Ro'yxatga olish sanasi 19 Aprel 2024
0 SotishO‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishi: sabab va oqibat
![Islom dini va arab tilining VII asr ikkinchi yarmidan boshlab Yaqin va
O‘rta Sharqdagi qator o‘lkalarga, keyinroq esa Afrika, janubiy Yevropa va
Osiyodagi ko‘p joylarga tarqalishi bilan arab yozuvi ham birgalikda kirib bordi.
Natijada arab yozuvi o‘sha o‘lkalardagi xalqlar tomonidan o‘zlashtirildi va
mahalliy tillarga moslashtirilgan holda qo‘llana boshlandi.
Arab yozuvi Movarounnahrga VII asrning ikkinchi yarmida kirib keldi.
VIII asr boshlarida arab xatida yozilgan hujjatlar saqlangan. Bunga misol qilib
Panjikent hokimi Divashtichning Arab xalifaligining Xurosondagi noibiga
yo‘llagan maktubini keltirish mumkin.
Arab yozuvi Movarounnahrga kirib kelgandan boshlab XIII asrlarga qadar
bu yozuvda bitilgan birorta turkiy tildagi hujjat, manba hozirgacha ma’lum emas.
XIII asrga qadar mazkur yozuvdagi barcha manbalar asosan arab tilida va qisman
fors-tojik tilida kitobat qilingan [13, 4-6 b.].
Ma’lumki, bir yarim ming yildan buyon og‘zaki va yozma manbaalarda
saqlangan arab tili, garchi o‘z normalarini saqlab qolgan bo‘lsada, biroq u leksik
o‘zgarishlarga uchramay qolmadi. Chunki iqtisodiy, siyosiy, madaniy taraqqiyot
sohasidagi o‘zgarishlar birinchi o‘rinda, albatta, tilda aks etadi, ya’ni bir xil
qadriyatlar qadrsizlanib yo‘q bo‘ladi va ularni anglatgan so‘zlar ham bir chetga
surilib arxaiklashadi, uning o‘rnini yangicha qadriyatlar egallaydi. Bu hodisalar,
albatta, o‘z davrida yaratilgan lug‘atlarda o‘z aksini topgan.
Shuningdek ba’zi so‘z turlari borki, iqtisodiy formatsiyalar almashinuvi,
ijtimoiy-siyosiy-madaniy o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda amalda qoladi yoki
kuchga kiradi. Demak, ularni anglatuvchi so‘zlar ham bularni aks ettiradi.
Masalan, islomgacha bo‘lgan shirk va budparastlik bilan bog‘liq bo‘lgan
oylarning nomlari va kunlar kabi atamalar ana shunday so‘zlar sirasidandir. Yangi
yaratilgan so‘zlar
, “ aٌَّةِيل ِم ُسْأaر ”, “ ٌ َّةي ِكا ِرت ْشإ ”, “ aٌَّةي ِعوي aش”, “ ٌ َّةي ِع ْجaر”, “ ٌ َّةي ِعوض ْوaم”, “ ٌ َّةِيتا aذ”, jumlasiga
masalan“ة
aراض aح”, aٌَّةِيقلا ْحأ ٌ kabilar “kapitalizm”, “sotsializm”, “kommunizm”,
“reaksiya”, “obyektivlik”, “subyektivlik”, “sivilizatsiya”, “axloq” kabi so‘zlar
bildirgan tushunchalarning ifodasi o‘laroq yuzaga keldi .
“Paroxod” - ٌ
ةaر ِخاب
, “gerb” -
ٌ ر اع ِش , “madmuazel” - ة ِaسنآ
ٌ , “restoran” -
ٌ مaعْطaم ,
“kongress” –
ٌ
ر aaمتْؤُم , “fojea” – ة aمْaسأ aم
ٌ kabi so‘zlar ham yuqoridagi turlardandir.
13](https://docx.uz/documents/ae40c232-ab90-43f9-9195-c9aa04b4132d/page_13.png?v=1)
![1.2. O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishi va uning mohiyati
Arab tilining O‘zbekiston madaniyati tarixida tutgan o‘rni beqiyosdir. O‘n
to rt asr davomida diyorimiz tarixi arab tili va yozuvi bilan bog‘liq bo‘lib kelgan.ʻ
Ma’lumki, arablar O‘rta Osiyoga VII asrdayoq kirib kelganlar. Imom Tabariyning
qayd etishicha, o‘sha davrlarda 40 ga yaqin arab urug‘ va qabilalari O‘rta Osiyoga
ko‘chib kelgan[1]. Arablar bu mintaqada o‘rnashib shaharlarda o‘z mahallalari,
vohalarda esa o‘z qishloqlarini barpo etdilar. Bu qishloqlar hozirgacha Buxoro,
Samarqand, Qashqadaryo viloyatlarida o‘z eski nomlarini saqlab qolgan, ular:
Arabxona, Arabqishloq, Arabon, Arabshoh, Labi Arab, Arab Asos, Katta Arab,
Jeynov, Jug‘ari va boshqa 120ga yaqin arab qishloqlaridir. Aholi hamon arabcha
so‘z va iboralarni muloqot chog‘ida istifoda etadi. Shuning barobarida ayrim eski
arab udum va odatlari ham turli marosimlarda qo‘llaniladi 3
.
