   Mirza   Hakim   va   Mirza   Sulaymonlar
Abdullaxon   II   huzuriga   elchi   yuborganlar.   Mirza   Sulaymon   elchi   qilib   Mehr   Ali
Ko’kaldoshni   va   Mirza   Hakim   esa   Mavlono   Nuriddin   Muhammad   qozini
yuborganlar.   Elchilar   sovg’a-salomlar   bilan   birga   maktub   ham   keltirganlar   va   bu
maktublarda,   Hofiz   Tanishning   yozishicha,   har   ikki   hokim   o’zlarining   Buxoro
xoniga  bo’ysunganliklarini   bildirganlar.  Elchilarga   Abdulxon  II   hurmat   ko’rsatib,
ularni   «faxriy   to’n»lar   bilan   mukofotlagan   va   Mirza   Sulaymon   nomiga   yozilgan
nomada uni Buxoroga kelishga taklif ham qilgan. 28
25
  Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.207-208
26
 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 382-бет.
27
 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 383-бет.
28
  Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.208
33 «Mirotul olam» asaridagi ma’lumotlarga qaraganda, 992 – 1584 - yili Shohrux
Mirza   o’z   bobosidan   mag’lubiyatga   uchrab,   Akbarshoh   saroyiga   keladi,   Mirza
Sulaymon bu kurashda Abdullaxon II dan yordam olgan 29
.
1584-yili   Abdullaxon   II   Balx   hokimligini   o’g’li   Abdulmo’minga   topshirish
bahonasida shu shaharga keladi. Abdullaxon II ning rejasini sezgan Shohrux Mirza
Balxga   o’z   elchisi   Shoh   Hasanni   yuboradi.   Lekin   Abdullaxon   II   elchini   qabul
qilmaydi   va   elchiga   kinoya   bilan   tez   kunda   Badaxshonda   so’zlashuvini   aytadi.
Shundan   so’ng,   ko’p   vaqt   o’tmay   Badaxshon   Buxoro   xonligiga   qo’shib   olinadi.
Bobo   va   nevaralar   oldinma-keyin   Akbarshoh   huzuriga   qarab   yo’l   oladilar.
Badaxshondagi   janglarda   S h ohrux   Mirzaning   o’g’li   Muhammad   Zamon   Mirza
buxoroliklarga asir tushadi.
Badaxshonning   zabt   qilinishi   Qobul   hokimi   Mirza   Ha kimni   ham   cho’chitib
qo’yadi   va   u   Akbardan   yordam   so’rab,   o’z   vaki lini   uning   huzuriga   yuboradi.
Lekin,  oradan  ko’p vaqt   o’tmay,  Mirza  Hakim  vafot   etadi  (1585),  shundan  so’ng
Qobul,   Zobulistonda   tartibsizliklar   kuchayadi.   Bu   voqealarda   Abdullaxon   II   ham
qisman   ishtirok   etgan   edi.   Feridun   nomli   shaxs   marhum   Mirza   Hakimning
o’g’illari   Afrosiyob   Mirza   (14   yashar)   va   Kaykabod   (11   yashar)larni   o’zbeklar
tomoniga qochib ketishga da’vat qiladi. Agar Feridunning bu rejasi amalga oshsa,
Abulfazl   Allomiyning   yozishicha,   Abdullaxon   II   Qobulga   ham   da’vogar   bo’lishi
mumkin edi 30
.
Akbarshoh Qobuldagi tartibsizliklarning oldini olish uchun jadal harakat qilib,
lashkarboshi  Man Singxga tezlik bi lan Qobulni  ishg’ol qilishga farmon beradi va
Qobul qaytadan imperiyaga qo’shib olinadi.
Bu   davrda   Akbarshoh   davlatini   qattiq   tashvishga   solgan   voqea   -   tarixda
«ravshaniylar   xarakati»   nomi   bilan   shuhrat   topgan   afg’on   qabilalarining   ozodlik
uchun   olib   borayotgan   qo’zg’olonlari   bo’lgan   edi.   Afg’on   qabilalariga   qarshi
29
 Бахтовархон, Миротул олам, Б.187
30
 Абулфазл Алломий, Тарихи  Акбаршоҳий, Т., 1997, “Шарқ”.  б.26
34 kurashni   yaxshi   uyushtirish   maqsadida   Akbarshoh   o’z   saroy   ahllari   bilan   birga
1586-yil 4-yanvarda Attekka (Atokka) keladi.
Boburiylar  imperiyasining qo’shinlari Qobulni ishg’ol qilgach, Feri dun qo’lga
tushadi   va   Man   Singx   Feridunni   Akbarshoh   huzuriga   keltiradi.   Taftish   natijasida
Feridunning sotqinligi aniqlangach, «gunohlarini yuvib kelishi uchun» u Makkaga
surgun qilinadi .
Buxoro   elchiligiga   Abdullaxon II   saroyidagi e’tiborli kishilardan   Mir   Quraysh
boshchilik   qiladi.   Elchilar   o’zlari   bilan   zotli   ot   va   tuyalar,   ov   qushlari,   a’lo   navli
mo’yna   va   boshqa   nafis   matolardan   iborat   «tuhfa   va   hadyalar»   olib   keladilar
hamda   Jayyib   ismli   kabutarboz   orqali   esa   Movarounnahrning   turli   nav
kabutarlaridan jo’natilgan edi.
Abulfazlning   aytishicha,   Xaybar   yo’lagining   kengaytirilishi,   Hind   daryosiga
ko’prik   solinishi,   Man   Singxning   Qobuldagi   g’alabasi   va   Akbarning   o’z
qarorgohini   At tekka   ko’chirgani   Abdullaxon   II   ni   cho’chitgan   va   Abdullaxon   II
Akbarshoh Balxga hujum qilishi mumkin, degan xayolda bu xavfning oldini olish
uchun Hindistonga elchilar yuborgan.
R.   Ch.   Varmaning   fikricha,   Akbarshoh   hokimiyatining   Qobulda   mustahkam
o’rnatilishi Abdullaxon II ni Eronga nisbatan tutgan siyosatida Akbarshoh xohishi
bilan hisoblashishga majbur qilgan 31
.
«Abdullanoma»da   Abdullaxon   II   ning   Akbarshoh   nomiga   yozgan   va   Mir
Quraysh   orqali   yuborgan   maktubining   qisqacha   mazmuni   keltiriladi.   Maktubda
Abdullaxon   II   «Haj»   (Makka   va   Madina)ga   boradigan   yo’lda   joylashgan
Badaxshon   o’lkasi   kofir   qizilboshlar   qo’lida   ekanligi   va   shu   tufayli   bu   o’lkada
doimiy   g’alayonlar   bo’layotganligi   haqida   gapirib,   kelgusi   yil   bahorda   katta
qo’shin   bilan   bu   viloyatni   «kofirlar»   qo’lidan   tortib   olish   niyatida   ekanini   bayon
qiladi.   Shuningdek,   Abdullaxon   II   Akbarga   «kofir»larga   hech   qanday   yordam
ko’rsatmaslikni   va   agar   «kofir»lar   o’zbeklar   bilan   bo’lgan   kurashda   tor-mor
31
 Р.  Ч.  Ва рм а, Акбар ва Абдуллахон, 384—385-бетлар
35 keltirilib,   uning   huzuriga   borsalar,   ularga   boshpana   berishgina   emas,   balki
Hindistondan haydab chiqarishlari lozim deb, uqtiradi 32
.
Nihoyat,   Akbarshoh   elchilarni   o’z   saltanatining   32   yillik   tantanasi   kuni   -   25
rabbial avval 994/1586-yilining 14-martida qabul qiladi.
Mir   Quraysh   elchiligi   qabul   qilingandan   bir   oy   o’tgach,   Akbarshoh   Attokdan
(bu   yerda   shoh   3   oydan   ko’proq   turadi)   Lohurga   keladi.   Abulfazlning   yozishiga
ko’ra,   Akbarshoh   o’z   qarorgohini   o’zbek   elchisining   iltimosi   bilan   Buxoro
chegarasidan   uzoqda   joylashgan   Lohurga   ko’chirgan.   Ammo   shoh   yana   Panjob
viloyatida qolgan edi. Sababi shuki, agar Turon hokimi do’stlikka xiyonat qilgudek
bo’lsa, zafarli qo’shin tezda Lohurdan Turon tomon harakat qilishi kerak edi 33
.
Abulfazlning   mulohazalariga   tanqidiy   qaramoq   kerak,   chunki   u   ko’p
masalalarni Akbarni ulug’lash yo’lida noto’g’ri talqin etgan.
Akbarshoh   vaziyat   taqozosi   bilan   Lohurga   ketadi   va   u   yerda   afg’onlar   va
belujlarga   qarshi   hamda   Tata   va   Seiston   viloyatlarini   imperiyaga   qo’shib   olish
uchun bo’lgan kurashga rahbarlik qiladi.
Badaxshonni bosib olgan Abdullaxon II endi Hirotga yurish qilish niyatida edi.
Ammo uning rejasini qozoqlar qo’zg’oloni buzib yuboradi. Qozoqlar qo’zg’olonini
tezda bostirish maqsadida Termizda Abdullaxon II va jo’ybariy shayxlar boshlig’i
Xo’ja   Kalon   (Xo’ja   Islomning   o’g’li)   boshchiligida   kengash   o’tkaziladi 34
.
Abdullaxon II Eron tomon hujum qilib,  uning y erlarining bir qismini bosib olishga
oshiqar edi, chunki Erondagi siyosiy vaziyat Abdullaxon II maqsadlarining am alga
oshishi   uchun   qulaylik   tug’dirar   edi.   Ammo,   Badax sh onning   bosib   olinishi
Buxoroning   Akbarshoh   davlati   bilan   bo’ lgan   munosabatlarining   keskinlashishiga
olib   kelishi   m umkin   edi.   Demak,   Eron ga   yurish   qilishdan   avval   Akbarshoh
da vlatining   Buxoroga   bo’lgan   munosabatini   aniqlash   lozim   edi .   Shuning   uchun
qozoqlar   qo’zg’oloni   bostirilishi   bilanoq   Abdullaxon   II   Samarqanddan
Hindistonga   elchi   jo’natadi   va   Buxoroga   qaytadi.   Mir   Quraysh   elchiligi   oldida
32
  Ҳофиз Таниш Бухорий, Абдулланома,  б.157
33
  Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий,  Б. 279
34
  Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.178
36 mas’uliyatli   vazifalar   turar   edi.   Bu   elchilik   Badaxshonning   Buxoroga   qo’shib
olinishi   sabablarini   tushuntirishi,   sodir   bo’lgan   voqeaga   Akbarshoh   davlatini
ko’ndirgan   holda,   Buxoro   —   Hindiston   munosabatlarini   yaxshilashga   va   Buxoro
xonligining   Eronga   nisbatan   harakatlarida   Hindistonning   betaraf   bo’lishiga
erishishi   kerak   edi.   R.Ch.Varmaning   yozishicha,   Mir   Quraysh   elchiligi   «Eronni
bo’lish»   masalasi   yuzasidan   ham   muzokaralar   olib   borgan   va   bu   haqda   tomonlar
umumiy   bir   fikrga   kelgan 35
.   R.   Ch.   Varma   o’z   mulohazasining   isboti   sifatida
quyidagi uchta ma’lumotni keltiradi: 
a)   Akbarning   Badaxshonning   o’zbeklar   tomonidan   bosib   olinganligiga   sukut
alomati bilan rozi bo’lgani; 
b)   Abdulmo’minning   Turkiya   sultoni   Murod   III   ga   maktubi;   maktubda
“Hindiston   podshohi   ham   bu   oliy  dargohga     o’zining  eng   buyuk  kishilaridan   biri
Hakim   Humomni   tortiqlar,   hadyalar   va   do’stona   maktub   bilan   yubordi   va   ittifoq
tuzdi” deb ko’rsatiladi; 
d)   Imomqulixonning   (1611-1680)   Jahongirshohga   (1605-1627)   yozgan
maktubi,   maktubda   marhum   Abdullaxon   va   Akbar   zamonida   Buxoro   bilan
Hindiston o’rtasida Eronga qarshi ittifoq tuzilgan, deb aytiladi.
Bu   yerda   shuni   qayd   qilib   o’tish   lozimki,   Mir   Quraysh   elchiligi   bilan   birga
Buxorodan Akbarshoh saroyiga Nazarbiy elchiligi ham yuboriladi.
Mir Quraysh Boburiylar imperiyasi bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega
bo’lgan   Buxoro   davlatining   rasmiy   elchisi   bo’lsa,   Nazarbiy   otasi   Iskandarxon
vafotidan   so’ng   (1583)   xonlik   taxtiga   o’tirgan   Abdullaxon   II   ning   saltanat   egasi
bo’lgani   haqida   xabar   qiluvchi   va   uning   nomidan   Akbarni   tabriklovchi   maxsus
vakili edi.
«Tarixi Akbarshohiy»dagi ma’lumotga ko’ra, Akbarshoh Nazarbiyni (va uning
o’g’illari   —   Shodibiy,   Boqibiy   va   Qurbonbiylarni)   Mir   Qurayshdan   ancha   avval
qabul qilgan va ularga iltifotlar ko’rsatgan.
35
 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 385—386-бетлар.
37 Akbarshoh   nomiga   bitilib,   Mir   Quraysh   elchiligi   orqali   yuborilgan   nomaning
qisqacha  mazmuni  «Abdullanoma»da hikoya qilingani  haqida yuqorida so’zlagan
edik. Bu maktubning asl nusxasini topa olmaganligimiz sababli, bu haqda mufassal
fikr   yuritolmaymiz.   Ammo,   tekshirishlar   shuni   ko’rsatadiki,   O’zbekiston
respublikasi FA Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan 289-
raqamli qo’lyozmadagi maktublarning biri Abdullaxon II ning Akbarshoh nomiga
bitilgan   va   Nazarbiy   orqali   berib   yuborilgan   maktubi   bo’lib   chiqdi.   Bu   hujjat
«Hazrat xalafatpanoh (Abdullaxon II) ning Muhammad Nazarbiy dodxoh elchiligi
yuzasidan   Hinddiston   podshohiga   yozgan   maktubi»   deb   nomlangan.   Maktub
Buxoro   xonligining   Akbarshoh   davlatiga   nisbatan   tutgan   siyosatini   va   Mir
Quraysh elchiligining maqsad va vazifalarini aniqlashda katta rol o’ynaydi. Chunki
fikrimizcha,   Mir   Quraysh   orqali   ham   shu   xil   mazmunda   bitilgan   maktub   berib
yuborilgan bo’lishi ehtimol.
Nazarbiy   keltirgan   maktubda   Buxoro   xoni   Akbarshoh   shaxsiyatini   uzundan-
uzoq   ta’rif   qilgach,   Buxoro   «xalqi   oldida   orom   va   osoyish   eshigi   kushoyish»
bo’lgani, «to’qson ikki o’zbekiya  firqasining  bir  qancha  ming el va ulusi... itoat va
farmonbardorlik   halqasini   jon   quloqlariga   osib   tamoman   tobe»   bo’lganliklari,
qozoq,   qoraqalpoq   va   qirg’iz   qabila lari   yordami   bilan   qalmoqlarning
bo’ysundirilgani   haqida,   Buxoro   va   Hindistonda   hokimlik   qilgan   sobiq   hoqonlar
o’rtasidagi   birlik   va   hamjihatlik   to’g’risida   bayon   qilinib,   so’ng   Eron   masalasiga
o’tiladi.   Maktubda   ko’rsatilishicha,   bu   voqealardan   avval   hajga   boruvchilarga
hujum qilib, ularni o’ldirgan va mollarini  talon-toroj qilayotgan shia-Eronliklarga
Nazarbiy   dodxoh   boshchiligida   elchi   yuboril gan,   ularga   nasihatomuz   so’zlar
aytilgan,   lekin   Eronliklar   bu   nasihatlarga   ham   quloq   solmay,   o’z   bosqinchilik
ishlarini   davom   ettiraverganlar.   Shundan   so’ng   Buxoro   xoni   (Abdullaxon   II)
Xorazm   viloyatining   volisiga, Mashhad, Astrobod va Nishopurga borib,  ketma-
ket     hujum   va   talon-torojlar   qilib,   u   tabiatan   yomon   xulqlilar   fig’onini   (ko’kka)
chiqarsin»   deb,   ham   mang’itiya   va   turkmanlarga   Eronliklarga   qarshi   Marv
tomondan hujum qilishga buyruq bergan.
