• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 70.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

O‘rta Osiyoda ilk yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi

xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar Eftallar shohi “Eftalon”, ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan 5 . Eftallar davlati - ilk o‘rta asrlarning qudratli davlati. V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida Eftallar davlati O‘rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan. Eftallar V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar. Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi yuborgan. Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz to‘lab turganlar. Bir davlat tomonidan ikkinchi davlatga to‘lanadigan, shuningdek, shahar va qishloq bozorlarida savdogarlardan olinadigan maxsus to‘lov Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a’yonlaridan iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor - Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan. V asr oxiri — VI asr boshlarida Xorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga 5 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.290. 9 Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 yurish qilganliklari ma’lum. Xioniylar hukmdori o‘rta yoshlardagi tadbirkor va aqlli davlat arbobi Grumbat ismli shaxs bo‘lgan. 359 yil xioniylar o‘z ittifoqchilik burchlariga ko‘ra SHopur II bilan Suriyaning Amida (Umda) shahri uchun bo‘lgan jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatning o‘g‘li halok bo‘ladi. IV-asrning 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron shohi SHopur II xioniylar bilan kurash olib boradi va ikki marotaba engiladi. Bu kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda bo‘lgan bo‘lishlari ham ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo‘yidan Amudaryogacha cho‘zilgan hudud xioniylar ta’siri ostida bo‘lgan 12 . Umuman olganda, xioniylar kidariylar bilan ko‘pincha ittifoqda harakat qilgan bo‘lishlari kerak. Chunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda uchraydi. Ularni ba’zida eftalitlarning bir qismi deb ham hisoblashadi. Fikrimizcha, ulardagi o‘zaro farqlanish faqat sulolaviy bo‘lgan. Chunki ularning hammasi qon-qardosh turkiy xalqlardan bo‘lishgan. Vohalarda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, sug‘orma dehqonchilik maydonlari kengaygan. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxpalak kabi suv inshootlari kashf etilgan. Oqar suv sathidan birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarib obod etilgan . Ekin maydonlarini sug‘orish va ishlov berishning takomil shuvi tufayli aholi dehqonchilikdan mo‘l hosil olgan. Shaharlarda aholining ko‘payib borishi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib borgan. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloq larning nufuzi ko‘tarildi. Bir tomondan, yerga, ziroatkor maydonlarga bo‘lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta- sekin o‘zgara boshlagan. Ikkinchi tomondan esa o‘troq ziro at kor aholi bilan chorvador qabilalar o‘rtasidagi aloqalar rivojlandi Mamlakatning dasht va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troq hayot tar ziga o‘tishi kuchaygan. Oqibatda 12 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.292. 18 o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulk dor dehqon va ungaqaram bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kasho varzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo‘lib olganlar. Bu davr ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi (ning yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. SHunday kuchlardan biri - Kidariylar xususidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Bu ma’lumotlarga ko‘ra Kidoriylarning yuechjilar hukmdori Sidolo yoki tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan "Kidara") IV-asrda hukmronlik qilgan. Yaponiyalik tadqiqotchi K. Enoki braxmiy yozuvidagi bir qator "Kidara Kushon sha" deb yozilgan tangalarni tadqiq qilgan. Bu taxminan 390-430 yillarga mansub bo‘lib, hind tadqiqotchisi A. Bivarning xulosasiga ko‘ra bunday tangalar 2 ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Enokining fikricha Kidoriylar Tohariston va Gandxarni 412-437 yillar oralig‘ida o‘z qo‘llarida birlashtirganlar 11 . Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o‘rganilgan va tadqiqotlar davom ettirilishi kerak bo‘lgan masaladir. Chunki yuqoridagi ma’lumotlarni (jumladan Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (456 y) ketib Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda 15 yil hukmronlik qilganlari, 477 yil Gandxardan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar ularni Sharq iy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldig‘i deb ham tushuntirish berishadi. Shuningdek , kidoriylarning O‘rta Osiyoning janubida xiyoniylar bilan birga ittifoqchiligi hamda ularning Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud. IV-asr o‘rtalarida Turon o‘lkasiga shimoldan ko‘chmanchi xion qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilganlar. Xioniylarning 353 yil So‘g‘d ustiga 11 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.117. 17 MUNDARIJA: KIRISH ........................................................................................................ ..... 4- 7 I BOB. Eftaliylar davlatida yer egaligi munosabatlari ……………………... 8-15 II BOB. Xioniylar va Kidariylar davrida yer egaligi munosabatlari …... ….. 