О'rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va vazifalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	378.5KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

О'rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va vazifalari

Sotib olish

О’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning
maqsad va vazifalari
Mundarija:
Kirish
I BOB. О’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va
vazifalari.
1.1 Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida milliy
madaniyat va ma’naviyatning ahvoli
1.2 Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining
maqsad va mohiyati
II BOB. О’rta Osiyoda Sovet respublikalarining toshkil topishi.
2.1 Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet
respublikalarining tashkil topishi
2.2 О’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi
III Xulosa
IV Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Yaqin о ’tmishimizning sobiq sovet hokimiyati
hukmronlik qilgan davri (1917-1991-yillar) mamlakatimiz tarixida о ’ziga xos о ’rin
egallaydi. Bu davr, garchi tarixan qisqa b о ’lsada, lekin о ’zining murakkabligi va
ziddiyatliligi bilan ajralib turadi. 1917-yil oktabrida bolsheviklar z о ’rlik bilan
amalga oshirgan t о ’ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jumladan, О ’zbekistan
xalqlari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik saxifasini
boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi о ’rnini qizil imperiya
egalladi. Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan о ’lka xalqlari
bolsheviklar sotsialistik tajribasining barcha mash’um mushkulotlarini boshdan
kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy
jarayonning uta murakkab va ziddiyatli kechishi k о ’plab qurbonlar berilishiga,
madaniy va ma’naviy y о ’qotishlarga olib keldi. Oktabr t о ’ntarishidan keyin
О ’zbekistonning Turkiston hududida b о ’lgan anchagina qismi Turkiston Avtonom
Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga kushib olindi. 1924-yilda z о ’raki
о ’tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida О ’zbekistan SSR tashkil topib,
SSR Ittifoqi tarkibiga kiritiddi. SSR Ittifoqi о ’z mohiyatiga k о ’ra unitar (q о ’shma)
davlat edi. Oqibatda О ’zbekistan t о ’la-t о ’kis Moskvaga qaram b о ’lib qoldi.
О ’zbekistan SSR faqat nomigagina mustaqil edi. О ’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “O’z asarida mustabid sovet tuzumi davriga
munosabat bildirar ekan: Biz shu paytgacha k о ’proq eski tuzumni tanqid qilish, uni
inkor etish bilan band b о ’ldi. Albatta, boshimizdan kechirgan mudhish va mustabid
turmushning butun asoratlarini anglab yetish, y о ’limizni t о ’g’ri belgilab olish
uchun istiqlolning dastlabki yillarida bu biz uchun albatta zarur edi. Ammo faqat
о ’tmishni yozdirish, inkor etish bilan uzoqda borib b о ’lmaydi. Shu bois bugun biz
ota-bobolarimizga sun’iy ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning
hayotini, ular yashagan davrning mohiyatini t о ’g’ri tushunishga harakat qilishimiz
lozim” 1
deb ta’kidlagan edi. Shuningdek prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “
1
.Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bО‘sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. T., 1997, B.61.
2

davlatimiz tarixida sifat va mazmun jihatdan yangi taraqqiyot davri” 2
boshlandi
deb takidlab ketgan.
Mavzuning о’rganilganlik darajasi. Ushbu mavzuga oid kо’plab ilmiy
adabiyotlar, maqolalar nashr qilingan. Bularga misol tariqasida Ahmad Zaki
Validiy 3
,O`zbekiston tarixi kitobi 4
D. Alimova muharirligi ostida yozilgan
“ Туркестан в начале XX века : к истории истоков национальной
независимости ” 5
kitobida ham О’rta Osiyoda 1920-1930-yillarda bо’lgan siyosiy
voqealarni ham yoritib о’tgan. Unda yurtimizda faoliyat yuritgan BXSR, XXSR
larning tugatilishi, 1924-yilda О’zbekiston SSR ning tashkil topishi, О’rta Osiyoda
hududiy chegaralanish haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bundan tashqari Q.
Rajabovning “Turkiston tarixi” 6
asari, M. Xaydarovning “Turkistonda sovet davlati
boshqaruv tizimi” 7
kabi asalarda ham milliy hududiy chegaralanish haqida
ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlardan kurs ishi yozishda muhim
manbalardan biri bо’lib hizmat qildi.
Mavzuning maqsad va vazifasi. Turkistonda 1924-yilda bо’lgan siyosiy
vqealar, milliy hududiy chegaralanish va SSSR tarkibiga kiruvchi О’zbekiston
SSR ning tashkil topishini yortitib berish asosiy maqsad etib bergilandi. Vazifalari
esa
- Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida milliy madaniyat
va ma’naviyatning ahvolini о’rganish;
- Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining maqsad va
mohiyati tahlil qilish;
- Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet respublikalarining
tashkil topishi;
2
Mirziyoyev Sh. Yangi О‘zbekiston taraqqiyoyot strategiyasi.Toshkent: “О‘zbekiston”, 2022. 9-b
3
Zakiy Ahmad Validiy. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashi tarixidan xotiralar. Boshqird tilidan
Sh. Turdiyev tarjimasi.- Toshkent: “Adolat”, 1997.
4
О‘zbekiston tarixi ( 1917-1991-yillar), Toshkent: “О‘zbekiston”, 2019.559-b
5
D . Alimova muharrirligi ostida “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной
независимости”., T .: “ Sharq ”., 2000. B.641.
6
Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 155.
7
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.108.
3

