Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 451.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Iyun 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar (XVI-XVI asrlar misolida)

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI T ARIX KAFEDRASI “5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ O ’ rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar ( XVI-XVI asrlar misolida) ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: t.f.n. AHasanov “ Himoyaga tavsiya etildi ” Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti dekani _______ _ prof B. Eshov “_____”____________ 2016 yil Qarshi 2016 MUNDARIJA 1 KIRISH…………… ...... ……………………………………………………………3 I bob. XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston 1.1. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro xonligida ijtimoiy-siyosiy ahvol………………………… ....................... …….....6 1.2. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro xonligida ilm-fan va madaniyat……………………… .......................... ………….17 II bob. O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar 2.1. Elchilik aloqalarining yo’lga qo’yilishi va dastlabki savdo munosabatlari .. …22 2.2. Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar……..26 III bob. O’rta Osiyo xonliklari bilan Hindiston o’rtasidagi siyosiy aloqalar 3. 1. O’zaro siyosiy-diplomatik munosabatlarning yo’lga qo’yilishi…………… .. 29 3.2. Hukmdorlarning yozishmalarida ko’zlangan siyosiy maqsadlar……… ...... … 47 XULOSA……………………… ................. ………………………………………72 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati…… ................. ……....................74 ILOVA……………………………………………… ................ ………………….77 2 KIRISH М avzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi bilan Hindiston o’rtasidagi do’stona, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar o’zining ko’p asrlik tarixiga ega bo’lib, O’zbekiston mustaqillikka erishgan so’nggi yillarda esa bu munosabatlarning rivojlanishida katta imkoniyatlar yaratildi. Natijada ana shu masalalar va ularning tarixiga oid ko’p ilmiy asarlar, maqolalar va arxiv hujjatlari bosilib chiqdi-ki, ular har ikki mamlakat o’rtasidagi munosabatlarni ravshanlashtirishda muhim ahamiyatga egadirlar. O'zbekistonning yirik mamlakat — Hindiston bilan aloqalari kengayib bormoqda. Prezidentimizning hali davlatimiz mustaqilligi e’lon qilinishidan avvalroq 1991-yilning 17-19 avgust kunlari Hindistonga rasmiy tashrif bilan borishi ham fikrimizning dalilidir. 1993- yil 23 - 25- may kunlari Hindiston Bosh vaziri Narasimxa Rao davlat tashrifi bilan O'zbekistonda bo'ldi. Safar kunlarida “O'zbekiston Res publikasi bilan Hindiston Respublikasi o'rtasida davlatlararo munosabatlar va hamkorlik prinsiplari to'g'risida” shartnoma, foyda va mulkka ikki yoqlama soliq solmaslik to'g'risida, havo yo'llari to'g'risida va savdo-iqtisodiy hamkorlik to'g'risida bitimlar imzolandi. 1 O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 1993-yil 17-19 - avgust kunlari Hindistonga rasmiy tashrifi chog'ida ikki mam lakat o'rtasida iqtisodiy, savdo va ilmiy-texnikaviy hamkorlik to'g'risida bitim, madaniyat, sog'liqni saqlash, fan, texnika, turizm, sport va ommaviy axborot sohasida hamkorlik qilish to'g'risida bitim imzolandi. 1995- yil 25 - avgust kuni Toshkent shahrida Hindistonning “TATA Projekte LTD” firmasi tomonidan qurib bitkazilgan 600 o'rinli salomatlik zali, majlislar xonasi, servis xizmati, yer osti garaji, sauna, barlari, katta restoranlari bo'lgan zamonaviy mehmonxonaning ochilishi ham fikrimizning dalilidir. 2 1 O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida T., O‘zbekiston . 2011. 12 b. 2 O’zbekistonning yangi tarixi. III-tom, B.225 3 Ikki davlat o'rtasidagi hamkorlik munosabatlarini Islom Karimovning 2000 - yil 1-3 - may kunlari Hindistonga qilgan safari yanada yuqori pog'onaga ko'tardi. Safar paytida O'zbe kiston Prezidenti Hindiston prezidenti va Bosh vaziri bilan muzokaralar olib borib, uning yakunida 10 ga yaqin hujjatlar imzolandi. Ular orasida xalqaro jinoyatchilik, terrorchilik, diniy ekstremizm, narkotik moddalar va qurol-yarog' kontraban dasiga qarshi birgalikda kurashga qaratilgan O'zbekiston bilan Hindiston o'rtasida hamkorlik to'g'risida Qo'shma bayonot, jinoyat qidiruv ishlarida huquqiy yordam va ekstraditsiya to'g'risidagi shartnoma muhim ahamiyatga ega. 3 Shuningdek iqtisodiy, madaniy, ta'lim, axborot, bojxona sohalari bo'yicha hamkorlik qilish haqidagi hujjatlar imzolandi. BMIning maqsad va vazifalari. XVI- XVIII asrlarda O‘rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar tarixini tadqiq etish. Shu bois quyidagilarni vazifa qilib belgiladik : - har ikkala mamlakatning ijtimoiy-siyosiy ahvolini, o’sha davrdagi xalqaro vaziyatni har tomonlama nazarga olish; - milliy va diniy jihatdan bir-biriga ancha yaqin bo’lgan boburiylar imperiyasi va Buxoro xonligidagi aniq ijtimoiy-siyosiy vaziyatni baholash; - O’zaro tarixiy munosabatlarning bugungi talqinini ham ochib berishga harakat qilish va hokazo. BMI amaliy ahamiyati. Ushbu ishda keltirilgan ma’lumotlar, dalil va raqamlar, ilmiy xulosalar O’zbekiston tarixi, O’zbekiston Respublikasining xorij, xususan Hindiston va Pokiston mamlakatlari bilan o’zaro aloqalar tarixiga bag’ishlab yoziladigan darslik, o’quv qo’llanma, kitob hamda risolalarni materiallar bilan boyitishga xizmat qiladi. Shuningdek oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlarida, akademik litsey va kasb hunar kollejlarida maxsus kurs, maxsus seminar, mustaqil ish, referatlar tayyorlashda talabalarga nazariy va amaliy yordam beradi. Ishda ilgari surilgan fikrlar asosida yoshlarda milliy g’urur va o’zlikni tarbiyalashga xizmat qiladigan 3 www.press.uz 4 ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar muloqot kechalari tashkil etish mumkin. Xalqlar do’stligi, buyuk o’zbek davlatchiligi tarixi, yurtimiz madaniyati va ilm-fanining tarixiy ildizlarini o’rganishga qaratilgan yo’nalishlardagi tadbirlarga BMIda keltirilgan ma’lumotlar material sifatida yordam beradi. BMIning tuzilishi va hajmi. kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilova qismlaridan iborat. Tadqiqotning umumiy hajmi ilovasiz varaqdan iborat. 5 I bob. XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston 1.1. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro xonligida ijtimoiy -siyosiy ahvol Za hiriddin Muhammad Bobur asos solgan (1526) Boburiylar imperiyasi uning nabirasi Akbarshoh davridan to shoh Avrangzebning vafotiga qadar Hindistonda yagona kuchli davlat bo’lib qoladi. XVI asrda Hindistonda siyosiy tarqoqlik hukm surardi. o’zaro ichki nizolar va urushlar mamlakatni kuchsizlantirgan edi. Hindistondagi ichki siyosiy ahvolni sinchkovlik bilan kuzatib turgan Qobul hukmdori Zahiriddin Muhammad Bobur vaziyatdan foydalanishga qaror qildi va Hindistonni egallash uchun harbiy yurish boshladi. Bu davrda Shimoliy Hindistondagi Dehli sultonligida lodiylar sulolasi hukmronlik qilardi. Bobur Mirzoning Hindistonga qarshi harbiy yurishi 1525- yilning oxirida boshlandi. 1526- yilning 21-yil aprelida Panipat jangida Ibrohim Lo’diy qo’shinini tor-mor keltirdi. 27-aprel kuni esa Dehli shahrida Bobur podshoh nomiga xutba o’qildi. Shu tariqa tarixda 332 yil yashagan yangi imperiya - Boburiylar imperiyasiga asos solindi. Bobur Hindistonda o’zi bilan qolgan qo’shinga jogir tarqatdi. Bu yerlarda xo’jalik yuritish ishlariga rahbarlik qilish mahalliy urf-odatlarni yaxshi biladigan hindlarga topshirildi. Bobur podshoh imperiya taxtida uch yil o’tirdi. 1530- yilda o’limidan avval imperiya hududlarini o’g’illariga bo’lib berdi. Imperiya taxti katta o’g’li Humoyunga nasib etdi. Panjob, Qobul va Qandahorga ega bo’lgan qolgan uch o’g’liga akalari Humoyunga bo’ysunishni vasiyat qildi. 4 Humoyun imperiya sarhadlarini yanada kengaytirishga intildi. Bu kurashda uning asosiy raqibi Bixor va Bengaliyada joylashib olgan afg’on qabilalarining yetakchisi Sherxon Sur bo’ldi. Ikki sarkarda qo’shinlari o’rtasidagi jangda Sherxon Surning qo’li baland keldi. Mag’lubiyatga uchragan Humoyun Eronga qochib ketdi. Sherxon Sur Hindiston taxtini egalladi va shoh deb e'lon qilindi. Bu hodisa 4 Гулбаданбегим . Ҳ умоюннома , Т ., 1959. Б .27 6 1540- yilda yuz berdi. Sherxon Sur va uning o’g’illari 1554-yilgacha hukmronlikni saqlab turdilar. Biroq bu davr shiddatli va shafqatsiz ichki kurashlar bilan o’tdi. Oqibatda Hindistonda og’ir siyosiy vaziyat vujudga keldi. Bundan Humoyun ustalik bilan foydalandi. Taxtdan ayrilgan yillarda u turk, fors, turkman va o’zbeklardan iborat kuchli qo’shin tuza olgan edi. 1555- yilda Humoyun Hindiston taxtining da’vogarlarini tor-mor etib, yana hokimiyatni o’z qo’liga qaytarib oldi. Unga taxtda uzoq o’tirish nasib etmadi. Oradan ko’p vaqt o’tmay Humoyun tasodifiy falokat tufayli halok bo’ldi. Imperiya Akbarshoh davrida. Boburiylar sulolasi hukmdorlari ichida «Buyuk Akbar» degan unvonga sazovor bo’lgan Humoyunning o’g’li Akbarshoh (1542-1605) 1556- yilda otasi taxtini egalladi. Akbarshoh hamisha uzoqni ko’zlab siyosat yuritdi. Shu tufayli u Hindistonda o’z hukmronligini to’la va uzil-kesil o’rnata oldi. Shuning uchun ham uni Hindistondagi Boburiy hukmdorlar ichida eng ulug’i -«Buyuk Akbar» deb atashgan. Hind tarixchisi Ishvari Prasadning fikri bilan aytganda, “Akbar Hindiston tarixidagina emas, balki jahon tarixida ham eng buyuk shohdir. Agar yevropalik hukmdorlar bilan taqqoslanadigan bo’lsa, Akbar ulug’vorlikda ham, omadbarorlikda ham ulardan ustun turadi.” Akbarshoh davrida (1556—1605) Boburiylar imperiyasi chegaralari shimolda Tibet chegaralaridan janubdagi Godavari daryosigacha va G’arbda Gujarotdan Sharqda Bangol qo’ltig’igacha bo’lgan ulkan hududlarni o’z ichiga olgan edi. Rajputan hokimliklari — Mevar va Marvar (Amber) hamda Gondvanada joylashgan bir qancha mayda hind rojaliklari ham Akbarshoh imperiyasiga bo’ysundirilgan edi. Shuningdek, Malva, Berar, Gujarot, Xandesh, Kashmir va qisman Ahmadnagardagi musulmon hokimliklari va so’ngroq Qandahor ham impe-riyaga qo’shib olingan va yigirma bir ta katta suba — o’lkalardan tashkil topgan edi. Akbarshoh qo’shini 1556- yilda afg’on qabilalari qo’shinini tor-mor etdi. 1559- yilga kelib taxt uchun boburiylarga qarshi kurashning yetakchi kuchlari - afg’onlarning Sur sulolasi butunlay yanchib tashlandi. Akbarshohning hukmronlik 7 yillari imperiyaning oltin davri bo’lgan. U boshqa din vakillariga nisbatan ham adolatli siyosat yuritgan. Akbarshoh musulmon bo’lmaganlardan undiriladigan «juzya» solig’ini bekor qilgan. Hindlarning ziyoratgohlaridan olinadigan soliqni man etgan. Imperiya hududida yagona savdo solig’i joriy etilgan. Ham xolisa, ham jogirdorlar yerlaridan teng miqdorda soliq undirilgan. Davlat idoralaridagi lavozimlar, dini va mazhabidan qat'i nazar, shaxsning salohiyatiga qarab taqsimlangan. Akbarshoh barcha fuqarolarga e'tiqod erkinligi bergan. Akbarshoh Hindistonda yuritgan adolatli siyosati evaziga «Milliy podshoh», «Xalq hukmdori» nomlariga ham sazovor bo 'lgan. 5 Biroq XVII asr ikkinchi yarmidan boshlab imperiyada toj-u taxt uchun kurash avj oldi. Oxir-oqibatda, bu kurashda 1627- 1658- yillarda hukmronlik qilgan Shoh Jahon (Akbarshohning nabirasi)ning o’g’i Avrangzeb g’alaba qozondi. U 1658- yilda Dehli shahrini egalladi va o’zini shoh deb e'lon qildi. Avrangzeb hukmronligi davrida (1658-1707) imperiya hududi yanada kengaydi, o’z qudratining cho’qqisiga erishdi. Biroq ayni Avrangzeb hukmronligi yillarida imperiya inqirozi uchun zamin ham yetila bordi. Avvalo, Avrangzebning hech kimga ishonmasligi, hamma narsaga shubha bilan qarashi davlati arkon hamda mahalliy hind hukmdorlarining undan ko’nglini sovitdi. Ikkinchidan, Avrangzeb o’ta jaholatparast edi . Boburiylar imperiyasi - feodal jamiyatidan iborat bo’lib, imperatorning o’zi esa mamlakatda birinchi katta mulk egasi va yer egalari - feodallar manfaatini himoya qiluvchi davlat boshlig’i hisoblanar edi. Boburiy lar imperiyasida y erga egalikning uch asosiy shakli — x olisa, jo g irdor va zamindor mavjud edi. Xolisa yoki davlatga qarashli yerlar podshohning shaxsiy mulki hisoblanib, ular XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda barcha hosildor yerlarning sakkizdan bir qismini tashkil qilar va bu yerlardan tushgan daromad shoh hamda 5 Маркес Годен Бобур ва Акбар. Т., 2010. 33 б. 8 shoh oilasining ehtiyojlariga, saroy va shoh qo’shinini ta’minlash uchun sarf qilinardi. 6 Mamlakatdagi dehqonchilikka yaroqli asosiy yerlar jogirdorlar qo’lida edi. «Jogirdor»ning lug’aviy ma’nosi «joy olgan», «joyga egalik qiluvchi» bo’lib, «jogir» asosan harbiy xizmatlar evaziga tortiq qilingan yerlardir. Jogir yerlar vorisiy hisoblanmas edi, jogirdorlar o’z yerlarining hajmiga muvofiq ma’lum sondagi qo’shinni saqlash va ta’minlashlari hamda zarur bo’lgan vaqtda shu qo’shin bilan shohga yordam ko’rsatishlari kerak edi. Jogir y erlarning hajmi turlicha bo’lib, butun bir pargama - tuman lar ham jogir sifatida tortiq qilinardi. Shunday qilib, Boburiylar imperiyasida ijtimoiy va iqtisodiy ahvol feudal tartibda edi . Norozilikning kuchayishi natijasida xalq qo’zg’olonlari bo’lib turardi, bu norozilikdan ko’pincha hind rojalari o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga harakat qilardilar. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrlarda Hindistonda hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqish j arayoni davom etmoqda edi. Hindistonda hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda ma’lum kasb bo’yicha bir shirkatga birlashish hollari ro’y bermoqda edi. Hunarmandlar o’z mahsulotlarini qishloq xo’jalik mollariga ayirboshlar ham edilar. Bu kishilarga iqtisodiy tanqislikka uchragan vaqtda ularga qishloq xo’jalik mollarini qarz bergan yer egalari ishlab chiqarilgan mahsulotlarni mutlaq arzon bahoda sotib olish huquqiga ega bo’lardilar. Korxonalarda «chire» nomli mashhur tilla suvi yuritilgan matolar, «fo’ta» - belbog’lar, xalatlar uchun «jomavar», baxmal, zarbop va qalin ipak matosi - «xara» hamda turli xil matolar to’qib chiqarilardi. 7 Podsho va katta yer egalari, savdogarlar to monidan qishloq xo’jalik mollariga almashtirilgan yoki haq to’lab qo’lga kiritilgan hunarmandchilik mollari ichki va 6 Ш арма Р. Бобурийлар салтанати (Инглиз тилидан Ғ .Сотимов тар ж .). -Т. , 1999. 41 б. 7 У р и н б о е в А . , Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, Тошкент, УзССР ФА нашриёти, 1960, Б.22 9 tashqi bozorlarga chiqarilar va shu yo’l bilan ham katta foyda olinardi. Sayyoh Monserratening ko’rsatishicha, Akbarning o’zi yirik savdogar bo’lgan va savdodan yaxshigina foyda olgan . XVI asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi siyosiy vaziyat shaklan Hindistondagi ahvolga o’xshab ketar edi. Shayboniyxon 1510-yilda halok bo’lgach, uning o’rniga amakisi Ko’chkinchixon taxtga o’tirdi. Ko’chkinchixondan so’ng taxtga o’g’li Abu Said (1530-1533) o’tiradi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o’g’li Ubaydullaxon (1533-1540) qo’liga o’tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko’chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton - Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo’ldi. Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Avvalo, Ismoil Safaviy va qizilboshlarning hujumlarini bartaraf etib Movarounnahrni ularning harbiy-siyosiy tazyiqlaridan saqlab qoldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning markaz sifatidagi nufuzi har tomonlama o’sdi. Ubaydullaxon o’z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg’ol etgan, qizilboshlarni bir necha marta mag’lubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda u mamlakat ichkarisidagi o’zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach, ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540-1541) dan so’ng mamlakatda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya'ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo’ldi. Biri - Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi - Ko’chkinchixonning o’g’li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo’linib ketdi. Muhammad Islom va uning avlodlari o’zlarining kelib chiqishini ota tomondan Muhammad payg’ambar avlodlariga, ona tomondan esa Chingizxon va Jo’jiga ular edilar. Aslzodalik va tasavvuf tariqatidagi mavqeyiga ko’ra, Jo’ybor shayxlari 10 somoniylar davridan boshlaboq davlat ishlarida muhim mansablarni egallab kelar edilar. XVI asrning ikkinchi yarmida Shayx Muhammad Islom, keyinchalik uning o’g’li Shayx Abubakr Sa'd Buxoroda shayxulislom lavozimini egallagan edilar. 8 Abdullaxon II avval amakisi, Balx va Badaxshon hukmdori Pirmuhammadni (1557-1561), keyin otasi Iskandarxonni (1561 - 1583) xon deb e'lon qilgan bo’lsa- da, amalda mamlakat hukmdori Abdullaxon II ning o’zi edi. 1574-yili Balxni, 1578- yili Samarqandni, 1583-yili Toshkent va Farg'onani, 1584-yili Badaxshonni, 1595-yili Xorazmni zabt etdi va o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko’lgacha yetdi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi. Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola - shayboniylar sulolasi bo’ldi. Bu sulola o’zbek davlatchiligi rivojiga ma'lum darajada hissa qo’shdi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o’zbek davlatchiligi o’z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko’tarila oldi. Abdullaxon II mamlakatni birlashtirish yo’lida shayboniy sultonlarning markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga urinishlariga qarshi tinimsiz va shafqatsiz kurash olib bordi. Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o’tgach, bir asr davom etgan shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi. Shayboniy Abdullaxon II 1598- yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning o’g’li Abdulmo’min o’tqazildi. Biroq o’sha yili - 1598-yil iyul oyida Abdulmo’min fitnachilar tomonidan O’ratepa va Zomin oralig’ida o’ldirildi. Taxt uchun kurash boshlandi. Buxoroning bir guruh amirlari Ibodulla Sultonning o’g’li Abdulaminni xon qilib ko’tardilar. 9 Boshqa guruh amirlar esa Balx hokimi Abdullaxon II ning jiyani, Sulaymon Sultonning o’g’li Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb e'lon qiladilar va Balxdan chaqirib olib, taxtga o’tqazadilar. Ichki nizolar tufayli Buxoro xonligida sodir bo’lgan og’ir vaziyatdan foydalangan Eron hukmdori shoh Abbos bostirib kirib, 8 Юлдашев М. Ю., Новые данные о хозяйстве джуйберских шейхов. «Общественные науки в Узбекистане», 1963, 5, стр. 37. 