16- 21 III BOB. Turk Xoqonligi davrida yer egaligi munosabatlari……….. ……………………………...………………….…… 22-28 XULOSA .................................................................................................... .. 29 - 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.RO‘YXATI. ........................... .. . 31- 32 1 yana biri-bu O‘rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san'at darajasida rivojlanganligidir 16 . Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma'naviy madaniyatning yangi-yangi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar bahsiga sabab bo‘lgan Turk-ruin, O‘rxun-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va rang- barangligidan guvohlik beradi. 1970— yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan noyob ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan awalgi II-I asrlarga borib tutashishi ma'lum bo‘ldi. Turon zaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so‘g‘d va xorazm yozuvlari ham keng qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga qarab yozilgan. Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida ham qayd etib o‘tilgan. Bu yozuvlarda ulug* ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid maiumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘ ajdodlarimiz o‘z navqiron nasllari to‘g‘risida ham muttasil qayg‘urganlar. Shu boisdan, o‘smir 5 yoshga to‘lishi bilan uni bilim olishga yo‘llab, dastavval, xat- savod va hisob-kitobni o‘rganishga jalb qilganlar. Bolalar o‘smir-balog‘at yoshiga yetgach esa, ularni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o‘rganish uchun maxsus vakillar homiyligida xorijiy ellarga yuborganlar 17 . Turk xoqonligida yashagan chorvador aholi qam(shomonlik) diniga, ya'ni jon va ruhlarga e'tiqod qilganlar. Bu esa ularda turli xil osmon va yer jismlari - quyosh, oy, yer-suv, hayvonlar va boshqa narsalarga sig‘inishni keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda ham «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida qo‘llaniladi. 16 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.302. 17 Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B.76. 25 Internet ma’lumotlari: 1. hozir.org 2. arxiv.uz 3. vvv. history.ru. 4. www.lex.uz 5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs. 6. http://history.hanover.edu/texts.htm. 7. www.gov.uz 30 Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan bo‘ladimi — o‘zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni ro‘yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz” 1 . Masalan, Qadimgi Rim imperiyasini yoki Yunonistonni olaylik. Ular nimaning evaziga uzoq davr mobaynida bu qadar rivojlanishga erisha oldi? Bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli yo‘q. Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar, xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin qadimgi Rim xalqi asrlar davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas. Shuning uchun Rim imperiyasi yoki Qadimgi Yunoniston haqida gap ketganda,taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda yunon xarakteri, rimliklar tabiati degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o‘rinda avvalo mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu xalqlarning ichkidunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toblangan, kamolga yetgan. Bunday xulosaning tasdig‘ini nafaqat mazkur ikki davlat, balki boshqa mamlakatva xalqlar misolida ham ko‘rish qiyin emas. Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomliasarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutganmillatning kelajagi yo‘q. 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – B. 28. 3 adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga ega bo‘lamiz. Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga kelishimiz mumkin. Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. 28 Ilk o‘rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o‘zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o‘zlashtirish ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlariga urug‘ boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois, ular o‘zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sug‘orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O‘sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo‘rg‘onlari bo‘lib, xizmatkor-cho‘rilargaqo‘riqlovchichoparlarga ega bo‘lgan 7 . O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida, ikkinchi qismi turkiy tilda so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona, Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V-VI asrlarda sug‘d, xorazm va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida shakllangan. Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga tomon yozilgan. V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasi rangdorligi, yarqit oq t igi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda O‘rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Ulkan saltanat ahli zardushtiylik, qadimiy e’tiqodlardan Siyovush, Anahita, Mitraga, buddaparastlik (asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga sig‘ingan. Shu bilan birga o‘lkada Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta’limotlari ham tarqab borgan. O‘rta Osiyo aholisining madaniy an’analari qo‘shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan. V asrning 20—yillarida O‘rta Osiyoga Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali yana bir ko‘chmanchi ahdli — kidariylar (yuechji yoki toxarlarning avlodi) 7 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.292. 