- О’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi yortishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Turkiston mintaqasida milliy hududiy
chegaralanish vaqtida bо’lgan siyosiy vaziyat mavzuning ob’ekti etib bergilandi.
Predmeti esa О’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishini
о’rganishidir.
Kurs ishining hajmi. Kirish, ikkita bob, tо’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. О’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va
vazifalari.
1.1 Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida
milliy madaniyat va ma’naviyatning ahvoli
1920-yillarning boshida Turkistonda madaniy kurilish ishlari xalq x о ’jaligi
vayron b о ’lgan va bolsheviklar ataylab boshlab bergan sinfiy kurash keskinlashgan
murakkab sharoitda olib borildi. Bu davrda Turkiston madaniy hayoti о ’ziga xos
ziddiyatli, bir-birini inkor etuvchi, salbiy va ijobiy holatlarning о ’zaro kurashi
tarzida namoyon b о ’ldi. Shuning uchun ham bu davrdagi ma’naviy-mafkuraviy
holat Turkistonda о ’sha yillarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy sohalarda r о ’y
berayotgan murakkab jarayonlarning mantiqiy о ’xshashligi bilan hamoxang
b о ’lgan edi 8
. Bolsheviklar yakkahokimligi tiklanib b о ’lingach, bu bosqich
ma’naviy hayotda bolshevikcha yangi bilan mahalliy va milliy tarzdagi eski
о ’rtasidagi beomon kurash asosida tavsiflandi. Chor hukumati siyosatiga monand
ravishda sovetlar amalga oshirgan madaniy siyosatning ustivor y о ’nalishi millat,
milliy о ’zligini anglashning muhim sharti b о ’lgan madaniyatni y о ’q qilish,
ayniqsa, uning milliy sifatlarini tugatib tashlashga qaratilgan edi. Maqsadga
erishish uchun sovet tuzumi о ’rtanilgan dastlabki kunidanoq bolsheviklar partiyasi
yagona, tanho hukmron partiyaga aylanishni ta’minlash, bolshevizmga yot b о ’lgan
barcha nazariya va g’oyalarga qarshi kurashish, ularning ta’sirini y о ’qotishga
qaratilgan siyosatni olib bordi. Ularning bundan k о ’zlagan asosiy maqsadi tubida
esa, siyosiy manfaatlar yotardi. Bu manfaatlar boliiyevizmning haqiqiy san’at
namunalarini yaratishdan k о ’ra madaniyat xodimlarini xukmron mafkuraning
sodiq soldatlariga aylantirishga qaratilgan keyingi siyosatida, ayniqsa, yaqqol
k о ’rindi 9
. Biroq, shu narsani ta’kidlash lozimki, hali 20-yillarning boshlarida
madaniyat va san’at sohasida, umuman barcha sohaalarda nisbatan, ma’lum
darajada b о ’lsada, ijodiy erkinlik hukm surardi, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi esa
8
Tursunov I.Y. О‘zbekiston maorifchilarining istiqlol yО‘lidagi kurashi arixidan (1917-1930 yillar): Tarix fanlari
doktori... avtoreferati. T., 1995, B.27.
9
О‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Ikkinchi kitob. T., “Sharq”. 2000. B.413.
5