9 Бартолд В.В. Узбекские ханства. Соч. Т. II. С. 268-292 11 Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. Xorazm esa xonlik tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi. Xurosondan Buxoroga yetib kelgan Pirmuhammadxon Buxoro himoyasiga kirishdi. Xonlikning ko’pgina amirlari o’z qo’shinlari bilan Pirmuhammadxonga qo’shildi. Tavakkal Buxoroni ikki oy davomida qamal qilsa-da, uni ololmay Samarqand tomon chekindi. Pirmuhammadxon qo’shinlari uni ta'qib etib, 1599-yil avgust oyi oxirlarida Miyonqolning Uchqora mavzeyiga yetib oldilar va shu yerda bo’lgan jangda Tavakkal qo’shinlari tor-mor keltirildi. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlash yo’lida qator islohotlar o’tkazdi. Birinchidan, u davlat boshqaruvida suyurg’ol tizimini joriy etdi. Ya'ni zabt etilgan hududlarni boshqarish ishini o’z farzandlariga, qarindosh-urug’lariga, birodarlariga, qabila boshliqlari bo’lgan sultonlarga topshirdi. Samarqand poytaxt sifatida xon taxtiga o’tqaziladigan joy hisoblangan. U yerda xon sharafiga xutba o’qitilgan va pul zarb etilgan. Lekin suyurg’ol mulklar markaziy hokimiyatdan mustaqil bo’lishga intilar edilar. Ikkinchidan, mamlakatda yer-suv qaytadan taqsim qilindi. Ko’chmanchi qabila zodagonlari yengilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan yerlarni o’zlariniki qilib olish yo’li bilan mulklarini ko’paytirib oldilar. Uchinchidan, mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohot ham o’tkazildi. Keyingi 10 yil ichida soliqlar og’irligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan yer-suvlarini tashlab ketgan xo’jaliklar yerlarini ishga tushirish masalasi ko’rib chiqildi. To’rtinchidan, 1507- yilda pul islohoti o’tkazildi. Bunga ko’ra, mamlakatning hamma katta shaharlarida vazni bir xil - 5,2 gramm bo’lgan yangi kumush tangalar hamda mis chaqa pullar zarb qilinib, muomalaga chiqarildi. Bu islohot iqtisodiyotni tartibga solish va savdo- sotiqni jonlantirish maqsadida o’tkazilgan edi. Muhammad Shayboniyxon vafotidan so’ng boshlangan o’zaro toj-u taxt kurashlari hamda Eron bosqinchilariga qarshi kurash mamlakat iqtisodiy hayotiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Bu hol, o’z navbatida, pulning qadrsizlanishiga olib kelgan. Natijada, oliy hukmdor Ko’chkinchixon 1515- yilda navbatdagi pul islohotini o’tkazishga majbur 12 bo’lgan. 1527- yilga kelgandagina ahvolning bir maromga tushishiga erishilgan. Shayboniylar davlatidagi ichki ziddiyatlar markaziy hokimiyat bilan mahalliy hokimiyat o’rtasidagi ziddiyatlarda to’la namoyon bo’lgan. Shayboniylar davrida mehnatkashlarning iqtisodiy ahvoli nochor edi. Ko’pchilik omma yersiz bo’lib, ijaraga yer olib ishlashga majbur edi. Aholidan 20 turdan ortiq soliq va to’lovlar olinardi. Asosiy soliq sug’oriladigan yerdan olinadigan xiroj bo’lib, daromadning 30 - 40 foizini tashkil qilardi. Ashtarxoniylardan Imomqulixon (1611 - 1642), Abdulazizxon (1645 - 1680), Subhonqulixonlar (1680 - 1702) Buxo roning siyosiy birligini saqlab qolish uchun ko’p harakat qiladilar. Ammo xalq qo’zg’olonlari va feodal ichki ku rashlar zarbasi ostida xonlik, ayniqsa, Ubaydullaxon (1702 - 1711) va Abdulfayzxonlar (1711 - 1747) hukmronligi davrida zaiflashib qolgan edi. Bu hol Buxoroni Eron sh ohi Nodirshoh tomonidan osongina istilo qilinishiga qulaylik tug’diradi (1740). Amudaryoning o’ng tomonidan Termiz, Ko’lob va Qobadiyon viloyatlari ham ma’muriy jihatdan Balxga tobe edi. 10 Tarixchi A.A.Semenovning fikricha, Pomir Buxoroga bo’ysunmagan, Badaxshon esa garchi Buxoro xonligiga tobe deyilsa ham, lekin ko’p vaqtlargacha yarim mustaqilligini saqlab qolgan. Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o’z tuzilishi, mohiyati jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i Xon ixtiyori bilan hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib qolgan. Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi. Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig’i to’laganlar. Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va 10 Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х VI - Х I Х вв., Т., 19. 13 sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in'om qilardi. Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho shaklida in'om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo’lmay, o’sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga ko’rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer- mulklar in'om etardi. Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular „Mulki xurri xolis" deb atalardi. Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari ishlamas edi, yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad olardilar. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar, masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq olinmas edi. Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab, o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan bo’ldilar. Natijada Qo’ng’irot, Mang’it, Nayman, Do’rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar vujudga keldi. Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o’rtasidagi ichki kurashlar mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga tushirdi. Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan. Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy omil bo’lib, aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614-1615- yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho’liga kanal qazilgan. 1633-1634- yillarda Qo’shqo’rg’onda kanal qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e'tibor berilmadi. 11 Chorvachilik ham qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan. Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan. Ammo katta yaylovlar xon, 11 Alimova R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi./ TDSHI qo`llanma T. 2009. 14 saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga tegishli bo’lib, ming- minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to’qimachilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to’qish, kashtachilik ancha rivojlandi. Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sog’ tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi. Metall va yog’ochga ishlov berish orqali uy-ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och va ganch o’ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo’lga qo’yilgan. Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug’ullangan. XVI - XVIII asrlarda Buxoro xonligida hunarmandchilikning turli sohalari, ayniqsa, to’qimachilik, qurol-yarog’ ishlab chiqarish, ko’nchilik, bo’yoqchilik, qog’oz tayyorlash va boshqalar rivojlangan edi. Chet ellardan keladigan savdogarlar podsholikka va shuningdek, Xo’ja Sa’dga qarashli Gavkushon karvonsaroyida to’xtashlari ham mumkin edi. 12 XVII-XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o’sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik, chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar gavjum bo’lardi. Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg’ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo rastalari bo’lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan. Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli 12 O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, 1qism, T., 2000. B-245 15 soliq deb hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy soliq to’lovchi raiyat - dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib, ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb etilardi. Urush yillarida soliq miqdori haddan tashqari oshirilardi. Subhonqulixon davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig’ib olish hollari bo’lgan. Ubaydullaxon esa aholidan yig’iladigan soliqlar miqdorini 4 baravarga ko’paytirgan. Qo’zg’olonchilar xon saroyiga yaqinlashib, saroyni o’rab oladilar. Ark darvozasiga tosh yog’dirib, xonni haqoratli so’zlar bilan badnom qiladilar. Qo’zg’olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga tushirilib, do’konlar qayta ochiladi. 1712- yilda Samarqandda qo’zg’olon ko’tarilib, xalqqa zulm va zo’ravonlik qilayotgan kenagas qabilasidan qo’yilgan Sulton To’qsabo shahardan haydaladi. XVIII asrda Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz va boshqa viloyatlarda ham xalq qo’zg’olonlari ko’tariladi. Biroq qo’zg’olon tartibsiz, tarqoq holda bo’lganligi uchun tezda bostiriladi. Xalq qo’zg’olonlari Buxoro xonligi siyosiy tartiblarining istiqboli yo’qligini yaqqol ko’rsatdi va uni yanada zaiflashtirdi. 16 1.2. XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda Boburiylar imperiyasi va Buxoro xonligida ilm-fan va madaniyat Shayboniylar ta'lim sohasida ham islohot o’tkazdilar. Bu islohotning o’tkazilishiga amaldorlar guruhini vujudga keltirish va ularni jamiyatning asosiy tayanchiga aylantirish zarurati sabab bo’ldi. Maktabda ikki yil o’qigach, o’quvchilar madrasaga o’tkazilardi. XVI asrda Samarqandda Shayboniyxon madrasasi, Buxoroda Abdullaxon, Toshkentda Baroqxon va Ko’kaldosh madrasalari va boshqa ta'lim muassasalari quriladi va faoliyat yuritadi. Madrasada uch bosqichli ta'lim joriy etilgan bo’lib, uning har bir bosqichida yetti yildan o’qilardi. Shunday qilib, o’qish 21 yil davom etardi. O’quvchilar ilohiyot ilmidan, hisob-kitobdan, handasa, fiqh, mantiq, musiqa, she'r san'atidan ilm olardilar. Albatta, ta'lim olishga hammaning ham imkoni bo’lmas edi. Savodxonlikning Movarounnahrda XVI asrdagi ana shunday rivojlanishi o’zbek tili rivojlanib, keng tarqalishiga, adabiy aloqalar rivoj topishiga ancha ijobiy ta'sir ko’rsata oldi. Ubaydulloh Qahhol ibn Muhammad Yusuf ham o’z davrining yetuk tabibi, tib olimi, Baroqxonning o’rtancha o’g’li Toshkand hokimi Darvishxonning buyrug’iga binoan 1598-yilda “Shifo ul-ilal” (Kasalliklar shifosi) asarini yozadi. Asar 500 varaqdan ko’p bo’lib, uzoq vaqtgacha tib ilmidan asosiy qo’llanma tarzida undan foydalanilgan. Bir necha bitik nusxasi bizgacha yetib kelgan. Uning yana “Umdat ul-kuhliya fil-amrodul-basariya” (Ko’z kasalligiga doir asosiy kitob) asari ham bo’lgan. Ubaydullaxon ham ilmli va ma'rifatli hukmdor edi. U fors va turk she'riyatini yaxshi bilardi. Ayni paytda, o’zi „Ubaydiy" taxallusi bilan o’zbek, fors, arab tillarida ijod qilgan, she'rlar bitgan. Uning uch tilda bitgan she'rlaridan iborat uch devoni bir kitobga jamlangan. Ubaydiyning o’zbek tilidagi devoni 306 g’azal, 435 ruboiy, 25 qit’a, 13 tuyuqdan iborat. Shayboniy hukmdorlar poytaxt Buxoro va uning atroflarini obod qilishga harakat qildilar. 1535-1536- yillarda qurilgan Mir Arab madrasasi, 1540-1541- 17 yillarda bino qilingan Masjidi Kalon, 1549- yili Abdulazizxon qurdirgan koshinli xonaqoh, Mag’oki Attori masjidi (qayta ta'mirlangan), 1559- yili qurilgan Toqi Zargaron, Toqi Sarrofon, Toqi Kitobfurushon, Karmanadagi hazrati Qosimshayx xonaqohi, 1582- yili qurilgan uch darvozali Timi Kalon, 1581- yili bino qilingan Modarixon madrasasi, Oyposhsha oyim madrasasi, 1580- yili bino qilingan Govkushon madrasasi, 1586- yili qurilgan Fathulla qo’shbegi madrasasi, 1585-yili qurilgan Fayzobod xonaqohi, Do’stum madrasasi, 1577-1578-yillari qurilgan Abdullaxon madrasasi, Tim, Chorsu fikrimizning dalilidir. Shayboniyxon tomonidan qurila boshlab, 1515-1516 - yillarda bitkazilgan Shayboniyxon madrasasi va Abdurahim Sadr madrasasi, Toshkentda bino qilingan Baroqxon madrasasi, Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga qurilgan ko’prik (1582) mashhurdir. Buxoroga kelgan ingliz elchisi Antoniy Jenkinson: „Buxoro juda katta shahar, unda g’ishtlik imoratlar, serhasham binolar ko’p. Hammomlar shunday mohirlik bilan qurilganki, ularning misli dunyoda yo’qdir", - deb yozadi. Ayniqsa, Abdullaxonning yurt obodonchiligi yo’lidagi sa'y-harakatlari tarixchilar tomonidan yuksak baholangan. Uning davrida markaziy hokimiyat kuchayishi tufayli katta qurilish ishlari amalga oshirilgan. Abdullaxon 1000 dan ortiq rabot va sardoba, ko’plab madrasa, masjid, ko’prik, suv omborlari qurdirgan. Buxoroda juda katta savdo markazi bunyod etilgan. XVII-XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko’plab maktab (maktabxona)lar faoliyat ko’rsatgan. O’g’il va qiz bolalar alohida-alohida maktablarda o’qitilgan. O’g’il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo’lib, masjid imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o’qituvchilik qilgan. Madrasaga maktabxonalarni tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta'limi talabalar iqtidoriga qarab 7-12 yil davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo’lgan. Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o’qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O’qish „Avvali ilm" deb nomlangan fors tilidagi o’quv qo’llanmasini o’zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili 18 grammatikasi o’qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan. Madrasalarda umumta'lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo, tarix, jug’rofiya, adabiyot, aruz ilmi, me'morchilik asoslari, xattotlik, musiqa, axloq, notiqlik kabi fanlar o’qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu Mansur Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o’quv qo’llanmalarini o’zlashtirish talab etilgan. Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom to’xtab qolmadi. XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi Muhammad Sharif Buxoriy (1609- 1697) falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning „Davriylik haqida risola" asari makon va zamon masalalariga bag’ishlangan. Uning „Xoqonga foydali maslahatlar" kitobi 25 bob 32 fasldan iborat bo’lib, unda shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va axloqiy muammolarga oid ma'lumotlar, hukmdorlar to’g’risida qiziqarli lavhalar o’z ifodasini topgan. Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla Tursun Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla Yusuf Qorabog’iyning asarlari bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy tomonidan 1678-yilda falakiyot, ilmi hay'at haqida risola yozilgan. Mahmud ibn Valining 1636- yilda yozilgan „Baxr ul-asror" („Sirlar dengizi") asarida samarqandlik va buxorolik 20 nafar olim haqida ma'lumotlar berilgan. Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan Buxoroda „Dor ush-shifo qurilib, bemorlarni davolash ishi yo’lga qo’yilgan, tibbiyotga ixtisoslashgan madrasa qurilib, shifokorlar tayyorlangan. Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo’lgan. U „Subhoniy tibbiyoti bo’yicha davolash", „Baxtli soatni aniqlashda oy manzillarining mohiyati" nomli ilmi nujumga oid kitoblar yozgan. XVII-XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator asarlar yaratiladi. Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn Valining „Oliyjanob insonlar jasorati xususida sirlar dengizi" asarida Movarounnahr va Xuroson tarixi, mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida qimmatli ma’lumotlar bayon 19 qilinadi. U „Muhabbatnoma", „Axloq husnlari" risolalari hamda 50 ming baytdan iborat katta devon muallifidir. Tarixnavislikda Muhammad Yusuf Munshiyning „Tarixi Muqimxoniy", Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma", Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning „Muhit ut-tavorix" („Tarixlar dengizi"), Abdurahmon Tolening „Abulfayzxon tarixi", Xojamqulixon Balxiyning „Qipchoqxon tarixi" asarlari muhim ahamiyatga egadir. XVII-XVIII asr birinchi yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy muhitda Bedil (asli ismi Mirzo Abdulqodir, 1644-1721) ning o’rni katta. U Kesh (Shahrisabz)lik, turkiy barlos urug’idan, Hindistonga ko’p marta safar qilgan, Dehlida vafot etgan. Bedil 120 ming misradan ortiq she'riy va nasriy asarlar yozgan. Uning yirik asari „To’rt unsur" nasrda yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov haqida, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar va odamning kelib chiqishi haqida o’z qarashlarini bayon etadi. Bedilning „Irfon" dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning xilma-xil masalalari bayon etilgan. Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo’lib, to’xtovsiz harakat qiladi va o’zgarib turadi. U she'rlarida jamiyatdagi jabr-zulm, adolatsizlik kabi illatlarni qoralaydi. Bedil asarlarining ko’pchiligi 16 jildli „Kulliyoti”ga kirgan (Bombey, 182). Bedil Turkistonda „Abulma'oniy" („Ma'nolar otasi") degan nom olgan. Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710) to’quvchilik bilan shug’ullangan, ko’pgina she'rlarida ijtimoiy tengsizlikka, jabr-u zulmga qarshi norozilik bayon etilgan. U 212 xil kasb hunar egalari haqida fikr bildirib, hunar ahlini ulug’lagan. Uning „Bahoriyat" („Hayvonotnoma") majoziy- munozara asarida, g’azallarida o’z davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti qalamga olingan. Turdi (XVII asr) hajviy she'rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18 she'rdan iborat bo’lib, ulardan 12 tasi g’azal, 5 tasi muxammas janriga oid. 434 misra hajmdagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir (“Subhonqulixon to’g’risida hajviya”, 1691). Uning tasavvufiy she'rlari g’oyat go’zal va teran falsafiy mazmunga boy bo’lgan. Sofi Olloyor (1644-1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik martabasiga ko’tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo’lib yetishgan. U forsiy tilda 20 „Taqvodorlar maslagi", „Oriflar murodi", turkiy tilda „Ojizlar saboti", „Najot tantanasi" kabi masnaviy asarlarini yaratgan. Uning „Taqvodorlar maslagi" („Maslakul-muttaqin") asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat bo’lib, ilohiy ma'rifat badiiy talqinda bayon etilgan o’zbek falsafiy adabiyotining yetuk namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik qatorida o’qitilgan. 1624- yilda Samarqandda ko’chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning „Zafarnoma" kitobi o’sha davr kitobat san'atining yorqin namunasidir. Buxoro xonligi tasarrufidagi hududlarda me'morchilik ishlari ham ancha rivoj topdi. Ko’plab masjidlar, madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, hammomlar, sardobalar barpo etildi. XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir 1619-1635- yillarda vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug’bek madrasasi qarshisida Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659 - yillarda Tillakori madrasa-masjidini o’z mablag’lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon ansambli o’zining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan O’rta Osiyo me'morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo’lib, bugungi kunda jahon jamoatchiligi, sayyohlari e'tiborini o’ziga jalb qilmoqda. Buxoroda yirik me'moriy majmua - Labihovuz ansambli bunyod etildi. 