38 So’ng   maktubda   yozilishicha,   saroy   ahllaridan   bir   qanchasi   Abdullaxon   II   ga
Boburiylar   imperiyasiga   elchi   yuborishni   maslahat   berganlar.   Bundan   kuzatilgan
maqsad   shuki,   boburiylar   imperatori   ham   «porloq   shariatni   mustahkamlash   va
baxtiyor   millatning   kuchayishi   uchun   barcha   tog’dek   basavlat   mujohidlari   va
jangovar, muzaffar muborizlari bilan u tarafdan (Hindistondan) yo’ldan ozgan toifa
ustiga   otlansalar,   toki   shon-shuhrat   konining   har   ikki   gavhari   (Abdullaxon   II   va
Akbarshoh)   o’zaro   bir-birlariga   yordam   va   madad   berib,   u   toifani   oyog’idan
qulatsalar va ular diyorini (shunday) islomobod qilsalarki... «Nazarbiy elchiligi shu
maqsad   yuzasidan   hamda   osmondek   baland   taxtga   baxtiyorlik   bilan   o’tirishlarini
tabriklash   uchun...»   tayin   etilgan.   Maktub   oxirida   Hindistondan   ham   elchilar
yuborilishi va shu asosda do’stlikni mustahkamlash zarurligi uqtirib o’tiladi. 36
Mir   Quraysh   elchiligi,   o’ziga   yuklatilgan   vazifalarni   muvaffaqiyatli   ravishda
bajarib,   1586-yil   2-dekabrda   (12-ramazon   994-yili)   Akbarshoh   davlatining
Buxoroga tayin qilgan elchilari  bilan birgalikda yo’lga chiqadi. Hind chlchilariga
Hakim   Humom   boshchilik   qilar   edi.   Hakim   Humom   Boburiylar   imperiyasining
Buxoro   xonligiga   yuborgan   rasmiy   elchisi   va   Mir   Sadr   Jahon   Mufti   esa
Abdullaxon II  ning otasi Iskandarxonning vafoti munosabati bilan ta’ziya bildirish
uchun Akbar tomonidan yuborilgan, uning shaxsiy vakili edi. Hind elchilari o’zlari
bilan birga Ak barning Abdullaxon II nomiga bitilgan maktubini keltiradilar. Elchi
Mir   Qurayshga   berilgan   turli   nafis   mollar   va   buyumlardan   tashqari,   hind   shohi
Abdullaxon II va uning o’g’li Abdulmo’min sultonlar uchun xazinachi Muhammad
Ali orqali maxsus sovg’a va hadyalar berib yuboradi. Bu «sov g’a   -   hadyalar»ning
qimmati bir  yarim lakni  yoki uch  ming y etti yuz iroq tumanini tashkil qilgan.
Abdullaxon II  Mir   Quraysh  elchiligining qaytayotganini   va u bilan   birga hind
elchilari   kelayotgani   haqidagi   xushxabarni   eshitgach,   darhol   Qobul   hokimiga
odamlar   yuborib   undan   hind   elchilarini   uzoq   tutib   turmaslikni   iltimos   qiladi   va
maxsus kishi  orqali  Mir  Qurayshning  tez  yetib kelishi tayinlanadi.
36
  Низомиддинов И.Ғ -  Х VI -Х VIII  асрларда  Ў рта Осиё -  Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" ,  1966
39 1587 -yilning   may   oyida   Chahorbog’da   (Andxoy)   Hirot   masalasi   bo’yicha
Abdullaxon   II   katta   kengash   o’tkazadi;   Shahrisabz,   Samarqand,   Balx,   Dehnov,
Hisor   va   boshqa   viloyatlardan   minglab   qo’shin   keltiriladi.   Hirot   hokimi
Aliqulixonning   Buxoroga vassal bo’lish   haqidagi iltimosi ham   rad   etiladi. Oradan
ko’p o’tmay,  Hirot qal’asi  qo’lga  kiritiladi  va Abdullaxon II o’z  qarorgohini Sulton
Husayn Mirza madrasasiga  ko’chiradi.
1587-yilning   avgustida   Mir   Quraysh   Abdullaxon  II   huzu riga  keladi   va u   hind
elchilari ot va tuyalar yetishmasligi sababli  orqada qolib  ketdilar, deb xabar qiladi;
Abdullaxon  darhol hind  elchilarini ot va tuyalar bilan ta’minlashga  buyruq  beradi.
Mir  Qurayshni  esa  hind  elchilariga hamroh bo’lib kelish uchun Andxoyga  q aytarib
yuboradi.
Elchilar   Hirotga   yaqinlashganda   ularni   Qozi   Hoji   Muhammad,   Mirza   Haydar
Muhammad   Munshi   va   ko’p   a’yon   hamda   shig’ovullar   tantanali   ravishda   kutib
oladilar.   Ertasi   kuni   Sulton   Husayn   Mirza   madrasasida   katta   bazm   uyushtiriladi.
Hofiz Tanish Buxoriy bu haqda shunday hikoya qiladi: «Abdullaxon II uchun taxt
o’rnatilib,   uning   atrofiga   amallariga   qarab   noiblar,   amir   va   lashkarboshilar
joylashdilar. Tillado’z to’nlar kiygan va marvaridlar qadalib ziynatlangan xanjarlar
taqqan   maxsus   kishilar   xizmatda   edilar.   Saroy   hojiblarining   quloqlari   xon
farmoyishiga qaratilgan edi. Majlis boshlanishi  bilan Hakim  Humom, Sadr Jahon
va  elchilikning  boshqa   kishilari  bazmga   taklif  etiladilar,  hind  elchilariga  ularning
shohlari elchilarni   qay tartibda   qabul   qilsa, shu qonun-qoidaga asosan murojaat
qilishlariga ruxsat berildi. Hind  elchisi Hakim  Humom hayajonga to’lgan holda  27
marotaba   salom  berdi. Salom   shundan  iborat  ediki,   qo’l   kaftlarini   yerga tekkizib,
so’ng   balandga   ko’taradi   va   oldinga   qadam   tashlab   boshini   quyi   soladi.   Oliy   joy
(taxt)   ga   yaqinlashganda   elchi   tizzasida   turib   xon   qo’lini   o’padi   va   o’zi   bilan
keltirgan   nomani   uzatadi.   Nomaning   mazmuni   shundan   iborat   edi-ki,   deb
ko’rsatadi Hofiz  Tanish Buxoriy, -  muhabbat  va do’stlik  haqida so’zlanib,  umumiy
dushman  (Eron)dan   saqlanish  uchun birgalikda  harakat qilish  taklif eti ladi».
40 Ertasi   kun   elchilar   Sulton   Abdulmo’min   huzurida   bo’lib,   unga   ham   hadya   —
tortiqlar beradilar.  Shundan  keyin, Ab du llaxonning farmoniga ko’ra, hind  elchilari
har   kuni   am aldor   -   a’yonlar   bazmlariga   taklif   etiladilar,   ularga   sovg’a-salomlar
in’om qiladilar. Nihoyat, zulqa’da (noyabr) oyining oxirlarida hind elchilari  (Hirot
butunlay zabt etilganga qadar) Mir Quraysh hamrohligida Buxoroga yuboriladi va
bosh   qozi   Nuriddin   Muhammadga   elchilarni   yaxshi   joylashtirish   va   ular   haqida
g’amxo’rlik qilish topshiri ladi. 37
«Makotiboti Allomiy» («Allomiy maktublari»)da Hakim Humom elchiligining
yuborilishiga   oid   Akbarshoh   nomidan   Abdullaxonga   bitilgan   ikkita   maktub
keltirilgan. Mak t ublar  mazmuni,  asosan,  bir  xil  bo’lib, ular  yozilishi   ji hatdan bir-
biridan farq qiladi. Maktublarning qisqacha mazmuni quyidagicha: Abdullaxon II
shaxsiyatining maqtovidan so’ng, Akbarshoh o’zining 30 yildan ortiq Hindistonda
shoh   bo’lib   turgani   va   bu   vaqt   ichida   ko’pdan-ko’p   o’lka   va   viloyatlarni   zabt
etganini aytadi. So’ng, uzoq vaqt Movaro u nnahrdan   elchilar   kelmaganini     eslatib
o’tgach,   Akbarni   dinsizlikda   ayblagan   va   bu   haqda   Abdullaxon   II   ga   turli-tuman
bo’hton   so’zlar   yetkazgan   shaxslarni   qoralaydi.   (Akbarshoh   xudo   va
payg’ambarlar ham  bo’htondan  holi emasliklarini uqtirib,  o’zini  haqiqiy musulmon
qilib  ko’rsatishga  harakat qiladi. Maktub mazmuniga  ko’ra, Akbarshoh  farang  (por
tugaliyalik)larga   qarshi   kurashga   otlangan   vaqtda   Eronda   ahvol   keskinlashib
qolganligi   to’g’risida   xabar   kelgan.   Eron   shohiga   qarshi   amir   va   o’lka   hokimlari
bosh   ko’tar ganlar.   Erondagi   bu   ichki   ziddiyatlardan   Rum   (Turkiya)   sultoni
foydalanib, Eronning bir qancha joylarini  bosib  olgan.  Maktubda  aytilishicha,  Eron
shohi   Akbardan   yorda m   so’ rab   Aliquli   Hamadoniyni   Hindistonga   yuborgan.   Shu
sababli   Akbarshoh   o’g’illaridan   biri   (Shahzoda   Murod)ni   katt   qo’shin   bilan   Eron
Iroqi   tomon   jo’natish,   o’zi   esa   Xuroson   tomon   yo’l   olmoqchi   bo’lgani,   agar
Abdullaxon   II   ham   Xurosonga   yetib   kelsa,   Akbarshoh   Abdullaxon   II   bilan
uchrashib   ko’p   masalalarni,   shu   jumladan,   Eronga   yordam   ko’rsatish   masalasini
ham   hal   qilib   olishlari   mumkinligi   maktubda   qayd   qilinadi.     Shuningdek,
37
  Р у с т а м о в  У. А. ,   К истории изучения экономических, политических и культурных связей между 
народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956.
41 Akbarshoh   Abdullaxon   II   dan     Shohrux   Mirzaning   gunohidan   o’tishni   so’raydi.
Rasmiy   elchi   sifatida   Hakim   Humom   va   Iskandarxon   vafoti   yuzasidan   ta’ziya
bildirish   uchun   Sadr   Jahon   yuborildi,   deb   yoziladi.   Hakim   Humom   Akbarshoh
davlatining   eng   ishonchli   kishilaridan   ekanligi   alohida   ta’kidlangan;   tuhfa   va
hadyalar Muhammad Ali orqali jo’natildi, deb maktubga xotima berilgan.
I.Nizomiddinov Hakim  Humom  elchiligi  va Akbarning Abdullaxon II nomiga
yozilgan   maktubi   to’g’risida   fikr   yuritib,   Akbarshoh   Abdullaxon   II   ga   o’zini
qudratli   shoh   qilib   ko’rsatmoqchi   bo’lgan,   deydi.   Shia   mazhabidagi   Hakim
Humomni   elchilikka   boshliq   qilib   tayinlash   bilan,   Akbarshoh   Abdullaxon   II
ustidan   kulgan.   Ak barning   maktubi   haqiqatan   ham   ko’p   ma’noli   bo’lib,   undagi
qa rama-qarshi fikrlar Boburiylar imperiyasidagi ichki ziddiyatlar va Abdullaxon II
siyosatining   tajovuzkor ruhidan kelib chiqadi.
Shunga   ko’ra,   Akbarshoh   o’z   maktubida,   garchi   Eronliklar   sunnat   va   jamoat
yo’lidan toygan bo’lsalar ham, ular payg’ambar xonadonidan ekanliklarini eslatib,
ularga   bunday   og’ir   vaqtda   yordam   qo’lini   cho’zish   har   ikki   podsholikning
vazifasidir,   deb   uqtiradi.   Umuman,   maktub       mazmuni       Abdullaxon   II   ning
siyosatiga,   ya’ni   Xurosonni   zabt   etishga   zid   emas   edi;   Abdullaxon   II   Hirotni
butunlay bosib olishga astoydil kirishadi va to’qqiz oy qamaldan so’ng Hirot zabt
etiladi   va   Hirot   hokimligi   Amir   Qulbobo   (Ko’kaldosh)ga   topshiriladi;
Abdulmo’min boshliq qo’shinlar esa Mashhad ustiga yurishga tayyorlanadilar.
Kashmir   bo’ysundirilgandan   so’ng,   Akbarshoh   o’z   a’yonlari   bi lan   bu   o’lkaga
sayohat   qiladi   va   12-zulqa’da   (13-sentyabr’)   997   (1589)   yili   Qobulga   keladi.   Bu
yerda   Buxorodan   qaytayotgan   Hakim   Humom   elchiligini   qabul   qiladi.   Hakim
Humom   Akbarga   Hirot   va  Xurosonni   tasarruf   etgani   uchun  Abdullaxon   II   undan
minnatdor   ekanini   hamda   Akbarshoh   huzuriga   yaqin   orada   Sadr   Jahon   bilan
birgalikda Buxoro elchisi Ahmad Ali Otaliq kelajagini bildiradi. Ko’p vaqt o’tmay,
Ahmad   Ali   Otaliq   ham   Qobulga   yetib   keladi   va   Akbarshoh   iltifotiga   sazovor
42 bo’ladi.   So’ng   Akbarshoh   Qobul   hokimligini   Qosimxonga   topshirib ,   Lohurga
qaytib  keladi. 38
Oradan ko’p yil o’tgach, Qorateginda Shohrux Mirzaning farzandi Muhammad
Zamon   nomi   bilan   bir   shax s   paydo   b o’ ladi.   Uning   atrofiga   turli   qishloqlardan
qurolli   guruhlar   yig’ila   boshlaydi   v a   «Muhammad   Zamon»   tez   orada   Ko’lob   va
boshqa yerlarni qo’lga kiritadi, janglarning birida hatto Abdulmo’minni asir  olish
ehtimoli   ham   yuz   bergan   edi.   Lekin   o’z   xohishi   bilan   kelib   qo’shilgan   qurolli
kuchlar   o’z   boshliqlariniig   qalbaki   shaxs   ekanligini   sezgach,   tarqalib   ketadilar.
So’ng Muhammad Zamon o’zbeklardan yengilib, Qobulga qochadi va payt poylab
Qobul   hokimi   Qosimxonni   o’ldiradi.   Qosimxonning   o’g’li   esa   Muhammad
Zamonni   o’ldiradi.   Shunday   qilib,   Abulfazl   Muhammad   Za monni   Akbarshoh
davlati bilan aloqasiz shaxs deb hisoblaydi.
R. Ch. Varmaning ma’lumotiga ko’ra, Muhammad Zamon o’z vakilini yuborib
Akbardan   yordam   so’ragan;   Akbarshoh   esa   o’zbeklar   bilan   yaxshi   munosabatda
ekanligini aytib, bu iltimosni rad qilgan va uning kim ekanligini bilish niyatida uni
saroyga   taklif   qilgan.   F.A.Noer   Akbarshoh   «Muhammad   Zamon»ga   yordam
berishdan   voz   kechgan   bo’lsa-da,   uning   harakatlarini   ma’qullagan,   deydi.
Badavoniy ham «Muhammad Zamon» Shohrux Mirzaning o’g’li emasligini aytadi.
Ammo u Ko’histonni qo’lga kiritgan «Muhammad Zamon»ga Lohurdan ahadiylar
orqali 200 ashrafiy mablag’, ko’p miqdorda o’q yoy va to’plar yuborganini xabar
qiladi. Faqat  «Mirotul olam»  asarining muallifi Muhammad Zamonni S h ohruxning
o’g’li deb ataydi.
«Muhammad   Zamon»   Shohrux   Mirzaning   o’g’li   yoki   o’g’li   emasligi   va
shuningdek, uning Akbarshoh tomonidan yuborilgani haqida aniq ma’lumotga ega
emasmiz.   Lekin   shunisi   aniq-ki,   Akbarshoh   «Muhammad   Zamon»ga   yordam
ko’rsatgan,   ammo   bu   yordam   yetarli   darajada   bo’lmagan;   chunki   Akbar,
birinchidan,   Abdullaxonning   Badaxshondagi     hokimiyatini   kuchsizlantirishga
uringan;   ikkinchidan,   Abdullaxon   II   davlati   bilan   yaxshi   munosabatda   bo’lgani
38
  Н и з о м и д д и н о в  Н. ,   Ў рта Оси ё нинг чет эл Шар қ и билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961 .