Arab-islom madaniyati yoyilishi bilan mintaqada arab yozuvi ham
tarqala boshladi. Garchi arab yozuvi mintaqa xalqlari tillarini to‘liq aks ettira
olmasa ham, asta-sekin mahalliy yozuvlarni siqib chiqardi. Bu yozuvda
turkiylarning klassik asarlari ham yozila boshladi. Mahmud Koshg‘ariyning
«Devonu lug‘otit turk» va Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilik» kabi XI asrga oid
asarlari arab yozuvida ifoda etilgan qadimiy turkiy manbalar sirasiga kiradi.
Mintaqa xalqlari o‘n to rt asr davomida arab yozuvini hayotning turli sohalarida
ʻ
qo‘llab keldi, 1930 yili esa lotin va 1940 yil kirill yozuviga o‘tilishi oqibatida arab
xati mahalliy xalqlar iste’molidan chiqib keta boshladi. Arablar bu yurtlarni fath
qilganlarining ilk kunlaridanoq masjidlar barpo etishga e’tibor qaratdilar. Masjidlar
bir vaqtning o‘zida ham ibodat, ham ta’lim dargohi vazifasini o‘tadi. Asta-sekin
arab tili rasmiy yozishmalar, ilm-fan va madaniyat tiliga aylana bordi.O‘rta asrlarda
quyidagi ko‘rinishdagi ta’lim muassasalari faoliyat yuritgani qayd etiladi:
- Boshlang‘ich diniy maktablar (maktabxona) – diyorimizda keng tarqalgan
maktablardan biri – boshlang‘ich diniy maktab edi. Shahar maktabxonalarida
o‘quvchilar soni 20-30 taga, qishloq joylarida esa 10-15 taga yetar edi.
Maktabxonalar asosan o‘qish, xat-savod chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib, ularda
3
Nosirova M. O‘rta asrlar arab nahvidan namunalar (Mahmud Zamaxshariyning “Unmuzaj fi nahv” risolasi
asosida). – T.: ToshDShI nashriyoti.
16](https://docx.uz/documents/ae40c232-ab90-43f9-9195-c9aa04b4132d/page_16.png?v=1)
![quyidagi fanlar bo‘yicha ta’lim berilgan: Alifbe, Haftiyak (Qur’onning 7 dan biri),
Chor kitob (to‘rt kitob), So‘fi Olloyorning «Sabotu-l-ojizin»[4].
- Daloilxona – asosan kattalarga ixtisoslashgan maktab bo‘lib, u yerda
talabalar domla rahbarligida arab tilini o‘rganar edilar. Bunday maktablar uchun
asosiy darslik – Muhammad ibn Sulaymon Jazuliyning «Dalo'il al-xoyrot» kitobi
(Muhammad a.s. ga atab o‘qiladigan salovotlar to‘plami) hisoblangan. Bu to‘plamni
o‘qib-o‘rganish muddati bir yilgacha bo‘lib, bunday maktablar kam tarqalgan edi.
Daloilxona bitiruvchilari ko‘chalarda, bazmlarda, jamoat joylarida diniy targ‘ibot
ishlarini o‘tkazar edi.
- Madrasa – oliy ma’lumot beruvchi ta’lim muassasasi bo‘lib, unga
maktabxona bitiruvchilari qabul qilingan. Sufiy shayxlar qoshida xonaqo, zoviya va
takyaxonalarda tashkil etilgan maktablar. Bunday dargohlarda boshqa maktablarda
o‘qitilgan predmetlar bilan bir qatorda tariqat zikr amaliyotlari ham o‘rgatib
borilgan.[5].
Madrasalarda arab tili quyidagi darslik-kitoblar orqali o‘qitilgan:
- «Bidon» – ushbu kitob forscha «bidon – bilgin-ki», degan so‘z bilan
boshlanadi. Unda arab tili morfologiyasi fors-tojik tilida sharhlanadi.