1652-yilda Buxoro shahrida Abdulazizxon qurdirgan qo’sh imoratli madrasa mustahkamligi, nafis naqshli koshinlarga boyligi bilan ajralib turadigan, o’z zamonasi me'morchiligining yetuk namunasi hisoblanadi. Imomqulixon Madina shahrida Chorbog’, Makkadagi Ka'baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin va kumush tutqichli yog’och zina qurdiradi. XVIII asr boshlarida Qarshida Shermuhammadbiy, Xo’ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo’llarida hashamatli rabotlar barpo etiladi. Xulosa qilib aytganda, XVII-XVIII asr birinchi yarmida og’ir siyosiy vaziyatga qaramasdan xalqimiz o’zining ijodkorlik, bunyodkorlik xislatlarini namoyon qila olgan va ilm- fan to’xtab qolmagan. 21 II bob. O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar 2.1. Elchilik aloqalarining yo’lga qo’yilishi va dastlabki savdo munosabatlari O’rta Osiyo va Hindiston xalqlari o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy aloqalar o’zining ko’p asrlik tarixiga ega. Moziyga nazar tashlar ekanmiz, har qanday mamlakatning biror bir davlat bilan o’zaro aloqalarni yo’lga qo’yishda avvalo savdo-sotiq va iqtisodiy munosabatlardan manfaatdor ekanligini ko’rishimiz mumkin. Tarixiy ma’lumotlar bu munosabatlarning temuriylar davridan boshlab rasmiy va muntazam tu s olganligidan dalolat beradi. XV asr tarix chisi Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, S h ohrux davla t ining markazi Hirotga Hindistondan bir necha bor (814 - 1411; 819 - 1416 va 824 - 1421 yillari) elchilar kelgan. O’z navbatida Shohrux davlatining Abdurazzoq Samarqandiy boshliq elchilari 1442- yili Hindistonning janubida joylashgan Kalikut port shahri va Bijonagar (Vidjayanagar) davlatiga yuborilgan; elchilar o’z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarib, ikki yildan so’ng Hirotga qaytib keladilar. Abdurazzoq Samarqandiy elchiligiga yuklangan asosiy vazifalardan biri temuriylar davlati bilan Hindiston o’rtasida olib borilayotgan savdoni yanada rivojlantirish imkoniyatlarini o’rganish edi. 13 XIV - XV asrlarda Hindistonning Eron va O’rta Osiyo bilan bo’lgan savdo munosabatlarida Xo’rmuz port shahrining ahamiyati katta bo’lgan. Arab sayyohi Ibn Battuta Xo’rmuzga Arabiston, Fors va Dashti Qipchoqdan minglab otlar haydab kelinishini va bu otlarning Hindistonda katta foydaga sotilishini xabar qiladi. «Savdogarlar bu tatar otlarining har birini ularning o’z yurtlarida 60 dirham (8 - 10 dinor; 1 dinor 13 gramm kumushdan iborat bo’lgan) ga sotib olib, - deb 13 Н и з о м и д д и н о в Н. , Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961, 5—43, 100—108-бетлар. 22 yozadi Ibn Battuta, - Hindistonda 100 dinor (600 dirham)ga sotgan lar; eng yaxshi otlarning narxi 500 dinor va hatto undan ham ortiq turgan». Zahiriddin Muhammad Bobur O’rta Osiyo mevalarining Hindistonda noyob va qimmatligi haqida aytib o’tadi. Jumladan, Kandibodomning (Konibodom) bodomi nihoyatda a’lo navli ekanligini aytib, “Xurmuz va Hindustong’a tamom muning bodomi borur…”, deb ko’rsatadi. 14 Hindiston bilan Xuroson orasida xushki yo’ldin ikki bandardur, biri Kobul va yana biri Qandahor. Qoshg’ar va Farg’ona va Turkiston va Samarqand va Buxoro va Balx va Hisor va Badaxshondin karvon Kobulg’a kelurlar. Xurosondin karvon Qandahorga kelur. Bisyor yaxshi savdoxonadur. Savdogarlar Xitoy yo Rumga borsalar, ushmuncha – o’q savdo qilg’aylar. Har yili yetti-sakkiz-o’n ming ot Kobulg’a kelur. Quyi Hindistondan o’n, o’n besh-yigirma ming uyluk karvon Kobulg’a kelur. Hindistondin oq raxt va qand va nabot va shakar va aqoqir keltirurlar… Xuroson va Iroq va Rum va Chin matoi Kobulda topilur. Hindistonning xud bandaridur.” 15 XVI asrning 2-yarmidan boshlab Hindiston bilan O’rta Osiyo o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarda Kobulning ahamiyati yanada oshadi. Buning sababi Xo’rmuz va boshqa bir qator hind portlarining yevropaliklar tomonidan egallanishidir. Buning oqibatida Boburiylar imperiyasining dengiz orqali savdo qilish imkoniyatlari cheklanib qoladi va Buxoro xonligi bilan karvon yo’llarida iqtisodiy munosabatlar hajmi yanada oshadi. “Ost-Indiya” kompaniyasi agenti Stillning aniqlashicha, XVI asr davomida quruqlikdagi karvon yo’li orqali yiliga avvallari yuborilgan 3 ming tuya mol o’rniga 14 ming tuya mol jo’natib turilgan. 16 Buxoro va Hindiston o’rtasidagi savdo va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida Qozon (1553) va Astraxanning (1557) Rossiya tomonidan bosib olinishi ham muhim rol o’ynaydi. Chunki O’rta Osiyo, jumladan buxorolik savdogarlar hind 14 Заҳириддин Муҳаммад Бобур - Бобурнома. Т., "Юлдузча", 1990. Б-7 15 Ўша асар 117, 118 б. 16 Низомиддинов И. Ғ - Х VI -Х VIII асрларда Ў рта Осиё - Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" 1966. Б-15 23 mollarini Rossiya bozorlariga yetkazib berishda va O’rta Osiyoga kelgan hind va afg’on savdogarlarini rus mollari bilan ta’minlash ishlarida vositachi rolini egallab oladilar. Natijada Buxoro xonligi ham Hindiston, ham Rossiya bilan iqtisodiy aloqalarni anchagina rivojlantirib oladi. Abdullaxon II tomonidan 1585-yili Astraxanga sotish uchun yuborilgan mollar orasida (bu mollarning qiymati o’sha davrdagi 2- 2,5 ming so’mni tashkil qilar edi) 40 puddan ortiq bo’yoq bo’lgan. Ma’lumki, bo’yoq Buxoroga, asosan, Hindistondan keltirilar edi. Shuningdek, shu yili Abdullaxon II o’z elchisi Muhammad Alini tortiq va hadyalar bilan rus podshosi Fyodor Ivanovich (1584 - 1598) huzuriga jo’natadi. Uning torti q va hadyalari orasida qimmatbaho hin d chodiri ham bor edi. Ilyos Nizomiddinovning ma’lumoticha, XVI—XVII asrlarda O’rta Osiyo xonliklari bilan Rossiya o’rtasida olib borilgan savdoning uch asosiy shakli mavjud edi: a) Xususiy savdo; b) xonlik va podshohlikning maxsus vakillari vositachiligida olib boriladigan savdo; c) podshohlar o’rtasida o’zaro tuhfa va hadyalar yuborish yo’li bilan amalga oshiriladigan mol ayirboshlash. Savdoning bu shakllari Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi iqtisodiy (savdo) munosabatlarda ham o’z ifodasini topgan edi. Savdoning ikkinchi va uchinchi shakli uning birinchi shakliga nisbatan katta imtiyozlarga egaligi va bu xil savdo yo’li bilan chetga chiqariladigan mollarning turlari bo’yicha qam farq qilardi. Xususiy savdogarlar, asosan, xalq ehtiyoji uchun zarur bo’lgan mollar bilan savdo qilardilar. Ular XVI—XVIII asrlarda Hindistondan Buxoro bozorlariga turli hind matolari (jomavar, chire, gujorat «fo’ta»si), kashmir sholi, sukurlat - jun, nil va boshqa xil bo’yoqlar, lak, dorivorlar, choy, doka keltirar va O’rta Osiyodan Hindistonga ho’l va quruq mevalar (Abulfazlning ko’rsatishicha, Samar qand 24 tarvuzi, nashvoti, olmalar, mayiz, bodom, mag’iz va boshqalar), ot, tuya, ipak matolar, sukno, qunduz terisi, suvsar, har xil chinnilar, zig’irpoyadan to’qilgan rus matosi va boshqalar olib borar edilar. XVI - XVII asrlarda Buxoro va O’rta Osiyoning ayrim shaharlarida ko’plab hind savdogarlari turg’un bo’lib qoladi. B uxoroda maxsus hind mahallalari paydo bo’lib, u lar ni h indlarning o’zlari boshqarardilar. XVI asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo bo’ylab sayohat qilgan Antoni Jenkinson Buxoro, Balx shahrida har yili Hindist on, Rossiya va boshqa davlatlardan katta-katta karvonlar bilan keluvchi savdogarlarning qurultoyi tez-tez bo’lib turadi, deb yozadi. Buxoroning dunyodagi savdo markazlaridan biri ekanligini tan olgan ingliz sayyohi bu shahardagi chet el savdogarlari, shu jumladan, hind savdogarlari tomonidan olib boriladigan savdoning ahamiyati haqida ma’lumotlar keltiradi. U bu savdogarlarning faqirlarcha kiyinganliklarini, ularning juda kam mol keltirish lariga qaramay, bu mollarning 2-3 yillab sotilmay yotishini alohida eslatib o’tadi. Jenkinson yana hind savdog arlari Buxoroga na oltin, kumush, na qimmatbaho toshlar va na ziravor dorivorlar keltirib sotmasliklarini qayd etgan. 17 Jenkinsonning hind savdogarlarining qimmatbaho toshlar va ziravor - dorivorlar keltirmasliklari haqidagi fikri ham noto’g’ri fikr edi. Ziravor - dorivorlar Hindistondan Buxoroga chiqariladigan asosiy mollardan hisoblanardi. Qimmatbaho toshlar va boshqa oltin-kumushdan ishlangan buyumlar ko’proq savdoning yuqorida aytib o’tilgan ikkinchi va uchinchi shakllari yo’li bilan keltirilar va bu savdo haqida ehtimolki, Jenkinson yaxshi tushunchaga ega, emas edi. 17 Низомиддинов И.Ғ - Х VI -Х VIII асрларда Ў рта Осиё - Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" , 1966 25 2.2. Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar Hujjatlar XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida xususiy savdogarlar orasida ham boj to’lamay savdo qilish huquqiga ega bo’lganlar borligidan dalolat beradi. Bu xil savdogarlarga, hatto maxsus farmon bilan muayyan o’lkalar o’rtasidagi mavjud savdoda ayrim mollarni xarid qilish va sotish huquqi ham berilgan. Balxlik Oxunxo’ja Avaz va uning sheriklari boburiy Avrangzeb tomonidan berilgan tarxonnomaga ko’ra, Hindistonga saroy ehtiyojlari uchun turli quruq va ho’l mevalar, otlar va tuyalarni olib kelish hamda Balxga Hindiston matolari va buyumlaridan keltirib sotish huquqiga ega bo’lgan. Imperator o’z farmonida Qobuldan to Shohjahonobod (Dehli)ga qadar o’lka va viloyatlardagi hokimlar, jogirdorlar va shohlikning boshqa mutasaddilariga Oxunxo’ja Avaz va uning sheriklaridan chihilyak (qirqdan bir), zakot va rohdori (yo’l uchun olinadigan mablag’), tamg’a va boshqa ishlar yuzasidan zahmat yetkazmaslikni va ushlab qol maslikni ta’kidlaydi. 18 Boburiy imperatorlar ham savdodan keladigan foydan i boylik orttirish manbalaridan biri deb bilib, mamlakatlararo qilinadi g an tashqi savdoda faol qatnashganlar. Xonlar, jo’ybariy shayxlar va Boburiy imperatorlari mamlakatlararo boj to’lamaslik asosida olib borgan sav do ishlarini o’zaro «tuhfa va hadyalar» yuborish shaklida ham amalga oshirganlar. Hind podshosining har galgisi 50 ming xoniy qimmatiga ega bo’lgan matolari (kimxob, zarbop) va nodir buyumlari evaziga Shayxulislom ham Hindistonga umumiy qimmati 40 ming xoniydan ortiq qimmatga ega bo’lgan qun duz po’stinlar, morj tishi, chinni asboblar, qipchoq otlari, tezyurar tuyalar, ov qushlari (tuyg’un, 18 Р у с т а м о в У. А. , К истории изучения экономических, политических и культурных связей между народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956. 26 qarchig’ay, shunqor) va behla (charmdan yasalgan, ov qushlarini tutuvchi qo’lga kiygiziladigan qo’ lqop)lardan 9 sidradan ikki martaba tuhfa qilib yuborgan. 19 Shu narsa diqqatga sazovorki, har ikki tomonning «hadyalari garchi turli xil mato va buyumlardan iborat bo’lsa ham, ularning umumiy qimmatlari qariyb barobar kelardi. Bu esa tuhfa va hadyalarning haqiqatda mol al mashish as osida olib boriladigan savdo tovarlaridan iborat ekanligini ko’rsatadi. Tortiq va hadyalar qilish shaklida olib boriladigan savdo boj to’lamay savdo qilish imtiyozidan tashqari foydali imkoniyatlarga ham ega edi. Hindistonga kelgan Imomqulixon elchisi Abdurahimxo’ja turli sovg’a-salomlar bilan birga Jahongirshohga bir yirik la’l «tuhfa» qiladi. Jahongirshoh ham Abdurahimxo’jaga 40 ming rupiya pul va biri 1500, 1000 va 500 misqol og’irlikdagi uchta oltin “kavkabi tole” hadya etgan. Hind manbalarida aytilishicha, Hakim Hoziq elchiligi ning keltirgan «hadya va tuhfalari»ning qimmati bir yarim lak rupiyani yoki 3700 iroq (Eron) tumaniga teng bo’lgan. 20 Balx hokimi Nadr Muhammadxon Shoh Xo’ja elchiligi orqali Jahongirshohga 50 ming rupiyalik ot, turk qullari, va boshqa buyumlar yuborgan. Bularning evaziga boburiy hukmdor mazkur elchi orqali N adr Muhammadxonga 40 ming rupiya pul va hind nafis mollaridan «hadya» qaytargan. Subhonqulixon ham Balx hokimi bo’lib turgan vaqtida Hindistonga bir qancha elchilar yuborib, ular orqali hind imperatoriga «tuhfa — hadyalar» tortiq qilgan. Hind podshohi ham o’z navbatida bularga lozim bo’lgan tarzda javob qaytargan. Masalan, u Subhonqulixonga uning elchisi Shod monxo’ja orqali (hijriy 1080 – 1669 -yili) 25 ming rupiya pul, bir fil (nuqradan yasalgan egari bilan), 150 to’p shol, «jomavar», «chire», gujorat «fo’tasi» matolaridan berib yuboradi. 19 Низомиддинов И.Ғ - Х VI -Х VIII асрларда Ў рта Осиё - Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" , 1966 20 Ш арма Р. Бобурийлар салтанати (Инглиз тилидан Ғ .Сотимов тар ж .). -Т. , 1999. 27 Yana Abdulazizxon tomonidan «tuhfa» qilib yuborilgan, qimmati 40 ming rupiyalik la’l evaziga Avrangzeb Buxoro xoniga har birining bahosi 20 ming rupiyalik ikkita xanjar «tortiq» qiladi. Shuningdek, hind elchisi Mustafoxon Abdulazizxon saroyiga bir lakx va ellik ming rupiya qimmatiga barobar - oltin suvi yuritilgan egar-jabduq, jamdar quroli, qimmatbaho qilich, qalqon, o’qdon, bir fil va turli matolar keltiradi. Biz «hadya va tuhfalar» yuborish yo’li bilan savdo-soti q qilishga oid bir qancha xarakterli misollar keltirish bilan chegaralandik. Bu haqda qo’shimcha ma’lumotlar maz kur ishning Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasining siyosiy – diplomatik munosabatlariga bag’ishlangan qismida ham kelti riladi. Yuqorida keltirilgan faktlar shundan dalolat beradi-ki, XVI asrning ikkinchi yarmi va XVIII asr mobaynida Bu xoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi elchilik munosabatlarining rivojlanishida shu mamlakatlarning o’zaro iqtisodiy (savdo) munosabatlari ham muhim o’rin tutgan. 28 III bob. O’rta Osiyo xonliklari bilan Hindiston o’rtasidagi siyosiy aloqalar 3.1. O’zaro siyosiy-diplomatik munosabatlarning yo’lga qo’yilishi Buxoro xonligi bilan Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi siyosiy aloqalar XVI asrning 70-yillaridan boshlab muntazam ravishda davom etadi. 1572-yili Hindistonga Abdullaxon II ning birinchi elchisi Xo’ja Oltamish keladi. Bu vaqtda Buxoro, S h ahrisabz, Qar sh i, Samarqand Abdullaxon II hukmronligi ostida bo’lib, Toshkent, Hisor uchun janglar olib borilmoqda edi. Boburiylar imperiyasi esa Malva (1561), Jaypur (1562), Gondvan (1564), C h itor (1568) rojaliklarini bo’ysundirgan va kat ta viloyatlardan biri Gujoratni tobe qilish harakatida edi. Badaxshon hokimi Mirza Sulaymon Buxoroga yarim qaram bo’lgan Balxga hujum qilib, bu kurashda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. So’ng u Akbarshohdan o’zbeklarga qarshi kurashda yordam so’raydi, Akbarshoh rozilik beradi. Bundan xabardor bo’lgan Abdullaxon II bu masala yuzasidan Akbarshoh fikrini aniqroq bilish va imkoniyati boricha Hindiston bilan yaxshi munosabatlar o’rnatish maqsadida Hindistonga elchi yuboradi. Hind olimi R.Ch.Varmaning fikricha, Abdullaxon II o’z elchisi orqali Eron hududlarini Buxoro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasida bo’lish rejasini ilgari surgan va bu rejani har ikki tomon ham sir saqlagan. 21 Haqiqatan ham Buxoro xoni Akbarshoh bilan Mirza Su laymonning hamjihatlik bilan harakat qilib, Balxni Buxorodan tortib olishi xavfidan cho’chigan edi. Chunki bu vaqtda Balx hali Buxoro xonligiga to’la bo’ysundirilmagan edi. Shuning uchun Abdullaxon II Hindiston bilan yaxshi munosabatda bo’lishga intilgan. Lekin, Buxoro elchiligining zimmasiga ikkinchi bir vazifa - Akbarshoh davlatining Eronga nis batan bo’lgan munosabatini aniqlash ham yuklatilgan edi. Buxoro elchisidan avval Hindistonga ikki marta — hijriy 967 – 1559 -1560 va hijriy 972 – 1564 - 1565 yillari Eron dan elchilar kelgan edi. Birinchi Eron 21 R a m e s h C h a n d r a V a r m a . Akbar and Abdullakhan, «Islamic culture», vol. XXI, № 4, Octo ber, 1937 , p. 381 29 elchiligiga shoh Tahmaspning (1524 - 1576) qarindoshi Sayyidbek binni Ma’sumbek boshchilik qilib, u Hindistonga Humoyun podshoning vafoti munosabati bilan ta’ziya bildirish va Akbarning taxtga o’tirganini tabriklash uchun yuborilgan edi. Elchi o’zi bilan birga arab, iroq va turk otlari, turli matolar hamda Eronning nozik buyumlaridan tuhfa va hadyalar keltiradi. Akbarshoh esa Qandahordan voz kechishni, shu bilan birga, Eron bilan aloqaning keskinlashishini ham istamasdi; chunki Eron shoh Tahmasp davrida ancha kuchli davlat ga aylangan edi. Shuning uchun Akbarshoh Eronga nisbatan vaq tincha «indamaslik» siyosatini qo’llaydi. Ayni vaqtda bu siyosat Buxoro xonligiga nisbatan ham qo’llandi. Abulfazlning aytishicha, bu davrda Akbarshoh davlati ichki urushlar, ya’ni imperiyaga bo’ysunmagan o’lkalarga qarshi kurash bilan band edi, shuning uchun tashqi siyosatga u qadar e’tibor bera olmagan. Abulfazlning aytishicha, Abdullaxon II nomiga maktub yozilib, Buxoro elchisi orqali yuborilgan. Bu dalil ham Boburiy lar imperiyasining Buxoro xonligiga nisbatan dushmanlik ruhida bo’lgan, degan mulohazani rad etadi. Eron ni bo’lib olish masalasiga kelganda - ehtimol, bu y erda Varmaning mulohazasi to’g’ridir. Chunki, Abdullaxon II o’z maktubida Buxoro xonligi bilan Turkiya o’rtasida do’stlik o’rnatilganligini xabar qiladi. Bu do’stlik, albatta, shia mazhabidagi «kofir» Eronliklarga qarshi kurash asosida tashkil topganini ta’kidlab, Abdullaxon II, ehtimol, Akbarshohni ham diniy asosda bir ittifoqqa birlashishga chaqiradi. Akbarshoh davlatining Eronga nisbatan tutgan siyosati hali ravshan bo’lmagani uchun bu taklifga ham ochiq javob berilmagan va bu masala qattiq sir tutilgan. Navbatdagi ikkinchi elchilik ham Abdullaxon II tomonidan yuboriladi. Bu safar Abdurahim boshchiligidagi Buxoro elchiligi Hindistonga to’g’ridan-to’g’ri «Eronni bo’lish» taklifi bilan keladi (1577). Abdullaxon II Boburiylar imperiyasi bilan Buxoro xonligi bir xil sunniy mazhabdagi davlatlar ekan, shunga asosan, ular bir ittifoqda bo’lib Eronlik shialarga qarshi kurashishlari - Eronning Iroq, Xuroson 30 va Fors viloyatlarini Buxoro va Hindiston o’rtasida bo’lib olishlari lozim, deb uqtiradi. Abdurahim elchiligi Hindistonda hurmat va ehtirom bi lan yaxshi qabul qilinadi va Buxoroga qaytishida u bilan birga Abdullaxon II saroyiga sunniy mazhabidagi Mirza Po’lat boshchiligida hind elchiligi yuboriladi. Hind elchiligi Movarounnahrga hijriy 986 - 1579 yili keladi. Bu vaqtda Samar qand hokimi Abulxayr Abdullaxon II ga bo’ysunishdan bosh tortib, unga qarshi kurashish uchun atrof viloyatlardan kuch to’plamoqda va shuning uchun Abdullaxon II shoshilinch ravishda Samarqand tomon otlangan edi. H i nd elchisi Akbarning Abdullaxon II nomiga yozilgan maktubi n i olib kelgan edi. Hofiz Tanish Buxoriyning aytishi cha, maktubda birlik va hamjihatlik to’g’risida so’zlangan va (go’yoki) Akbarshoh Abdullaxon II amriga bo’ysunishga tayyor ekanligini bildirgan. Akbarshoh Abdullaxon II ga katta sovg’alar yuborgan. Akbarshohning tarixchisi Abulfazl Allomiy esa maktubda Akbarning «Eronni bo’lish»ga rozi bo’lmaganligini va Eron ham Muhammad payg’ambar xonadoniga mansub davlatlardan bo’lgani uchun unga yaxshi munosabatda bo’lish zarurligi ta’kidlanganini bayon qiladi. Akbarshoh Eronni bo’lib olishga rozi emasligini bildirgan bo’lsa ham, Abdullaxon II ning Eronga yurish qilish niyatini qat’iy ravishda qoralamadi. Bu bilan birinchidan, Akbarshoh Buxoro xonligi bilan aloqani bo’shashtirishni istamagan. Chunki bu vaqtda Buxoro xoni Balxni butkul bo’ysundirib, Badaxshonga ham xavf solmoqda edi. Boburiylar imperiyasiga, garchi Gujarot (1573), Bangol (1574—1576) kabi viloyatlar va Rajputandagi bir qancha rojaliklar qo’shib olingan bo’lsa ham, hali Tata, Mekron, Siston va boshqa ko’pgina o’lkalar Akbarshoh hokimiyatiga bo’ysunmagan bo’lib, Qobulga ham ishonch kam edi. 22 Ikkinchidan, Eron shohi Tahmaspning vafotidan so’ng (1576) Eronda ichki feodal tartibsizliklar kuchayib ketadi. Natijada Abdullaxon II uchun Xurosonni, Akbarshoh uchun Qandahorni Erondan tortib olishga qulay sharoit vujudga kelgan 22 Азимджанова С, Государство Бабура в Кабуле и в Индии, М., 1977. 