Б.38
43 uchun   bu   ishda   ochiq   -   oydin   va   astoydil   harakat   qilolmagan.   Buning   ustiga
Ahmad   Ali   Otali q   elchi ligining   qaytishiga   uzoq   vaqtgacha   ruxsat   etilma y di.   Hali
Ahmad Otaliq elchiligi Hindistonda turgan vaqtda Buxorodan Abdullaxon II ning
Mavlono  Husayniy  boshchiligidagi   yangi   elchiligi   keladi   va u  9-noyabr   (1590)da
Akbarshoh huzurida bo’ladi. Abulfazl Mavlono Husayniy elchiligi haqida so’zlab,
Buxoro   xoni   bu   elchilikni   Ahmad   Ali   Otaliqning   uzoq   vaqt   Buxoroga
qaytmaganligidan tashvishlanib va o’g’li Abdulmo’minning qilmishlari uchun uzr
so’rab yuborgan, deb yozadi.
Muhammad   Zamon   voqeasi   va   janglarning   birida   mag’lubiyatga   uchrash
Abdulmo’minni   g’azablantiradi   va   u   o’z   nomidan   Akbarshoh   saroyiga   elchilar
yuborib,   ular   orqali   Hindistonga   qochib   borgan   badaxshonliklarni   tutib   berishni
talab   qiladi.   Ba’zi   mualliflar   (masalan,   «Akbarnoma»ga   sharh   yozgan   Sayyid
Muhammad   Sodiq   Ali)   Abdulmo’min   Akbarning   qizini   o’ziga   xotinlikka
so’ratgan,  shuningdek, Hindistonga qarashli bir qancha yerlarga ham da’vo qilgan,
deb ko’rsatadilar. Abulfazl Allomiy daftar (maktublar)iga sharh yozgan Mavlaviy
Muhammad   G’iyosiddin   Abdulmo’min   otasining   roziligi   bilan   Akbarshoh   oldiga
shunday   talablarni   qo’ygan,   Akbarshoh   esa   bu   haqda   o’z   kishisi   (josusi)   orqali
eshitib,   Abdulmo’min   elchisini   Hind   daryosiga   cho’ktirib   yuborishga   buyurgan,
deb izohlaydi.
Mavlaviy   Muhammad   G’iyosiddinning   fikri   ,haqiqatga   yaqinroq   bo’lishi
mumkin. Akbarning Buxoro xonligidagi voqealardan xabardor qilib turuvchi «o’z
kishisi»ga ega ekanligi «Makotiboti Allomiy»da keltirilgan maktublardan birining
mazmunidan ham ma’lum bo’ladi. Bu maktub Abdullaxon II amirlaridan birining
nomiga   yozilgan   bo’lib,   bunda   Hakim   Humomning   vafot   etganligi   tufayli
Akbarshoh   mazkur   amir   bilan   xat   yozishib   turishni   ushbu   maktub   muallifiga
(Abulfazlga) buyurgan va mazkur amirning imperator saroyida katta e’tiborga ega
ekanligi va boshqalar haqida maxsus sirli iboralar bilan  bayon qilingan.
44 Abulfazl   Allomiy   asarida   Abdulmo’min   yuborgan   elchi   Hind   daryosidan
o’tayotgan   (28 -farvardin       999 )da ,   17-aprel  159 1 -yilda  suvga  cho’kib  ketadi,  deb
ko’rsatiladi. 
Aslida esa Abdullaxon II ni boshqa bir narsa tashvishlantirmoqda edi. Yosh va
g’ayratli   Eron   shohi   Abbos   (1587—   1629)   mamlakatdagi   feodal   kurashlarni
shafqatsiz   ravishda   bostirib,   kuchli   markazlashgan   davlatga   asos   solmoqda   edi.
Abbos   o’zbeklar   tomonidan   zabt   etilgan   Hirot   va   Xurosonni   qayta   bosib   olish
harakatida edi. Bu ishda  u hatto Hindistondan yordam  so’rab, o’z elchisi   Yo dgor
Sulton Rumlu ni  Akbarshoh huzuriga yuborgan edi .
Ammo   Akbarshoh   Eron ga   nisbatan   «kuzatish»,   «payt   poylash»   siyosatini
tutishda davom etardi. Bunga asosiy sabab i   hali Qandahor masalasining uzil-kesil
hal bo’lmaganligi edi. Shu sababli  Eron  elchisi Y o dgor Sulton Rumlu Hindistonda
uzoq vaqt tutib turildi.
Oradan bir qancha yil o’tgach, ya’ni 1595-yilda Qandahor Hindistonga qo’shib
olinadi,   bu   quyidagicha   amalga   oshadi:   Qandahor   hokimi   Sulton   Husayn   Mirza
vafotidan so’ng undan 4 o’g’il (Muzaffar Husayn Mirza, Rustam  Mirza, Abusaid
Mirza   va   Sanjar   Mirza)   qolgan   edi.   Sulton   Husayn   Mirza   davlati   Qandahordan
tashqari,   Zomindovar,   Garmsardan   Sirxindgacha   kengaygan   edi.   Shoh   Abbos   bu
yerlarni   uning   o’g’illariga   bo’lib   beradi:   Muzaffar   Husayn   Mirzani   Qandahor
hokimi, Rustam  Mirzani  Garmsar   va Zomindovar   hokimi  qilib tayinlaydi.  Davlat
vakili   qilib   Hamzabek   (ko’r   Hamza)ni   belgilaydi.   Hamzabekning   ig’vosi   bilan
Muzaffar   Husayn   Mirza   Seistonni   egallaydi.   Rustam   Mirza   esa   bu   yerni   qo’shib
olish niyatida edi. Natijada, aka-ukalar orasida nizo chiqib, u katta to’qnashuvlarga
olib keladi. Bu davrda o’zbeklar Farrohga tahdid solmoqda   edilar. Farroh hokimi
Rustam   Mirzadan   yordam   so’raydi,   Rustam   Mirza   esa   paytni   qulay   hisoblab,
Farrohni   egallab   oladi   va   Seistonga   hujum   qiladi,   lekin   muvaffaqiyattsizlikka
uchraydi. Rustam Mirza Seistondan qochib Zomindovarga kelsa, bu yer o’zbeklar
qo’liga   o’tgan   bo’ladi.   Endi   Rustam   Mirzaga   Hindistonga   borishdan   bo’lak   iloj
qol may di.   Akbarshoh   Rustam   Mirzani   tantanali   ravishda   qarshila y di.   Unga
45 Mo’lton   viloyatini   «jogir»   qilib   beradi. 39
  Rustam   Mirzaga   bu   qadar   katta   iltifot
ko’rsatishdan   maqsad,   -   deyiladi   «Tarixi   olamoroyi   Abbosiy»da   —   Muzaf far
Husayn   Mirzani   ham   Hindistonga   jalb   qilish   edi.   Shu   yo’l   bilan   Akbarshoh
Qandahorni urushsiz o’z territoriyasiga qo’shib olish niyatida edi.
Muzaffar   Husayn   Mirza   Abdullaxon   II   ning   so’zla ri ga   ishonmaydi.   Ayni
vaqtda   Akbarning   vakili   Qandahorga   kelib,   Qandahorni   unga   topshirishni   va
Muzaffar   Husayn   Mirzaga   esa   Hindistonga   borishni   taklif   etadi.   Avval   onasi,
o’g’li,   so’ngra   Muzaffar   Husayn   Mirzaning   o’zi   Hindistonga   jo’nab   ketadi.   Hind
qo’shinlari   Qandahorga   kirib   kelishi   bilanoq   Qandahor   qal’asidagi   ikki   mingga
yaqin   qizilbosh   (Eronlik)lar   qochib   ketadilar   va   natijada,   Qandahor   urushsiz
Akbarshoh davlatiga qo’shib olinadi.
Abulfazl  Allomiy yozadiki,  Yodgor  Sulton elchiligi  kelganidan so’ng saroyda
kengash o’tkazilib, Eronga yordam berish va shahzodalardan biri rahbarligida hind
qo’shinlarini   Xurosonga   yuborishga   qaror   qilingan   edi.   Lekin   Buxorodan
elchilarning   ketma-ket   kelishi   va   do’stona   aloqalarning   o’rnatilishi   natijasida   bu
qaror amalga oshmadi . 40
A kbarshoh   nomidan   S h oh   Abbosga   yozilgan   maktubda   Eron ga   hin d
qo’shinlarini   yuborishning   kechiktirilganiga   sabab   Akba r   davlatining   ichki
kurashlar       bilan       bandligi,   Eron dagi   siyosiy   vaziyatning   noaniqligi   hamda
Qandahor   masalasi   va   bosh q alar   deb   ko’rsatiladi.   So’ng   maktubda   Akbarshoh
Movarounnahrga yurish  qilib, uni   bosib  olmoqchi   bo’lganini   va  u yerdan  Eronga
yordam ko’rsatishga ahd qilganligini, ammo Turon hokimining ketma-ket elchilar
yuborib, do’stona aloqa bog’lagani sababli bu fikridan qaytganini bayon qiladi.
  
39
 Эрскин У. Ҳиндистонда Бобур давлати (Инглиз тилидан Ғ.Сотимов тарж.). - Т., 1997
40
 Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., “Шарқ”, 1997. б.29
46 3.2. Hukmdorlarning yozishmalarida ko’zlangan siyosiy maqsadlar
Bir   qancha   yillar   davomida   Hindistondan   Buxoroga   elchilar   yuborilmadi.
Buxoro elchisi  Mavlono   Husayniy   1592-yili   Lohurda   vafot etadi. Oradan ikki  yil
o’tgach,   R.CH.Varmaning yozishicha, yana Buxorodan elchi Mulk   Saloh   Buxoriy
kelgan. 41
Buxorodan   Akbarshoh   saroyiga   ketma-ket   elchilarning   kelishi,   fikrimizcha,
Buxoro   xonining   bu   davrda   Akbarshoh   davlati   bilan   yaxshi   munosabatlarda
bo’lishga harakat qilganligi dan darak beradi, chunki bu Buxoro xonligi manfaatiga
mos   kelardi.   Buxoro   xoni   Eronga   qarashli   yerlarni,   shu   jumladan,   Qandahor
o’lkasini   bosib   olishda   Hindistonning   betarafligini   ta’minlashga   intilardi.   Ammo,
Akbarshoh davlati   ham o’z   navbatida   Qandahor o’lkasini   (shuningdek, bu   o’lkaga
qarashli   Zomindovar,   Garmsar   va   boshqa   yerlarni   ham)   Boburiylar   imperiyasiga
tegishli   joylar   deb   bilib,   uni   Erondan   tortib   olish   fikrida   edi.   Demak,   bu   yerda
Buxoro   xon ligi   bilan   Akbarshoh   davlatining   manfaatlari   bir-birlariga   zid   keladi.
Shunga   ko’ra, har   ikki mamlakat   o’rtasida   yaxshi   qo’shnichilik aloqalari o’rnatish
mumkin  bo’lmadi,  chunki bu xildagi munosabatdan Akbarshoh davlati manfaatdor
emas edi.  Uzoq vaqt  davomida  Hindistondan  Buxoroga elchilar yuborilmasligining
sababi  ham  ana shunda edi.
Qandahor   urushsiz   Hindistonga   qo’shib   olingach,   Qandahorga   safarbar
qilingan hind harbiy qismlariga   Zomin dovar, Garmsar va   boshqa   joylarni Buxoro
xonligidan   qay tarib   olish   haqida   buyruq   beriladi   va   bir   necha   kichik-kichik
to’qnashuvlar  natijasida u yerlar Akbarshoh davlatiga  qo’shib  olinadi.
Shundan   so’ng   Akbarshoh   Buxoroga   elchi   yuborishga   qaror   qiladi .   Bundan
maqsad,   birinchidan,   Zomindovar   va   Garmsardagi   to’qnashuvni   xaspo’shlash
bo’lsa,   ikkinchidan,   Buxoro   bilan   do’stona   munosabatlar   o’rnatib,   bu   xil
munosabatdan   Eron— Hindiston   aloqalarini   o’z   manfaatlariga   bo’ysun dirishda
dastak sifatida foydalanish edi.
41
  R a m e s h   C h a n d r a   V a r m a .  Akbar and Abdullakhan, «Islamic culture», vol. XXI, № 4, Octo ber, 1937, 
p.378
47 24   –   urdu- bihesht   (1004   hijriy —17-may   1597)   yili   Hindistondan   Buxoroga
Xo’ja   Ashraf   Naqshbandiy   boshliq   elchilik   yo’ lga   chiqadi.   Shohona   sovg’a   —
hadyalar   esa   Shayx   Husayniy   Laknoviy   orqali   maxsus   jo’natiladi.   Hind   elchi si
Akbarning   Abdullaxon   II   nomiga   yozilgan   do’stlik   aloqa l arini   mustahkamlashga
qaratilgan maktubini keltiradi.
Maktubda   Akbarshoh   o’z   davlatining   Buxoro   xonligiga   nisbatan   doimo
do’stona munosabatda bo’lganini uqtirib, buning isboti o’laroq quyidagi dalillarni
keltiradi:
a) Abdullaxon II   Hindu q ush   mamlakatlar   o’rtasida   chegara bo’lib h isoblansin,
deb taklif  qilgan  ekan, uning bu taklifi ma’ qul  topildi;
b)   Eron   hokimi   o’z   elchisi   Yodgor   Sulton   Rumluni   yubo rib   Buxoroga   qarshi
kurashda yordam  so’ratgan  ekan, bu iltimos  qabul qilinmadi;
v)   Shohrux   Mirzaga   Buxoroga   yaqin   bo’lgan   Qobul   yoki   Kashmirdan   emas,
balki Malva o’lkasidan jogir berildi;
g)   O’zbeklar   Qandahorni   Eronga   qarashli   joy   deb   bi lib,   unga   hujum
qilmasinlar, degan andisha bilan bu viloyat Hindistonga qo’shib olindi;
d)   Shohrux   Mirzaning   o’g’li   nomi   bilan   Badaxshonda   qo’zg’olon   ko’targan
Muhammad Zamonga yordam ko’rsatilmadi;
e) Buxoro xonini xavfdan qutqarish uchun Panjobni tashlab Agraga kelindi;
j)   Abdulmo’min   qilgan   beadabgarchiliklarga   o’g’ilning   otaga   qilgan   erkaligi
deb qaralib, uning gunohidan o’tildi va boshqalar. 42
Maktubda   Akbarshoh   o’zining   Panjob   viloyatida   uzoq   vaqt   turib   qolishiga
afg’onlar   va   belujlarni   bo’ysundirish,   Kashmir,   Tata   va   Seistonni   imperiyaga
qo’shib olish sabab bo’lganini aytib, so’ng Gujarotdagi qo’zg’olonning bostirilishi
va Dekanda olib borilayotgan janglar haqida birma-bir hikoya qiladi.
Maktub mazmuniga qaraganda Ahmad Ali Otaliqqa Xo’ja Ashraf Naqshbandiy
elchiligi bilan birgalikda qaytishga ruxsat etilgan. Maktubda faqat bir joyda, ya’ni
Abdulmo’minning   hatti-harakatlari   haqida   suz   borganda,   bu   noo’rin   harakatlar
42
  Н и з о м и д д и н о в  Н. ,  Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961
48 Abdullaxonning roziligi bilan qilingan bo’lishi kerak, deb kinoya qilinadi. Boshqa
barcha masalalar do’stona ruhda naql etilgan.
Akbar   davlatining   ichki   ishlari   ham   Buxoro   xonligi   bilan   do’stlikni
mustahkamlashni   taqozo   qilar   edi.   Chunki   bu   davrda   imperiya   oldida   katta   bir
vazifa  —  Dekanni  bo’ysundirish  vazifasi   turardi.  Bu  masalani   muvaffaqiyatli  hal
qilishda Boburiylar imperiyasining g’arbiy rayoni — Qobul viloyatida tinchlik va
osoyishtalik hukm surishi muhim rol o’ynardi, bu esa Buxoro xonligi bilan bo’lgan
aloqalarga bog’liq edi.