- «Mu’ziy» – fors-tojik tilida yozilgan bo‘lib, arab tilidagi fe’l boblari va
ularning tuslanishiga bag‘ishlangan.
- «Zanjoniy» – fors-tojik tilida yozilgan bo‘lib, arab tili morfologiyasining
davomi hisoblanadi. Kitobning asl nomi «al-Mabadi' fi-t-tasrif» bo‘lib, uning
muallifi Iziddin Abul Fazoil Zanjoniy.
- «Avomil» – Abdulqodir Jurjoniy (1010-1078) tomonidan arab tili
sintaksisiga bag‘ishlab arab tilida yozilgan kitob.
- «Harakot» – Mahmud Zamaxshariy (1075-1144) tomonidan arab tili
sintaksisiga bag‘ishlangan kitob.
Shulardan so‘ng «ibn Hojib» nomi bilan mashhur Usmon ibn Umarning
«Kofiya» hamda ushbu kitobga Abdurahmon Jomiy tomonidan o‘z o‘g‘li uchun
17](https://docx.uz/documents/ae40c232-ab90-43f9-9195-c9aa04b4132d/page_17.png?v=1)
![yozilgan «Sharhi Mullo Jomiy» kitobi asosida arab tilining grammatik qoidalari
o‘rgatilgan. Mana shu kitoblar asosida arab tilini o‘zlashtirgan talabalar fiqh, aqida,
tafsir, hadis ilmlari bo‘yicha arab tilidagi klassik manbalarni o‘zlashtirganlar.
Ushbu ta’lim o‘ta konservativ xarakterga ega bo‘lib, uning mazmuni, dasturlari
asrlar davomida deyarli o‘zgarmay kelganini kuzatish mumkin. Fiqh fani –
Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya», Mahbubiyning «Muxtasar al-viqoya»,
Lutfullo Fozil Kaydoniyning «Fiqhi Kaydoniy», hadis ilmi – Xatib Tabriziyning
«Mishkot al-masobih», tafsir – qozi Baydoviyning «Anvor at-Tanzil» hamda
Nasafiyning «Madorik at-Tanzil» asarlari orqali o‘rgatib borilgan[6].
Garchi mazkur an’anaviy uslub orqali arab tilini o‘zlashtirish uzoq vaqt
talab etsada, u mahalliy aholi tomonidan sinovdan o‘tgan ishonchli uslub sifatida
ijobiy qabul qilingan. XIX asrga kelib esa, arab tilini tezroq o‘rgatishga qaratilgan
dasturlar asosida tatar mualliflari yaratgan kitoblar Turkistonga kirib kela boshladi.
XIII asrdan beri tub o‘zgarishlarga uchramagan va mahalliy aholiga ma’qul kelib
qolgan an’anaviy uslub XIX asrga kelib yangilanish jarayonlariga uchradi. 1884 yili
Qrimdagi Boqchasaroy shahrida Ismoilbek Gaspirali «usuli jadid» («usuli savtiya»)
degan yangi o‘quv usuliga asos soldi. 90-yillarda bu yangi usul Turkistonga yetib
keldi. 1893 yili Ismoilbek Gaspralining o‘zi Buxoroga kelib, amir bilan uchrashdi
va yangi maktab ochishga muvaffaq bo‘ldi. U bilan birga kelgan shirvonlik Majid
G‘anizoda esa Samarqandda qirq kun qolib, «usuli savtiya»dan saboq berdi. Tatar
ma’rifatparvarlarining maktablari chor hukumatining maqsad va intilishlariga zid
o‘laroq Toshkent, Andijon kabi shaharlarda ham ochila boshladi. Hatto hozirda ham
ko‘plab o‘zbekistonlik arab tili muxlislari o‘sha maktablarda joriy bo‘lgan tatar
olimlari – Ahmad Hodiy Maqsudiyning (1868-1941) «Muallimi soniy»,
«Shifohiya», San’atulloh Bekpo‘latning (1886-1948) «Mabdal qiroat» kabi o‘quv
adabiyotlarini qunt bilan o‘rganadilar. Ushbu uslub Turkiston jadidlari tomonidan
ham tez o‘zlashtirilib, uning asosida arab tili o‘quv adabiyotlari yaratildi. Usuli
jadidning mohiyati shundaki, unda harflar «alif», «sod», «kof», «qof» tarzida emas,
balki «a», «s», «k», «q» shaklida beriladi. Bu uslub o‘z davrida ancha samarali
hisoblanib, talabalar xat-savodini tezroq chiqarishga xizmat qilgan.