31 edi. Lekin Akbarshoh ichki kurashlar bilan band bo’lib, Eron ga qarshi kurashga tayyor emas edi. Shuning uchun Akbarshoh Abdullaxonning Eronga nisbatan tajovuzkor harakatini kuchsizlantirishga urinsa ham (chunki Akbarshoh Eron yerlarining Buxoro xonligi tomonidan bosib olinishini istamas edi, al batta), uning Eronga qarshi urush qilishiga qat’iyan qarshi chiqmaydi. Elchilik vazifasining sunniy mazhabi tarafdori Mirza Po’lat zimmasiga yuklatilishi ham bejiz emas edi. Mirza Po’lat elchiligiga ikkinchi bir muhim vazifa — Buxoro xonining Badaxshonga bo’lgan munosabatini aniqlash va iloji bo’lsa, Badaxshonga nisbatan tug’ilgan xavfning oldini olish vazifasi ham topshirilgan edi. Badaxshon masalasiga keladigan bo’lsak, Saltanat Akbarshoh qo’liga o’tganda Badaxshonda Mirza Sulaymon hokim edi. Mirza Sulaymon Akbarshoh davlatini kuchsiz fahmlab hijriy 974 - 1567 yili Qobulga hujum qiladi, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. So’ng to’satdan Balxga hujum qiladi. Balx hokimi Pirmuhammad Buxoro xonligining yordami bilan Mirza Sulaymonni Balxdan quvib chiqaradi, bu kurashda Mirza Sulaymonning o’g’li Ibrohim Mirza halok bo’ladi 23 . Abdullaxon II ning askarlari Hisorni qamal qilgan vaqtda (982 - 1574) hisorliklarning iltimosiga ko’ra, Mirza Sulaymon ularga yordamga keladi. Ammo shu vaqtda Badaxshonda Mirza Sulaymonga qarshi uning amaldorlaridan biri - Muhammadquli isyon ko’taradi. Marhum Ibrohim Mirzaning beva xotini Badaxshon hokimiyatini o’g’li Shohrux Mir za qo’liga olib berish maqsadida bu qo’zg’olonga qo’shiladi. Jangda Shohrux Mirza g’olib chiqadi, Mirza Sulaymon esa yordam so’rab avval Qobulga, so’ng Akbarshoh huzuriga boradi 24 . Abdullaxon II Hisorni qo’lga kiritib (1578) Badaxshonni zabt etishga tayyorgarlik ko’radi. Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, bundan xabar topgan Shohrux Mirza Abdullaxon II saroyiga elchi yuborib, Buxoro xoniga 23 Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Т., Шар қ, 2000. Б.207 24 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 382-бет. 32 bo’ysunganini ma’lum qiladi. Shundan so’ng Abdullaxon II Badaxshon tomon yuboril g an askarlarga qaytish uchun buyruq bergan 25 . Akbar o’z huzuriga kelgan Mirza Sulaymonni yaxshi qabul qilib, unga Badaxshonni qaytarib berishni va’da qiladi. Ko’p o’tmay, Akbarshoh saroyiga Mirza Shohruxning vakillari ham keladi. Shunisi qiziqki, Akbarshoh Shohrux Mirza vakillarini ham tantanali ravishda qabul qilib, Shohrux Mirzani Badaxshon hokimi deb taniydi va unga yordam berajagini aytadi 26 . Akbarshoh shunday qilishga majbur edi. Chunki Badaxshon Shohrux Mirza qo’lida bo’lib, agar Akbarshoh uni qo’llab-quvvatlamasa, u Abdullaxon II tomoniga o’tib ketishi mumkin edi. Bu voqeadan so’ng aldanganini sezgan Mirza Su laymon Makka tomon yo’l oladi va u yerda besh yil turib, qaytishda Eron shohi Ismoil II huzurida bo’ladi. Eron shohi Badaxshonni qaytarib olishda Mirza Sulaymonga yordam qili sh ga va’da beradi. Hind tarixchisi R. C h . Varma yozadiki, bunday a hvolning oldini olish uchun S h ohrux Mirza bobosi bilan yarashgan va ular o’rtasida shartnoma tuzilgan 27 . Hofiz Tanishning bergan ma’lumotiga ko’ra, Shohrux Mirza va Mir za Sulaymon o’rtasida to’qnashuv bo’lib, bunda Qobul hokimi Muhammad Mirza Hakim (Mirza Sulaymonning kuyovi) yordami bilan Mirza Sulaymon g’olib chiqqan. So’ngra har ikki hokim — Mirza Hakim va Mirza Sulaymonlar Abdullaxon II huzuriga elchi yuborganlar. Mirza Sulaymon elchi qilib Mehr Ali Ko’kaldoshni va Mirza Hakim esa Mavlono Nuriddin Muhammad qozini yuborganlar. Elchilar sovg’a-salomlar bilan birga maktub ham keltirganlar va bu maktublarda, Hofiz Tanishning yozishicha, har ikki hokim o’zlarining Buxoro xoniga bo’ysunganliklarini bildirganlar. Elchilarga Abdulxon II hurmat ko’rsatib, ularni «faxriy to’n»lar bilan mukofotlagan va Mirza Sulaymon nomiga yozilgan nomada uni Buxoroga kelishga taklif ham qilgan. 28 25 Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.207-208 26 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 382-бет. 27 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 383-бет. 28 Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.208 33 «Mirotul olam» asaridagi ma’lumotlarga qaraganda, 992 – 1584 - yili Shohrux Mirza o’z bobosidan mag’lubiyatga uchrab, Akbarshoh saroyiga keladi, Mirza Sulaymon bu kurashda Abdullaxon II dan yordam olgan 29 . 1584-yili Abdullaxon II Balx hokimligini o’g’li Abdulmo’minga topshirish bahonasida shu shaharga keladi. Abdullaxon II ning rejasini sezgan Shohrux Mirza Balxga o’z elchisi Shoh Hasanni yuboradi. Lekin Abdullaxon II elchini qabul qilmaydi va elchiga kinoya bilan tez kunda Badaxshonda so’zlashuvini aytadi. Shundan so’ng, ko’p vaqt o’tmay Badaxshon Buxoro xonligiga qo’shib olinadi. Bobo va nevaralar oldinma-keyin Akbarshoh huzuriga qarab yo’l oladilar. Badaxshondagi janglarda S h ohrux Mirzaning o’g’li Muhammad Zamon Mirza buxoroliklarga asir tushadi. Badaxshonning zabt qilinishi Qobul hokimi Mirza Ha kimni ham cho’chitib qo’yadi va u Akbardan yordam so’rab, o’z vaki lini uning huzuriga yuboradi. Lekin, oradan ko’p vaqt o’tmay, Mirza Hakim vafot etadi (1585), shundan so’ng Qobul, Zobulistonda tartibsizliklar kuchayadi. Bu voqealarda Abdullaxon II ham qisman ishtirok etgan edi. Feridun nomli shaxs marhum Mirza Hakimning o’g’illari Afrosiyob Mirza (14 yashar) va Kaykabod (11 yashar)larni o’zbeklar tomoniga qochib ketishga da’vat qiladi. Agar Feridunning bu rejasi amalga oshsa, Abulfazl Allomiyning yozishicha, Abdullaxon II Qobulga ham da’vogar bo’lishi mumkin edi 30 . Akbarshoh Qobuldagi tartibsizliklarning oldini olish uchun jadal harakat qilib, lashkarboshi Man Singxga tezlik bi lan Qobulni ishg’ol qilishga farmon beradi va Qobul qaytadan imperiyaga qo’shib olinadi. Bu davrda Akbarshoh davlatini qattiq tashvishga solgan voqea - tarixda «ravshaniylar xarakati» nomi bilan shuhrat topgan afg’on qabilalarining ozodlik uchun olib borayotgan qo’zg’olonlari bo’lgan edi. Afg’on qabilalariga qarshi 29 Бахтовархон, Миротул олам, Б.187 30 Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., 1997, “Шарқ”. б.26 34 kurashni yaxshi uyushtirish maqsadida Akbarshoh o’z saroy ahllari bilan birga 1586-yil 4-yanvarda Attekka (Atokka) keladi. Boburiylar imperiyasining qo’shinlari Qobulni ishg’ol qilgach, Feri dun qo’lga tushadi va Man Singx Feridunni Akbarshoh huzuriga keltiradi. Taftish natijasida Feridunning sotqinligi aniqlangach, «gunohlarini yuvib kelishi uchun» u Makkaga surgun qilinadi . Buxoro elchiligiga Abdullaxon II saroyidagi e’tiborli kishilardan Mir Quraysh boshchilik qiladi. Elchilar o’zlari bilan zotli ot va tuyalar, ov qushlari, a’lo navli mo’yna va boshqa nafis matolardan iborat «tuhfa va hadyalar» olib keladilar hamda Jayyib ismli kabutarboz orqali esa Movarounnahrning turli nav kabutarlaridan jo’natilgan edi. Abulfazlning aytishicha, Xaybar yo’lagining kengaytirilishi, Hind daryosiga ko’prik solinishi, Man Singxning Qobuldagi g’alabasi va Akbarning o’z qarorgohini At tekka ko’chirgani Abdullaxon II ni cho’chitgan va Abdullaxon II Akbarshoh Balxga hujum qilishi mumkin, degan xayolda bu xavfning oldini olish uchun Hindistonga elchilar yuborgan. R. Ch. Varmaning fikricha, Akbarshoh hokimiyatining Qobulda mustahkam o’rnatilishi Abdullaxon II ni Eronga nisbatan tutgan siyosatida Akbarshoh xohishi bilan hisoblashishga majbur qilgan 31 . «Abdullanoma»da Abdullaxon II ning Akbarshoh nomiga yozgan va Mir Quraysh orqali yuborgan maktubining qisqacha mazmuni keltiriladi. Maktubda Abdullaxon II «Haj» (Makka va Madina)ga boradigan yo’lda joylashgan Badaxshon o’lkasi kofir qizilboshlar qo’lida ekanligi va shu tufayli bu o’lkada doimiy g’alayonlar bo’layotganligi haqida gapirib, kelgusi yil bahorda katta qo’shin bilan bu viloyatni «kofirlar» qo’lidan tortib olish niyatida ekanini bayon qiladi. Shuningdek, Abdullaxon II Akbarga «kofir»larga hech qanday yordam ko’rsatmaslikni va agar «kofir»lar o’zbeklar bilan bo’lgan kurashda tor-mor 31 Р. Ч. Ва рм а, Акбар ва Абдуллахон, 384—385-бетлар 35 keltirilib, uning huzuriga borsalar, ularga boshpana berishgina emas, balki Hindistondan haydab chiqarishlari lozim deb, uqtiradi 32 . Nihoyat, Akbarshoh elchilarni o’z saltanatining 32 yillik tantanasi kuni - 25 rabbial avval 994/1586-yilining 14-martida qabul qiladi. Mir Quraysh elchiligi qabul qilingandan bir oy o’tgach, Akbarshoh Attokdan (bu yerda shoh 3 oydan ko’proq turadi) Lohurga keladi. Abulfazlning yozishiga ko’ra, Akbarshoh o’z qarorgohini o’zbek elchisining iltimosi bilan Buxoro chegarasidan uzoqda joylashgan Lohurga ko’chirgan. Ammo shoh yana Panjob viloyatida qolgan edi. Sababi shuki, agar Turon hokimi do’stlikka xiyonat qilgudek bo’lsa, zafarli qo’shin tezda Lohurdan Turon tomon harakat qilishi kerak edi 33 . Abulfazlning mulohazalariga tanqidiy qaramoq kerak, chunki u ko’p masalalarni Akbarni ulug’lash yo’lida noto’g’ri talqin etgan. Akbarshoh vaziyat taqozosi bilan Lohurga ketadi va u yerda afg’onlar va belujlarga qarshi hamda Tata va Seiston viloyatlarini imperiyaga qo’shib olish uchun bo’lgan kurashga rahbarlik qiladi. Badaxshonni bosib olgan Abdullaxon II endi Hirotga yurish qilish niyatida edi. Ammo uning rejasini qozoqlar qo’zg’oloni buzib yuboradi. Qozoqlar qo’zg’olonini tezda bostirish maqsadida Termizda Abdullaxon II va jo’ybariy shayxlar boshlig’i Xo’ja Kalon (Xo’ja Islomning o’g’li) boshchiligida kengash o’tkaziladi 34 . Abdullaxon II Eron tomon hujum qilib, uning y erlarining bir qismini bosib olishga oshiqar edi, chunki Erondagi siyosiy vaziyat Abdullaxon II maqsadlarining am alga oshishi uchun qulaylik tug’dirar edi. Ammo, Badax sh onning bosib olinishi Buxoroning Akbarshoh davlati bilan bo’ lgan munosabatlarining keskinlashishiga olib kelishi m umkin edi. Demak, Eron ga yurish qilishdan avval Akbarshoh da vlatining Buxoroga bo’lgan munosabatini aniqlash lozim edi . Shuning uchun qozoqlar qo’zg’oloni bostirilishi bilanoq Abdullaxon II Samarqanddan Hindistonga elchi jo’natadi va Buxoroga qaytadi. Mir Quraysh elchiligi oldida 32 Ҳофиз Таниш Бухорий, Абдулланома, б.157 33 Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Б. 279 34 Ҳ офиз Таниш Бухорий, Абдулланома, Б.178 36 mas’uliyatli vazifalar turar edi. Bu elchilik Badaxshonning Buxoroga qo’shib olinishi sabablarini tushuntirishi, sodir bo’lgan voqeaga Akbarshoh davlatini ko’ndirgan holda, Buxoro — Hindiston munosabatlarini yaxshilashga va Buxoro xonligining Eronga nisbatan harakatlarida Hindistonning betaraf bo’lishiga erishishi kerak edi. R.Ch.Varmaning yozishicha, Mir Quraysh elchiligi «Eronni bo’lish» masalasi yuzasidan ham muzokaralar olib borgan va bu haqda tomonlar umumiy bir fikrga kelgan 35 . R. Ch. Varma o’z mulohazasining isboti sifatida quyidagi uchta ma’lumotni keltiradi: a) Akbarning Badaxshonning o’zbeklar tomonidan bosib olinganligiga sukut alomati bilan rozi bo’lgani; b) Abdulmo’minning Turkiya sultoni Murod III ga maktubi; maktubda “Hindiston podshohi ham bu oliy dargohga o’zining eng buyuk kishilaridan biri Hakim Humomni tortiqlar, hadyalar va do’stona maktub bilan yubordi va ittifoq tuzdi” deb ko’rsatiladi; d) Imomqulixonning (1611-1680) Jahongirshohga (1605-1627) yozgan maktubi, maktubda marhum Abdullaxon va Akbar zamonida Buxoro bilan Hindiston o’rtasida Eronga qarshi ittifoq tuzilgan, deb aytiladi. Bu yerda shuni qayd qilib o’tish lozimki, Mir Quraysh elchiligi bilan birga Buxorodan Akbarshoh saroyiga Nazarbiy elchiligi ham yuboriladi. Mir Quraysh Boburiylar imperiyasi bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega bo’lgan Buxoro davlatining rasmiy elchisi bo’lsa, Nazarbiy otasi Iskandarxon vafotidan so’ng (1583) xonlik taxtiga o’tirgan Abdullaxon II ning saltanat egasi bo’lgani haqida xabar qiluvchi va uning nomidan Akbarni tabriklovchi maxsus vakili edi. «Tarixi Akbarshohiy»dagi ma’lumotga ko’ra, Akbarshoh Nazarbiyni (va uning o’g’illari — Shodibiy, Boqibiy va Qurbonbiylarni) Mir Qurayshdan ancha avval qabul qilgan va ularga iltifotlar ko’rsatgan. 35 Р. Ч. Варма, Акбар ва Абдуллахон, 385—386-бетлар. 37 Akbarshoh nomiga bitilib, Mir Quraysh elchiligi orqali yuborilgan nomaning qisqacha mazmuni «Abdullanoma»da hikoya qilingani haqida yuqorida so’zlagan edik. Bu maktubning asl nusxasini topa olmaganligimiz sababli, bu haqda mufassal fikr yuritolmaymiz. Ammo, tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, O’zbekiston respublikasi FA Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan 289- raqamli qo’lyozmadagi maktublarning biri Abdullaxon II ning Akbarshoh nomiga bitilgan va Nazarbiy orqali berib yuborilgan maktubi bo’lib chiqdi. Bu hujjat «Hazrat xalafatpanoh (Abdullaxon II) ning Muhammad Nazarbiy dodxoh elchiligi yuzasidan Hinddiston podshohiga yozgan maktubi» deb nomlangan. Maktub Buxoro xonligining Akbarshoh davlatiga nisbatan tutgan siyosatini va Mir Quraysh elchiligining maqsad va vazifalarini aniqlashda katta rol o’ynaydi. Chunki fikrimizcha, Mir Quraysh orqali ham shu xil mazmunda bitilgan maktub berib yuborilgan bo’lishi ehtimol. Nazarbiy keltirgan maktubda Buxoro xoni Akbarshoh shaxsiyatini uzundan- uzoq ta’rif qilgach, Buxoro «xalqi oldida orom va osoyish eshigi kushoyish» bo’lgani, «to’qson ikki o’zbekiya firqasining bir qancha ming el va ulusi... itoat va farmonbardorlik halqasini jon quloqlariga osib tamoman tobe» bo’lganliklari, qozoq, qoraqalpoq va qirg’iz qabila lari yordami bilan qalmoqlarning bo’ysundirilgani haqida, Buxoro va Hindistonda hokimlik qilgan sobiq hoqonlar o’rtasidagi birlik va hamjihatlik to’g’risida bayon qilinib, so’ng Eron masalasiga o’tiladi. Maktubda ko’rsatilishicha, bu voqealardan avval hajga boruvchilarga hujum qilib, ularni o’ldirgan va mollarini talon-toroj qilayotgan shia-Eronliklarga Nazarbiy dodxoh boshchiligida elchi yuboril gan, ularga nasihatomuz so’zlar aytilgan, lekin Eronliklar bu nasihatlarga ham quloq solmay, o’z bosqinchilik ishlarini davom ettiraverganlar. Shundan so’ng Buxoro xoni (Abdullaxon II) Xorazm viloyatining volisiga, Mashhad, Astrobod va Nishopurga borib, ketma- ket hujum va talon-torojlar qilib, u tabiatan yomon xulqlilar fig’onini (ko’kka) chiqarsin» deb, ham mang’itiya va turkmanlarga Eronliklarga qarshi Marv tomondan hujum qilishga buyruq bergan. 38 So’ng maktubda yozilishicha, saroy ahllaridan bir qanchasi Abdullaxon II ga Boburiylar imperiyasiga elchi yuborishni maslahat berganlar. Bundan kuzatilgan maqsad shuki, boburiylar imperatori ham «porloq shariatni mustahkamlash va baxtiyor millatning kuchayishi uchun barcha tog’dek basavlat mujohidlari va jangovar, muzaffar muborizlari bilan u tarafdan (Hindistondan) yo’ldan ozgan toifa ustiga otlansalar, toki shon-shuhrat konining har ikki gavhari (Abdullaxon II va Akbarshoh) o’zaro bir-birlariga yordam va madad berib, u toifani oyog’idan qulatsalar va ular diyorini (shunday) islomobod qilsalarki... «Nazarbiy elchiligi shu maqsad yuzasidan hamda osmondek baland taxtga baxtiyorlik bilan o’tirishlarini tabriklash uchun...» tayin etilgan. Maktub oxirida Hindistondan ham elchilar yuborilishi va shu asosda do’stlikni mustahkamlash zarurligi uqtirib o’tiladi. 36 Mir Quraysh elchiligi, o’ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli ravishda bajarib, 1586-yil 2-dekabrda (12-ramazon 994-yili) Akbarshoh davlatining Buxoroga tayin qilgan elchilari bilan birgalikda yo’lga chiqadi. Hind chlchilariga Hakim Humom boshchilik qilar edi. Hakim Humom Boburiylar imperiyasining Buxoro xonligiga yuborgan rasmiy elchisi va Mir Sadr Jahon Mufti esa Abdullaxon II ning otasi Iskandarxonning vafoti munosabati bilan ta’ziya bildirish uchun Akbar tomonidan yuborilgan, uning shaxsiy vakili edi. Hind elchilari o’zlari bilan birga Ak barning Abdullaxon II nomiga bitilgan maktubini keltiradilar. Elchi Mir Qurayshga berilgan turli nafis mollar va buyumlardan tashqari, hind shohi Abdullaxon II va uning o’g’li Abdulmo’min sultonlar uchun xazinachi Muhammad Ali orqali maxsus sovg’a va hadyalar berib yuboradi. Bu «sov g’a - hadyalar»ning qimmati bir yarim lakni yoki uch ming y etti yuz iroq tumanini tashkil qilgan. Abdullaxon II Mir Quraysh elchiligining qaytayotganini va u bilan birga hind elchilari kelayotgani haqidagi xushxabarni eshitgach, darhol Qobul hokimiga odamlar yuborib undan hind elchilarini uzoq tutib turmaslikni iltimos qiladi va maxsus kishi orqali Mir Qurayshning tez yetib kelishi tayinlanadi. 36 Низомиддинов И.