Hind elchilari Xo’ja Ashraf Naqshbandiy va Sulton Husayn Laknoviylar 1597-
yilning sentyabrida Abdullaxon huzurida bo’ladilar, hind elchilarining Hindistonga
qaytishlarida  kuzatib borish  vazifasi   Mir  Qurayshga  topshiriladi. Elchilar  Hirotga
kirib kelganlarida Abdullaxon vafoti haqida xabar tarqaladi.
Keltirilgan   dalillardan   shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,   XVI   asrning
ikkinchi   yarmida   Buxoro   xonligi   bilan   Hindiston   o’rtasida   qizg’in   siyosiy
(diplomatik)   munosabatlar   o’rnatilgan   va   bundan   har   ikki   tomon   manfaatdor
bo’lgan.
XVI   asrning   ikkinchi   yarmidagi   Buxoro   —   Hindiston   munosabatlarini   uch
davrga bo’lish mumkin:
a) Buxoro xoni tomonidan Badaxshon bosib olingunga qadar bo’lgan davr. Bu
vaqtda   Buxoro   —   Hindiston   munosabatlari   u   qadar   do’stona   ruhda   bo’lmadi.
Badaxshonning   zabt   qilinishi   esa   mamlakatlar   o’rtasidagi   munosabatni
keskinlashtirib   yuborishi   ham   mumkin   edi.   Lekin,   har   ikki   mamlakatning
manfaatlari  o’zaro munosabatlarni  keskinlashtirishga yo’l qo’ymadi. Buxoro xoni
Akbar saroyiga ketma-ket do’stlik elchilarini yuborib, Badaxshon voqeasini esdan
chiqarishga   uringan   bo’lsa,   Akbar   o’z   imperiyasining   g’arbiy   chegaralari
xavfsizligini ta’minlash uchun Buxoro bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini davom
ettirishga majbur bo’ldi;
b) Abdullaxonning   Eronga   nisbatan   tutgan   tajovuzkorlik   siyosatining
kuchaygan   davri.   Bu   davrda   Buxoro   xoni   Hindistonni   Eronga   qarshi   kurashga
49 undadi.   Eronning   zaiflashishidan   manfaatdor   bo’lgan   Akbar   davlati   (Qandahorni
osongina   Hindistonga   qo’shib   olish   maqsadida)   Abdullaxonning   Eronga   nisbatan
bo’lgan agressiv niyatlarini qat’iyan qoralamadi;
d)   Qandahoq   masalasining   hal   bulish   davri.   Ma’lumki,   bu   masala   ustida
Buxoro   va   hind   qo’shinlari   o’rtasida   to’qnashuvlar   ham   bo’ldi.   Ammo   shundan
keyin ham mamlakatlar o’rtasidagi munosabat keskin o’zgarmadi. Chunki janubiy
hind   yerlarini   bosib   olish   uchun   Akbar   davlatiga   Buxoro   xonligi   bilan   yaxshi
munosabatda   bo’lish   zarur   edi.   O’zaro   yaxshi   qo’shnichilik   munosabatlaridan
Buxoro xonligi manfaatdor edi, chunki bu vaqtda davlatni o’z qo’liga olgan Eron
shohi Abbos I Buxoroga karshi kurashni kuchaytirish fikrida edi.
Ashtarxoniylar   hukmronlik   qilgan   davrda   xam   Buxo ro   xonligi   va   Boburiylar
imperiyasi o’rtasida qizg’in   diplo matik aloqalar mavjud bo’lgan.
Elchilar   Hindistonga   qimmatbaqo   sovg’a   va   tuhfalar   bilan   boradilar.
Jahongirshoh ular bilan yaxshi muno sabatda bo’lgan. 43
R.Ch.Varmaning  yozishicha,  Buxoro  elchilari  Imomqulixonning  Jahongirshoh
nomiga   yozgan   maktubini   keltirganlar   va   bu   maktubda   Buxoro   xoni   marhum
Abdullaxon   II   va   Akbarshoh   davrlarida   Buxoro   hamda   Hindiston   o’rtasida   bir
diniy   mazhabda   bo’lish   asosida   o’zaro   ittifoq   tuzilganligi   va   bu   ittifoq   natijasida
Xuroson   hamda   Eronning   ko’p   joylari   Buxoro   va   Hindiston   tomonidan   bosib
olinganligi qayd qilib o’tilgan.
Xo’ja   Abdurahim   Xo’ja   Islom   Jo’yboriyning   nabiralaridan   bo’lib,   Xo’ja
Sa’dning o’rtancha o’g’li edi. Xo’ja Sa’d o’z vafoti oldidan (23-oktyabr 1589-yil)
vasiyat qilib, o’zining barcha asosiy boyligi — yer-mulki va 18 ming oltin ashrafiy
mablag’ini   katta   o’g’li   Xo’ja   Tojiddinga   meros   qilib   beradi.   Xo’ja   Abdurahimga
esa 4 ming ashrafiy tegadi, xolos. 44
43
  У р и н б о е в   А . ,   Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, Тошкент, УзССР ФА 
нашриёти, 1960, Б.22
44
  Юлдашев М. Ю., Новые данные о хозяйстве джуйберских шейхов. «Общественные науки в Узбекистане»,
1963, 5, стр. 37.
50 Imomqulixon   taxtga   o’tirishi   bilan   Xo’ja   Abdurahimning   e’tibori   tobora
kuchsizlana   boradi   va   hatto   bizga   noma’lum   sabablarga   ko’ra,   Xo’ja   Abdurahim
haj qilish niqobi ostida Buxoroni tashlab ketishga majbur bo’lgan.
Xo’ja Abdurahim Isfaxonga yetganda yo’lda betob bo’lib qolib yana Buxoroga
qaytib keladi. Lekin u oradan ko’p vaqt o’tmay Hindiston safariga otlanadi.
«Matlabut-tolibin»   asardagi   ma’lumotlarga   ko’ra,   Xo’ja   Abdurahimning
Hindistonga   borishiga   quyidagi   voqea   sabab   bo’lgan.   Hindistonda   Shox   Salim
(Jahongirshoh) bi lan uning o’g’li Shoh Xurram o’rtasida kuchli kelishmovchiliklar
paydo  bo’lgani   to’g’risidagi   xabar   Buxoroga  ham   yetib  keladi.  Kunlarning  birida
Xo’ja   Abdurahim   Imomquli xonga   shu   haqda   gap   ochib,   ota-bolani   yarashtirib
qo’yish   kerakligini   aytganda,   Imomqulixon   Xo’jaga   qarab:   bu   -   sizlar   (ya’ni
jo’ybariy shayxlar) ning ishingiz, ota-bobolaringizdan tortib shu xil yumush bilan
shug’ullanib   kelmoqdasizlar,   deb   javob   qaytargan.   Bu   voqeadan   so’ng   Xo’ja
Abdurahim   Hindiston   safariga   taraddud   ko’rgan.   Xo’ja   Abdurahim   qimmatbaho
buyumlar   —   tulki   va   qunduz   terisidan   tikilgan   po’stinlar,   baliq   tishi,   bir   qancha
tezyurar ot va tuyalar, yaxshi ziynat berib yozilgan kitob va riq’alar hamda boshqa
sovg’a-salomlar   bilan   yo’lga   tushadi.   Xo’ja   Abdurahimga   bir   qancha   mulozimlar
bilan birga katta o’g’li Muhammad Siddiqxo’ja hamrohlik qiladi. 45
Demak,   birinchidan,   Xo’ja   Abdurahim   Hindistonga   o’z   xohishi   bilan
ketmagan,   aksincha,   unga   nisbatan   Imomqulixon   munosabatining   sovuq
bo’lganligi  orqasida  chet  o’lkalarga chiqib ketishga  majbur  bo’lgan (ehtimol, shu
vaqtlarda jo’ybariy shayxlarning kattasi, asosiy merosxo’r Tojiddin o’ziga raqiblik
qilishi  mumkin  bo’lgan  ukalari  —  Xo’ja  Abdurahim  va  Abdixo’jalardan  qutulish
maqsadida   o’z   ta’siridagi   xon   Imomqulini   shunday   qilishga   da’vat   etgandir)   va
ikkinchidan,   Imomqulixon   Xo’ja   Abdurahimning   Hindiston   safaridan   podsholik
ishlarida ham foydalangan.
45
  Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., “Шарқ”, 1997.
51 Tarixiy   asarlarda   Imomqulixonning   onasi   va   Jahongirshohning   xotini
Nurjahonbegim   ham   (o’z   vakillari   orqali)   bir-birlariga   do’stona   maktublar   va
qimmatbaho tuhfa hamda hadyalar yuborib turganliklari haqida ma’lumotlar bor. 46
Shunday qilib, Hakim Hoziq elchiligiga qadar Hindistondan Buxoroga Birka va
Nurjahonbegimning   Xo’ja   Nasriddin   Qobuliy   boshchiligidagi   elchilari   kelgan
bo’lsa,   Buxorodan   Hindistonga   Xo’ja   Abdurahim   va   Imomqulixon   onasining
elchilari borgan.
Endi   «Tarixi   Muqimxoniy»da   yo’l   qo’yilgan   xronologik   chalkashlik   haqida
to’xtab   o’tamiz.   Ma’lumki,   bu   asarda   Hakim   Hoziq   elchiligi   Jahongirshoh
tomonidan   yuboril gan   elchilikdir,   deb   yozilgan.   Ammo   «Matlabut-tolibin»
asaridagi voqealarning tavsifi Hakim Hoziq Shohjahon to monidan yuborilgan elchi
ekanligini   aniqlab   beradi.   Asarda   hikoya   qilinishicha,   Xo’ja   Abdurahim
Hindistonga   borgandan   so’ng   bir   qancha   vaqt   o’tgach,   Jahongirshoh   Kashmir
viloyatiga sayr  qilish uchun jo’naydi  va Xo’ja Abdurahimni  ham  o’zi  bilan birga
olib   ketadi.   Kashmirda   avval   Jahongirshoh   va   so’ng   ko’p   vaqt   o’tmay   Xo’ja
Abdurahim   (1037—1627)   vafot   etadilar.   Xo’ja   Abdurahimni   Chahorbog’da
(Kashmir)   dafn   etadilar.   Keyinchalik   Xo’ja   Abdurahimning   o’g’li   Muhammad
Siddiqxo’ja   otasining   jasadini   Hakim   Hoziq   boshliq   elchilik   hamrohligida
Buxoroga olib kelib dafn ettiradi, dafn marosimida Imomqulixon  ham qatnashadi 47
.
Hakim   Hoziq   elchiligi   Jahongirshoh   davrida   emas,   balki   uning   vafotidan   so’ng
Shohjahon   to monidan   (saltanat  egasi   bo’lgandan   keyingi  birinchi  yili)  yuborilgan
elchilik   ekani   Shohjahon   davriga   bag’ishlangan   maxsus   tarixiy   asar   «Mirotul
olam»da   ham   aniq   aytilgan   va   bu   asarda   Shohjahonning   Imomqulixon   nomiga
yozilgan   maktubining   do’stlik   haqida   zikr   etuvchi   va   Imomqulixon   shaxsiyatini
ulug’lovchi debochasi ham keltirilgan.
46
  Б а й к о в а   Н. Б. ,   Роль  Средней  Азии  в русско  - индийских торговых  связях (первая  половина  XVI  —
вторая половина XVIII в.), Ташкент, Изд-во «Наука» УзССР, 1964.
47
 Муҳаммад Толиб бин Тожиддин Ҳасанхўжа, Матлабут-толибин, Б.214
52 Hakim   Hoziq   boshchiligidagi   hind   elchilari   Buxoroga   1628   -   y ilda   kelgan,
chunki   «Mirotul   olam»da   Hakim   Hoziq   e lchiligi   Hindistondan   jo’nab   ketgandan
so’ng   (12 -rajab   1037   –   14-mart   1628)   navro’z   bayrami   nishonlangani   qayd
qilingan.
Imomqulixon   olti   oy   davomida   hind   elchisini   qabul   qilmaydi.   Hakim   Hoziq
norozilik bayon qilib, bu haqda  Buxoro  amirlariga shikoyat qiladi.
So’ng   Nodir   Devonbegi   Imomqulixonga   hind   elchisini   qabul   qilish   haqida
so’zlaganda,   xon, agar elchini qabul qilsak,   u   holda elchi keltirgan tortiqlarni ham
olishga   to’g’ri   keladi,   biz   esa   iltifotlarga   muhtoj   emasmiz,   deb   javob   beradi.
Nihoyat,   Imomqulixon   ovdan   qaytib   kelayotgan   vaqtida   hind   elchisining   yo’l
ustida xonga  ko’rinishi  mumkinligini aytadi.
Xonga  ko’rinish shu  tariqa  o’tadi:  Hakim Hoziq  o’zi kel tirgan  buyumlarni  yo’l
ustida   ko’zga   ko’rinarli   joyga   yasatib   qo’yadi,   ammo   Imomqulixon   go’yo   ularga
zor   emasdek,   bu   tortiqlarni   nazar-pisand   qilmagandek,   tuhfalarga   bir   qiyo   boqib,
so’ngra Rahim parvonachiga qarab: «Bularni senga berdim», deydi.
Bu   voqeadan   hayratda   qolgan   elchi   darhol   bir   qilichni   yashirib   qolishga
ulguradi.   Ertasi   kuni   Imomqulixon   hind   elchisini   rasmiy   suratda   qabul   qiladi.
Hakim   Hoziq   taxt   yoniga   yaqinlashib,   Imomqulixonga   hind   podshohining   xatini
beradi va elchilarga xos odob bilan xonga qarab: «Marhum  Akbarshoh podshohdan
uning   ikki   xususiy   qilichi   qolgan   edi.   Birini   hokim   Shohjahonning   o’zi   oldi,
ikkinchisini   marhum   hokim   Akbarga   nisbatan   o’g’illarcha   munosabatda   bo’lsin
degan so’zlar bilan bizlardan o’z tug’ishgani Imomqulixonga berib yubordi», deb
qilichni uzatadi.
Imomqulixon qilichni  olib tortsa, u  ha  deganda  qini dan  chiqavermaydi.  Shunda
Imomqulixon   — «negadir sizning qilichingiz   qinidan chiqmaydi»   deb,   Shohjahon
Badaxshonni   olish   niyatida   Qobulga   kelibdi,   degan   mazmundagi   Buxoroda
tarqalgan   gapga   ishora   qiladi.   Elchi   esa   « Hokim   bu   qilich   tinchlik   ifodasidir,
shuning   uchun   darhol   o’z   qin i dan   chiqavermaydi,   agar   u   urush   qilichi   bo’lganda
edi,   u   v a qtda   ishontirib   aytamanki,   shu   ondayoq   o’z   qinidan   chiqarib   olingan
53 bo’lar   edi», deb javob   qaytaradi. Imomqulixon bu javobdan mamnun bo’lib, hind
elchisiga   ishonchi   ortib,   u   bilan   tez-tez   uchrashib   turadigan   bo’ladi.   Ba’zan
davlatga tegishli ishlar yuzasidan ham maslahatlashadi.
Hakim Hoziq o’z zamonasining buyuk kishisi — yorqin aql egasi, olim, shoir
va tabibi edi.
Kunlarning   birida,   saroy   shoirlaridan   Mavlono   Turobiy   va   Nahliy   o’zlarining
yangi   yozgan   she’rlarini   Imomqulixonga   o’qib   beradilar.   Hakim   Hoziq   ham   bu
yig’ilishga taklif qilingan edi. Shoirlar o’z she’rlarini o’qib bo’lgach, Imomqulixon
Hakim   Hoziqqa   qarab   —   «Bu   ajoyib   chuqur   ma’noli   va   go’zal,   latofatli
she’rlardan qaysi  biri ustun turadi»,— deb so’raydi. Hakim Hoziq esa so’z o’yini
vositasi   bilan,   «hoqon,   xurmo   daraxti   yerdan   o’sib   chiqadi»,   deb   lo’nda   javob
beradi («Nahli» so’zi arab tilida xurmo daraxtini, «Turob» so’zi esa tuproq — yer
ma’nosini   anglatadi).   Hakim   Hoziq   Turobiy   she’rini   Nahliy   she’riga   qaraganda
mazmunan kuchli va shaklan go’zal demoqchi bo’ladi. Bu hozirjavoblik va aqllilik
Hakim Hoziqqa bo’lgan ehtiromni yanada kuchaytiradi.