11 kirib keladi.?Kidar ismli hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar So‘g‘diyonani, Amudaryo bo‘ylaridagi yerlarni egallab, o‘z hukmronligini o‘rnatadilar. Kidariylar Balx shahrini o‘z davlatining poytaxtiga aylantiradilar 8 . Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davom etmadi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o‘rtasida bir necha marta qurolli to‘qnashuvlar bo‘ladi. 456— yilda bo‘lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchradilar. Ayni paytda, shimoldari januBga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo‘ldilar. Kidariylar u yerda 75 yilcha hukmronlik qiladilar./ Kflaliylar. Ulaming etnik tarkibi, daviat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Marselin (IV asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr) bergan ma'lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i- da», «ye-da», armanlarda «idal», «xeptal», arablarda «haytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eflalat», «abdal» deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar bar bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila- massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi. Biroq nima bo‘lganda ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston mintaqasida ko‘pdan buyon yashab kelgan tub joy, yerli qavmlardandir. Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457— yilda Chag‘oniyon (hozirgi Surxon yerlari), Toxariston va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysun-diradi. So‘ngra eftaliylar So‘g‘dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko‘p o‘tmay o‘z hududiy yerlarini kengaytirishda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, shuningdek, Kuchu, Qoshg‘ar va Xo‘tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular avvalda Kushonlar saltanati egallagan hududlarni birin-ketin qo‘lga kiritib, o‘z 8 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.109. 12 563-567—yiliar davomida Istami yabg‘u qo‘shinlari eftaliylar dav-latiga ketma-ket zarbalar berib, O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo‘lgan yerlarni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi O‘rta Osiyo yerlarini ishg‘ol etgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Xoqonlik Eron bilan yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intiladi. Shu maqsadda, Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffiyatsiz chiqqach, Eronning xoqonlik bilan murosaga bormasligi, uning qat'iy dushmanligi ma'lum bo‘ladi. Buning boisi Eron shohining O‘rta Osiyo hududlariga da'vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning Eron bilan urushlar olib borishiga sabab bo‘ladi. Istami qo‘shinlari Eron shohi Xisrav I ni yengadi. Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon to‘lashga majbur bo‘ladi. Mug‘anxon va uning avlodlari g‘arbda Qora dengizga qadar hududlarni zabl etib o‘zlariga bo‘ysundirganlar 15 . Turk xoqonligi 568-569—yillarda o‘sha davrning qudratli davlati-Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intilib, So‘g‘d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II qabulida bo‘ladi. Shundan so‘ng Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu esa shu davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonch va savdo-tijorat munosa-batlarini o‘rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan. Turk xoqonlari O‘rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari bu hududga ko‘chib kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib, bo‘ysungan hududlarni mahalliy hukm-dorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotiga 15 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.118. 22 Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan” 2 . O‘zbekistan Respublikasi istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai- nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.Hozirgi kunda mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi kungacha bo‘lgan davr tarixi qaytadan o‘rganib chiqilib, unga xolisan yondashish natijasida ko‘plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda.Buning zamirida albatta hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor va amaliy hamda iqtisodiy tomonlama yordam ko‘rsatilmoqda. Kurs ishida ilk o‘rta asrlarda yerga egalik qilish munosabatlari to‘grisida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar to‘liq shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz qiyinchiliklarga duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida yozilgan, ularni hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan. Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr va ilk o‘rta asrlar tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. 2 Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – B.74 4 Xionitlar davlatini barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xioniylarning dastlab Orol dengizi shimmolida yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga mansub bo lib,ʻ hunlar bilan aralashganligini ta kidlaydilar L. N. ʼ Gumilev, SP. Tolstov, K. V. Trever. Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda Xionitlar «oq hunlar» deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar. Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran ,Yazdigard II davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar o rtaga chiqqan. Ular Oltoy tog lari va ʻ ʻ Sharqiy Turkiston oralig idan jan. g arbga siljib, 420-yilda Bolo ( ʻ ʻ Naxshab ) sh. ni o ziga karorgoh qilishgan va ʻ Xioniylar davlati bilan qo shni bo lib qolganlar. ʻ ʻ Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlari ga tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofidan ajratib olganlar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘l ganlar. Shu tariqa, ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaganlar. O‘sha davrda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kat tagina xo‘jalikka ham ega bo‘lganlar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan or tiq maxsus askarlar guruhi – chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari bilan dehqonlar yov hujumi paytlarida dushmanga qar shi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa vaqtlarda ular dehqon xo‘ja ligidagi tartibga qarab turganlar. Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yer larga ega bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijti moiy hayotida keskin 16 Osiyoga bo‘lgan o‘z da'vosidan vaqtincha voz kechadi. Uning endigi butun diqqati Tibetga qaratiladi. Bu davrda O‘rta Osiyo hududlarida G‘arbiy Turk xoqonligi ta'siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun o‘zaro kurashtar ham sabab bo‘ladi. Bu esa pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib oliriishiga sabab bo‘ldi. Turk xoqonliginirtg sharqiy yerlaridan farqli o‘laroq G‘arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turkiy elatlarda urug‘-qabilachilik munosa-batlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari «bck-iar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonSar kengashi - «Qurul-toy» boshqargan. O‘rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik , bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg‘ona va So‘g‘dda aholining bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘u! bo‘lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush, Shahrisabzda esa qizil tuz qazib ohngan. Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson kabi shaharlar o‘sha davrning ancha taraqqiy etgan hunarmandchilik va savdo- sotiq markazlari hisoblangan. Buyuk Ipak yo‘li bu shaharlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishini ta'minlagan. O‘rta Osiyolik qo‘li gul hunarmandlar, to‘quvchilar, zargarlar, miskar-u temirchilar, ko‘nchi-yu qurolsozlar ishlab chiqargan nafis. xaridorgir buyumlar, asbob-anjomlar turli yurtlarga yuborilgan. Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, zotdor otlarga xalqaro miqyosda talab katta bo‘lgan. Bu davrning o‘ziga xos muhim o‘zgarishlaridan 24 siyosiy hokimiyatini kuchaytirishga erishadilar. Ular tuzgan qudratli daviat O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eron hududlariga ham yoyilgan edi. Eftaliylar o‘zlarining eng kuchli raqibi Eron sosoniylari bilan ham bir necha bor urush olib bordilar. Xususan, Eron shohi Peruz bilan bo‘lgan urushlarda ularning qo‘li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta to‘lov va majburiyatlar evaziga arang qutilgan Peruz o‘g‘li Kubodni uzoq muddat eftaliylarga garovga berishga majbur bo‘ladi. Peruzning 484—yildagi uchinchi urushi sosoniylar shohining halokati bilan tugaydi. Eftaliylar Marvni egallaydi, Eron ustiga og‘ir o‘lpon yuklanadi. Peruzdan so‘ng hokimiyatga kelgan Kubod (488-531) davrida ham Eron eftaliylarga xiroj to‘lashga majbur bo‘lgan. VI asr boshlariga kelib Eftaliylar davlati shu qadar kuchayib ketadiki, ular 502—yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat etkazadilar. 506— yilda ikki o‘rtada tuzilgan sulh shartnomasi bo‘yicha eftaliylar Vizantiyadan katta miqdorda o‘lja olib qaytganlar. Kubodning o‘g‘li Xusrav I Anushervon ham 554— yilga qadar eftaliylarga har yili xiroj to‘lab turgan. Keyinroq, Turk xoqonligining eftaliylarga bergan kuchli zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar ta'siridan qutilishga mtivaffaq bo‘lgan. 13 Xojib kabi turkiy mualliflar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davriardan buyon yashab, o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko‘plab tarixiy manbalar ham tasdiq etadi; Mo‘tabar Xitoy manbalari, mashhur «O‘g‘iznoma», O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Karluq, Kitan, Tolis, Turk, Uyg‘ur, To‘qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqeyi ko‘tariladi. 1 Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460- 545— yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar./Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi.^ Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551 — yilda Jujan xonining qo‘shinlarini yengib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi; Bumin 552— yilda Xoqon deb e'lon qilinadi va yangi davlat - Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasidayuz bo‘lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan 14 . 553— yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o‘g‘li Mug‘anxon (553-572) o‘tiradi. Mug‘anxon 558— yilda jo‘janlarga so‘nggi bor qaqshatqich zarba berib, o‘z davlati hukmronligini Tinch okeangacha bo‘lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga «Yabg‘u» - bahodir unvoni ham berilgan) bo‘lsa, bu davrda xoqonlik hududini g‘arbga tomon kengaytirib, Yettisuv , Qashqar va boshqa hududlarni egallaydi. 14 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.298. 21 I BOB. EFTALIYLAR DAVLATIDA YER EGALIGI MUNOSABATLARI V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yil -larigacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar, eftallar, eftalitlar, xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar Eftallar shohi ―Eftalon, ba‘zi manbalarda ―Vaxshunvar dan olingan. Ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin (IV asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr) bergan ma’lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «tetal», xeptal, arablarda «haytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eftalat», «abdal» deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar har bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi. Biroq nima bo‘lganda ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston mintaqasida ko‘pdan buyon yashab kelgan tub joy, erli qavmlardandir 3 . Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi yuborgan. Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan 3 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.288. 6 III BOB. TURK XOQONLIGI DAVRIDA YER EGALIGI MUNOSABATLARI O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o‘rin egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Qarluq, Qiton, Tolis, Turk, Uyg‘ur, Quruqan, Duba va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi. Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar ittifoqiga asos soldilar. Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551- yilda Jujan xonining qo‘shinlarini yengib, ularni o‘zlariga bo‘ysundiradi. Bumin 552- yilda Xoqon deb e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida yuz bo‘lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan 13 . Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo‘lsada, lekin ularning ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Bular qatorida Xitoy manbalari, mashhur “O‘g‘iznoma”, O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari, VI asr oxirida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari qimmatli manbalar hisoblanadi. Shuningdek bu to‘g‘ridagi ma’lumotlar arab tarixchilari at- Tabariy, Denovariy (IX-X asr), Abu Rayxon Beruniy, Narshaxiy va boshqalar asarlarida uchraydi. “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Manas” kabi umumturkiy xalq dostonlari, o‘rta asrlardagi Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos 13 Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.120. 20 O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda joylarda buddizm, moniylik, xristianlik dinlariga e'tiqod qilish ham keng rasm bo‘lgan. Bu narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan, balki boshqa ko‘plab qavmlar, elatlar bilan bog‘lanib, aralashib, ma'naviy jihatdan yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. O‘rta Osiyo xalqlari orasida tasviriy san'at o‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari devorlari peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-biridan nafis va jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parranda-yu darrandalar va hokazo) ko‘zdan kechirar ekanmiz, bunda ajdod-larimizning noyob iste'dodi va aql-zakovatiga tan beramiz va bundan o‘zimizda g‘urur tuyamiz. Shunday qilib, Turk xoqonligi o‘z davrida keng hududlarga yoyilgan eng yirik davlat bo‘lgan. Uning hukmdorlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan bo‘Igan munosabatlarda uzoq yillar o‘z ta'sirini o‘tkazganlar. Shu bilan birga, xoqonlik davri moddiy va ma'naviy madaniyati, uning nodir namunalari Turonzamin xalqlarining to‘laqonli turmush tarzini o‘ziga xos yo‘sinda aks ettirib qolmasdan, ular bobokalonlarimiz dahosining teranligidan, ularning yuksak ijodkorligi, izlanuvchanligidan ham shahodat beradi. 26 havzasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‘lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo‘lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g‘arbiy va janubiy Sug‘d yerlarini ishg‘ol etib, xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va tajovuzlarini janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo‘lib qolgan. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o‘zini qayta o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi - eftaliylar bilan to‘qnashadilar. Natijada, kidariylar O‘ rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning o‘rtalarida diyorimizga kirib kelgan eftaliylar yozma manbalarda eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. "Eftal" degan nom ilk bor "xeptal" shaklida V asr arman manbalarida uchraydi. Bu nom aslida "Eftalon" deb yuritilgan shoh nomidan olingan. Uni Vaxshunvar deb ham ataganlar, u eftaliylar yurishiga boshchilik qilgan. Qisqa vaqt ichida Chag‘oniyon, Toxariston va Badaxshon bo‘ysundiriladi. Bir zarba bilan Sug‘dda xioniylar hukmronligi barham topadi 10 . Ba zi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlabʼ Oltoy tog lari atrofida yashashgan va ʻ IV asrning birinchi yarmida jan. g arbga siljib, ʻ Amudaryo va Sirdaryo oralig iga ʻ kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan. ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram bo lib ʻ qolgan Kushon podsholigi o rnini egallaganlar hamda markazi ʻ Toxariston bo lgan ʻ Shim. Hindiston, Afg oniston, Xurosonning bir kismini ham o z ichiga olgan ʻ ʻ 10 Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B.68. 15 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak A. Asqarov. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. Toshkent. 2015. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. 2. Qorayev S. Toponimika. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 3. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. 4. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. 5. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. 6. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000 7. Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar. – T., 2002. 8. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020 9. Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. 10. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T., 2000. 11. Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. 29 XULOSA O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi” 18 , deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi, ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga intilmoqda”. Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi(IV-VII asrlarda) mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib o‘tdik. Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan qadimgi davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab va Xitoy tarixchi olimlarining ahamiyati beqiyosdir. Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu 18 Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008. 27 savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan sug‘diylar vositachi bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta‘minot, xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda ipak, lok, bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar, shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga solinadi. Ichki va tashqi savdo munosabatlarida eftallar dastavval sosoniy hukmdorlarining kumush tangalaridan keng foydalanadilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakatning ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida, ikkinchi qismi turkey tilda so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona, Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V–VI asrlarda sug‘d, xorazm va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida shakllangan. Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga tomon yozilgan. V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasi rangdorligi, yarqiroqligi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda O‘rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Ulkan saltanat ahli zardushtiylik, qadimiy e‘tiqodlardan Siyovush, Anahita, Mitraga, buddaparastlik (asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga sig‘ingan. Shu bilan birga o‘lkada Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta‘limotlari ham tarqab borgan. O‘rta Osiyo aholisining madaniy an‘analari qo‘shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan. V asrning 20- yillaridan VI asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar, eftallar, eftalitlar, 8 KIRISH Milliy istiqlolga erishganimizdan keyin o‘zbek xalqining etnologiyasi, etnik tarixini o‘rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining muhim va dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi o‘sdi. Farzandlarimiz tarix ijodkori bo‘lgan o‘z ajdodlari kimlar bo‘lganligini, o‘zbek xalqi qachon va qanday shakllanganligini chuqur anglashni, bilishni xohlaydi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» asarida ta’kidlanganidek: «har qaysi inson men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan savollarni o‘ziga berishi tabiydir… Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi».1 Ko‘plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha xalqlarning etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, murakkab tarixiy shartsharoitlar va omillar ta’sirida sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi. O‘zbek xalqining shakllanishi ham uzoq tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, uning o‘q tomirlari shu yurt zaminida azal- azaldan yashab, uni o‘ziga makon tutib, chuqur ildiz otib, muttasil moddiy va ma’naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy urug‘, qabila va elatlarga borib qadaladi. Shu o‘rinda urug‘, qabila, xalq tushunchalari to‘g‘risida ham bir qadar to‘xtalib o‘tmoqlik joiz bo‘ladi. Negaki, ular haqida aniq tasavvur hosil qilish, nazarimizda, etnik jarayonlar o‘zgarishining mazmun-mohiyatini to‘g‘ri tushunishda g‘oyatda muhimdir. Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan bog‘langan, bir tomirga borib taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil bir necha oilalar birikuvidan urug‘lar hosil bo‘lgan. Urug‘ jamoasining o‘z etakchisi - oqsoqoli bo‘lgan. Urug‘ jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y- harakatlarda oqsoqolning izmida bo‘lgan. 2 dehqonchilik uchun yaroqli sug‘oriladigan yerlarga bo‘lgan ehtiyoj tobora oshib borgan. Buning natijasida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarilib, katta-katta ekin maydon lari barpo etilgan. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda mamlakat ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari ishboshi sifatida faol qatnashadilar. Yangi o‘zlashtirilgan yer maydonlarining ma’lum bir ulushi ularning qo‘liga o‘tib, meros mulkiga aylangan. Shu tariqa, kattagina yer egaligiga asoslangan mulk dorlar tabaqasi shakllangan. 19 kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma’lum qonun-qoidalar mavjud bo‘lgan. Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan. 563-567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron sosoniylarining zarbasiga uchragan va tamomila barbod bo‘lgan. Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan. Iqtisodiy-savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda dehqonchilik, sun’iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq) va Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar “Ipak yo‘li”ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol qatnashgan. Ipak yo‘li savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan sug‘diylar vositachi bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta’minot, xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda ipak, lok, bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar, shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga solinadi 6 . Ichki va tashqi savdo munosabatlarida eftallar dastavval sosoniy hukmdorlarining kumush tangalaridan keng foydalanadilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakatning ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. 6 Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B.70. 10 II BOB. XIONIYLAR VA KIDARIYLAR DAVRIDA YER EGALIGI MUNOSABATLARI Xioniylar IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko‘chmanchi Xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi. Xioniylar 353-yilda o‘z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug‘dga bostirib kiradilar. So‘ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to‘qnashadilar. Dast-labki janglardayoq sosoniylar s h o h i ShopurII (309-379) xioniylardan yengiladi. So‘ngra o‘zaro sulhga kelishilib, hatto ular o‘rtasida ittiloqlik nikoh orqali yuzaga keladi. O‘rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi. Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o‘rnatildi. Sirdaryo bo‘ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho‘zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi. V asrning 20 - yillarida sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi — toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‘lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo‘lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g‘arbiy va janubiy Sug‘d yerlarini ishg‘ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. V asrning 30-50- yillarida kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida zid-diyat tobora kuchayib, ular bir- biriga dushman bo‘lib qolgan. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o‘zini qayta o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi — eftallar bilan to‘qnashadilar. Natijada, kidariylar O‘rta Osiyoni tark etib, janubga — Shimoliy Hindistonga chekinadilar 9 . U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning 20- yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo 9 O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.290. 14 sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz to‘lab turganlar. Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a‘yonlaridan iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor –Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan. V asr oxiri —VI asr boshlaridaXorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma‘lum qonun-qoidalar mavjud bo‘lgan. Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan. 563–567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron sosoniylarining zarbasiga uchragan va tamomila barbod bo‘lgan. Xo‘jalik hayoti. Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan. Iqtisodiy-savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda dehqonchilik, sun‘iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta‘minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq) va Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Savdo va pul muomalasi. Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar ―Ipak yo‘li ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston,‖ Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol qatnashgan 4 . Ipak yo‘li 4 Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B.66. 7 aralashgan. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta'kidlanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg‘, Kesh, Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o‘zlariga ancha mustaqil bo‘lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan mustaqiJ hokimliklar o‘rtasida o‘zaro kurash, ichki ziddiyatlar ham to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 585-586 — yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Unga Abro‘y boshchilik qiladi. Xoqon Qoracho‘rin qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiqjazolaydi. Bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80— yillari oxirlarida Turk xoqonligi ikki qismga bo‘iinib ketadi. G‘arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O‘rta Osiyo, Sharqiy Tur-kiston hududlari kirgan). Sharqiy turk xoqonlik (uning tarkibiga Mo‘g‘uliston hududlari kirgan). VII asrda g‘arbiy xoqonlikda shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg‘in savdo-sotiq vadiplomatik aloqalar kuzatilgan. Darhaqiqat, Xitoyda Tan sulolasi (618-907— yil) hukmronligi davrida G‘arbiy Turk xoqonligi bilan Xitoy o‘rtasida foydali aloqalar keng yo‘lga qo‘yiladi. Masalan, 627-644— yillarda O‘rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan. VII asrning 30— yillarida xoqonlik hududlarini kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqqo‘l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha gavjum va obod bo‘Iganligini qayd etadi. Tan sulolasi 659— yilda Sharqiy Turk xoqonligini o‘ziga bo‘ysundiradi. VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy O‘rta Osiyo hududlarini ham o‘z qo‘l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670— yilda tibetliklar bosh ko‘tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so‘ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O‘rta 23

O‘rta osiyoda ilk yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi

Купить