Ғ - Х VI -Х VIII асрларда Ў рта Осиё - Ҳ индистон муносабатлари., Т., "Фан" , 1966 39 1587 -yilning may oyida Chahorbog’da (Andxoy) Hirot masalasi bo’yicha Abdullaxon II katta kengash o’tkazadi; Shahrisabz, Samarqand, Balx, Dehnov, Hisor va boshqa viloyatlardan minglab qo’shin keltiriladi. Hirot hokimi Aliqulixonning Buxoroga vassal bo’lish haqidagi iltimosi ham rad etiladi. Oradan ko’p o’tmay, Hirot qal’asi qo’lga kiritiladi va Abdullaxon II o’z qarorgohini Sulton Husayn Mirza madrasasiga ko’chiradi. 1587-yilning avgustida Mir Quraysh Abdullaxon II huzu riga keladi va u hind elchilari ot va tuyalar yetishmasligi sababli orqada qolib ketdilar, deb xabar qiladi; Abdullaxon darhol hind elchilarini ot va tuyalar bilan ta’minlashga buyruq beradi. Mir Qurayshni esa hind elchilariga hamroh bo’lib kelish uchun Andxoyga q aytarib yuboradi. Elchilar Hirotga yaqinlashganda ularni Qozi Hoji Muhammad, Mirza Haydar Muhammad Munshi va ko’p a’yon hamda shig’ovullar tantanali ravishda kutib oladilar. Ertasi kuni Sulton Husayn Mirza madrasasida katta bazm uyushtiriladi. Hofiz Tanish Buxoriy bu haqda shunday hikoya qiladi: «Abdullaxon II uchun taxt o’rnatilib, uning atrofiga amallariga qarab noiblar, amir va lashkarboshilar joylashdilar. Tillado’z to’nlar kiygan va marvaridlar qadalib ziynatlangan xanjarlar taqqan maxsus kishilar xizmatda edilar. Saroy hojiblarining quloqlari xon farmoyishiga qaratilgan edi. Majlis boshlanishi bilan Hakim Humom, Sadr Jahon va elchilikning boshqa kishilari bazmga taklif etiladilar, hind elchilariga ularning shohlari elchilarni qay tartibda qabul qilsa, shu qonun-qoidaga asosan murojaat qilishlariga ruxsat berildi. Hind elchisi Hakim Humom hayajonga to’lgan holda 27 marotaba salom berdi. Salom shundan iborat ediki, qo’l kaftlarini yerga tekkizib, so’ng balandga ko’taradi va oldinga qadam tashlab boshini quyi soladi. Oliy joy (taxt) ga yaqinlashganda elchi tizzasida turib xon qo’lini o’padi va o’zi bilan keltirgan nomani uzatadi. Nomaning mazmuni shundan iborat edi-ki, deb ko’rsatadi Hofiz Tanish Buxoriy, - muhabbat va do’stlik haqida so’zlanib, umumiy dushman (Eron)dan saqlanish uchun birgalikda harakat qilish taklif eti ladi». 40 Ertasi kun elchilar Sulton Abdulmo’min huzurida bo’lib, unga ham hadya — tortiqlar beradilar. Shundan keyin, Ab du llaxonning farmoniga ko’ra, hind elchilari har kuni am aldor - a’yonlar bazmlariga taklif etiladilar, ularga sovg’a-salomlar in’om qiladilar. Nihoyat, zulqa’da (noyabr) oyining oxirlarida hind elchilari (Hirot butunlay zabt etilganga qadar) Mir Quraysh hamrohligida Buxoroga yuboriladi va bosh qozi Nuriddin Muhammadga elchilarni yaxshi joylashtirish va ular haqida g’amxo’rlik qilish topshiri ladi. 37 «Makotiboti Allomiy» («Allomiy maktublari»)da Hakim Humom elchiligining yuborilishiga oid Akbarshoh nomidan Abdullaxonga bitilgan ikkita maktub keltirilgan. Mak t ublar mazmuni, asosan, bir xil bo’lib, ular yozilishi ji hatdan bir- biridan farq qiladi. Maktublarning qisqacha mazmuni quyidagicha: Abdullaxon II shaxsiyatining maqtovidan so’ng, Akbarshoh o’zining 30 yildan ortiq Hindistonda shoh bo’lib turgani va bu vaqt ichida ko’pdan-ko’p o’lka va viloyatlarni zabt etganini aytadi. So’ng, uzoq vaqt Movaro u nnahrdan elchilar kelmaganini eslatib o’tgach, Akbarni dinsizlikda ayblagan va bu haqda Abdullaxon II ga turli-tuman bo’hton so’zlar yetkazgan shaxslarni qoralaydi. (Akbarshoh xudo va payg’ambarlar ham bo’htondan holi emasliklarini uqtirib, o’zini haqiqiy musulmon qilib ko’rsatishga harakat qiladi. Maktub mazmuniga ko’ra, Akbarshoh farang (por tugaliyalik)larga qarshi kurashga otlangan vaqtda Eronda ahvol keskinlashib qolganligi to’g’risida xabar kelgan. Eron shohiga qarshi amir va o’lka hokimlari bosh ko’tar ganlar. Erondagi bu ichki ziddiyatlardan Rum (Turkiya) sultoni foydalanib, Eronning bir qancha joylarini bosib olgan. Maktubda aytilishicha, Eron shohi Akbardan yorda m so’ rab Aliquli Hamadoniyni Hindistonga yuborgan. Shu sababli Akbarshoh o’g’illaridan biri (Shahzoda Murod)ni katt qo’shin bilan Eron Iroqi tomon jo’natish, o’zi esa Xuroson tomon yo’l olmoqchi bo’lgani, agar Abdullaxon II ham Xurosonga yetib kelsa, Akbarshoh Abdullaxon II bilan uchrashib ko’p masalalarni, shu jumladan, Eronga yordam ko’rsatish masalasini ham hal qilib olishlari mumkinligi maktubda qayd qilinadi. Shuningdek, 37 Р у с т а м о в У. А. , К истории изучения экономических, политических и культурных связей между народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956. 41 Akbarshoh Abdullaxon II dan Shohrux Mirzaning gunohidan o’tishni so’raydi. Rasmiy elchi sifatida Hakim Humom va Iskandarxon vafoti yuzasidan ta’ziya bildirish uchun Sadr Jahon yuborildi, deb yoziladi. Hakim Humom Akbarshoh davlatining eng ishonchli kishilaridan ekanligi alohida ta’kidlangan; tuhfa va hadyalar Muhammad Ali orqali jo’natildi, deb maktubga xotima berilgan. I.Nizomiddinov Hakim Humom elchiligi va Akbarning Abdullaxon II nomiga yozilgan maktubi to’g’risida fikr yuritib, Akbarshoh Abdullaxon II ga o’zini qudratli shoh qilib ko’rsatmoqchi bo’lgan, deydi. Shia mazhabidagi Hakim Humomni elchilikka boshliq qilib tayinlash bilan, Akbarshoh Abdullaxon II ustidan kulgan. Ak barning maktubi haqiqatan ham ko’p ma’noli bo’lib, undagi qa rama-qarshi fikrlar Boburiylar imperiyasidagi ichki ziddiyatlar va Abdullaxon II siyosatining tajovuzkor ruhidan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, Akbarshoh o’z maktubida, garchi Eronliklar sunnat va jamoat yo’lidan toygan bo’lsalar ham, ular payg’ambar xonadonidan ekanliklarini eslatib, ularga bunday og’ir vaqtda yordam qo’lini cho’zish har ikki podsholikning vazifasidir, deb uqtiradi. Umuman, maktub mazmuni Abdullaxon II ning siyosatiga, ya’ni Xurosonni zabt etishga zid emas edi; Abdullaxon II Hirotni butunlay bosib olishga astoydil kirishadi va to’qqiz oy qamaldan so’ng Hirot zabt etiladi va Hirot hokimligi Amir Qulbobo (Ko’kaldosh)ga topshiriladi; Abdulmo’min boshliq qo’shinlar esa Mashhad ustiga yurishga tayyorlanadilar. Kashmir bo’ysundirilgandan so’ng, Akbarshoh o’z a’yonlari bi lan bu o’lkaga sayohat qiladi va 12-zulqa’da (13-sentyabr’) 997 (1589) yili Qobulga keladi. Bu yerda Buxorodan qaytayotgan Hakim Humom elchiligini qabul qiladi. Hakim Humom Akbarga Hirot va Xurosonni tasarruf etgani uchun Abdullaxon II undan minnatdor ekanini hamda Akbarshoh huzuriga yaqin orada Sadr Jahon bilan birgalikda Buxoro elchisi Ahmad Ali Otaliq kelajagini bildiradi. Ko’p vaqt o’tmay, Ahmad Ali Otaliq ham Qobulga yetib keladi va Akbarshoh iltifotiga sazovor 42 bo’ladi. So’ng Akbarshoh Qobul hokimligini Qosimxonga topshirib , Lohurga qaytib keladi. 38 Oradan ko’p yil o’tgach, Qorateginda Shohrux Mirzaning farzandi Muhammad Zamon nomi bilan bir shax s paydo b o’ ladi. Uning atrofiga turli qishloqlardan qurolli guruhlar yig’ila boshlaydi v a «Muhammad Zamon» tez orada Ko’lob va boshqa yerlarni qo’lga kiritadi, janglarning birida hatto Abdulmo’minni asir olish ehtimoli ham yuz bergan edi. Lekin o’z xohishi bilan kelib qo’shilgan qurolli kuchlar o’z boshliqlariniig qalbaki shaxs ekanligini sezgach, tarqalib ketadilar. So’ng Muhammad Zamon o’zbeklardan yengilib, Qobulga qochadi va payt poylab Qobul hokimi Qosimxonni o’ldiradi. Qosimxonning o’g’li esa Muhammad Zamonni o’ldiradi. Shunday qilib, Abulfazl Muhammad Za monni Akbarshoh davlati bilan aloqasiz shaxs deb hisoblaydi. R. Ch. Varmaning ma’lumotiga ko’ra, Muhammad Zamon o’z vakilini yuborib Akbardan yordam so’ragan; Akbarshoh esa o’zbeklar bilan yaxshi munosabatda ekanligini aytib, bu iltimosni rad qilgan va uning kim ekanligini bilish niyatida uni saroyga taklif qilgan. F.A.Noer Akbarshoh «Muhammad Zamon»ga yordam berishdan voz kechgan bo’lsa-da, uning harakatlarini ma’qullagan, deydi. Badavoniy ham «Muhammad Zamon» Shohrux Mirzaning o’g’li emasligini aytadi. Ammo u Ko’histonni qo’lga kiritgan «Muhammad Zamon»ga Lohurdan ahadiylar orqali 200 ashrafiy mablag’, ko’p miqdorda o’q yoy va to’plar yuborganini xabar qiladi. Faqat «Mirotul olam» asarining muallifi Muhammad Zamonni S h ohruxning o’g’li deb ataydi. «Muhammad Zamon» Shohrux Mirzaning o’g’li yoki o’g’li emasligi va shuningdek, uning Akbarshoh tomonidan yuborilgani haqida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Lekin shunisi aniq-ki, Akbarshoh «Muhammad Zamon»ga yordam ko’rsatgan, ammo bu yordam yetarli darajada bo’lmagan; chunki Akbar, birinchidan, Abdullaxonning Badaxshondagi hokimiyatini kuchsizlantirishga uringan; ikkinchidan, Abdullaxon II davlati bilan yaxshi munosabatda bo’lgani 38 Н и з о м и д д и н о в Н. , Ў рта Оси ё нинг чет эл Шар қ и билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961 . Б.38 43 uchun bu ishda ochiq - oydin va astoydil harakat qilolmagan. Buning ustiga Ahmad Ali Otali q elchi ligining qaytishiga uzoq vaqtgacha ruxsat etilma y di. Hali Ahmad Otaliq elchiligi Hindistonda turgan vaqtda Buxorodan Abdullaxon II ning Mavlono Husayniy boshchiligidagi yangi elchiligi keladi va u 9-noyabr (1590)da Akbarshoh huzurida bo’ladi. Abulfazl Mavlono Husayniy elchiligi haqida so’zlab, Buxoro xoni bu elchilikni Ahmad Ali Otaliqning uzoq vaqt Buxoroga qaytmaganligidan tashvishlanib va o’g’li Abdulmo’minning qilmishlari uchun uzr so’rab yuborgan, deb yozadi. Muhammad Zamon voqeasi va janglarning birida mag’lubiyatga uchrash Abdulmo’minni g’azablantiradi va u o’z nomidan Akbarshoh saroyiga elchilar yuborib, ular orqali Hindistonga qochib borgan badaxshonliklarni tutib berishni talab qiladi. Ba’zi mualliflar (masalan, «Akbarnoma»ga sharh yozgan Sayyid Muhammad Sodiq Ali) Abdulmo’min Akbarning qizini o’ziga xotinlikka so’ratgan, shuningdek, Hindistonga qarashli bir qancha yerlarga ham da’vo qilgan, deb ko’rsatadilar. Abulfazl Allomiy daftar (maktublar)iga sharh yozgan Mavlaviy Muhammad G’iyosiddin Abdulmo’min otasining roziligi bilan Akbarshoh oldiga shunday talablarni qo’ygan, Akbarshoh esa bu haqda o’z kishisi (josusi) orqali eshitib, Abdulmo’min elchisini Hind daryosiga cho’ktirib yuborishga buyurgan, deb izohlaydi. Mavlaviy Muhammad G’iyosiddinning fikri ,haqiqatga yaqinroq bo’lishi mumkin. Akbarning Buxoro xonligidagi voqealardan xabardor qilib turuvchi «o’z kishisi»ga ega ekanligi «Makotiboti Allomiy»da keltirilgan maktublardan birining mazmunidan ham ma’lum bo’ladi. Bu maktub Abdullaxon II amirlaridan birining nomiga yozilgan bo’lib, bunda Hakim Humomning vafot etganligi tufayli Akbarshoh mazkur amir bilan xat yozishib turishni ushbu maktub muallifiga (Abulfazlga) buyurgan va mazkur amirning imperator saroyida katta e’tiborga ega ekanligi va boshqalar haqida maxsus sirli iboralar bilan bayon qilingan. 44 Abulfazl Allomiy asarida Abdulmo’min yuborgan elchi Hind daryosidan o’tayotgan (28 -farvardin 999 )da , 17-aprel 159 1 -yilda suvga cho’kib ketadi, deb ko’rsatiladi. Aslida esa Abdullaxon II ni boshqa bir narsa tashvishlantirmoqda edi. Yosh va g’ayratli Eron shohi Abbos (1587— 1629) mamlakatdagi feodal kurashlarni shafqatsiz ravishda bostirib, kuchli markazlashgan davlatga asos solmoqda edi. Abbos o’zbeklar tomonidan zabt etilgan Hirot va Xurosonni qayta bosib olish harakatida edi. Bu ishda u hatto Hindistondan yordam so’rab, o’z elchisi Yo dgor Sulton Rumlu ni Akbarshoh huzuriga yuborgan edi . Ammo Akbarshoh Eron ga nisbatan «kuzatish», «payt poylash» siyosatini tutishda davom etardi. Bunga asosiy sabab i hali Qandahor masalasining uzil-kesil hal bo’lmaganligi edi. Shu sababli Eron elchisi Y o dgor Sulton Rumlu Hindistonda uzoq vaqt tutib turildi. Oradan bir qancha yil o’tgach, ya’ni 1595-yilda Qandahor Hindistonga qo’shib olinadi, bu quyidagicha amalga oshadi: Qandahor hokimi Sulton Husayn Mirza vafotidan so’ng undan 4 o’g’il (Muzaffar Husayn Mirza, Rustam Mirza, Abusaid Mirza va Sanjar Mirza) qolgan edi. Sulton Husayn Mirza davlati Qandahordan tashqari, Zomindovar, Garmsardan Sirxindgacha kengaygan edi. Shoh Abbos bu yerlarni uning o’g’illariga bo’lib beradi: Muzaffar Husayn Mirzani Qandahor hokimi, Rustam Mirzani Garmsar va Zomindovar hokimi qilib tayinlaydi. Davlat vakili qilib Hamzabek (ko’r Hamza)ni belgilaydi. Hamzabekning ig’vosi bilan Muzaffar Husayn Mirza Seistonni egallaydi. Rustam Mirza esa bu yerni qo’shib olish niyatida edi. Natijada, aka-ukalar orasida nizo chiqib, u katta to’qnashuvlarga olib keladi. Bu davrda o’zbeklar Farrohga tahdid solmoqda edilar. Farroh hokimi Rustam Mirzadan yordam so’raydi, Rustam Mirza esa paytni qulay hisoblab, Farrohni egallab oladi va Seistonga hujum qiladi, lekin muvaffaqiyattsizlikka uchraydi. Rustam Mirza Seistondan qochib Zomindovarga kelsa, bu yer o’zbeklar qo’liga o’tgan bo’ladi. Endi Rustam Mirzaga Hindistonga borishdan bo’lak iloj qol may di. Akbarshoh Rustam Mirzani tantanali ravishda qarshila y di. Unga 45 Mo’lton viloyatini «jogir» qilib beradi. 39 Rustam Mirzaga bu qadar katta iltifot ko’rsatishdan maqsad, - deyiladi «Tarixi olamoroyi Abbosiy»da — Muzaf far Husayn Mirzani ham Hindistonga jalb qilish edi. Shu yo’l bilan Akbarshoh Qandahorni urushsiz o’z territoriyasiga qo’shib olish niyatida edi. Muzaffar Husayn Mirza Abdullaxon II ning so’zla ri ga ishonmaydi. Ayni vaqtda Akbarning vakili Qandahorga kelib, Qandahorni unga topshirishni va Muzaffar Husayn Mirzaga esa Hindistonga borishni taklif etadi. Avval onasi, o’g’li, so’ngra Muzaffar Husayn Mirzaning o’zi Hindistonga jo’nab ketadi. Hind qo’shinlari Qandahorga kirib kelishi bilanoq Qandahor qal’asidagi ikki mingga yaqin qizilbosh (Eronlik)lar qochib ketadilar va natijada, Qandahor urushsiz Akbarshoh davlatiga qo’shib olinadi. Abulfazl Allomiy yozadiki, Yodgor Sulton elchiligi kelganidan so’ng saroyda kengash o’tkazilib, Eronga yordam berish va shahzodalardan biri rahbarligida hind qo’shinlarini Xurosonga yuborishga qaror qilingan edi. Lekin Buxorodan elchilarning ketma-ket kelishi va do’stona aloqalarning o’rnatilishi natijasida bu qaror amalga oshmadi . 40 A kbarshoh nomidan S h oh Abbosga yozilgan maktubda Eron ga hin d qo’shinlarini yuborishning kechiktirilganiga sabab Akba r davlatining ichki kurashlar bilan bandligi, Eron dagi siyosiy vaziyatning noaniqligi hamda Qandahor masalasi va bosh q alar deb ko’rsatiladi. So’ng maktubda Akbarshoh Movarounnahrga yurish qilib, uni bosib olmoqchi bo’lganini va u yerdan Eronga yordam ko’rsatishga ahd qilganligini, ammo Turon hokimining ketma-ket elchilar yuborib, do’stona aloqa bog’lagani sababli bu fikridan qaytganini bayon qiladi. 39 Эрскин У. Ҳиндистонда Бобур давлати (Инглиз тилидан Ғ.Сотимов тарж.). - Т., 1997 40 Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., “Шарқ”, 1997. б.29 46 3.2. Hukmdorlarning yozishmalarida ko’zlangan siyosiy maqsadlar Bir qancha yillar davomida Hindistondan Buxoroga elchilar yuborilmadi. Buxoro elchisi Mavlono Husayniy 1592-yili Lohurda vafot etadi. Oradan ikki yil o’tgach, R.CH.Varmaning yozishicha, yana Buxorodan elchi Mulk Saloh Buxoriy kelgan. 41 Buxorodan Akbarshoh saroyiga ketma-ket elchilarning kelishi, fikrimizcha, Buxoro xonining bu davrda Akbarshoh davlati bilan yaxshi munosabatlarda bo’lishga harakat qilganligi dan darak beradi, chunki bu Buxoro xonligi manfaatiga mos kelardi. Buxoro xoni Eronga qarashli yerlarni, shu jumladan, Qandahor o’lkasini bosib olishda Hindistonning betarafligini ta’minlashga intilardi. Ammo, Akbarshoh davlati ham o’z navbatida Qandahor o’lkasini (shuningdek, bu o’lkaga qarashli Zomindovar, Garmsar va boshqa yerlarni ham) Boburiylar imperiyasiga tegishli joylar deb bilib, uni Erondan tortib olish fikrida edi. Demak, bu yerda Buxoro xon ligi bilan Akbarshoh davlatining manfaatlari bir-birlariga zid keladi. Shunga ko’ra, har ikki mamlakat o’rtasida yaxshi qo’shnichilik aloqalari o’rnatish mumkin bo’lmadi, chunki bu xildagi munosabatdan Akbarshoh davlati manfaatdor emas edi. Uzoq vaqt davomida Hindistondan Buxoroga elchilar yuborilmasligining sababi ham ana shunda edi. Qandahor urushsiz Hindistonga qo’shib olingach, Qandahorga safarbar qilingan hind harbiy qismlariga Zomin dovar, Garmsar va boshqa joylarni Buxoro xonligidan qay tarib olish haqida buyruq beriladi va bir necha kichik-kichik to’qnashuvlar natijasida u yerlar Akbarshoh davlatiga qo’shib olinadi. Shundan so’ng Akbarshoh Buxoroga elchi yuborishga qaror qiladi . Bundan maqsad, birinchidan, Zomindovar va Garmsardagi to’qnashuvni xaspo’shlash bo’lsa, ikkinchidan, Buxoro bilan do’stona munosabatlar o’rnatib, bu xil munosabatdan Eron— Hindiston aloqalarini o’z manfaatlariga bo’ysun dirishda dastak sifatida foydalanish edi. 41 R a m e s h C h a n d r a V a r m a . Akbar and Abdullakhan, «Islamic culture», vol. XXI, № 4, Octo ber, 1937, p.378 47 24 – urdu- bihesht (1004 hijriy —17-may 1597) yili Hindistondan Buxoroga Xo’ja Ashraf Naqshbandiy boshliq elchilik yo’ lga chiqadi. Shohona sovg’a — hadyalar esa Shayx Husayniy Laknoviy orqali maxsus jo’natiladi. Hind elchi si Akbarning Abdullaxon II nomiga yozilgan do’stlik aloqa l arini mustahkamlashga qaratilgan maktubini keltiradi. Maktubda Akbarshoh o’z davlatining Buxoro xonligiga nisbatan doimo do’stona munosabatda bo’lganini uqtirib, buning isboti o’laroq quyidagi dalillarni keltiradi: a) Abdullaxon II Hindu q ush mamlakatlar o’rtasida chegara bo’lib h isoblansin, deb taklif qilgan ekan, uning bu taklifi ma’ qul topildi; b) Eron hokimi o’z elchisi Yodgor Sulton Rumluni yubo rib Buxoroga qarshi kurashda yordam so’ratgan ekan, bu iltimos qabul qilinmadi; v) Shohrux Mirzaga Buxoroga yaqin bo’lgan Qobul yoki Kashmirdan emas, balki Malva o’lkasidan jogir berildi; g) O’zbeklar Qandahorni Eronga qarashli joy deb bi lib, unga hujum qilmasinlar, degan andisha bilan bu viloyat Hindistonga qo’shib olindi; d) Shohrux Mirzaning o’g’li nomi bilan Badaxshonda qo’zg’olon ko’targan Muhammad Zamonga yordam ko’rsatilmadi; e) Buxoro xonini xavfdan qutqarish uchun Panjobni tashlab Agraga kelindi; j) Abdulmo’min qilgan beadabgarchiliklarga o’g’ilning otaga qilgan erkaligi deb qaralib, uning gunohidan o’tildi va boshqalar. 