Shohjahon   saltanat   egasi   bo’lganda,   imperiya   iqtisodiy   va   siyosiy   jihatdan
kuchsizlanib   qolgan   edi.   Shohjahon   oldida   tarqalib   ketish   xavfi   tug’ilayotgan
imperiyani saqlab qolish, Dekanni bo’ysundirish va Qandahorni qayta Hindistonga
qo’shib olish masalasi turar edi. Balx hoki mi Nadr   Muhammadxon Hindistondagi
ichki   ziddiyatlardan   foydalanishga   harakat   qiladi.   U   Jahongirshoh   vafotini
eshitgach,   Qobulga   hujum   boshlab,   shaharni   bir   qancha   vaqt   qamal   qilib   turadi;
faqat Muhabbatxon boshchiligidagi hind   qo’shinlari   Qobulda   Boburiylar   davlatini
tiklashga   muvaffaq   bo’ladi.   Shohjahon   o’z   hokimiyatini   mustahkamlash   yo’lida
urushda   talafot   ko’rgan   Qobulliklarga   xazinadan   bir   lak   rupiy   mablag’   ham
ajratadi.
Boburiylar  imperiyasidagi  ichki  ahvolning nihoyatda mushkullashganligi,  Eron
bilan   munosabatning   keskinlashishi   va   Qobuldagi   voqealar   Shohjahonga
Imomqulixon  davla ti bilan do’stona munosabatda bo’lishni taqozo qilardi. Shunga
ko’ra, hind elchiligining katta sovg’alar olib kelishi va elchilikka boshchilik qilish
54 vazifasi   o’z   davrining   donishmandi   Hakim   Hoziq   zimmasiga   yuklatilishi   bejiz
emas edi.
Yuqoridagi sabablarga binoan Shohjahon davlati ko’p yillar davomida Buxoro
xonligi   bilan   yaxshi   qo’shnichilik   munosabatida   bo’ladi.   Qobul   viloyati   va
umuman   imperiyaning   g’arbiy   rayonlarida   o’z   hokimiyatini   mustahkamlash
maqsadida   Shohjahon   Balx   hokimi   bilan   ham   aloqani   uzmadi,   Nadr
Muhammadxonning Qobulga qilgan yurishlariga go’yo ahamiyat bermagan bo’lib,
1632-yili   Hindistonga   kelgan   Balx   elchisi   Vaqqos   Hojiga   katta   iltifotlar   qildi,
elchiga   keltirgan   15   ming   rupiyalik   sovg’a-salomlari   evaziga   40   ming   rupiyalik
tuhfalar  beriladi. Kelasi  yili  Vaqqos  Hoji  elchiligiga javoban Balxga  Tarbiyatxon
boshliq   hind   elchiligi   yuboriladi.   Shu   tariqa   to   1639 - yilgacha   Balx   bilan   Agra
orasida elchilar qatnab turadi.
1636- yili   Shohjahon   50   ming   armiya   bilan   Dekanga   yurish   qiladi.   Katta
viloyatlardan Golkonda va Bijopurni imperiyaga bo’ysundirib, Ahmadnagargacha
bo’lgan   territoriyani   ishg’ol   qiladi.   Uchinchi   o’g’li   Avrangzebni   Dekanga   noib
qilib tayinlab, o’zi markazga qaytib keladi.
1629- yilda   S h oh   Abbos   vafot   etadi,   Eron   taxtiga   S h oh   S a fi   o’tiradi   (1629—
1642).   Shoh   Safi   davrida   Eron   ichki   feodal   kurashlar   va   ayniqsa,   Turkiyaning
Eronga qarshi to’xtovsiz hujumlari natijasida o’z qudratini yo’qotgan edi. Turkiya
bilan janglar davom etib turgan vaqtda Shohjahon Qandahor hokimiga Boburiylar
saroyida katta lavozim va’da qilib, 1638-yili Qandahorni Hindistonga qo’shib oladi
va   Eron   —   Turkiya   sulhi   tuzilguniga   qadar   hindlar   Qandahorda   o’z   mavqelarini
mustahkamlab oladilar.
1639-yili   Shohjahon   Qobulga   keladi.   Bu   vaqtda   50   ming   kishilik   hind
qo’shinlari   Navshahrda   tayyor   turardi.   Bu   voqea   Balx   hokimi   Nadr
Muhammadxonni qattiq cho’chitadi. Chunki Shohjahon Nadr Muhammadxonning
Qobulga   qilgan   yurishlari   uchun   qasos   olgani   kelgan,   deb   o’ylash   mumkin   edi.
Nadr   Muhammadxon   Shohjahonning   Qobulga   kelgani   va   uning   rejalari   haqida
Imomqulixonga xabar qillb, Buxoro xonini tezda Balxga yordamga yetib kelishini
55 so’raydi.   Vaziyatning   haqiqatan   ham   mushkulligini   bilgan   Imomqulixon   zudlik
bilan   Balxga   keladi   va   bu   yerda   Shohjahonga   Imomqulixon   va   Balx   hokimi
nomidan   maktub   yozilib,   elchi   Mansurxo’ja   dodxoh   orqali   Qobulga   yubori ladi.
Maktub quyidagi mazmunda yozilgan edi:
Mansurxo’ja dodxohga esa agar Shohjahon Qobuldan qaytishga rozilik bildirsa,
uni   uch   manzil   masofagacha   kuzatib   borish,   aks   holda   tezlik   bilan   kishi   yuborib
xabar qilish vazifasi topshiriladi.
Buxoro xoni va Balx hokimining hamjihatlikda ko’rgan tadbirlari Shohjahonga
o’z   ta’sirini   ko’rsatgan   bo’lsa   kerak,   «Tarixi   Muqimxoniy»   muallifining
yozishicha,   Shohjahon   Buxoro   elchisiga,   agar   uning   Qobulga   kelishi   Buxo ro
xonini   tashvishlantirgan   bo’lsa   shu   kuniyoq   Hindistonga   qaytib   ketishga   buyruq
berajagini aytgan.
Imomqulixon   xonligi   davrida   Buxoro   —   Hindiston   munosabatlari   umuman
do’stona tarzda bo’lsa ham, bu mamlakatlar feodal davlatlariga xos ziddiyatlardan
xoli   emas   edilar.   Shohjahon   davlatining   kuchsizlangan   yillari   Nadr
Muhammadxonning   Qobulga   qilgan   hujumi   va   Shohjahonning   tahdidi   mazkur
fikrimizning dalili bo’la oladi.
Nadr   Muhammadning   (1642 - 1645)   hukmronligi   uzoq   vaqt   davom   etmadi.   U
Qarshi viloyatida bo’lgan vaqtida bir qancha amir va amaldorlar uning katta o’g’li
Abdulazizni   Xo’jandda   xon   deb   e’lon   qiladilar.   Vaziyatning   nihoyatda
mushkulligini tushungan Nadr Muhammadxon Buxoroga bormay, Balxga qochadi.
O’g’illari uning buyruq va amrlariga bo’ysunmay qo’yadilar. Shundan so’ng Nadr
Muhammadxon   o’g’illariga   qarshi   kurashda   Shohjahondan   yordam   so’rashga
majbur   bo’ladi.   Shohjahon   esa   Nadr   Muhammadxonning   Qobulga   qilgan
hujumlari   sababli   undan   qasos   olish   va   shuning   bilan   birga,   Balxni   o’z
imperiyasiga qo’shib olish uchun qulay fursat keldi deb, darhol «yordam» berishga
rozilik   bildiradi   va   o’g’li   Sulton   Murodbaxsh   boshchiligida   Guriga   katta   qo’shin
yuboradi. Oradan ko’p vaqt o’tmay hind qo’shinlari Balxni ham ishg’ol qiladilar.
Nadr   Muhammadxon   esa   Eronga   qochadi.   Eron   shohi   Abbos   II   (1642—   1667)
56 Nadr   Muhammadxonni   yaxshi   qabul   qiladi.   Hatto   uni   Buxoro   taxtini   qayta
egallashga   da’vat   qilib,   bu   ishda   katta   qo’shin   bilan   yordam   berishga   tayyor
ekanini   aytadi.   Ammo   Nadr   Muhammadxon   Eron   qo’shinlari   bilan   Buxoroga
bostirib   kirishni   ma’qul   ko’rmay,   Abbos   II   taklifini   qabul   qilmaydi.   Nadr
Muhammadxon Eronda uzoq vaqt (ikki yarim yil) turib qoladi, Balx esa hali ham
hindlar   qo’lida   edi.   Buxoro   xoni   Abdulazizxon   katta   kuch   to’plab,   Balxni   hind
qo’shinlaridan   ozod   qilishga   otlanadi.   Abdulazizxonga   qozoq   xoni   Yangir   va
Xorazm xoni Abdulg’ozi yordamga ke ladi. Xorazmliklar uch ming kishilik qo’shin
yuboradilar.
To’rt   oy   davom   etgan   urush   natijasida   hind   qo’shinlari   chekinishga   majbur
bo’ladi.
Hindlar   Balxni   tashlab   ketgach,   Abdulazizxon   ham   o’z   qo’shini   bilan
Buxoroga qaytadi va ukasi Subhonqulini Balx hokimi qilib tayinlaydi.
Hind   qo’shinlarining   chekinishidan   avval   Shohjahon   Balx   hokimligini   Nadr
Muhammadga   topshirishni   afzal   ko’rib,   uni   Balxga   chaqirtirgan   edi.   Subhonquli
Balxga  qaytib  kelgan   otasi  Nadr  Muhammadxon   bilan  to’qnashib   uni   yengadi   va
Nadr Muhammadxon hokimlikdan umidini uzib, Makkaga ketadi.
Hind   tarixchi   olimlari   N.K.Sinxa   va   A.Ch.Banerdjilarning   fikricha,   hind
qo’shinlarining   Balx   yurishida   muvaffaqiyatsizlikka   uchrash   sabablari,
birinchidan,   Boburiy   a’yonlari   dabdabali   va   jo’shqin   hayotga   o’rganib   qolgan
edilar, ular boy Hindistondan uzoqda ular uchun doimo notinch o’lkalarda turishni
yoqtirmas   edilar,   ikkinchidan,   ular   yerli   xalqlar   bilan   kelisha   olmadilar.   Garchi
Balx   uchun   bo’lgan   kurashda   Shohjahon   davlati   40   million   rupiya   sarf   etgan
bo’lsa-da, bundan hech bir manfaat bo’lmadi.
Shohjahon davlati bilan munosabatlar keskinlashgan davrda Buxoro bilan Eron
o’rtasida o’zaro yaqinlashish paydo bo’ladi.
Eron   hududi   orqali   Buxoroga   kelgan   rus   elchisi   Anisim   Gribovning   bergan
ma’lumotiga   qaraganda,   1647-yilning   dekabrida   (A.Gribov   Isfaxonda   turgan
vaqtida)   Buxorodan   Eronga   Abdulazizxon   elchisi   Asan   qo’shboshi   (Hasan
57 Qushbegi) keladi. Buxoro elchisi o’zi bilan birga bir sandiq to’la oltin, 70 tuyada
har   xil   mo’yna   va   boshqa   xil   mollardan   sovg’alar   keltirgan.   Bu   sovg’alarni   ikki
mingga yaqin kishi olib kelgan.
Anisim   Gribov   Eron   davlati   ahllaridan   Buxoro   elchisining   nima   maqsad   va
vazifalar   bilan   kelganligi   haqida   so’raganida,   ular   bu   elchilikning   maxfiy
xarakterdagi   el chilik   ekanini,   ya’ni   elchilar   hindlar   bilan   kurashda   Eron   shohi
Abbos   II   ning   Nadr   Muhammadxonga   yordam   bergani   uchun   Abdulazizxonning
Eron   davlati   bilan   do’stona   munosabatda   bo’lishga   ahd   qilgani   va   hindlar   bosib
olgan Qandahor shahrining eronliklar tomonidan qaytarib olinishida Eron shohiga
yordam berishga tayyor ekanini bayon qilganlar. Bu orada Erondan ham Buxoroga
elchi   yuborilib,   unga   Eronning   Buxoro   bilan   do’stona   aloqalarni   mustahkamlash
tarafdori   ekani,   Shohjahon   davlatiga   qarshi   ku rashda   Buxoro   bilan   bir   ittifoqda
harakat qilishga rozilik bildirish vazifasi topshiriladi. Qandahorni qaytarib olishda
Buxoro yordamiga tayangan Eron davlati bir yil ilgari Hindistondan kelgan elchini
Eron hududidan chiqarib yuboradi va Shohjahondan Qandahorni qaytarib berishni
talab qiladi.
1648-yilning   mart   oyida   Buxorodan   Eronga   yana   elchi   kelib,   u   Qandahor   va
hindlar   qo’lidagi   ba’zi   yerlarni   bosib   olishda   Eronga   Buxoro   amirligining   harbiy
yordam   berish ga   tayyor   ekanligini   bildiradi.   1648 - yil   13 - martda   Eron   shohi
Buxoro elchisi hamrohligida katta qo’shin bilan Qandahor tomo n  yo’lga chiqadi.
Bu   vaqtda   A.Gribov   va   uning   hamrohlariga   ham   Isfaxondan   jo’nab   ketishga
ruxsat   berilgan   edi,   shuning   uchun   Eron   —   Buxoro   munosabatlariga   doir   uning
ma’lumoti shu yerga kelib tamom bo’ladi.
1649-yil   fevralda   Qandahor   Eron   qo’shinlari   tomoni dan   bosib   olinadi   va
Shohjahonning   Qandahorni   qaytarib   olish   yo’lidagi   bir   necha   bor   (1649-yil   may,
1652,   1653-yil   aprel)   urinishlari   muvaffaqiyatsiz   chiqadi.   1657-1660   -   yillar
davomida   Shohjahonning   o’g’illari   Dara   va   Avrangzeb   o’rtasidagi   o’zaro   taxt
uchun   bo’lgan   ichki   kurash   Qandahorning   uzoq   vaqt   eronliklar   qo’lida   qolib
ketishiga sabab bo’ladi.
58 Makka   tomon   yo’l   olgan   Nadr   Muhammad xon   Eronning   Simnon   shahriga
yetganda   vafot   etadi   (1651).   Shu   munosabat   bilan   Buxoro   va   Balxda
(Abdulazizxon va Subhonquli tomo nidan) motam e’lon  qilinadi.  Oradan  ko’p vaqt
o’tmay   aka-ukalar   o’rtasida   nizo   chiqib,   Abdulazizxon   Subhonqulidan   Balx
hokimligini   tortib   olish   maqsadida   unga   qarshi   Mu ha mmad   Sulton   boshchiligida
katta   qo’shin   yuboradi.   Lekin   Muhammad   Sulton   va   undan   keyin   yuborilgan
qo’shinlar   ham   Balxni   ishg’ol   qilishga   muvaffaq   bo’lolmaydilar.   Abdula zizxon
Subhonqulini  Balx  hokimi  deb  tanishga majbur bo’ladi.
Maktubning   mazmuniga   ko’ra,   Subhonqulixon   Abdulaziz xon   elchilarini
Hindistonga  yo’latmagan,  ular  orqali  yubo rilgan  hadyalarni  esa   tortib ola  bergan.
Maktub   oxirida,   mamlakatlararo   do’stlikni   mustahkamlash   kerakligi   uqtirib
o’tiladi.
Subhonqulixonga   nisbatan   ishonchsizlik   bilan   qarash   davom   etgan   bo’lsa
kerak, maktubda elchining nomi va uning kim ekanligi ko’rsatilmaydi.
Fikrimizcha,   maktub   Subhonquli   Balx   hokimi   deb   tan   olingandan   bir   qancha
yil   o’tgandan   so’ng,   taxminan   1653—   1655   yillarda   yozilgandir.   Bu   vaqtda
Hindistonda   ichki   ziddiyatlar   kuchaygan,   qarib   qolgan   Shohjahon   bilan   o’g’li
Avrangzeb   o’rtasida   hokimiyat   uchun   kurash   avjiga   chiqqan   edi.   Shuning   uchun
Shohjahon Buxoroga o’z vaqtida javob elchiligi yuborolmagan bo’lsa kerak.
1658- yili   Boburiylar   imperiyasi   taxtiga   Avrangzeb   o’tiradi.   Shohjahon
Avrangzebning odamlari nazorati ostiga o l inadi va  1666- yilda vafot etadi.