endigina shakllanayotgan edi. Sovet davlatining Turkiston xalqlari savodsizligini
tugatish, maktablar qurish, mutaxassis xodimlar tayyorlash, madaniyat, san’atni
rivojlantirishga bag’ishlangan tadbirlari, mahalliy milliy manfaatlarni k о ’zlab
emas, balki madaniy-ma’rifiy vositalar asosida о ’lka aholisining kommunistik
ruhda qayta tarbiyalash va sotsializmning odobli mutaxassis kadrlari qilib
yetishtirishga qaratilgan edi. Maqsad barcha yoshdagi aholini savodsizligini
tugatish bilan bir qatorda ularga yoppasiga kommunizm alifbosini о ’rgatishdan
iborat edi. Shuning uchun ham savodsizlikni tugatish madaniy qurilishning muhim
vazifasi sifatida qaraldi. 1921-yil noyabrda Turkiston ASSR XKK respublika
aholisi orasida savodsizlikni tugatish t о ’g’risida dekret chiqardi. Dekretga binoan,
sakkiz yoshdan qirq yoshgacha b о ’lgan savodsiz fuqarolarning hammasi davlat
maktablarida va savodsizlikni tugatish kurslarida о ’qitilishi lozim edi. 1921-
yilning oxirlarida birgina Toshkent shahrining о ’zida 100 ta savodsizlikni tugatish
maktablari ish boshladi 10
. Ayni paytda Turkiston Respublikasi b о ’yicha 1000 dan
ortiq savodsizlikni tugatish maktablari, turli t о ’garaklar faoliyat k о ’rsatayotgan edi.
1923-yilda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi huzurida savodsizlikni
tugatish bilan shug’ullanuvchi о ’lka favqulodda komissiyasi tuzildi. Shunday
komissiyalar mahalliy sovetlarning xalq maorifi b о ’limlari huzurida ham tashkil
etildi. Respublikada amalga oshirilayotgan har bir tadbir, albatta Rossiya andozasi
asosida qilinar edi. Jumladan, RSFSRda Bitsin savodsizlik jamiyati tuzilishi bilan,
bunday jamiyatlar Turkiston Avtonom Respublikasida ham tashkil etildi. Jamiyat
aholining savodsizligini tugatish borasida haftaliklar, oyliklar о ’tkazib turdi.
Natijada savodsizlikni tugatish maktablari soni о ’lkada muttasil ravishda ortib
bordi. 1924-yilga kelib Turkistondagi mavjud maktablarda 10200 kishi savodini
chiqardi. Sovet hukumati savodsizlikni tugatish uchun oliy о ’quv yurtlaridagi va
ishchi fakultetlaridagi talabalarni safarbar q о ’yadi. Shu bilan birga, о ’lkada
savodsizlikni tugatish uchun maxsus xodimlar tayyorlashga ham e’tibor berildi.
Umumiy ta’lim maktablarini tashkil qilish ommaviy tus oldi. Ularning soni kun
sayin ortib bordi. 1924-yilning boshida, Turkiston Avtonom Respublikasida rasmiy
10
Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova. О‘zbekiston tarixi., T.: “Iqtisod Moliya”., 2006. B.279.
6

r о ’yxatga olingan maktablar soni qariyb 1100 taga yetdi. Lekin bu maktablarning
haqiqiy ahvoli ancha og’ir edi. Chunki, maktablarni tashkil qilish hech qanday
rejasiz, mablag’siz, о ’quv anjomlarisiz palapartish suratda olib borildi. K о ’p
hollarda tashkil qilingan maktablar quruq binodan (binolar ham k о ’pincha maktab
uchun yaroqsiz edi) iborat b о ’lib, ular zarur jihozlar, о ’quv vositalari va qurollari
bilan umuman taminlanmagan edi. Maorif tizimini pul mablag’i bilan ta’minlash
masalasi ham juda og’ir kechdi. Xususan, 1922-yilning aprel-dekabr oylarida
maktab uchun zarur mablag’ning uchdan bir qismigina berildi, holos. Vaziyatning
murakkabligi tufayli xalq maorifi tizimi rahbarlari hukumatdan qat’iy ravishda
byudjet mablag’ini oshirishni talab qildilar va aks holda о ’z о ’rinlarida ishlash va
mas’uliyatni о ’z b о ’yinlariga olishga ma’naviy xaqlari y о ’qligini ta’kidladilar.
Chunki maorif xodimlariga belgilangan ish haqi boshqa soha xodimlariga
t о ’lanadigan ish haqidan ancha kam edi. Masalan, xalq x о ’jaligining bir qator
tarmoqlari xodimlari uchun о ’rtacha ish haqi 30 sо’m belgilangan holda, xalq
maorifi sohasida bu raqam 12 s о ’mga arang yetardi. Buning ustiga vaqf mulklariga
nisbatan davlat siyosatining о ’zgarishi oqibatida ulardan olinadigan daromadning
davlat xazinasiga tushmasligi, xalq maorifi uchun har yili olinadigan 22 mln. s о ’m
mablag’dan mahrum etdi. Turkistondagi oliy о ’quv yurtlar xalq x о ’jaligining turli
sohalari uchun mutaxassislar tayyorlash bilan bir qatorda xalq maorifi maktablari
uchun ham malakali pedagoglar tayyorlashga jalb qilingan edi. Shu maqsadda
О ’rta Osiyo Davlat Universiteta qarshida maxsus pedagogika fakulteti ochildi.
Lekin bu fakultet bir yil ishlar-ishlamas yopib q о ’yildi va Nizomiy nomli Toshkent
davlat pedagogika instituti tashkil etilgunga qadar, respublikada о ’qituvchi
kadrlarni tayyorlash mushkul muammolardan biri b о ’lib qolaverdi. Yana eng
muhim muammolardan biri shu ediki, oliy va maxsus о ’quv yurtlariga qabul
qilingan yoshlarning aksariyati rusiyzabon talabalar edi. Masalan, 1923-1924
о ’quv yilida О ’rta Osiyo Davlat Universitetiga о ’qishga kirgan 2047 talabadan
faqat 51 nafarigina mahalliy millat yoshlaridan edi, holos. 1924-1925- о ’quv yilida
bu universitetda 2440 talaba va ishchilar fakultetida 889 yoshlar ta’lim oldi. Sovet
davri tarixiy adabiyotlarida О ’zbekistonda guyo mahalliy millat vakillaridan
7