42 Maktubda Akbarshoh o’zining Panjob viloyatida uzoq vaqt turib qolishiga afg’onlar va belujlarni bo’ysundirish, Kashmir, Tata va Seistonni imperiyaga qo’shib olish sabab bo’lganini aytib, so’ng Gujarotdagi qo’zg’olonning bostirilishi va Dekanda olib borilayotgan janglar haqida birma-bir hikoya qiladi. Maktub mazmuniga qaraganda Ahmad Ali Otaliqqa Xo’ja Ashraf Naqshbandiy elchiligi bilan birgalikda qaytishga ruxsat etilgan. Maktubda faqat bir joyda, ya’ni Abdulmo’minning hatti-harakatlari haqida suz borganda, bu noo’rin harakatlar 42 Н и з о м и д д и н о в Н. , Ўрта Осиёнинг чет эл Шарқи билан муносабатлари, Тошкент, Уздавнашр, 1961 48 Abdullaxonning roziligi bilan qilingan bo’lishi kerak, deb kinoya qilinadi. Boshqa barcha masalalar do’stona ruhda naql etilgan. Akbar davlatining ichki ishlari ham Buxoro xonligi bilan do’stlikni mustahkamlashni taqozo qilar edi. Chunki bu davrda imperiya oldida katta bir vazifa — Dekanni bo’ysundirish vazifasi turardi. Bu masalani muvaffaqiyatli hal qilishda Boburiylar imperiyasining g’arbiy rayoni — Qobul viloyatida tinchlik va osoyishtalik hukm surishi muhim rol o’ynardi, bu esa Buxoro xonligi bilan bo’lgan aloqalarga bog’liq edi. Hind elchilari Xo’ja Ashraf Naqshbandiy va Sulton Husayn Laknoviylar 1597- yilning sentyabrida Abdullaxon huzurida bo’ladilar, hind elchilarining Hindistonga qaytishlarida kuzatib borish vazifasi Mir Qurayshga topshiriladi. Elchilar Hirotga kirib kelganlarida Abdullaxon vafoti haqida xabar tarqaladi. Keltirilgan dalillardan shunday xulosaga kelish mumkinki, XVI asrning ikkinchi yarmida Buxoro xonligi bilan Hindiston o’rtasida qizg’in siyosiy (diplomatik) munosabatlar o’rnatilgan va bundan har ikki tomon manfaatdor bo’lgan. XVI asrning ikkinchi yarmidagi Buxoro — Hindiston munosabatlarini uch davrga bo’lish mumkin: a) Buxoro xoni tomonidan Badaxshon bosib olingunga qadar bo’lgan davr. Bu vaqtda Buxoro — Hindiston munosabatlari u qadar do’stona ruhda bo’lmadi. Badaxshonning zabt qilinishi esa mamlakatlar o’rtasidagi munosabatni keskinlashtirib yuborishi ham mumkin edi. Lekin, har ikki mamlakatning manfaatlari o’zaro munosabatlarni keskinlashtirishga yo’l qo’ymadi. Buxoro xoni Akbar saroyiga ketma-ket do’stlik elchilarini yuborib, Badaxshon voqeasini esdan chiqarishga uringan bo’lsa, Akbar o’z imperiyasining g’arbiy chegaralari xavfsizligini ta’minlash uchun Buxoro bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini davom ettirishga majbur bo’ldi; b) Abdullaxonning Eronga nisbatan tutgan tajovuzkorlik siyosatining kuchaygan davri. Bu davrda Buxoro xoni Hindistonni Eronga qarshi kurashga 49 undadi. Eronning zaiflashishidan manfaatdor bo’lgan Akbar davlati (Qandahorni osongina Hindistonga qo’shib olish maqsadida) Abdullaxonning Eronga nisbatan bo’lgan agressiv niyatlarini qat’iyan qoralamadi; d) Qandahoq masalasining hal bulish davri. Ma’lumki, bu masala ustida Buxoro va hind qo’shinlari o’rtasida to’qnashuvlar ham bo’ldi. Ammo shundan keyin ham mamlakatlar o’rtasidagi munosabat keskin o’zgarmadi. Chunki janubiy hind yerlarini bosib olish uchun Akbar davlatiga Buxoro xonligi bilan yaxshi munosabatda bo’lish zarur edi. O’zaro yaxshi qo’shnichilik munosabatlaridan Buxoro xonligi manfaatdor edi, chunki bu vaqtda davlatni o’z qo’liga olgan Eron shohi Abbos I Buxoroga karshi kurashni kuchaytirish fikrida edi. Ashtarxoniylar hukmronlik qilgan davrda xam Buxo ro xonligi va Boburiylar imperiyasi o’rtasida qizg’in diplo matik aloqalar mavjud bo’lgan. Elchilar Hindistonga qimmatbaqo sovg’a va tuhfalar bilan boradilar. Jahongirshoh ular bilan yaxshi muno sabatda bo’lgan. 43 R.Ch.Varmaning yozishicha, Buxoro elchilari Imomqulixonning Jahongirshoh nomiga yozgan maktubini keltirganlar va bu maktubda Buxoro xoni marhum Abdullaxon II va Akbarshoh davrlarida Buxoro hamda Hindiston o’rtasida bir diniy mazhabda bo’lish asosida o’zaro ittifoq tuzilganligi va bu ittifoq natijasida Xuroson hamda Eronning ko’p joylari Buxoro va Hindiston tomonidan bosib olinganligi qayd qilib o’tilgan. Xo’ja Abdurahim Xo’ja Islom Jo’yboriyning nabiralaridan bo’lib, Xo’ja Sa’dning o’rtancha o’g’li edi. Xo’ja Sa’d o’z vafoti oldidan (23-oktyabr 1589-yil) vasiyat qilib, o’zining barcha asosiy boyligi — yer-mulki va 18 ming oltin ashrafiy mablag’ini katta o’g’li Xo’ja Tojiddinga meros qilib beradi. Xo’ja Abdurahimga esa 4 ming ashrafiy tegadi, xolos. 44 43 У р и н б о е в А . , Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, Тошкент, УзССР ФА нашриёти, 1960, Б.22 44 Юлдашев М. Ю., Новые данные о хозяйстве джуйберских шейхов. «Общественные науки в Узбекистане», 1963, 5, стр. 37. 50 Imomqulixon taxtga o’tirishi bilan Xo’ja Abdurahimning e’tibori tobora kuchsizlana boradi va hatto bizga noma’lum sabablarga ko’ra, Xo’ja Abdurahim haj qilish niqobi ostida Buxoroni tashlab ketishga majbur bo’lgan. Xo’ja Abdurahim Isfaxonga yetganda yo’lda betob bo’lib qolib yana Buxoroga qaytib keladi. Lekin u oradan ko’p vaqt o’tmay Hindiston safariga otlanadi. «Matlabut-tolibin» asardagi ma’lumotlarga ko’ra, Xo’ja Abdurahimning Hindistonga borishiga quyidagi voqea sabab bo’lgan. Hindistonda Shox Salim (Jahongirshoh) bi lan uning o’g’li Shoh Xurram o’rtasida kuchli kelishmovchiliklar paydo bo’lgani to’g’risidagi xabar Buxoroga ham yetib keladi. Kunlarning birida Xo’ja Abdurahim Imomquli xonga shu haqda gap ochib, ota-bolani yarashtirib qo’yish kerakligini aytganda, Imomqulixon Xo’jaga qarab: bu - sizlar (ya’ni jo’ybariy shayxlar) ning ishingiz, ota-bobolaringizdan tortib shu xil yumush bilan shug’ullanib kelmoqdasizlar, deb javob qaytargan. Bu voqeadan so’ng Xo’ja Abdurahim Hindiston safariga taraddud ko’rgan. Xo’ja Abdurahim qimmatbaho buyumlar — tulki va qunduz terisidan tikilgan po’stinlar, baliq tishi, bir qancha tezyurar ot va tuyalar, yaxshi ziynat berib yozilgan kitob va riq’alar hamda boshqa sovg’a-salomlar bilan yo’lga tushadi. Xo’ja Abdurahimga bir qancha mulozimlar bilan birga katta o’g’li Muhammad Siddiqxo’ja hamrohlik qiladi. 45 Demak, birinchidan, Xo’ja Abdurahim Hindistonga o’z xohishi bilan ketmagan, aksincha, unga nisbatan Imomqulixon munosabatining sovuq bo’lganligi orqasida chet o’lkalarga chiqib ketishga majbur bo’lgan (ehtimol, shu vaqtlarda jo’ybariy shayxlarning kattasi, asosiy merosxo’r Tojiddin o’ziga raqiblik qilishi mumkin bo’lgan ukalari — Xo’ja Abdurahim va Abdixo’jalardan qutulish maqsadida o’z ta’siridagi xon Imomqulini shunday qilishga da’vat etgandir) va ikkinchidan, Imomqulixon Xo’ja Abdurahimning Hindiston safaridan podsholik ishlarida ham foydalangan. 45 Абулфазл Алломий, Тарихи Акбаршоҳий, Т., “Шарқ”, 1997. 51 Tarixiy asarlarda Imomqulixonning onasi va Jahongirshohning xotini Nurjahonbegim ham (o’z vakillari orqali) bir-birlariga do’stona maktublar va qimmatbaho tuhfa hamda hadyalar yuborib turganliklari haqida ma’lumotlar bor. 46 Shunday qilib, Hakim Hoziq elchiligiga qadar Hindistondan Buxoroga Birka va Nurjahonbegimning Xo’ja Nasriddin Qobuliy boshchiligidagi elchilari kelgan bo’lsa, Buxorodan Hindistonga Xo’ja Abdurahim va Imomqulixon onasining elchilari borgan. Endi «Tarixi Muqimxoniy»da yo’l qo’yilgan xronologik chalkashlik haqida to’xtab o’tamiz. Ma’lumki, bu asarda Hakim Hoziq elchiligi Jahongirshoh tomonidan yuboril gan elchilikdir, deb yozilgan. Ammo «Matlabut-tolibin» asaridagi voqealarning tavsifi Hakim Hoziq Shohjahon to monidan yuborilgan elchi ekanligini aniqlab beradi. Asarda hikoya qilinishicha, Xo’ja Abdurahim Hindistonga borgandan so’ng bir qancha vaqt o’tgach, Jahongirshoh Kashmir viloyatiga sayr qilish uchun jo’naydi va Xo’ja Abdurahimni ham o’zi bilan birga olib ketadi. Kashmirda avval Jahongirshoh va so’ng ko’p vaqt o’tmay Xo’ja Abdurahim (1037—1627) vafot etadilar. Xo’ja Abdurahimni Chahorbog’da (Kashmir) dafn etadilar. Keyinchalik Xo’ja Abdurahimning o’g’li Muhammad Siddiqxo’ja otasining jasadini Hakim Hoziq boshliq elchilik hamrohligida Buxoroga olib kelib dafn ettiradi, dafn marosimida Imomqulixon ham qatnashadi 47 . Hakim Hoziq elchiligi Jahongirshoh davrida emas, balki uning vafotidan so’ng Shohjahon to monidan (saltanat egasi bo’lgandan keyingi birinchi yili) yuborilgan elchilik ekani Shohjahon davriga bag’ishlangan maxsus tarixiy asar «Mirotul olam»da ham aniq aytilgan va bu asarda Shohjahonning Imomqulixon nomiga yozilgan maktubining do’stlik haqida zikr etuvchi va Imomqulixon shaxsiyatini ulug’lovchi debochasi ham keltirilgan. 46 Б а й к о в а Н. Б. , Роль Средней Азии в русско - индийских торговых связях (первая половина XVI — вторая половина XVIII в.), Ташкент, Изд-во «Наука» УзССР, 1964. 47 Муҳаммад Толиб бин Тожиддин Ҳасанхўжа, Матлабут-толибин, Б.214 52 Hakim Hoziq boshchiligidagi hind elchilari Buxoroga 1628 - y ilda kelgan, chunki «Mirotul olam»da Hakim Hoziq e lchiligi Hindistondan jo’nab ketgandan so’ng (12 -rajab 1037 – 14-mart 1628) navro’z bayrami nishonlangani qayd qilingan. Imomqulixon olti oy davomida hind elchisini qabul qilmaydi. Hakim Hoziq norozilik bayon qilib, bu haqda Buxoro amirlariga shikoyat qiladi. So’ng Nodir Devonbegi Imomqulixonga hind elchisini qabul qilish haqida so’zlaganda, xon, agar elchini qabul qilsak, u holda elchi keltirgan tortiqlarni ham olishga to’g’ri keladi, biz esa iltifotlarga muhtoj emasmiz, deb javob beradi. Nihoyat, Imomqulixon ovdan qaytib kelayotgan vaqtida hind elchisining yo’l ustida xonga ko’rinishi mumkinligini aytadi. Xonga ko’rinish shu tariqa o’tadi: Hakim Hoziq o’zi kel tirgan buyumlarni yo’l ustida ko’zga ko’rinarli joyga yasatib qo’yadi, ammo Imomqulixon go’yo ularga zor emasdek, bu tortiqlarni nazar-pisand qilmagandek, tuhfalarga bir qiyo boqib, so’ngra Rahim parvonachiga qarab: «Bularni senga berdim», deydi. Bu voqeadan hayratda qolgan elchi darhol bir qilichni yashirib qolishga ulguradi. Ertasi kuni Imomqulixon hind elchisini rasmiy suratda qabul qiladi. Hakim Hoziq taxt yoniga yaqinlashib, Imomqulixonga hind podshohining xatini beradi va elchilarga xos odob bilan xonga qarab: «Marhum Akbarshoh podshohdan uning ikki xususiy qilichi qolgan edi. Birini hokim Shohjahonning o’zi oldi, ikkinchisini marhum hokim Akbarga nisbatan o’g’illarcha munosabatda bo’lsin degan so’zlar bilan bizlardan o’z tug’ishgani Imomqulixonga berib yubordi», deb qilichni uzatadi. Imomqulixon qilichni olib tortsa, u ha deganda qini dan chiqavermaydi. Shunda Imomqulixon — «negadir sizning qilichingiz qinidan chiqmaydi» deb, Shohjahon Badaxshonni olish niyatida Qobulga kelibdi, degan mazmundagi Buxoroda tarqalgan gapga ishora qiladi. Elchi esa « Hokim bu qilich tinchlik ifodasidir, shuning uchun darhol o’z qin i dan chiqavermaydi, agar u urush qilichi bo’lganda edi, u v a qtda ishontirib aytamanki, shu ondayoq o’z qinidan chiqarib olingan 53 bo’lar edi», deb javob qaytaradi. Imomqulixon bu javobdan mamnun bo’lib, hind elchisiga ishonchi ortib, u bilan tez-tez uchrashib turadigan bo’ladi. Ba’zan davlatga tegishli ishlar yuzasidan ham maslahatlashadi. Hakim Hoziq o’z zamonasining buyuk kishisi — yorqin aql egasi, olim, shoir va tabibi edi. Kunlarning birida, saroy shoirlaridan Mavlono Turobiy va Nahliy o’zlarining yangi yozgan she’rlarini Imomqulixonga o’qib beradilar. Hakim Hoziq ham bu yig’ilishga taklif qilingan edi. Shoirlar o’z she’rlarini o’qib bo’lgach, Imomqulixon Hakim Hoziqqa qarab — «Bu ajoyib chuqur ma’noli va go’zal, latofatli she’rlardan qaysi biri ustun turadi»,— deb so’raydi. Hakim Hoziq esa so’z o’yini vositasi bilan, «hoqon, xurmo daraxti yerdan o’sib chiqadi», deb lo’nda javob beradi («Nahli» so’zi arab tilida xurmo daraxtini, «Turob» so’zi esa tuproq — yer ma’nosini anglatadi). Hakim Hoziq Turobiy she’rini Nahliy she’riga qaraganda mazmunan kuchli va shaklan go’zal demoqchi bo’ladi. Bu hozirjavoblik va aqllilik Hakim Hoziqqa bo’lgan ehtiromni yanada kuchaytiradi. Shohjahon saltanat egasi bo’lganda, imperiya iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuchsizlanib qolgan edi. Shohjahon oldida tarqalib ketish xavfi tug’ilayotgan imperiyani saqlab qolish, Dekanni bo’ysundirish va Qandahorni qayta Hindistonga qo’shib olish masalasi turar edi. Balx hoki mi Nadr Muhammadxon Hindistondagi ichki ziddiyatlardan foydalanishga harakat qiladi. U Jahongirshoh vafotini eshitgach, Qobulga hujum boshlab, shaharni bir qancha vaqt qamal qilib turadi; faqat Muhabbatxon boshchiligidagi hind qo’shinlari Qobulda Boburiylar davlatini tiklashga muvaffaq bo’ladi. Shohjahon o’z hokimiyatini mustahkamlash yo’lida urushda talafot ko’rgan Qobulliklarga xazinadan bir lak rupiy mablag’ ham ajratadi. Boburiylar imperiyasidagi ichki ahvolning nihoyatda mushkullashganligi, Eron bilan munosabatning keskinlashishi va Qobuldagi voqealar Shohjahonga Imomqulixon davla ti bilan do’stona munosabatda bo’lishni taqozo qilardi. Shunga ko’ra, hind elchiligining katta sovg’alar olib kelishi va elchilikka boshchilik qilish 54 vazifasi o’z davrining donishmandi Hakim Hoziq zimmasiga yuklatilishi bejiz emas edi. Yuqoridagi sabablarga binoan Shohjahon davlati ko’p yillar davomida Buxoro xonligi bilan yaxshi qo’shnichilik munosabatida bo’ladi. Qobul viloyati va umuman imperiyaning g’arbiy rayonlarida o’z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Shohjahon Balx hokimi bilan ham aloqani uzmadi, Nadr Muhammadxonning Qobulga qilgan yurishlariga go’yo ahamiyat bermagan bo’lib, 1632-yili Hindistonga kelgan Balx elchisi Vaqqos Hojiga katta iltifotlar qildi, elchiga keltirgan 15 ming rupiyalik sovg’a-salomlari evaziga 40 ming rupiyalik tuhfalar beriladi. Kelasi yili Vaqqos Hoji elchiligiga javoban Balxga Tarbiyatxon boshliq hind elchiligi yuboriladi. Shu tariqa to 1639 - yilgacha Balx bilan Agra orasida elchilar qatnab turadi. 1636- yili Shohjahon 50 ming armiya bilan Dekanga yurish qiladi. Katta viloyatlardan Golkonda va Bijopurni imperiyaga bo’ysundirib, Ahmadnagargacha bo’lgan territoriyani ishg’ol qiladi. Uchinchi o’g’li Avrangzebni Dekanga noib qilib tayinlab, o’zi markazga qaytib keladi. 1629- yilda S h oh Abbos vafot etadi, Eron taxtiga S h oh S a fi o’tiradi (1629— 1642). Shoh Safi davrida Eron ichki feodal kurashlar va ayniqsa, Turkiyaning Eronga qarshi to’xtovsiz hujumlari natijasida o’z qudratini yo’qotgan edi. Turkiya bilan janglar davom etib turgan vaqtda Shohjahon Qandahor hokimiga Boburiylar saroyida katta lavozim va’da qilib, 1638-yili Qandahorni Hindistonga qo’shib oladi va Eron — Turkiya sulhi tuzilguniga qadar hindlar Qandahorda o’z mavqelarini mustahkamlab oladilar. 1639-yili Shohjahon Qobulga keladi. Bu vaqtda 50 ming kishilik hind qo’shinlari Navshahrda tayyor turardi. Bu voqea Balx hokimi Nadr Muhammadxonni qattiq cho’chitadi. Chunki Shohjahon Nadr Muhammadxonning Qobulga qilgan yurishlari uchun qasos olgani kelgan, deb o’ylash mumkin edi. Nadr Muhammadxon Shohjahonning Qobulga kelgani va uning rejalari haqida Imomqulixonga xabar qillb, Buxoro xonini tezda Balxga yordamga yetib kelishini 55 so’raydi. Vaziyatning haqiqatan ham mushkulligini bilgan Imomqulixon zudlik bilan Balxga keladi va bu yerda Shohjahonga Imomqulixon va Balx hokimi nomidan maktub yozilib, elchi Mansurxo’ja dodxoh orqali Qobulga yubori ladi. Maktub quyidagi mazmunda yozilgan edi: Mansurxo’ja dodxohga esa agar Shohjahon Qobuldan qaytishga rozilik bildirsa, uni uch manzil masofagacha kuzatib borish, aks holda tezlik bilan kishi yuborib xabar qilish vazifasi topshiriladi. Buxoro xoni va Balx hokimining hamjihatlikda ko’rgan tadbirlari Shohjahonga o’z ta’sirini ko’rsatgan bo’lsa kerak, «Tarixi Muqimxoniy» muallifining yozishicha, Shohjahon Buxoro elchisiga, agar uning Qobulga kelishi Buxo ro xonini tashvishlantirgan bo’lsa shu kuniyoq Hindistonga qaytib ketishga buyruq berajagini aytgan. Imomqulixon xonligi davrida Buxoro — Hindiston munosabatlari umuman do’stona tarzda bo’lsa ham, bu mamlakatlar feodal davlatlariga xos ziddiyatlardan xoli emas edilar. Shohjahon davlatining kuchsizlangan yillari Nadr Muhammadxonning Qobulga qilgan hujumi va Shohjahonning tahdidi mazkur fikrimizning dalili bo’la oladi. Nadr Muhammadning (1642 - 1645) hukmronligi uzoq vaqt davom etmadi. U Qarshi viloyatida bo’lgan vaqtida bir qancha amir va amaldorlar uning katta o’g’li Abdulazizni Xo’jandda xon deb e’lon qiladilar. Vaziyatning nihoyatda mushkulligini tushungan Nadr Muhammadxon Buxoroga bormay, Balxga qochadi. O’g’illari uning buyruq va amrlariga bo’ysunmay qo’yadilar. Shundan so’ng Nadr Muhammadxon o’g’illariga qarshi kurashda Shohjahondan yordam so’rashga majbur bo’ladi. Shohjahon esa Nadr Muhammadxonning Qobulga qilgan hujumlari sababli undan qasos olish va shuning bilan birga, Balxni o’z imperiyasiga qo’shib olish uchun qulay fursat keldi deb, darhol «yordam» berishga rozilik bildiradi va o’g’li Sulton Murodbaxsh boshchiligida Guriga katta qo’shin yuboradi. Oradan ko’p vaqt o’tmay hind qo’shinlari Balxni ham ishg’ol qiladilar. Nadr Muhammadxon esa Eronga qochadi. Eron shohi Abbos II (1642— 1667) 56 Nadr Muhammadxonni yaxshi qabul qiladi. Hatto uni Buxoro taxtini qayta egallashga da’vat qilib, bu ishda katta qo’shin bilan yordam berishga tayyor ekanini aytadi. Ammo Nadr Muhammadxon Eron qo’shinlari bilan Buxoroga bostirib kirishni ma’qul ko’rmay, Abbos II taklifini qabul qilmaydi. Nadr Muhammadxon Eronda uzoq vaqt (ikki yarim yil) turib qoladi, Balx esa hali ham hindlar qo’lida edi. Buxoro xoni Abdulazizxon katta kuch to’plab, Balxni hind qo’shinlaridan ozod qilishga otlanadi. Abdulazizxonga qozoq xoni Yangir va Xorazm xoni Abdulg’ozi yordamga ke ladi. Xorazmliklar uch ming kishilik qo’shin yuboradilar. To’rt oy davom etgan urush natijasida hind qo’shinlari chekinishga majbur bo’ladi. Hindlar Balxni tashlab ketgach, Abdulazizxon ham o’z qo’shini bilan Buxoroga qaytadi va ukasi Subhonqulini Balx hokimi qilib tayinlaydi. Hind qo’shinlarining chekinishidan avval Shohjahon Balx hokimligini Nadr Muhammadga topshirishni afzal ko’rib, uni Balxga chaqirtirgan edi. Subhonquli Balxga qaytib kelgan otasi Nadr Muhammadxon bilan to’qnashib uni yengadi va Nadr Muhammadxon hokimlikdan umidini uzib, Makkaga ketadi. Hind tarixchi olimlari N.K.Sinxa va A.Ch.Banerdjilarning fikricha, hind qo’shinlarining Balx yurishida muvaffaqiyatsizlikka uchrash sabablari, birinchidan, Boburiy a’yonlari dabdabali va jo’shqin hayotga o’rganib qolgan edilar, ular boy Hindistondan uzoqda ular uchun doimo notinch o’lkalarda turishni yoqtirmas edilar, ikkinchidan, ular yerli xalqlar bilan kelisha olmadilar. Garchi Balx uchun bo’lgan kurashda Shohjahon davlati 40 million rupiya sarf etgan bo’lsa-da, bundan hech bir manfaat bo’lmadi. Shohjahon davlati bilan munosabatlar keskinlashgan davrda Buxoro bilan Eron o’rtasida o’zaro yaqinlashish paydo bo’ladi. Eron hududi orqali Buxoroga kelgan rus elchisi Anisim Gribovning bergan ma’lumotiga qaraganda, 1647-yilning dekabrida (A.Gribov Isfaxonda turgan vaqtida) Buxorodan Eronga Abdulazizxon elchisi Asan qo’shboshi (Hasan 57 Qushbegi) keladi. Buxoro elchisi o’zi bilan birga bir sandiq to’la oltin, 70 tuyada har xil mo’yna va boshqa xil mollardan sovg’alar keltirgan. Bu sovg’alarni ikki mingga yaqin kishi olib kelgan. Anisim Gribov Eron davlati ahllaridan Buxoro elchisining nima maqsad va vazifalar bilan kelganligi haqida so’raganida, ular bu elchilikning maxfiy xarakterdagi el chilik ekanini, ya’ni elchilar hindlar bilan kurashda Eron shohi Abbos II ning Nadr Muhammadxonga yordam bergani uchun Abdulazizxonning Eron davlati bilan do’stona munosabatda bo’lishga ahd qilgani va hindlar bosib olgan Qandahor shahrining eronliklar tomonidan qaytarib olinishida Eron shohiga yordam berishga tayyor ekanini bayon qilganlar. Bu orada Erondan ham Buxoroga elchi yuborilib, unga Eronning Buxoro bilan do’stona aloqalarni mustahkamlash tarafdori ekani, Shohjahon davlatiga qarshi ku rashda Buxoro bilan bir ittifoqda harakat qilishga rozilik bildirish vazifasi topshiriladi. Qandahorni qaytarib olishda Buxoro yordamiga tayangan Eron davlati bir yil ilgari Hindistondan kelgan elchini Eron hududidan chiqarib yuboradi va Shohjahondan Qandahorni qaytarib berishni talab qiladi. 