Avrangzeb akasi Daraga qarama-qarshi o’laroq, taxt uchun kurashda musulmon
feodallari   va   islom   ruhoniylariga   tayanadi,   Dara   tarafdorlarining   ko’pchiligi
hinduizm dinidagi kishilar edilar. Artilleriya qismlarining musulmonlardan tashkil
topganligi   davlatni   Avrangzeb   qo’liga   o’tishida   katta   rol   o’ynadi.   Musulmon
harbiy feodallari yordami bilan davlat tepasiga chiqib olgan Avrangzeb mu sulmon
feodal ruhoniylari manfaatlarini ko’zlab, reaksion ichki siyosatni amalga oshiradi.
Uning   buyrug’i   bilan   ko’pgina   budda   ibodatxonalari   buzib   tashlanadi,   hindlar
qo’lidagi   yerlar   tortib   olinib,   musulmon   feodallariga   jirg’a   -   tortiq   qilib   beriladi,
59 hinduizm   dinidagi   kishilar   kamsitilib,   juz’ya   —   jon   solig’i   to’lashga   majbur
qilinadi.   Ular   davlat,   sud   va   moliya   ishlaridan   chetlatiladi.   Musulmonlar   bilan
hindularni   bir-biriga   yaqinlashtirishdagi   Akbarshoh   va   uning   vorislari   tomonidan
amalga oshirilib kelinayotgan oqilona siyosat yuzini zulmat qoplaydi.
Avrangzeb   zamonida   Hindiston   bilan   O’rta   Osiyo   o’rtasidagi   munosabatlar
birmuncha   do’stona   xarakterga   ega   bo’ladi.   Bu   munosabatlar   Buxoro   xoni
Abdulazizxonning   Avrangzebni   taxtga   o’tirganligini   qutlovchi   maktubi   bilan
boshlanadi.   Maktubni   elchi   Xo’ja   Ahmad   al-Husayniy   Naqshbandiy   olib   boradi.
Noma   Avrangzeb   shaxsiyatini   uzundan-uzoq   ta’riflash   bilan   boshlanib,   so’ng
hamjihatlik   odati   do’stlik   uchun   bebaho   gavhardir,   deb   uqtirilgach,   birdamlikni
mustahkamlash   lozimligi   izhor   etiladi.   Maktub   oxirida   Hindistondan   ham   tez-tez
elchi va maktublar kelib turish i ga umid qilinadi.
Elchilar   Avrangzebga   hind   odatiga   muvofiq,   uzoqdan   uch   marta   qo’llarini
boshlariga   ko’tarib,   so’ng   yerga   tekkizib   s alom   beradilar.   So’ng   elchilar
Avrangzebga   juda   yaqinlashadilar,   shoh   xatni   bevosita   elchilar   qo’lidan   olishi
mumkin   edi,   lekin   u   bunday   qilmaydi.   E lchilar   keltirgan   n omani   Avrangzebning
amiri olib ochadi va shohga   uzatadi. Avrangzeb xatni diqqat bilan o’qib chiqqach,
elchilarga   baxmal   nimcha,   salla,   ipak   bilan   gul   tikilgan   sharf   sarpo   berishni
buyuradi.
Elchilar Avrangzebga qimmatbaho ko’k tosh (lyapis — lozur)dan yasalgan bir
necha quticha, uzun junli tuya, chiroyli otlar, bir necha tuya ho’l meva: nok, olma,
uzum, qovun; bir  n echa tuya quritilgan meva: buxoro olxo’risi, turshak, oq va qora
mayiz olib kelgan edilar. 48
Avrangzeb   elchilar   bilan   suhbatda   Samarqanddagi   fan,   ayniqsa   Ulug’bek
rasadxonasining ahvoli, ajoyib mevalar hosili to’g’risida savollar beradi.
Elchilarning   yurtlariga   qaytishi   oldidan   Avrangzeb   barcha   amirlarni   yig’ib,
elchilarning   har   biriga   ikki   sidradan   qimmatbaho   sarpo   sovg’a   qilib,   ular   turgan
joyga   sakkiz   ming   rupiya   pul   eltib   berishni   buyuradi.   So’ng   elchilardan   Buxoro
48
  Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиё - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966
60 xoniga   bir   necha   to’p   qimmatbaho   kimxoblar,   yupqa   polotno   va   olachalar,   oltin
hamda   kumush   yo’llik   ipak   matosi,   bir   necha   gilam,   qimmatbaho   toshlar   bilan
bezatilgan ikkita xanjardan iborat sovg’alar berib yuboradi.
Elchilar Dehlida to’rt oy turib, vatanlariga qaytayotganlarida ba’zilari issiqdan
yo’lda halok bo’ladilar.
«Mirotul   olam»da   ko’rsatilishicha,   Buxoro   elchilari   Avrangzeb   saltanatining
to’rtinchi yiliga kelib ikki mar ta – 4 - rabius-soniy oyida (27-noyabr 1661-yil) va
24 - rajab oyida (14-mart 1662-yil) hind shohi qabulida bo’lganlar.
«Olamgirnoma»da   elchilik   tarkibidagi   boshqa   shaxslarning   ham   nomi   tilga
olingan, masalan, Xushholxon, Jav xarxon, Mirzabek Mirshakar, Latifbek, Miraxur
va bosh qalar;  bularga  ham  bir necha ming rupiya mablag va matolar  hadya  etilgan.
Avrangzeb   saltanatining   oltinchi   yili   Abdulazizxonning   mulozimi   Kuchakbek
Buxorodan   hind   shohi   uchun   ot   va   ov   hayvonlari   keltiradi;   buning   evaziga
Kuchakbekka faxriy to’n va ikki ming rupiya in’om  qilinadi.
Avrangzeb   saltanatining   yettinchi   yili   (1665-yil,   iyul)   Buxoroga   Mustafoxon
Xofi boshchiligida elchi yuboradi. Elchilar Abdulazizxon nomiga yozilgan maktub
va umumiy  qiymati  bir lak-u ellik (150) ming rupiyalik  tuhfa  keltiradilar.
Maktubda  Avrangzeb  shaxsiyati  ulug’lanib, unga yaxshi  istaklar  tilanilgandan
so’ng, har ikki tomon o’rtasidagi .do’stona munosabatlarning mustahkamlanishiga
ishonch   bildiriladi.   So’ng   Ka’ba   yo’lida   g’ov   bo’lib   turgan   shia   mazhabidagi
eronliklarga qarshi Iroq va Xurosonga yurishga qaror qilinganligi bayon qilinadi va
ayni   holda   Avrang zeb   elchisi   Mustafoxon   Xofi   orqali   shu   masala   yuzasidan
muayyan bir fikr aytilmaganligidan taajjublaniladi.
Maktubda yaqin orada Hindistonga Tohirxon va Obidxon boshchiligida elchilik
yuborilishi xabar qilinadi.
«Mirotul olam»da 12-zulhijja 1079 (11-may, 1669) yili Hindistonga Buxorodan
Rustambiy boshliq elchilik kelganligi va u Abdulazizxonning maktubi bilan birga
turli   hadyalar   keltirganligi   xabar   qilinadi.   Rustambiy   Avrangzeb   saroyida   yaxshi
qarshi olingan va birinchi qabulda hind shohi elchiga faxriy xalat, bezatilgan jig’a
61 hamda xanjar, o’ttiz ming rupiya naqd pul, ikkinchi qabulda esa (7-sen tyabr, 1669-
yil)   yana   xalat,   qimmatbaho   chiroyli   qilich,   qal qon,   bitta   fil,   elchiga   34   ming,
uning hamrohlariga esa 16 ming rupiya hadya qilgan.
«Olamgirnoma»da 1081 (1671) yili   ham   Buxorodan Muh ammad   Sharif nomli
elchi   Hindistonga   kelganligi   va   uni   hind   shohi   qabul   qilib,   25   ming   rupiya   pul,
faxriy   xalat,   tilla   egar-jabdug’i   bilan   bir   ot   in’om   etganligi   haqida   ma’lumot
beriladi.
Balx   hokimi   Subhonqulixon  ham   Avrangzeb  davlati   bi lan yaqin  munosabatda
bo’lgan.
Subhonqulixon   akasi   Abdulazizxondan   ilgariroq   Avrangzebni   (taxtga   o’tirgan
yilining   uchinchi   yili)   saltanat   egasi   bo’lishi   bilan   elchi   Ibrohimbek   orqali
tabriklagan.
O’z   navbatida   hind   imperatori   ham   Buxoroga   elchi   Mustafoxondan
Subhonqulixon   nomiga   bitilgan   do’stona   maktub   va   bir   lak   rupiya   hadya   berib
yuboradi.
Buxorodan   Rustambiy   elchiligi   Hindistonga   kelganda   Subhonqulixon   ham
akasi   Abdulazizxonga   taqlid   qilib,   o’zining   a’yonlaridan   Xushbekni   maktub   va
«turon   nafis   mollaridan   iborat   armug’on   bilan   fayzmakon   ostonaga   (ya’ni
Avrangzeb   saroyiga)   tayin   qilgan»,   hind   shohi   Balx   elchisiga   faxriy   xalat,
bezatilgan xanjar, jig’a va 11 ming rupiya in’om qilgan. 49
Abdulazizxon   hukmronligining   dastlabki   yillarida   Bu xoro   -   Hindiston
munosabatlari   keskinlashib   ketadi.   Bun ga   asosan   hind   qo’shinlarining   Balxni
ishg’ol   qilishi   sabab   bo’ldi.   Tarixiy   dalillarning   ko’rsatishicha,   bu   vaqtda
Abdulazizxon   davlati,   hatto   Boburiylar   imperiyasiga   qarshi   Eron   bilan   ittifoq
tuzishga   ham   harakat   qilgan.   Lekin   Balx   hind   qo’shinlaridan   ozod   qilingach   va
ayniqsa,   Balx   hokimi   Subhonqulixonning   o’zboshimchalik   bilan   qilgan   hatti-
harakatlarining   kuchayishi   natijasida   Buxoro   -   Hindiston   munosabatlarida
o’zgarish paydo bo’ladi. Abdul azizxonning Shohjahon nomiga yozgan maktubida
49
  Р у с т а м о в  У. А. ,   К истории изучения экономических, политических и культурных связей между 
народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956.
62 aytilishicha, hind podshohi huzuriga Buxorodan bir qancha elchiliklar yuborilgan,
ammo   Subhonqulixon   ularning   ko’pchiligining   Hindistonga     borishiga   monelik
qilgan.
Abdulazizxon   ham   mamlakatlar   o’rtasidagi   yaxshi   qo’shnichilik
munosabatlarini   kuchaytirish   niyatida   Avrangzeb   saroyiga   elchilar   yuboradi.
Garchi Abdulazizxon Rustambiy elchiligi orqali yuborgan maktubida hind shohiga
Eron ga   qarshi   kurashishni   taklif   qilgan   bo’lsa   ham,   lekin   bu   davrdagi   Buxoro
xonligining   Boburiylar   imperiyasi   bilan   yaxshi   munosabatda   bo’lishi   Eronga
nisbatan   dushmanlik   vajidan   emas   edi.   Chunki   Buxoro   xonligi   Eron   bilan   ham
tinch-totuv yashamoqda edi. 50
Keksayib   qolgan   Abdulazizxon   Subhonqulixonning   tazyiqiga   bardosh
berolmay,   1680-yilning  boshlarida  taxtdan  voz  kechib,   Makkaga   ketishga  majbur
bo’ladi.   Subhonqulixon   Buxoro   taxtini   egallagach,   Balxga   o’g’li   Iskandar
Bahodirxonni   hokim   qilib   tayinlaydi.   Oradan   uch   yil   o’tar-o’tmas   shahzodaga
zahar   berib   o’ldiriladi.   Bu   ishda   Subhonqulixonning   ikkinchi   o’g’li
Abulmansurxon ishtirok etgan edi. Bu voqeadan xabardor bo’lgan Subhonqulixon
Balx   hokimligini   Ibodulla   sultonga   berishga   qaror   qiladi.   Ammo   hokimiyatni
Abulmansurxon   qo’lga   oladi   va   ko’p   o’tmay   u   ham   o’ldiriladi.   Balx   Siddiq
Muhammad sulton qo’liga o’tadi  (1684).
So’ng Subhonqulixon Mahmudbiy Otaliq bilan birga Balx tomon yuradi, hiyla
bilan   Siddiq   Muhammadni   qo’lga   tushirib,   qiynab   o’ldiradi.   Subhonqulixon
Balxda uch oy turadi va Balxni Muhammadjon Otaliq ixtiyoriga topshirib (4-aprel,
1685-yili), Buxoroga qaytadi.
«Tarixi   Muqimxoniy»   asarida   1096   (1685)   yili   Buxoro ga   Avrangzeb   elchisi
Zabardastxonning kelganligi haqida so’z boradi. Ammo hind manbalari va bizning
ixtiyorimizdagi   hujjatlar   Zabardastxon   elchiligiga   qadar   Subhonqulixon   davlati
bilan   Boburiylar   imperiyasi   o’rtasida   el chilik   almashinib   turilganligidan   darak
beradi.   Masalan,   21-shavval   1092   (13-noyabr,   1681)   yilda   Buxoro   elchisi
50
  Пигулевская Н. В., Якубовский А. Ю.,  Петру шевский И. П., Строева Л. В.,   Белиницкий Л. М.,  История 
Иран а с  Древнейших времен до конца XVIII в,, изд. ЛГУ, 1958, стр. 260.
63 Rahmonquli hind podshohiga ikkita ot, o’n juft qunduz po’stin va bir tuya sovg’a
qilgan. Avrangzeb esa elchiga xalat va besh ming  rupiya in’om etgan .
Anushaning   ketma-ket   hujumi   va   Siddiq   Muhammadni   otasining   buyrug’iga
bo’ysunmasligi   Subhonqulixonni   ancha   cho’chigib   qo’yadi.   U   Buxoro   xonligida
sodir   bo’lgan   mushkul   vaziyatdan   Avrangzeb   ham   foydalanishi   mumkin   deb
o’ylab,   bu   xavfning   oldini   olish   maqsadida   Hindistonga   tezlik   bilan   maktub
jo’natadi:   maktubda   barcha   tashvishli   ishlar ga   xotima   berilib,   Buxoro   xonligida
osoyishtalik barpo qilinganligi ta’kidlab o’tiladi, ya’ni Buxoro xoni o’z davlatining
zaif emasligini tushuntirmoqchi bo’ladi.
Bu maktubda Eron va Eronliklarga qarshi hech bir   so’z   aytilmaydi, demak, bu
bilan Subhonqulixon o’z  mavqeini  mustahkamlash harakatida bo’lgan.
Avrangzebning   farmoniga   ko’ra,   1095-yil   25-rabbial   av val   oyida   (12-mart
1683-yil)   Saidxon   Bahodirning   nabirasi   Vafodorxonga   «Zabardastxon»   nomi
berilib,   so’ng   Balx   va   Buxoroga   elchi   qilib   yuboriladi.   Zabardastxon   orqali   Balx
hokimiga ziynatlangan jamdar quroli, qilich, jig’a, qalqon, kamon, ot, fil, o’n ming
rupiya   pul   va   Subhonqulixon   uchun   bahosi   o’n   bir   ming   rupiyalik   fil   va   nafis
mollardan berib yuboriladi.
«Tarixi   Muqimxoniy»da   1096   (1685)   -   yili   Hindistondan   Buxoroga
Zabardastxon   elchiligi   kelgani   va   ular   hadya   qilgan   sovg’a-salomlar   ichida   fillar
ham   borligi   aytilib,   so’ng   Avrangzebning   Buxoro   xoni   nomiga   yozilgan
maktubining to’liq nusxasi keltirilgan. 51
Maktubda aytilishicha, Avrangzeb Subhonqulixonni podsholik taxtiga o’tirishi
bilan   ancha   ilgari   tabriklash   niyatida   bo’lgan,   ammo   Muhammad   Siddiqning
qo’zg’olonlari   va   chegarada   sodir   bo’lgan   notinchlik   bu   maqsadni   amalga
oshirishga monelik qilgan.
So’ng   Avrangzeb   Hindistondagi   voqealarga   to’xtab   o’tadi.   U   Ajmir   hokimi
Ronaning   juzya   to’lashdan   bosh   tortgani   va   unga   qarshi   o’g’li   Muhammad
Akbarshoh boshliq katta qo’shin yuborgani, o’g’lining esa otasiga bevafolik qilib,
51
  М у х а м м е д   Ю с у ф   М у н ш и .   Мукимханская история, перевод с  т aдж. проф.  А.А. С е м е н о в а ,  
Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1950, стр. 144
64 isyon   ko’targani   va   Boburiylar   imperiyasi   qurolli   kuchlarining   Singxa   (Mevar
hokimi)ga qarshi kurash olib borganliklari haqida hikoya qiladi.