ziyolilar b о ’lmaganligidan, fan, maorif, madaniyat asosan rus millatiga mansub
ziyolilar hisobiga rivojlanganligi t о ’g’risida turli asarlar yozildi. Biroq, haqqoniy
tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, 1921-1924-yillarda XIX asrning oxirlari XX
asr boshlarida paydo b о ’lgan jadidchilikning buyuk ma’rifatchilik harakati ta’sirida
shakllangan yuzlab, minglab turkistonlik mahalliy millat vakillari ma’naviyat va
maorif jabhalarda faoliyat k о ’rsatganlar. Ana shu millatparvar ziyolilar sovet
tuzumining dastlabki yillarida bolsheviklar zulumiga qaramasdan millatni
ma’rifatli qilishga harakat qildilar. Masalan, Toshkentning Xadra mavzesida
joylashgan Navoiy nomidagi ta’lim-tarbiya texnikumida faoliyat k о ’rsatgan
Munavvar Qori, Shorasul Zunnun, Qayum Ramazon, Shoxid Eson, Mannon Ramz,
Ziyo Sayd, Usmonx о ’ja, Murodx о ’ja, Salimxon, Mahmudx о ’ja, Karimjon kabi
ma’rifatparvar 13 ziyolilar millatning savodini chiqarish, ularni milliy uyg’otish
borasida jiddiy ishlar olib bordilar. 1923-yilda ushbu texnikumda “Mafkura
maydonida kurash” mavzuida ma’ruza uyushtiriladi va unda Munavvar Qori tanqid
qilinib, jadidlar boylar malayi sifatida talqin etiladi. S о ’zga chiqqan Munavvar
Qori Jadidlar yangilik tarafdorlari, xalq bolalarini ilmli, ma’rifatli qilishda jonimiz,
molimizni ayamadik. Tez va oson ilm berish y о ’llarini q о ’lladik. Ilgarigi
q о ’llanilgan usullar о ’rniga yangi usul q о ’llab, tez savodli va bilimli qila
boshlaganimiz uchun bizlarni yangichilar, ya’ni jadidlar deb atashdi. Bu ishimizni
amalga oshirishda turli kimsalar yordam berishdi. Moddiy yordamni boylar berdi.
Bu yordamlarni о ’qituv ishlariga, kitob chiqarish, joy ta’mirlash kabi ishlarga
sarfladik. Bu ishimizga raxmat о ’rniga boy malayi deyish biz uchun haqorat, deb
qat’iy javob bergan edi. Sovet hukumati Turkiston xalqlarini sotsialistik qurilishga
keng jalb qilish maqsadida, mahalliy yoshlardan partiya-sovet xodimlari
tayyorlashga katta e’tibor berdi. Maqsad, mahalliy aholi orasidan bolshevikcha
rejimni q о ’llab-quvvatlaydigan, sovet tuzumining ishonchli qatlamini
tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadni amalga oshirish uchun 1923-yilda asosiy
va tayyorlov kurslarini о ’z ichiga olgan ikki kursdan iborat Turkiston
Kommunistik universiteti (SAKU) ish boshladi. Shu bilan bir qatorda turkistonda 2
ta markaziy, 5 ta viloyat va 5 ta uezd partiya-sovet maktablari ham ishlamoqda edi.
8