1648-yilning mart oyida Buxorodan Eronga yana elchi kelib, u Qandahor va hindlar qo’lidagi ba’zi yerlarni bosib olishda Eronga Buxoro amirligining harbiy yordam berish ga tayyor ekanligini bildiradi. 1648 - yil 13 - martda Eron shohi Buxoro elchisi hamrohligida katta qo’shin bilan Qandahor tomo n yo’lga chiqadi. Bu vaqtda A.Gribov va uning hamrohlariga ham Isfaxondan jo’nab ketishga ruxsat berilgan edi, shuning uchun Eron — Buxoro munosabatlariga doir uning ma’lumoti shu yerga kelib tamom bo’ladi. 1649-yil fevralda Qandahor Eron qo’shinlari tomoni dan bosib olinadi va Shohjahonning Qandahorni qaytarib olish yo’lidagi bir necha bor (1649-yil may, 1652, 1653-yil aprel) urinishlari muvaffaqiyatsiz chiqadi. 1657-1660 - yillar davomida Shohjahonning o’g’illari Dara va Avrangzeb o’rtasidagi o’zaro taxt uchun bo’lgan ichki kurash Qandahorning uzoq vaqt eronliklar qo’lida qolib ketishiga sabab bo’ladi. 58 Makka tomon yo’l olgan Nadr Muhammad xon Eronning Simnon shahriga yetganda vafot etadi (1651). Shu munosabat bilan Buxoro va Balxda (Abdulazizxon va Subhonquli tomo nidan) motam e’lon qilinadi. Oradan ko’p vaqt o’tmay aka-ukalar o’rtasida nizo chiqib, Abdulazizxon Subhonqulidan Balx hokimligini tortib olish maqsadida unga qarshi Mu ha mmad Sulton boshchiligida katta qo’shin yuboradi. Lekin Muhammad Sulton va undan keyin yuborilgan qo’shinlar ham Balxni ishg’ol qilishga muvaffaq bo’lolmaydilar. Abdula zizxon Subhonqulini Balx hokimi deb tanishga majbur bo’ladi. Maktubning mazmuniga ko’ra, Subhonqulixon Abdulaziz xon elchilarini Hindistonga yo’latmagan, ular orqali yubo rilgan hadyalarni esa tortib ola bergan. Maktub oxirida, mamlakatlararo do’stlikni mustahkamlash kerakligi uqtirib o’tiladi. Subhonqulixonga nisbatan ishonchsizlik bilan qarash davom etgan bo’lsa kerak, maktubda elchining nomi va uning kim ekanligi ko’rsatilmaydi. Fikrimizcha, maktub Subhonquli Balx hokimi deb tan olingandan bir qancha yil o’tgandan so’ng, taxminan 1653— 1655 yillarda yozilgandir. Bu vaqtda Hindistonda ichki ziddiyatlar kuchaygan, qarib qolgan Shohjahon bilan o’g’li Avrangzeb o’rtasida hokimiyat uchun kurash avjiga chiqqan edi. Shuning uchun Shohjahon Buxoroga o’z vaqtida javob elchiligi yuborolmagan bo’lsa kerak. 1658- yili Boburiylar imperiyasi taxtiga Avrangzeb o’tiradi. Shohjahon Avrangzebning odamlari nazorati ostiga o l inadi va 1666- yilda vafot etadi. Avrangzeb akasi Daraga qarama-qarshi o’laroq, taxt uchun kurashda musulmon feodallari va islom ruhoniylariga tayanadi, Dara tarafdorlarining ko’pchiligi hinduizm dinidagi kishilar edilar. Artilleriya qismlarining musulmonlardan tashkil topganligi davlatni Avrangzeb qo’liga o’tishida katta rol o’ynadi. Musulmon harbiy feodallari yordami bilan davlat tepasiga chiqib olgan Avrangzeb mu sulmon feodal ruhoniylari manfaatlarini ko’zlab, reaksion ichki siyosatni amalga oshiradi. Uning buyrug’i bilan ko’pgina budda ibodatxonalari buzib tashlanadi, hindlar qo’lidagi yerlar tortib olinib, musulmon feodallariga jirg’a - tortiq qilib beriladi, 59 hinduizm dinidagi kishilar kamsitilib, juz’ya — jon solig’i to’lashga majbur qilinadi. Ular davlat, sud va moliya ishlaridan chetlatiladi. Musulmonlar bilan hindularni bir-biriga yaqinlashtirishdagi Akbarshoh va uning vorislari tomonidan amalga oshirilib kelinayotgan oqilona siyosat yuzini zulmat qoplaydi. Avrangzeb zamonida Hindiston bilan O’rta Osiyo o’rtasidagi munosabatlar birmuncha do’stona xarakterga ega bo’ladi. Bu munosabatlar Buxoro xoni Abdulazizxonning Avrangzebni taxtga o’tirganligini qutlovchi maktubi bilan boshlanadi. Maktubni elchi Xo’ja Ahmad al-Husayniy Naqshbandiy olib boradi. Noma Avrangzeb shaxsiyatini uzundan-uzoq ta’riflash bilan boshlanib, so’ng hamjihatlik odati do’stlik uchun bebaho gavhardir, deb uqtirilgach, birdamlikni mustahkamlash lozimligi izhor etiladi. Maktub oxirida Hindistondan ham tez-tez elchi va maktublar kelib turish i ga umid qilinadi. Elchilar Avrangzebga hind odatiga muvofiq, uzoqdan uch marta qo’llarini boshlariga ko’tarib, so’ng yerga tekkizib s alom beradilar. So’ng elchilar Avrangzebga juda yaqinlashadilar, shoh xatni bevosita elchilar qo’lidan olishi mumkin edi, lekin u bunday qilmaydi. E lchilar keltirgan n omani Avrangzebning amiri olib ochadi va shohga uzatadi. Avrangzeb xatni diqqat bilan o’qib chiqqach, elchilarga baxmal nimcha, salla, ipak bilan gul tikilgan sharf sarpo berishni buyuradi. Elchilar Avrangzebga qimmatbaho ko’k tosh (lyapis — lozur)dan yasalgan bir necha quticha, uzun junli tuya, chiroyli otlar, bir necha tuya ho’l meva: nok, olma, uzum, qovun; bir n echa tuya quritilgan meva: buxoro olxo’risi, turshak, oq va qora mayiz olib kelgan edilar. 48 Avrangzeb elchilar bilan suhbatda Samarqanddagi fan, ayniqsa Ulug’bek rasadxonasining ahvoli, ajoyib mevalar hosili to’g’risida savollar beradi. Elchilarning yurtlariga qaytishi oldidan Avrangzeb barcha amirlarni yig’ib, elchilarning har biriga ikki sidradan qimmatbaho sarpo sovg’a qilib, ular turgan joyga sakkiz ming rupiya pul eltib berishni buyuradi. So’ng elchilardan Buxoro 48 Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиё - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966 60 xoniga bir necha to’p qimmatbaho kimxoblar, yupqa polotno va olachalar, oltin hamda kumush yo’llik ipak matosi, bir necha gilam, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ikkita xanjardan iborat sovg’alar berib yuboradi. Elchilar Dehlida to’rt oy turib, vatanlariga qaytayotganlarida ba’zilari issiqdan yo’lda halok bo’ladilar. «Mirotul olam»da ko’rsatilishicha, Buxoro elchilari Avrangzeb saltanatining to’rtinchi yiliga kelib ikki mar ta – 4 - rabius-soniy oyida (27-noyabr 1661-yil) va 24 - rajab oyida (14-mart 1662-yil) hind shohi qabulida bo’lganlar. «Olamgirnoma»da elchilik tarkibidagi boshqa shaxslarning ham nomi tilga olingan, masalan, Xushholxon, Jav xarxon, Mirzabek Mirshakar, Latifbek, Miraxur va bosh qalar; bularga ham bir necha ming rupiya mablag va matolar hadya etilgan. Avrangzeb saltanatining oltinchi yili Abdulazizxonning mulozimi Kuchakbek Buxorodan hind shohi uchun ot va ov hayvonlari keltiradi; buning evaziga Kuchakbekka faxriy to’n va ikki ming rupiya in’om qilinadi. Avrangzeb saltanatining yettinchi yili (1665-yil, iyul) Buxoroga Mustafoxon Xofi boshchiligida elchi yuboradi. Elchilar Abdulazizxon nomiga yozilgan maktub va umumiy qiymati bir lak-u ellik (150) ming rupiyalik tuhfa keltiradilar. Maktubda Avrangzeb shaxsiyati ulug’lanib, unga yaxshi istaklar tilanilgandan so’ng, har ikki tomon o’rtasidagi .do’stona munosabatlarning mustahkamlanishiga ishonch bildiriladi. So’ng Ka’ba yo’lida g’ov bo’lib turgan shia mazhabidagi eronliklarga qarshi Iroq va Xurosonga yurishga qaror qilinganligi bayon qilinadi va ayni holda Avrang zeb elchisi Mustafoxon Xofi orqali shu masala yuzasidan muayyan bir fikr aytilmaganligidan taajjublaniladi. Maktubda yaqin orada Hindistonga Tohirxon va Obidxon boshchiligida elchilik yuborilishi xabar qilinadi. «Mirotul olam»da 12-zulhijja 1079 (11-may, 1669) yili Hindistonga Buxorodan Rustambiy boshliq elchilik kelganligi va u Abdulazizxonning maktubi bilan birga turli hadyalar keltirganligi xabar qilinadi. Rustambiy Avrangzeb saroyida yaxshi qarshi olingan va birinchi qabulda hind shohi elchiga faxriy xalat, bezatilgan jig’a 61 hamda xanjar, o’ttiz ming rupiya naqd pul, ikkinchi qabulda esa (7-sen tyabr, 1669- yil) yana xalat, qimmatbaho chiroyli qilich, qal qon, bitta fil, elchiga 34 ming, uning hamrohlariga esa 16 ming rupiya hadya qilgan. «Olamgirnoma»da 1081 (1671) yili ham Buxorodan Muh ammad Sharif nomli elchi Hindistonga kelganligi va uni hind shohi qabul qilib, 25 ming rupiya pul, faxriy xalat, tilla egar-jabdug’i bilan bir ot in’om etganligi haqida ma’lumot beriladi. Balx hokimi Subhonqulixon ham Avrangzeb davlati bi lan yaqin munosabatda bo’lgan. Subhonqulixon akasi Abdulazizxondan ilgariroq Avrangzebni (taxtga o’tirgan yilining uchinchi yili) saltanat egasi bo’lishi bilan elchi Ibrohimbek orqali tabriklagan. O’z navbatida hind imperatori ham Buxoroga elchi Mustafoxondan Subhonqulixon nomiga bitilgan do’stona maktub va bir lak rupiya hadya berib yuboradi. Buxorodan Rustambiy elchiligi Hindistonga kelganda Subhonqulixon ham akasi Abdulazizxonga taqlid qilib, o’zining a’yonlaridan Xushbekni maktub va «turon nafis mollaridan iborat armug’on bilan fayzmakon ostonaga (ya’ni Avrangzeb saroyiga) tayin qilgan», hind shohi Balx elchisiga faxriy xalat, bezatilgan xanjar, jig’a va 11 ming rupiya in’om qilgan. 49 Abdulazizxon hukmronligining dastlabki yillarida Bu xoro - Hindiston munosabatlari keskinlashib ketadi. Bun ga asosan hind qo’shinlarining Balxni ishg’ol qilishi sabab bo’ldi. Tarixiy dalillarning ko’rsatishicha, bu vaqtda Abdulazizxon davlati, hatto Boburiylar imperiyasiga qarshi Eron bilan ittifoq tuzishga ham harakat qilgan. Lekin Balx hind qo’shinlaridan ozod qilingach va ayniqsa, Balx hokimi Subhonqulixonning o’zboshimchalik bilan qilgan hatti- harakatlarining kuchayishi natijasida Buxoro - Hindiston munosabatlarida o’zgarish paydo bo’ladi. Abdul azizxonning Shohjahon nomiga yozgan maktubida 49 Р у с т а м о в У. А. , К истории изучения экономических, политических и культурных связей между народами Индии и Средней Азии. Труды Института Востоковедения АН УзССР, вып. 4, Ташкент, 1956. 62 aytilishicha, hind podshohi huzuriga Buxorodan bir qancha elchiliklar yuborilgan, ammo Subhonqulixon ularning ko’pchiligining Hindistonga borishiga monelik qilgan. Abdulazizxon ham mamlakatlar o’rtasidagi yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini kuchaytirish niyatida Avrangzeb saroyiga elchilar yuboradi. Garchi Abdulazizxon Rustambiy elchiligi orqali yuborgan maktubida hind shohiga Eron ga qarshi kurashishni taklif qilgan bo’lsa ham, lekin bu davrdagi Buxoro xonligining Boburiylar imperiyasi bilan yaxshi munosabatda bo’lishi Eronga nisbatan dushmanlik vajidan emas edi. Chunki Buxoro xonligi Eron bilan ham tinch-totuv yashamoqda edi. 50 Keksayib qolgan Abdulazizxon Subhonqulixonning tazyiqiga bardosh berolmay, 1680-yilning boshlarida taxtdan voz kechib, Makkaga ketishga majbur bo’ladi. Subhonqulixon Buxoro taxtini egallagach, Balxga o’g’li Iskandar Bahodirxonni hokim qilib tayinlaydi. Oradan uch yil o’tar-o’tmas shahzodaga zahar berib o’ldiriladi. Bu ishda Subhonqulixonning ikkinchi o’g’li Abulmansurxon ishtirok etgan edi. Bu voqeadan xabardor bo’lgan Subhonqulixon Balx hokimligini Ibodulla sultonga berishga qaror qiladi. Ammo hokimiyatni Abulmansurxon qo’lga oladi va ko’p o’tmay u ham o’ldiriladi. Balx Siddiq Muhammad sulton qo’liga o’tadi (1684). So’ng Subhonqulixon Mahmudbiy Otaliq bilan birga Balx tomon yuradi, hiyla bilan Siddiq Muhammadni qo’lga tushirib, qiynab o’ldiradi. Subhonqulixon Balxda uch oy turadi va Balxni Muhammadjon Otaliq ixtiyoriga topshirib (4-aprel, 1685-yili), Buxoroga qaytadi. «Tarixi Muqimxoniy» asarida 1096 (1685) yili Buxoro ga Avrangzeb elchisi Zabardastxonning kelganligi haqida so’z boradi. Ammo hind manbalari va bizning ixtiyorimizdagi hujjatlar Zabardastxon elchiligiga qadar Subhonqulixon davlati bilan Boburiylar imperiyasi o’rtasida el chilik almashinib turilganligidan darak beradi. Masalan, 21-shavval 1092 (13-noyabr, 1681) yilda Buxoro elchisi 50 Пигулевская Н. В., Якубовский А. Ю., Петру шевский И. П., Строева Л. В., Белиницкий Л. М., История Иран а с Древнейших времен до конца XVIII в,, изд. ЛГУ, 1958, стр. 260. 63 Rahmonquli hind podshohiga ikkita ot, o’n juft qunduz po’stin va bir tuya sovg’a qilgan. Avrangzeb esa elchiga xalat va besh ming rupiya in’om etgan . Anushaning ketma-ket hujumi va Siddiq Muhammadni otasining buyrug’iga bo’ysunmasligi Subhonqulixonni ancha cho’chigib qo’yadi. U Buxoro xonligida sodir bo’lgan mushkul vaziyatdan Avrangzeb ham foydalanishi mumkin deb o’ylab, bu xavfning oldini olish maqsadida Hindistonga tezlik bilan maktub jo’natadi: maktubda barcha tashvishli ishlar ga xotima berilib, Buxoro xonligida osoyishtalik barpo qilinganligi ta’kidlab o’tiladi, ya’ni Buxoro xoni o’z davlatining zaif emasligini tushuntirmoqchi bo’ladi. Bu maktubda Eron va Eronliklarga qarshi hech bir so’z aytilmaydi, demak, bu bilan Subhonqulixon o’z mavqeini mustahkamlash harakatida bo’lgan. Avrangzebning farmoniga ko’ra, 1095-yil 25-rabbial av val oyida (12-mart 1683-yil) Saidxon Bahodirning nabirasi Vafodorxonga «Zabardastxon» nomi berilib, so’ng Balx va Buxoroga elchi qilib yuboriladi. Zabardastxon orqali Balx hokimiga ziynatlangan jamdar quroli, qilich, jig’a, qalqon, kamon, ot, fil, o’n ming rupiya pul va Subhonqulixon uchun bahosi o’n bir ming rupiyalik fil va nafis mollardan berib yuboriladi. «Tarixi Muqimxoniy»da 1096 (1685) - yili Hindistondan Buxoroga Zabardastxon elchiligi kelgani va ular hadya qilgan sovg’a-salomlar ichida fillar ham borligi aytilib, so’ng Avrangzebning Buxoro xoni nomiga yozilgan maktubining to’liq nusxasi keltirilgan. 51 Maktubda aytilishicha, Avrangzeb Subhonqulixonni podsholik taxtiga o’tirishi bilan ancha ilgari tabriklash niyatida bo’lgan, ammo Muhammad Siddiqning qo’zg’olonlari va chegarada sodir bo’lgan notinchlik bu maqsadni amalga oshirishga monelik qilgan. So’ng Avrangzeb Hindistondagi voqealarga to’xtab o’tadi. U Ajmir hokimi Ronaning juzya to’lashdan bosh tortgani va unga qarshi o’g’li Muhammad Akbarshoh boshliq katta qo’shin yuborgani, o’g’lining esa otasiga bevafolik qilib, 51 М у х а м м е д Ю с у ф М у н ш и . Мукимханская история, перевод с т aдж. проф. А.А. С е м е н о в а , Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1950, стр. 144 64 isyon ko’targani va Boburiylar imperiyasi qurolli kuchlarining Singxa (Mevar hokimi)ga qarshi kurash olib borganliklari haqida hikoya qiladi. Voqealar bayonidan ma’lumki, Dekan yurishida birmuncha muvaffaqiyatlar qo’lga kiritilgach, Buxoroga Zabardastxon boshliq elchilik yuborilgan. Hind elchilari kelgandan so’ng Balx hokimi Muhammadjon Otaliq qo’zg’oloni haqida xa bar keladi va Subhonqulixon bu voqeaning oldini olish uchun tezda Balx tomon otlanadi. Hind elchilariga ham o’z vatanlariga qaytishga ruxsat beriladi. Bu voqeadan foydalanib Xorazm xoni Anusha Buxoroning chekka o’lkalariga hujum qiladi. Subhonqulixon bu xabarni eshitishi bilanoq Balx hokimligini Jovimbiy Otaliqqa topshirib, o’zi darhol Buxoroga qaytadi va Anushaga zarba beradi. Xorazmdagi ichki ziddiyatlardan voqif bo’lgan Subhonqulixon endi xorazmliklar Buxoroga bostirib kelishlari mumkin emas degan ishonch hosil qilib, Xashikbiy Otaliq boshchiligidagi asosiy kuchini Xurosonni zabt etish uchun safarbar qiladi va Buxoro qo’shinlari Xurosondagi kuchli qal’alardan bo’lmish Boloi Murg’obni ishg’ol qiladilar. Vengr sayyohi A. Vamberi ham shu haqda fikr yuritib, Avrangzebning Buxoro xonini Eronga qarshi kurashga undaganini ta’kidlab o’tadi. Vamberining ko’rsatishicha, afg’on qabilalari Avrangzeb davlatiga qarshi kurashda maxfiy, suratda Eronliklar tomonidan qo’llab-quvvatlanganlar. O’zi bevosita Eronga qarshi jang qilishni istamagan Av rangzeb Buxoro xonligini Eronga qarshi qo’yish yo’li bilan Eronliklardan o’ch olish rejasini tuzgan. Bu masala yuzasidan ikki xil fikr yuritish mumkin. Birinchidan, Avrangzeb, haqiqatda, Buxoro xonini Eronga qarshi hujumga da’vat etgan va o’zi ham bu ishda hamkorlik qilishini bildirgan. Afg’on qabilalarini bo’ysundirish yuzasidan uzoq vaqt (1667—1675 yillar) kurash olib borgan va Dekan masalasi bilan band bo’lgan Avrangzeb g’arbiy chegaralarining xavfsizligini ta’minlash yuzasidan Buxoro xoni bilan yaqinlashgan va o’zining Buxoroga nisbatan do’st ligining isboti sifatida Eronga qarshi bir ittifoqda harakat qilishga ham rozi bo’lgan. 65 Ikkinchidan, Subhonqulixon va uning saroy ahllari Hindiston elchiligidan o’zlarining Eronga qarshi qaratilgan siyosatlarini amalga oshirish yo’lida foydalanish niyatida bo’l gan bo’lishlari ham mumkin. 1100 (168—1689) - yili Hindistonga Buxoro elchisi Nazarbiy keladi va u Subhonqulixonning hind voliysiga yozgan maktubini keltiradi. 