Voqealar   bayonidan   ma’lumki,   Dekan   yurishida   birmuncha   muvaffaqiyatlar
qo’lga   kiritilgach,   Buxoroga   Zabardastxon   boshliq   elchilik   yuborilgan.   Hind
elchilari   kelgandan   so’ng   Balx   hokimi   Muhammadjon   Otaliq   qo’zg’oloni   haqida
xa bar keladi va Subhonqulixon bu voqeaning oldini olish uchun tezda Balx tomon
otlanadi.   Hind   elchilariga   ham   o’z   vatanlariga   qaytishga   ruxsat   beriladi.   Bu
voqeadan foydalanib Xorazm xoni Anusha Buxoroning chekka o’lkalariga hujum
qiladi.   Subhonqulixon   bu   xabarni   eshitishi   bilanoq   Balx   hokimligini   Jovimbiy
Otaliqqa topshirib, o’zi darhol Buxoroga qaytadi va Anushaga zarba beradi.
Xorazmdagi   ichki   ziddiyatlardan   voqif   bo’lgan   Subhonqulixon   endi
xorazmliklar Buxoroga bostirib kelishlari mumkin emas degan ishonch hosil qilib,
Xashikbiy   Otaliq   boshchiligidagi   asosiy   kuchini   Xurosonni   zabt   etish   uchun
safarbar   qiladi   va   Buxoro   qo’shinlari   Xurosondagi   kuchli   qal’alardan   bo’lmish
Boloi Murg’obni ishg’ol qiladilar.
Vengr sayyohi A. Vamberi ham shu haqda fikr yuritib, Avrangzebning Buxoro
xonini   Eronga   qarshi   kurashga   undaganini   ta’kidlab   o’tadi.   Vamberining
ko’rsatishicha,   afg’on   qabilalari   Avrangzeb   davlatiga   qarshi   kurashda   maxfiy,
suratda Eronliklar tomonidan qo’llab-quvvatlanganlar. O’zi bevosita Eronga qarshi
jang   qilishni   istamagan   Av rangzeb   Buxoro   xonligini   Eronga   qarshi   qo’yish   yo’li
bilan Eronliklardan o’ch olish rejasini tuzgan.
Bu   masala   yuzasidan   ikki   xil   fikr   yuritish   mumkin.   Birinchidan,   Avrangzeb,
haqiqatda,   Buxoro   xonini   Eronga   qarshi   hujumga   da’vat   etgan   va   o’zi   ham   bu
ishda   hamkorlik   qilishini   bildirgan.   Afg’on   qabilalarini   bo’ysundirish   yuzasidan
uzoq   vaqt   (1667—1675   yillar)   kurash   olib   borgan   va   Dekan   masalasi   bilan   band
bo’lgan   Avrangzeb   g’arbiy   chegaralarining   xavfsizligini   ta’minlash   yuzasidan
Buxoro xoni bilan  yaqinlashgan  va  o’zining  Buxoroga nisbatan  do’st ligining isboti
sifatida Eronga  qarshi  bir  ittifoqda harakat  qilishga ham  rozi  bo’lgan.
65 Ikkinchidan,   Subhonqulixon   va   uning   saroy   ahllari   Hindiston   elchiligidan
o’zlarining   Eronga   qarshi   qaratilgan   siyosatlarini   amalga   oshirish   yo’lida
foydalanish niyatida bo’l gan bo’lishlari ham  mumkin.
1100   (168—1689)   -   yili   Hindistonga   Buxoro   elchisi   Nazarbiy   keladi   va   u
Subhonqulixonning hind  voliysiga yozgan maktubini keltiradi. 52
Buxoro   xoni   o’z   maktubida   Balxda   ro’y   bergan   tartibsizliklar,   Siddiq
Muhammadning   otasi   (Subhonqulixon) ga   qarshi   chiqishi   va   shu   munosabat   bilan
Subhonqulixonning   Balxga   yurishi,   shu   vaqtda   Anushaning   Buxoroga   hujum
qi lishi   va   xorazmliklarga   qarshi   olib   borilgan   kurash,   qalmoq   qabilasining
bo’ysundirilishi hamda Subhonqulixon ga tobelik bildirib  Qashg’ardan ham  elchilar
kelganligi birma-bir bayon  qilib o’tiladi  va shulardan keyin «...shu  vaqtda  u adolat
samarasining munavvar   ko’ngillariga   yomon asarlik shialarga   qarshi zo’r jihod   va
g’azot   dag’dag’asi   tushibdi.   Biz   ham   birlik   va   hamjihatlik   yuzasidan   tamoman
xayrlik  bo’lmish  bu ishga azm  qilamiz.
Demak,   Nazarbiy   elchiligi   Boloi   Murg’obning   bosib   olinishi   bilanoq     (168 -
yil) Hindistonga jo’natilgan.
Maktub   mazmunidan   shu   narsa   anglashiladiki,   garchi   Bu xoro   xoni   Eronga
qarshi   kurashda   hind   podshohining   faolsizligini   ta’kidlab   o’tsa   ham,   lekin   bu
sohada   aniq   bir   fikr   aytmaydi,   ya’ni   Eronga   qarshi   kurashda   Hindiston   ham
ishtirok qilishi lozimligi qayd qilinmaydi.
Subhonqulixon   o’zining   boshqa   bir   maktubida   hind   shohini   Eronga   qarshi
urushga   ochiqdan-ochiq   da’vat   qiladi.   Ik kinchi   maktubda   islom   yo’lida   «kofir»
Eronliklarga qarshi hujum qilib, 1100-ilon yilining rabial avval oyida (168-1689)
Boloi   Murg’ob   viloyati   zabt   etilgani,   bu   voqeadan   Iroq   va   Xuroson   aholisining
tashvishlangani   hikoya   qilingandan   so’ng,   o’rtadagi   do’stlik   pesh   qilinib,
Avrangzebga qarata: « (Janoblari) ...taassub yengini astoydil shimari shda hamda...
taqvoda   ham   sa’i-harakat   qilishlari   lozimdir»   deb   uqtiriladi.   Maktub   oxirida
«ushbu   voqealar   xabarini   yetkazish   va   qon-qarindoshlik   loyihasi   (janobning)
52
  Хайруллааев  М. М. Ўзбек дипломатияси тарихи.  Т. “Шарқ”, Б. 373
66 muqaddas xotiralari xursandchiligiga sabab bo’lur, deb ixlosmand va e’tiqodatvor
bandamiz,   mazkur   g’azovatda   ishtirok   qilgan   (va)   bo’lgan   voqealar   tafsilotini
mufassal   biladigan   Shohbekbiy   elchilik   rasmi   bilan   u   viloyatga   yuborildi»,   deb
elchining qaytib kelishiga tez ruxsat berilishi iltimos qilinadi.
Fikrimizcha,   Shohbekbiy   elchiligi   Nazarbiy   boshliq   elchilikdan   ancha   keyin,
taxminan   1700-1701   yillarda   yuborilgan   bo’lishi   kerak.   Buxoroning   asosiy
kuchlari Xuroson tomon safarbar qilinganda  Erengxo n to’satdan Buxoroga bostirib
kiradi.   Subhonqulixon   yana   Badaxshondan   Mahmudbiyni   yordamga   chaqirishga
majbur bo’ladi. Demak, Buxoroning ichki ishlari Eron masalasini to’xtatib turishga
maj bur   etgan   va   bu   Nazarbiy   elchiligi   orqali   Hindistonga   berib   yuborilgan
maktubda o’z aksini topgan.
Xorazm   masalasini   go’yo   hal   qilgan   Subhonqulixon   endi   Eronga   qarashli
yerlarni   bosib   olishga,   u   yerlardagi   aholini   talon-toroj   qilishga   intilgan   va   bu
niyatini amalga oshirishda Avrangzebni ham ishtirok qilishga da’vat etgan. Ammo
bu   vaqtga   kelib   Avrangzebning   ulkan   imperiyasi   inqirozga   yuz   tutgan   edi.
Bombaydan   to   Madorasgacha   —   butun   Hindiston   yarimoroli   bo’ylab   Boburiylar
imperiyasiga qarshi xalq qo’zg’olonlari avj olmoqda edi. Ayniqsa, ozodlik kurashi
maratxlar   orasida   keng   tarqaladi   va   kuchayadi.   Shuning   uchun,   ichki   ishlar   bilan
band bo’lgan Avrangzeb Buxoroga elchi yubora olmagan. 53
Demak,   Subhonqulixon   davrida   Buxoro   xonligi   bilan   Boburiylar   imperiyasi
o’rtasida   go’yo   «diniy   birlik»   asosida   o’zaro   yaqinlik   va   hamjihatlik   paydo
bo’lgan.   Lekin   shunga   qaramay,   Subhonqulixon   va   Avrangzebning   o’zaro
munosabatlarida humdorlarga xos bir-birini mensimaslik, o’z ini ulug’ hoqon qilib
ko’rsatish   an’analari   mavjud   edi.   Bu   Zabardastxon   elchiligi   keltirgan   maktub
mazmuni   bilan   Subhonqulixonning   Avrangzebga   yuborgan   javob   maktubida
yaqqol   ko’zga   tashlanadi.   Avrangzeb   maktubida   Qashg’arning   Boburiylar
imperiyasiga   tobeligi       aytilgan   bo’lsa,   Subhonqulixon   nomasida   esa   Qashg’ar
Buxoroga   tobe   deb   uqtiriladi.   Bu   to’g’rida   yana   shunday   dalil   keltirish   mumkin:
53
  Ахмедов Бобур. Историкогеографическая литература Средней Азии Х VI -Х VIII  вв. (Письменные 
памятники), Т., 1985 . Б.68
67 Zabardastxon  elchiligi bilan  birgalikda  Buxoroga Xo’ja  Abulmaoniy Balxiy nomli
shaxs keladi va u o’zini voqeanavis vazifasida ekanligi va hind podshohi u orqali
Sohibqiron   (Amir     Temur)       mozori     atrofida     joylashgan   xo’jaliklar   (shayxlar)
uchun   o’n   ming   rupiya   berib   yuborganini   Buxoro   xoniga   aytib,   Samarqandga
borish   uchun   ruxsat   berishni   iltimos   qiladi.   Subhonqulixon   vafotidan   so’ng
Ubaydullaxon   (1702—   1711)   va   Abulfayzxon   (1711   —   1747)   davrida   Buxoro
xonligida iqtisodiy va siyosiy tushkunlik yanada kuchayadi. Ayni  bir vaqtda xalq
qo’zg’olonlarining   tobora   o’sishi   va   hind   rojaliklari,   ayniqsa,   maratxlarning
mustaqillik   uchun   olib   borgan   tinimsiz   kurashlari   natijasida   Avrangzeb   davlati
ham zaiflashib qolgan edi. Avrangzebning vorislari — Bahodirshoh (1707—1712),
Farruh  Siyar  (1713—1719)   va  Muhammadshohlar   (1719—1748)   tadbirsiz   bo’lib,
ichidan   chirib   borayotgan   Boburiylar   imperiyasini   saqlab   qolishda   ojizlik   qilar
edilar.
Shunga   qaramay,   bu   vaqtlarda   ham   har   ikki   mamlakat   o’rtasida   iqtisodiy   va
siyosiy   aloqalar   davom   etdi.   Masalan,   qo’lyozmalar   fondida   h i nd   shohi   nomiga
yozilgan   maktublarning   biri   Abulfayzxon   nomidan   yozilganligi   tekshirishlar
natijasida  aniqlandi.
Abdurahmon Tolening «Tarixi  Abulfayzxon» asarida Rus tam o’g’li  Sultonbiy
1716 yil  oxirlarida qushbegi  unvoniga  ega bo’lgani  va  kenagas  qabila boshliqlari
tomonidan   Abulfayzxonga   qarshi   uyushtirilgan   kurashda   ishtirok   qilib,   uning
1718-yil 25  mayda o’ldirilgani  bayon  qilinadi.
Elchilikning   qachon   va   qaysi   xon   tomonidan   yuborilganini   maktub
mazmunidan   ham   aniqlash   mumkin.   Maktubda   Bu xoro   xonining   saltanat   egasi
bo’lgan   vaqtida   qandaydir   o’zboshimchalarning   qilgan   ixtiloflari   va   hozirda
ularning bo’ysundirilgani haqida bayon qilinadi.
Ubaydullaxon o’ldirilib, Abulfayzxon taxtga o’tirgan birinchi  oylarda davlatni
asosan   Jovshan   qalmoq   boshqargan   va   u   ko’p   davlat   a’yonlari   va   hatto   xonning
ham   huquqini   cheklashga   uringan.   Shundan   so’ng   Abulfayzxonning   maxfiy
buyrug’i   bilan   Ma’sumbiy   Otaliq   va   uning   kishilari   Jo vshanni   o’ldirganlar.
68 Demak,   maktubda   bayon   qilingan   o’zboshimchalar   Jovshan   va   uning
tarafdorlaridir.
Yana shu narsa diqqatga sazovorki, maktubda yozilishicha, Hindistondan elchi
kelib,   u   hind   podshohining   «davlat   quyoshining   tulu’i   va   adolat   nurlari   paydo
bo’lgani haqida» xabar bergan.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar  shundan dalolat beradiki, Sultonbiy elchiligi
Hindistonga   Abulfayzxon   to monidan   1714—1715   yillar   mobaynida,   ya’ni
Sultonbiy   “qushbegi”   unvoniga   ega   bo’lishdan   avval   yuborilgan.   Hindistondan
kelgan elchi  esa  Boburiylar  imperiyasining  shohi  Farruh Siyarning (1713—1719)
elchisi   bo’lgan.   Shunga   ko’ra,   so’nggi   vaqtdarda   maktubni   ko’chirgan   kotiblar
Sultonbiyga   qushbegi   unvoni   berilganidan   xabardor   ekanliklari   tufayli   maktub
sarlavhasiga «Sultonbiy qushbegi elchiligi» deb yozganlar.
Sultonbiy elchiligi  qadimiy do’stona  munosabatlarga amal qilgan holda Farruh
Siyarni saltanat egasi bo’lishi bilan tabriklashdan  tashqari,  yana  boshqa  vazifalarni
ham   bajarishi   lozim   bo’lgan.   Chunki   maktub   oxirida   shunday   deb   yoziladi:
«Qachonki, (huzurlariga) tashrif  buyurishdan mamnun bo’lib, bandalik lozimatini
o’rniga   qo’ysa,   unga   topshirilgan   zarur   ishlardan   nimaiki   eshitilsa   quloq   berib
(unga)   iqbol   darajasini   munosib   ko’rsalar». 54
  Bu   «zarur   ishlar»   nimadan   iborat
ekanligi   maktubda  aniq  aytilmagan.  O’ylaymizki,  maktubdagi  zarur   ishlar   savdo-
sotiqqa   oid   masala   bo’lishi   kerak;   bu   haqda   mehtar   Ubaydulla   elchiligi   or qali
yuborilgan Abulfayzxonning boshqa bir maktubida ancha  aniq ma’lumotlar bor.
Hokimiyat   tepasida   qalmoq   Jovshan   turganida   Po’lat   mehtarning   o’g’li
Ubaydulla   bosh   mehtarlik   vazifasiga   tayin  etilgan   edi.  Jovshan   o’ldirilgach,   bosh
mehtarlik  Ibodullaga  olib berilgan,  ehtimol  Ubaydulla  oddiy mehtarlik vazifasida
qoldirilgan.