18](https://docx.uz/documents/ae40c232-ab90-43f9-9195-c9aa04b4132d/page_18.png?v=1)
![XULOSA
Arabshunos olim V.M. Belkinning yozishiga ko‘ra, oromiy tilidan Suriya
shevasi orqali bir qancha yangi so‘zlar arab tiliga kirib kelgan. Ular o‘simliklar,
hayvonot olami, dahqonchilik, hunarmandchilikka oid so‘zlardir 12
[28, 65-68 b.].
Masalan:
“ ٌط ّوaلب
” – dub daraxti, “
ٌ ب ْلُد ” – chinor, “ ٌ فاص ْف aص
” – majnuntol, “
ٌ س ٌآ ” – oq
gulli, hushbo‘y hidli, doim yashil buta o‘simligi, “ ٌ
زْيaمُج
” – sikomora, “ ٌ ناح ْي aر
” –
rayhon, “ ٌ
نِيت
” – anjir, “
ٌ جُرْتأ ” – limon, “ ٌ ت ُو??ت
” – tut, “
ٌ س ٌاَّجإ ” – nok, “ ٌ قو ??قْaرب
” –
olho‘ri, “
ٌ
ح ّاُفت ” – olma, “ ٌ نا َّمُر
” – anor, “ ٌ خي ِ ِّطب
” – tarvuz, “ ٌ لaجْaرف aس
” – behi, “ ٌ زْaول
” –
bodom, “ ٌ
ق aوت ُْسف
” – pista, “
ٌ حْaم ق ” – bug‘doy, “ ٌ نَّاaتق
” – zig‘ir, “ a ٌَّبِنق
” – kanop.
Ba’zi so‘zlar arab tiliga grek va oromiy tillari orqali kirgan. Ular
quyidagilar: “ ٌ
لْaبت ْسإ
” – oshxona, “ ? ٌر ْa??صق ” – qasr, “ طار ِص
ٌ ” – yo‘l, “ ٌ ن ا ??aكُْرب
” –
vulqon, “ ة
aaرط ْaن ق
ٌ ” – ark, “
ٌ ر aص ْaيق ” – sezar (podshoh).
Xulosa sifatida shuni aytib o‘tish kerak-ki, arab tili va uning yozuvi o‘zbek
xalqi uchun doimo qadrli bo‘lib kelgan. Zero, lug‘at zaxiramizning kattagina
qismi ham aynan arabiy asosga ega. Bu til yurtimizda asrlar davomida o‘rgatiladi
va o‘rganiladi. Hozirda ham yurtimizdagi ta’lim sohasida arab tiliga berilayotgan
e’tibor kam emas. Unga sarflanayotgan kuch yanada samarali bo‘lishiga erishish
maqsadida turlicha uslub va yondashuvlar ishlab chiqilgan. Yurtimizdagi arab tili
ta’limini shartli ravishda uch yo‘nalishga ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu shartli
uch yo‘nalish jamiyatdagi ehtyoj yuzasidan shakllangan, deyish mumkin.
Shulardan biri – arab tilini o‘rganishda din bilan bog‘liq ehtiyojlar ustuvorligi. Bu
yo‘nalish uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan va asosan diniy matnlarni
o‘zlashtirishga qaratilgan. Ikkinchi yo‘nalish – «rus akademik sharqshunosligi»
asosida shakllangan ta’lim berish yo‘li. Bu yo‘nalish klassik va keyin paydo
tezkor til o‘rganish usullari o‘rtasida turadi. Bunda arab tili o‘zbek tili
grammatikasiga qiyoslangan holda o‘rgatiladi. Keyingi yo‘nalish arab tilini
yangicha tezkor uslublarda ta’lim berish.
______________________
12
Bulgakov B. G.: Sharq mamlakatlarida chet tillarining rivojlanishi (urushdan keyingi davr). Moskva. 1983 (rus
tilida)
39](https://docx.uz/documents/ae40c232-ab90-43f9-9195-c9aa04b4132d/page_39.png?v=1)
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………….…….………..…3
I-BOB. O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishining tutgan o`rni va uning mohiyati……………………………………………………………..6
1.1. O‘rta Osiyoga arab tilining kirib kelish ………………………..………….6
1.2. O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishi va uning mohiyati.........15
II-BOB.O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishining turlari va analizi ………………………………………..…..…….….............................................24
2.1. O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishining turlari..…………..24
2.2. O‘rta Osiyoda arab tilining rasmiy tilga aylanishining tahlili…………… 29
XULOSA…………………….………………..…………………..……….….. 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO’YXATI……..41