52 Buxoro xoni o’z maktubida Balxda ro’y bergan tartibsizliklar, Siddiq Muhammadning otasi (Subhonqulixon) ga qarshi chiqishi va shu munosabat bilan Subhonqulixonning Balxga yurishi, shu vaqtda Anushaning Buxoroga hujum qi lishi va xorazmliklarga qarshi olib borilgan kurash, qalmoq qabilasining bo’ysundirilishi hamda Subhonqulixon ga tobelik bildirib Qashg’ardan ham elchilar kelganligi birma-bir bayon qilib o’tiladi va shulardan keyin «...shu vaqtda u adolat samarasining munavvar ko’ngillariga yomon asarlik shialarga qarshi zo’r jihod va g’azot dag’dag’asi tushibdi. Biz ham birlik va hamjihatlik yuzasidan tamoman xayrlik bo’lmish bu ishga azm qilamiz. Demak, Nazarbiy elchiligi Boloi Murg’obning bosib olinishi bilanoq (168 - yil) Hindistonga jo’natilgan. Maktub mazmunidan shu narsa anglashiladiki, garchi Bu xoro xoni Eronga qarshi kurashda hind podshohining faolsizligini ta’kidlab o’tsa ham, lekin bu sohada aniq bir fikr aytmaydi, ya’ni Eronga qarshi kurashda Hindiston ham ishtirok qilishi lozimligi qayd qilinmaydi. Subhonqulixon o’zining boshqa bir maktubida hind shohini Eronga qarshi urushga ochiqdan-ochiq da’vat qiladi. Ik kinchi maktubda islom yo’lida «kofir» Eronliklarga qarshi hujum qilib, 1100-ilon yilining rabial avval oyida (168-1689) Boloi Murg’ob viloyati zabt etilgani, bu voqeadan Iroq va Xuroson aholisining tashvishlangani hikoya qilingandan so’ng, o’rtadagi do’stlik pesh qilinib, Avrangzebga qarata: « (Janoblari) ...taassub yengini astoydil shimari shda hamda... taqvoda ham sa’i-harakat qilishlari lozimdir» deb uqtiriladi. Maktub oxirida «ushbu voqealar xabarini yetkazish va qon-qarindoshlik loyihasi (janobning) 52 Хайруллааев М. М. Ўзбек дипломатияси тарихи. Т. “Шарқ”, Б. 373 66 muqaddas xotiralari xursandchiligiga sabab bo’lur, deb ixlosmand va e’tiqodatvor bandamiz, mazkur g’azovatda ishtirok qilgan (va) bo’lgan voqealar tafsilotini mufassal biladigan Shohbekbiy elchilik rasmi bilan u viloyatga yuborildi», deb elchining qaytib kelishiga tez ruxsat berilishi iltimos qilinadi. Fikrimizcha, Shohbekbiy elchiligi Nazarbiy boshliq elchilikdan ancha keyin, taxminan 1700-1701 yillarda yuborilgan bo’lishi kerak. Buxoroning asosiy kuchlari Xuroson tomon safarbar qilinganda Erengxo n to’satdan Buxoroga bostirib kiradi. Subhonqulixon yana Badaxshondan Mahmudbiyni yordamga chaqirishga majbur bo’ladi. Demak, Buxoroning ichki ishlari Eron masalasini to’xtatib turishga maj bur etgan va bu Nazarbiy elchiligi orqali Hindistonga berib yuborilgan maktubda o’z aksini topgan. Xorazm masalasini go’yo hal qilgan Subhonqulixon endi Eronga qarashli yerlarni bosib olishga, u yerlardagi aholini talon-toroj qilishga intilgan va bu niyatini amalga oshirishda Avrangzebni ham ishtirok qilishga da’vat etgan. Ammo bu vaqtga kelib Avrangzebning ulkan imperiyasi inqirozga yuz tutgan edi. Bombaydan to Madorasgacha — butun Hindiston yarimoroli bo’ylab Boburiylar imperiyasiga qarshi xalq qo’zg’olonlari avj olmoqda edi. Ayniqsa, ozodlik kurashi maratxlar orasida keng tarqaladi va kuchayadi. Shuning uchun, ichki ishlar bilan band bo’lgan Avrangzeb Buxoroga elchi yubora olmagan. 53 Demak, Subhonqulixon davrida Buxoro xonligi bilan Boburiylar imperiyasi o’rtasida go’yo «diniy birlik» asosida o’zaro yaqinlik va hamjihatlik paydo bo’lgan. Lekin shunga qaramay, Subhonqulixon va Avrangzebning o’zaro munosabatlarida humdorlarga xos bir-birini mensimaslik, o’z ini ulug’ hoqon qilib ko’rsatish an’analari mavjud edi. Bu Zabardastxon elchiligi keltirgan maktub mazmuni bilan Subhonqulixonning Avrangzebga yuborgan javob maktubida yaqqol ko’zga tashlanadi. Avrangzeb maktubida Qashg’arning Boburiylar imperiyasiga tobeligi aytilgan bo’lsa, Subhonqulixon nomasida esa Qashg’ar Buxoroga tobe deb uqtiriladi. Bu to’g’rida yana shunday dalil keltirish mumkin: 53 Ахмедов Бобур. Историкогеографическая литература Средней Азии Х VI -Х VIII вв. (Письменные памятники), Т., 1985 . Б.68 67 Zabardastxon elchiligi bilan birgalikda Buxoroga Xo’ja Abulmaoniy Balxiy nomli shaxs keladi va u o’zini voqeanavis vazifasida ekanligi va hind podshohi u orqali Sohibqiron (Amir Temur) mozori atrofida joylashgan xo’jaliklar (shayxlar) uchun o’n ming rupiya berib yuborganini Buxoro xoniga aytib, Samarqandga borish uchun ruxsat berishni iltimos qiladi. Subhonqulixon vafotidan so’ng Ubaydullaxon (1702— 1711) va Abulfayzxon (1711 — 1747) davrida Buxoro xonligida iqtisodiy va siyosiy tushkunlik yanada kuchayadi. Ayni bir vaqtda xalq qo’zg’olonlarining tobora o’sishi va hind rojaliklari, ayniqsa, maratxlarning mustaqillik uchun olib borgan tinimsiz kurashlari natijasida Avrangzeb davlati ham zaiflashib qolgan edi. Avrangzebning vorislari — Bahodirshoh (1707—1712), Farruh Siyar (1713—1719) va Muhammadshohlar (1719—1748) tadbirsiz bo’lib, ichidan chirib borayotgan Boburiylar imperiyasini saqlab qolishda ojizlik qilar edilar. Shunga qaramay, bu vaqtlarda ham har ikki mamlakat o’rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar davom etdi. Masalan, qo’lyozmalar fondida h i nd shohi nomiga yozilgan maktublarning biri Abulfayzxon nomidan yozilganligi tekshirishlar natijasida aniqlandi. Abdurahmon Tolening «Tarixi Abulfayzxon» asarida Rus tam o’g’li Sultonbiy 1716 yil oxirlarida qushbegi unvoniga ega bo’lgani va kenagas qabila boshliqlari tomonidan Abulfayzxonga qarshi uyushtirilgan kurashda ishtirok qilib, uning 1718-yil 25 mayda o’ldirilgani bayon qilinadi. Elchilikning qachon va qaysi xon tomonidan yuborilganini maktub mazmunidan ham aniqlash mumkin. Maktubda Bu xoro xonining saltanat egasi bo’lgan vaqtida qandaydir o’zboshimchalarning qilgan ixtiloflari va hozirda ularning bo’ysundirilgani haqida bayon qilinadi. Ubaydullaxon o’ldirilib, Abulfayzxon taxtga o’tirgan birinchi oylarda davlatni asosan Jovshan qalmoq boshqargan va u ko’p davlat a’yonlari va hatto xonning ham huquqini cheklashga uringan. Shundan so’ng Abulfayzxonning maxfiy buyrug’i bilan Ma’sumbiy Otaliq va uning kishilari Jo vshanni o’ldirganlar. 68 Demak, maktubda bayon qilingan o’zboshimchalar Jovshan va uning tarafdorlaridir. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, maktubda yozilishicha, Hindistondan elchi kelib, u hind podshohining «davlat quyoshining tulu’i va adolat nurlari paydo bo’lgani haqida» xabar bergan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, Sultonbiy elchiligi Hindistonga Abulfayzxon to monidan 1714—1715 yillar mobaynida, ya’ni Sultonbiy “qushbegi” unvoniga ega bo’lishdan avval yuborilgan. Hindistondan kelgan elchi esa Boburiylar imperiyasining shohi Farruh Siyarning (1713—1719) elchisi bo’lgan. Shunga ko’ra, so’nggi vaqtdarda maktubni ko’chirgan kotiblar Sultonbiyga qushbegi unvoni berilganidan xabardor ekanliklari tufayli maktub sarlavhasiga «Sultonbiy qushbegi elchiligi» deb yozganlar. Sultonbiy elchiligi qadimiy do’stona munosabatlarga amal qilgan holda Farruh Siyarni saltanat egasi bo’lishi bilan tabriklashdan tashqari, yana boshqa vazifalarni ham bajarishi lozim bo’lgan. Chunki maktub oxirida shunday deb yoziladi: «Qachonki, (huzurlariga) tashrif buyurishdan mamnun bo’lib, bandalik lozimatini o’rniga qo’ysa, unga topshirilgan zarur ishlardan nimaiki eshitilsa quloq berib (unga) iqbol darajasini munosib ko’rsalar». 54 Bu «zarur ishlar» nimadan iborat ekanligi maktubda aniq aytilmagan. O’ylaymizki, maktubdagi zarur ishlar savdo- sotiqqa oid masala bo’lishi kerak; bu haqda mehtar Ubaydulla elchiligi or qali yuborilgan Abulfayzxonning boshqa bir maktubida ancha aniq ma’lumotlar bor. Hokimiyat tepasida qalmoq Jovshan turganida Po’lat mehtarning o’g’li Ubaydulla bosh mehtarlik vazifasiga tayin etilgan edi. Jovshan o’ldirilgach, bosh mehtarlik Ibodullaga olib berilgan, ehtimol Ubaydulla oddiy mehtarlik vazifasida qoldirilgan. Mehtar Ubaydulla orqali yuborilgan maktubda Buxoro xoni qadim vaqtlardan beri har ikki mamlakat, o’rtasida ota-bobolar davridan beri davom etib kelayotgan do’stona munosabatlarni yanada kuchaytirish kerakligini ta’kidlaydi. So’ng 54 Низомиддинов И.Ғ - ХVI-ХVIII асрларда Ўрта Осиё - Ҳиндистон муносабатлари., Т., "Фан", 1966. Б.79 69 maktub oxirida «Janoblari tomonidan maxsus mehtar Poyanda Boqi va Xudoybergan taxvildorlar orqali (be rib yuboriladigan) mollar elchi(miz)ning so’ziga binoan, u orqali ravona qilsalar, mazkur banda (ya’ni elchi) bu mollarni kam-ko’stsiz keltirib, gardunmador sarkor (ya’ni Bu xoro xoni) huzuriga qaytib keladi», deb ilova qilingan. Demak, mehtar Ubaydulla elchiligi Hindistonga Sultonbiy elchiligi Buxoroga qaytib kelgandan so’ng ko’p vaqt o’tmay yuborilgan va bu elchilikning asosiy vazifasi (Sultonbiy elchiligi yoki Sultonbiy elchiligiga javoban Hindistondan kelgan elchilik orqali aytib yuborilgan) hind podshohining va’da qilgan mollarini Buxoroga tezroq yetkazib kelishdan iborat bo’lgan. 1736-yili Eron taxtini egallagan Nodirshoh (1736-1747) mamlakatdagi harbiy aristokratiya va turli jangovar qabilalar kuchiga tayanib, istilochilik harakatlarini boshlab yuboradi. Hozirgi Afg’oniston hududlar ini bosib olgach, H indistonning Panjob va boshqa shimoliy viloyatlariga hujum qiladi. Natijada 1739 - yili Boburiylar imperiyasining markazi Dehli shahrini ishg’ol qilishga muyassar bo’ladi. So’ng, Nodirshoh katta qo’shin bilan Balxga kelib, u y erdan Buxoroga tomon yuradi (1740). Buxoro xoni Abulfayzxon o’z a’yonlari bilan Nodirshoh istiqboliga chiqib, Eronga bo’ysunadi. Shu yili Eron qo’shinlari Xorazmni ham bosib oladilar. Nodirshoh davlatiga bo’ysungan mamlakat va davlatlar o’zaro mustahkam iqtisodiy va madaniy aloqaga ega emas edilar. Shunga ko’ra, qurol kuchi bilan vujudga keltirilgan bu katta imperiya Nodirshoh vafotidan so’ng tezda parchalanib ketadi. Buxoro va Xorazm xonliklari yana mustaqil bo’lib oladilar. Afg’on qabilalari ham qulay fursatdan foydalanib, abdali (durroniy) qabilasidan bo’lgan Ahmad nomli shaxsni shoh deb e’lon qilib, Afg’oniston davlatiga asos soladilar (1747). Shu vaqtdan boshlab Buxoro xonligi bilan Boburiylar imperiyasi o’rtasidagi qo’shnichilik munosabatlari o’rnini Buxoro — Afg’oniston munosabatlari egallaydi. Nodirshoh istilosidan so’ng zaiflashib qolgan Boburiylar imperiyasi maratxlarning kuchli zarbasiga uchraydi, maratxlar Dehlini ham ishg’ol qilishga 70 muvaffaq bo’ladilar. Ammo oradan ko’p o’tmay, Afg’oniston shohi Ahmad (1747 —1773) Hindistonga bostirib keladi, afg’onlar bilan maratxlar o’rtasida 1761-yil 14-yanvarda Panipat maydonida qattiq jang bo’ladi. Afg’onlar o’sib kelayotgan maratxlar kuchiga qaqshatqich zarba beradilar, shu bilan birga o’zlari ham uzoq vaqt Hindistonda qololmaydilar. I.Nizomiddinov Panipat maydonidagi jangni xarakterlab, bunday deb yozadi: «Buyuk Boburiyning cheksiz hokimiyatini uning noiblari ag’dardi, noiblarning hukmronligini maxratlar (maratxlar ) yemirib tashladi, maxratlarning hukmronligini afg’onlar yemirdi va bular hammasi bir-biri bilan urushib turgan bir vaqtda, britaniyaliklar birdanigq hujum qilib kelib, bularning hammasini bo’ysundirib oldi. Haqiqatda bu davrda inglizlar Hindistonni zabt etishda o’z raqiblari bo’lgan Gollandiya va Fransiyani siqib chiq argan va imperiyaning kuchsizlanganidan foydal anib, Hindistonni o’z mustamlakalariga aylantirishga astoydil kirishgan edilar. 1857-1859 – yillarda ko’tarilgan sipohilar qo’zg’oloni Buyuk Britaniyaga Hindistonni to’la o’z mulki deb e’lon qilishi uchun bahona bo’lib xizmt qildi. Oradan ko’p vaqt o’tmay O’rta Osiyo xonliklari ham Rossiya tomonidan yarim mustamlakaga aylantirildi. Shu tariqa Hindiston va O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi o’zaro aloqalar uzilib qoldi. 71 XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, buyuk davlatchiligimiz o’z tarixi davomida juda ko’plab mamlakatlar bilan do’stona va diplomatik aloqalarda bo’lib kelgan. - Bugungi kunda har ikki mustaqil mamlakat – O’zbekiston va Hindiston Respubliklari o’rtasidagi iliq munosabatlar kuni kecha paydo bo’lgan emas. Bu aloqalar bir necha asrlik tarixga ega. -O’zbekiston Respublikasi bilan Hindiston o’rtasidagi do’stona, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar O’zbekiston mustaqillikka erishgan so’nggi yillarda esa bu munosabatlarning rivojlanishida katta imkoniyatlar yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” nomli asarida O’rta Osiyoda xonliklar davri davlatchilik tarixini o’rganish, bu davrlar haqida tegishli ilmiy xulosalarga kelish vazifasini tarixchi va tarixshunos, manbashunos va sharqshunos olimlar zimmasidagi muhim vazifa qilib qo’ydilar. Rossiya imperiyasi mustamlakachiligiga qadar bo’lgan davrda O’rta Osiyoda Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari yoxud uch mustaqil davlat bo’lib, ular mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishgan. Xonliklarning tashqi iqtisodiy (savdo- sotiq), diplomatik va madaniy aloqalari Sharq va G’arb mamlakatlari bilan qizg’in kechgan. Aynan Rossiya bilan XVI asr o’rtalaridan boshlab doimiy va muntazam diplomatik aloqalar o’rnatilgan. U paytlardagi o’zaro munosabatlar tenglik asosida, har bir subyekt mustaqilligi mezoniga amal qilingan holda yo’lga qo’yilgan. Sharq davlatlari bilan O’rta Osiyo aloqalari esa eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. Bu munosabatlar tizimida Hindiston muhim o’rin tutadi. Kushon imperiyasi (mil.avv I – mil. IV asrlar) davrida O’rta Osiyo va Hindiston bitta mamlakat tarkibida bo’lgan. Tarixdan bu kabi dalillarni ko’plab keltirish mumkin. Ayniqsa, XVI-XVIII asrlarda Hindiston va O’rta Osiyo xonliklari o’rtasidagi ko’pyoqlama munosabatlar tarixi masalalari alohida bir tadqiqot obyekti bo’la oladi. Ushbu BMIning xulosasida quyidagi holatlarni ta`kidlab o`tishni lozim topdik: 72 Tadqiqot natijasi sifatida o’rganilgan asosiy yozma manbalarda siyosiy va iqtisodiy manfaatlar ustunlik qilganligi aniqlashtirildi. - Hukmdorlar o’rtasidagi, jumladan Abdullaxon II va Akbarshoh, Jahongirshoh va Imomqulixon, Shoh Jahon va Abdulazizxon kabilar olib borgan o’zaro yozishmalardagi faktlar yuqoridagi fikrlarga dalildir. - Buxoro va Hindiston xalqlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar ham ko’p asrlik tarixni o’z ichiga oladi. Bu aloqalar bir necha asrlik tarixga ega bo’lib, Buyuk Ipak yo’li paydo bo’lgan davrlardayoq ikki o’rtada savdo aloqalari mavjud edi. - Hindiston va O’rta Osiyo o’rtasidagi o’zaro aloqalarning qadimiy tarixidan boshlab, o’rganilayotgan davrdagi ularning ijtimoiy-siyosiy ahvoli to`g’risida ham ko`plab ma`lumotlar keltirildi. Mazkur ma`lumotlar orqali o’sha davr tarixiy jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun mamlakat va xalq hayoti aniq daliliy raqamlarda o`rganildi. -XVI asrning ikkinchi yarmi Buxoroda siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning keskin kechganligi, uzoq va nihoyat 1556-yilda markazlashgan davlat tuzilishi bilan bog’liq muhim voqea bilan xarakterlanadi. -Markazlashgan davlat esa, o’z-o’zidan siyosiy hamkor izlaydi va diplomatik aloqalarni yo’lga qo’yadi. Bu borada esa etnik, milliy va diniy jihatdan bir-biriga yaqin ikki mamlakat o’rtasida aloqalarni o’rnatish ancha qulay edi. BMIda mavzuga va shunga yaqin mavzularda e’lon qilingan turli adabiyotlar, jumladan rus va ingliz tillaridagi adabiyotlardan ham foydalanildi. Sovet davri adabiyotlari ham tanqidiy o’rganilib, ulardagi fikrlarga izohlar berib o’tildi. Ishda gazeta, jurnal va ilmiy-nazariy maqolalar to’plamlarida e’lon qilingan ilmiy va ilmiy-publitsistik maqolalar tahlil qilindi va o`rganildi. Istiqbolda ushbu mavzu yuzasidan yana ko’plab maqolalar e’lon qilish mumkin. 73 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxati: 1. Karimov I. A. Barkamol avlod – O’zbekiston kelajagining poydevoridir, T.,1997 2. Karimov I. A Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., 7. – T. “Sharq”, 1999. 3. Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 200. 4. Karimov I. A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., “O‘zbekiston”, 2011. 5. Karimov I. A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish-eng oliy saodatdir. T., “O‘zbekiston ” 2015. 6. Abulfazl Allomiy, Tarixi Akbarshohiy, T., “Sharq”, 1997. 7. Азимджанова С, Государство Бабура в Кабуле и в Индии, М., 1977 . . Alimova R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi./ TDSHI qo`llanma T. 2009. 9. Аҳмедов Бобур. Историкогеографическая литература Средней Азии Х VI -Х VIII вв. (Письменные памятники), Т., 1985 10. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. O‘qituvchi. T. , 1994. 11. Б а й к о в а Н. Б. , Роль Средней Азии в русско - индийских торговых связях (первая половина XVI — вторая половина XVIII в.), Ташкент, Изд-во «Наука» УзССР, 1964. 12. Gulbadanbegim. Humoyunnoma, T., 1959. 13. Yormatov Sh. O‘rta Osiyo, Rossiya va Hindiston xalqlari o‘rtasidagi do‘stona aloqalar tarixi. O‘zb SSR MDav T., 1959. 14. Zahiriddin Muhammad Bobur - Boburnoma. T., "Yulduzcha", 1990 15. Индийские миниатюры Х V - Х VIII вв., М., 1971. 16. История Узбекистана (Х VI - Первая половина Х I Х века), т.3, Т., 1993. 17. Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х VI - Х I Х вв., Т., 19. 74 1. Mirza Muhammad Haydar . Tarixiy Rashidiy . / V . Rahmonov , Y . Egamova tarjimasi . “ Sharq :. T . 2010. 19. М у х а м м е д Ю с у ф М у н ш и . Мукимханская история, перевод с т aдж. проф. А.А. С е м е н о в а , Ташкент, Изд-во АН УзССР, 1950. 20. Nizomiddinov I.G‘ - XVI-XVIII asrlarda O‘rta Osiyo - Hindiston munosabatlari., T., "Fan", 1966 21. N i z o m i d d i n o v N . , O ‘ r t a O s i y o n i n g c h e t e l S h a r q i b i l a n m u n o s a b a t l a r i , T o s h k e n t , U z d a v n a s h r , 1 9 6 1 22. N i z o m i d d i n o v N . , J a n u b i y , J a n u b i - s h a r q i y v a s h a r q i y o s i y o x a l q l a r i q a d i m g i t a r i x i , d i n i y e ’ t i q o d i , m a d a n i y a t i . T . , 2 0 1 0 23. Xayrullaayev M. M. O‘zbek diplomatiyasi tarixi. T. “Sharq”, 1993 24. Xayriddin Sulton. Boburiynoma. -T., 1996. 25. Sharma R. Boburiylar saltanati (Ingliz tilidan G‘.Sotimov tarj.). -T., 1999. 26. Erskin U. Hindistonda Bobur davlati (Ingliz tilidan G‘.Sotimov tarj.). - T., 1997. Fulomov Y, R. N. Nabiyev, M. G. Vahobov, O‘zbekiston SSR tarixi (bir tomlik), Toshkent, 1958 27. O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001 2. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti, I qism, T., 2000 29. O’zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 30. Hasanxoja Nisoriy. Muzakkiri ahbob, T., 1993 31. Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma, T., Sharq, 2000 32. Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad Buxoriy. Abdullanoma (Sharafnomai shohiy). Birinchi nashr/I jild. Forschadan S. Mirzayev tarjimasi, nashrga tayyorlovchi, so‘z boshi va izohlar muallifi B.A. Ahmedov. - T., "Fan", 2002 33. Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad Buxoriy. Abdullanoma (Sharafnomai shohiy). Birinchi nashr/I jild. Forschadan S. Mirzayev tarjimasi, nashrga tayyorlovchi, so‘z boshi va izohlar muallifi B.A. Ahmedov. - T., "Fan", 2002 75 Internet saytlari 3 .1. www.edu.uz 3 .2. www.google.co.uz 3 .3. www.press.uz 3 .4. www.ziyonet.uz 76 ILOVA O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov va Hindiston Bosh vaziri Narasimxa Rao (Toshkent, 1993-yil) Akbarshoh (1556-1605) Abdullaxon II (1557-1598) 77 Buyuk ipak yo’lining Osiyo qismi. O’rta Osiyo xonliklaridan Hindistongacha bo’lgan karvon yo’lini ko’rish mumkin. 78

O’rta Osiyo xonliklari va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar (XVI-XVI asrlar misolida)

Sotib olish