Mehtar   Ubaydulla orqali  yuborilgan  maktubda Buxoro  xoni  qadim   vaqtlardan
beri har ikki mamlakat, o’rtasida ota-bobolar davridan beri davom etib kelayotgan
do’stona   munosabatlarni   yanada   kuchaytirish   kerakligini   ta’kidlaydi.   So’ng
54
  Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиё - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966. Б.79
69 maktub   oxirida   «Janoblari   tomonidan   maxsus   mehtar   Poyanda   Boqi   va
Xudoybergan   taxvildorlar   orqali   (be rib   yuboriladigan)   mollar   elchi(miz)ning
so’ziga   binoan,   u   orqali   ravona   qilsalar,   mazkur   banda   (ya’ni   elchi)   bu   mollarni
kam-ko’stsiz   keltirib,   gardunmador   sarkor   (ya’ni   Bu xoro   xoni)   huzuriga   qaytib
keladi»,   deb   ilova   qilingan.   Demak,   mehtar   Ubaydulla   elchiligi   Hindistonga
Sultonbiy elchiligi Buxoroga qaytib kelgandan so’ng ko’p vaqt o’tmay yuborilgan
va   bu   elchilikning   asosiy   vazifasi   (Sultonbiy   elchiligi   yoki   Sultonbiy   elchiligiga
javoban   Hindistondan   kelgan   elchilik   orqali   aytib   yuborilgan)   hind   podshohining
va’da qilgan mollarini Buxoroga tezroq yetkazib kelishdan iborat bo’lgan.
1736-yili   Eron   taxtini   egallagan   Nodirshoh   (1736-1747)   mamlakatdagi   harbiy
aristokratiya   va   turli   jangovar   qabilalar   kuchiga   tayanib,   istilochilik   harakatlarini
boshlab   yuboradi.   Hozirgi   Afg’oniston   hududlar ini   bosib   olgach,   H indistonning
Panjob   va   boshqa   shimoliy   viloyatlariga   hujum   qiladi.   Natijada   1739 - yili
Boburiylar   imperiyasining   markazi   Dehli   shahrini   ishg’ol   qilishga   muyassar
bo’ladi.   So’ng,   Nodirshoh   katta   qo’shin   bilan   Balxga   kelib,   u   y erdan   Buxoroga
tomon   yuradi   (1740).   Buxoro   xoni   Abulfayzxon   o’z   a’yonlari   bilan   Nodirshoh
istiqboliga   chiqib,   Eronga   bo’ysunadi.   Shu   yili   Eron   qo’shinlari   Xorazmni   ham
bosib oladilar.
Nodirshoh   davlatiga   bo’ysungan   mamlakat   va   davlatlar   o’zaro   mustahkam
iqtisodiy   va   madaniy   aloqaga   ega   emas   edilar.   Shunga   ko’ra,   qurol   kuchi   bilan
vujudga keltirilgan bu katta imperiya Nodirshoh vafotidan so’ng tezda parchalanib
ketadi.   Buxoro   va   Xorazm   xonliklari   yana   mustaqil   bo’lib   oladilar.   Afg’on
qabilalari   ham   qulay   fursatdan   foydalanib,   abdali   (durroniy)   qabilasidan   bo’lgan
Ahmad   nomli   shaxsni   shoh   deb   e’lon   qilib,   Afg’oniston   davlatiga   asos   soladilar
(1747).   Shu   vaqtdan   boshlab   Buxoro   xonligi   bilan   Boburiylar   imperiyasi
o’rtasidagi   qo’shnichilik   munosabatlari   o’rnini   Buxoro   —   Afg’oniston
munosabatlari egallaydi.
Nodirshoh   istilosidan   so’ng   zaiflashib   qolgan   Boburiylar   imperiyasi
maratxlarning   kuchli   zarbasiga   uchraydi,   maratxlar   Dehlini   ham   ishg’ol   qilishga
70 muvaffaq bo’ladilar. Ammo oradan ko’p o’tmay, Afg’oniston shohi Ahmad (1747
—1773)   Hindistonga   bostirib   keladi,   afg’onlar   bilan   maratxlar   o’rtasida   1761-yil
14-yanvarda   Panipat   maydonida   qattiq   jang   bo’ladi.   Afg’onlar   o’sib   kelayotgan
maratxlar   kuchiga   qaqshatqich   zarba   beradilar,   shu   bilan   birga   o’zlari   ham   uzoq
vaqt Hindistonda qololmaydilar.
I.Nizomiddinov   Panipat   maydonidagi   jangni   xarakterlab,   bunday   deb   yozadi:
«Buyuk   Boburiyning   cheksiz   hokimiyatini   uning   noiblari   ag’dardi,   noiblarning
hukmronligini maxratlar (maratxlar )  yemirib tashladi, maxratlarning hukmronligini
afg’onlar   yemirdi   va   bular   hammasi   bir-biri   bilan   urushib   turgan   bir   vaqtda,
britaniyaliklar birdanigq hujum qilib kelib, bularning hammasini bo’ysundirib oldi.
Haqiqatda   bu     davrda   inglizlar   Hindistonni   zabt   etishda   o’z   raqiblari   bo’lgan
Gollandiya   va   Fransiyani   siqib   chiq argan   va   imperiyaning   kuchsizlanganidan
foydal anib,   Hindistonni   o’z   mustamlakalariga   aylantirishga   astoydil   kirishgan
edilar.
1857-1859   –   yillarda   ko’tarilgan   sipohilar   qo’zg’oloni   Buyuk   Britaniyaga
Hindistonni   to’la   o’z   mulki   deb   e’lon   qilishi   uchun   bahona   bo’lib   xizmt   qildi.
Oradan   ko’p   vaqt   o’tmay   O’rta   Osiyo   xonliklari   ham   Rossiya   tomonidan   yarim
mustamlakaga   aylantirildi.   Shu   tariqa   Hindiston   va   O’rta   Osiyo   xonliklari
o’rtasidagi o’zaro aloqalar uzilib qoldi.
71 XULOSA
Xulosa   o’rnida   shuni   aytish   mumkinki,   buyuk   davlatchiligimiz   o’z   tarixi
davomida juda ko’plab mamlakatlar bilan do’stona va diplomatik aloqalarda bo’lib
kelgan.
-   Bugungi   kunda   har   ikki   mustaqil   mamlakat   –   O’zbekiston   va   Hindiston
Respubliklari   o’rtasidagi   iliq   munosabatlar   kuni   kecha   paydo   bo’lgan   emas.   Bu
aloqalar bir necha asrlik tarixga ega. 
-O’zbekiston   Respublikasi   bilan   Hindiston   o’rtasidagi   do’stona,   iqtisodiy   va
siyosiy munosabatlar    O’zbekiston mustaqillikka erishgan so’nggi yillarda esa bu
munosabatlarning rivojlanishida katta imkoniyatlar yaratildi. 
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimov   “Tarixiy   xotirasiz   kelajak
yo’q”   nomli  asarida   O’rta  Osiyoda   xonliklar  davri   davlatchilik  tarixini  o’rganish,
bu   davrlar   haqida   tegishli   ilmiy   xulosalarga   kelish   vazifasini   tarixchi   va
tarixshunos, manbashunos va sharqshunos olimlar zimmasidagi muhim vazifa qilib
qo’ydilar.   Rossiya   imperiyasi   mustamlakachiligiga   qadar   bo’lgan   davrda   O’rta
Osiyoda   Buxoro,   Xiva,   Qo’qon   xonliklari   yoxud   uch   mustaqil   davlat   bo’lib,   ular
mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishgan. Xonliklarning tashqi iqtisodiy (savdo-
sotiq), diplomatik va madaniy aloqalari Sharq va G’arb mamlakatlari bilan qizg’in
kechgan.   Aynan Rossiya bilan XVI asr o’rtalaridan boshlab doimiy va muntazam
diplomatik aloqalar o’rnatilgan. U paytlardagi o’zaro munosabatlar tenglik asosida,
har bir subyekt mustaqilligi mezoniga amal qilingan holda yo’lga qo’yilgan. Sharq
davlatlari bilan O’rta Osiyo aloqalari esa eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. Bu
munosabatlar tizimida Hindiston muhim o’rin tutadi. Kushon imperiyasi (mil.avv I
–   mil.   IV   asrlar)   davrida   O’rta   Osiyo   va   Hindiston   bitta   mamlakat   tarkibida
bo’lgan. Tarixdan bu kabi dalillarni ko’plab keltirish mumkin.
Ayniqsa,   XVI-XVIII   asrlarda   Hindiston   va   O’rta   Osiyo   xonliklari   o’rtasidagi
ko’pyoqlama   munosabatlar   tarixi   masalalari   alohida   bir   tadqiqot   obyekti   bo’la
oladi. 
Ushbu  BMIning xulosasida quyidagi holatlarni ta`kidlab o`tishni lozim topdik:
72 Tadqiqot   natijasi   sifatida   o’rganilgan   asosiy   yozma   manbalarda   siyosiy   va
iqtisodiy manfaatlar ustunlik qilganligi aniqlashtirildi.
- Hukmdorlar o’rtasidagi, jumladan Abdullaxon II va Akbarshoh, Jahongirshoh
va   Imomqulixon,   Shoh   Jahon   va   Abdulazizxon   kabilar   olib   borgan   o’zaro
yozishmalardagi faktlar yuqoridagi fikrlarga dalildir. 
-   Buxoro   va   Hindiston   xalqlari   o’rtasidagi   iqtisodiy   aloqalar   ham   ko’p   asrlik
tarixni o’z ichiga oladi. Bu aloqalar bir necha asrlik tarixga ega bo’lib, Buyuk Ipak
yo’li paydo bo’lgan davrlardayoq ikki o’rtada savdo aloqalari mavjud edi.
-   Hindiston   va   O’rta   Osiyo   o’rtasidagi   o’zaro   aloqalarning   qadimiy   tarixidan
boshlab, o’rganilayotgan davrdagi ularning ijtimoiy-siyosiy ahvoli to`g’risida ham
ko`plab   ma`lumotlar   keltirildi.   Mazkur   ma`lumotlar   orqali   o’sha   davr   tarixiy
jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun mamlakat va xalq hayoti aniq
daliliy raqamlarda o`rganildi.
-XVI   asrning   ikkinchi   yarmi   Buxoroda   siyosiy   va   ijtimoiy   jarayonlarning
keskin   kechganligi,   uzoq   va   nihoyat   1556-yilda   markazlashgan   davlat   tuzilishi
bilan bog’liq muhim voqea bilan xarakterlanadi. 
-Markazlashgan   davlat   esa,   o’z-o’zidan   siyosiy   hamkor   izlaydi   va   diplomatik
aloqalarni yo’lga qo’yadi. Bu borada esa etnik, milliy va diniy jihatdan bir-biriga
yaqin ikki mamlakat o’rtasida aloqalarni o’rnatish ancha qulay edi.
BMIda mavzuga va shunga yaqin mavzularda e’lon qilingan turli adabiyotlar,
jumladan   rus   va   ingliz   tillaridagi   adabiyotlardan   ham   foydalanildi.     Sovet   davri
adabiyotlari ham tanqidiy o’rganilib, ulardagi fikrlarga izohlar berib o’tildi. 
Ishda   gazeta,   jurnal   va   ilmiy-nazariy   maqolalar   to’plamlarida   e’lon   qilingan
ilmiy   va   ilmiy-publitsistik   maqolalar   tahlil   qilindi   va  o`rganildi.   Istiqbolda  ushbu
mavzu yuzasidan yana ko’plab maqolalar e’lon qilish mumkin.
73 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati:
1. Karimov   I.   A.   Barkamol   avlod   –   O’zbekiston   kelajagining   poydevoridir,
T.,1997
2. Karimov I. A Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.  T., 7. – T. “Sharq”, 1999.
3. Karimov   I.   A.   Yuksak   ma`naviyat   -   yengilmas   kuch.     T.,   “Ma`naviyat”,
200.
4. Karimov   I.   A.     O‘zbekiston   mustaqillikka   erishish   ostonasida.   T.,
“O‘zbekiston”, 2011. 
5. Karimov   I.  A.   Ona  yurtimiz  baxtu   iqboli   va   buyuk  kelajagi   yo‘lida   xizmat
qilish-eng oliy saodatdir. T., “O‘zbekiston ” 2015. 
6. Abulfazl Allomiy, Tarixi Akbarshohiy, T., “Sharq”, 1997.
7. Азимджанова С, Государство Бабура в Кабуле и в Индии, М., 1977 .
. Alimova  R.   Markaziy Osiyo xalqlari tarixi./ TDSHI qo`llanma T. 2009.
9. Аҳмедов   Бобур.   Историкогеографическая   литература   Средней   Азии
Х VI -Х VIII  вв. (Письменные памятники), Т., 1985
10. Ahmedov  B. Tarixdan saboqlar.  O‘qituvchi.  T. ,  1994.
11. Б а й к о в а   Н.   Б. ,   Роль   Средней   Азии   в   русско   -   индийских   торговых
связях (первая половина XVI — вторая половина XVIII в.), Ташкент, Изд-во
«Наука» УзССР, 1964.
12. Gulbadanbegim. Humoyunnoma, T., 1959.
13. Yormatov   Sh.     O‘rta   Osiyo,   Rossiya   va   Hindiston   xalqlari   o‘rtasidagi
do‘stona aloqalar tarixi. O‘zb SSR MDav  T., 1959.
14. Zahiriddin Muhammad Bobur - Boburnoma. T., "Yulduzcha", 1990
15. Индийские миниатюры Х V  - Х VIII  вв., М., 1971.
16. История Узбекистана (Х VI  - Первая половина Х I Х века), т.3, Т., 1993.
17. Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х VI  - Х I Х вв., Т.,
19.
74 1. Mirza   Muhammad   Haydar .   Tarixiy   Rashidiy .   /   V . Rahmonov ,   Y . Egamova
tarjimasi . “ Sharq :.  T . 2010.
19. М у х а м м е д   Ю с у ф   М у н ш и .   Мукимханская   история,   перевод   с
т aдж. проф.  А.А. С е м е н о в а ,  Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1950.
20. Nizomiddinov   I.G‘   -   XVI-XVIII   asrlarda   O‘rta   Osiyo   -   Hindiston
munosabatlari., T., "Fan", 1966
21. N i z o m i d d i n o v   N . ,   O ‘ r t a   O s i y o n i n g   c h e t   e l   S h a r q i
b i l a n   m u n o s a b a t l a r i ,   T o s h k e n t ,   U z d a v n a s h r ,   1 9 6 1
22. N i z o m i d d i n o v   N . , J a n u b i y ,   J a n u b i - s h a r q i y   v a   s h a r q i y
o s i y o   x a l q l a r i   q a d i m g i   t a r i x i   ,   d i n i y   e ’ t i q o d i ,
m a d a n i y a t i   .   T . , 2 0 1 0
23. Xayrullaayev  M. M. O‘zbek diplomatiyasi tarixi.  T. “Sharq”, 1993
24. Xayriddin Sulton. Boburiynoma. -T., 1996.
25. Sharma R. Boburiylar saltanati (Ingliz tilidan G‘.Sotimov tarj.). -T., 1999.
26. Erskin   U.   Hindistonda   Bobur   davlati   (Ingliz   tilidan   G‘.Sotimov   tarj.).   -   T.,
1997.   Fulomov   Y,   R.   N.   Nabiyev,   M.   G.   Vahobov,   O‘zbekiston   SSR   tarixi   (bir
tomlik), Toshkent, 1958
27. O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001
2. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, I qism, T., 2000
29. O’zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
30. Hasanxoja Nisoriy. Muzakkiri ahbob, T., 1993
31. Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma, T., Sharq, 2000
32. Hofiz   Tanish   ibn   Mir   Muhammad   Buxoriy.   Abdullanoma   (Sharafnomai
shohiy).   Birinchi   nashr/I   jild.   Forschadan   S.   Mirzayev   tarjimasi,   nashrga
tayyorlovchi, so‘z boshi va izohlar muallifi B.A. Ahmedov. - T., "Fan", 2002
33. Hofiz   Tanish   ibn   Mir   Muhammad   Buxoriy.   Abdullanoma   (Sharafnomai
shohiy).   Birinchi   nashr/I   jild.   Forschadan   S.   Mirzayev   tarjimasi,   nashrga
tayyorlovchi, so‘z boshi va izohlar muallifi B.A. Ahmedov. - T., "Fan", 2002
                                        
75 Internet saytlari
3 .1.  www.edu.uz
3 .2.  www.google.co.uz
3 .3.  www.press.uz
3 .4.  www.ziyonet.uz
76 ILOVA
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov va Hindiston Bosh
vaziri Narasimxa Rao (Toshkent, 1993-yil)
Akbarshoh (1556-1605)        Abdullaxon II (1557-1598)
77 Buyuk ipak yo’lining Osiyo qismi. O’rta Osiyo xonliklaridan
Hindistongacha bo’lgan karvon yo’lini ko’rish mumkin.
78

O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar (XVI-XVI asrlar misolida)