Bularda о ’qiyotgan 1312 tinglovchining 10%i xotin-qizlar edi. Moskvadagi Sharq
mehnatkashlari kommunistik universitetida esa, 1923-yilning kuzida 77 nafar
Turkistonlik yoshlar ta’lim oldi. Ulardan о ’zbeklar 24, turkmanlar 24, qozoqlar,
qirg’izlar 29 kishi edi 11
. Turkiston о ’lkasi qadimdan madaniyat о ’chog’laridan biri
b о ’lganligi, uning hududida bebaho tarixiy va madaniy yodgorliklar mavjudligini
hisobga olib, ularni saqlash va о ’rganishga e’tibor qaratildi.
1921-yilda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish va о ’rganish
ishi b о ’yicha Turkiston q о ’mitasi (turkkommiteti) tashkil qilindi va bu muhim
ishga davlat maqomi berildi. Q о ’mita, dastlab о ’lkadagi barcha tarixiy va madaniy
yodgorliklarni hisobga olish, ahvolini о ’rganish ishlari bilan shug’ullandi va
Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Xiva, Marv va Pishpek shaharlarida yodgorliklarni
saqlash va о ’rganish b о ’yicha maxsus komissiyalar tashkil qildi. Turkiston
kommiteti 1921-1924-yillar davomida Turkistondagi ilmiy muassasalar va
Peterburg, Moskva olimlari ishtirokida tarixiy va madaniy yodgorliklarni о ’rganish
va muhofaza qilish masalasida 19 ta ilmiy ekspeditsiya uyushtirdi. Turkiston
Avtonom Respublikasi Maorif komissarligi tuzilishi (1918-yil.) bilanoq uning
qoshida Turkiy shu’ba tashkil qilingan edi. Bu shu’ba 1920-yili Ilmiy b о ’lim nomi
bilan ish yuritdi. 1921-1922-yillarda Ilmiy Kengash, 1922-1924-yillarda esa Davlat
Ilmiy Kengashi deb ataldi. Ilmiy Kengash huzurida Muzika-etnografik bilim
xay’ati, О ’zbek bilim xay’ati, Teatr-etnografik bilim xay’ati hamda Etnografik
bilim xay’ati b о ’lgan 12
. Elbek raisi b о ’lgan О ’zbek bilim xay’ati tarkibida R.
Yunusov, K. K. Yudaxin, YE. D. Polvanov, R. Zafariy kabi olim va yozuvchilar
b о ’lib, ularning asosiy vazifasi yangi maktablar uchun о ’zbek tilida darsliklar,
о ’quv-metodik q о ’llanmalar va ilmiy-ommabop asarlar yaratish edi. Xay’at milliy
folklor namunalarini t о ’plash va chop etish, о ’zbek tilining imlo qoidalarini ishlab
chiqish va yangi о ’zbek adabiy tilining shakllanishida faol ishtirok etdi. О ’rta
Osiyo Davlat universiteti va Rossiya olimlari hamkorligida О ’rta Osiyo
11
Tursunov I.Y. О‘zbekiston maorifchilarining istiqlol yО‘lidagi kurashi arixidan (1917-1930 yillar): Tarix fanlari
doktori avtoreferati. T ., 1995, B .32.
12
D . Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T .: “ Sharq ”.,
2000. B.642.
9

о ’simliklarini va tuprog’ini о ’rganish, shuningdek, gidrogeologiya va gidrotexnika
sohalari b о ’yicha ilmiy tadqiqotlar boshlab yuborildi.
Shifokor olimlar esa, Turkiston hududida paydo b о ’lgan bezgak va bolalar
orasida tarqalgan chechak kasalliklariga qarshi ilmiy-izlanishlar olib bordilar.
Turkiston xalqlarining iqtisodiy tarixini va qadimiy madaniyatini о ’rganish
borasida ham dastlabki qadam q о ’yildi. Bolsheviklarning madaniy qurilish
strategiyasi о ’z oldiga Turkiston xalqlari ongidan eskilik sarqitlarini siqib chiqarish
va uning о ’rniga yangi madaniyatni singdirish bahonasida asosan kommunistik
tarbiyani amalga oshirishni maqsad qilib q о ’ygan edi. Shuning uchun Turkiston
kompartiyasi omma orasida kommunistik tashviqot va targ’ibotni avj oldirishga
katta ahamiyat berdi. Turkiston KP VIII syezdi (1924-yil may) qarorida: Turkiston
kommunistik partiyasi madaniy-tarbiyaviy, propaganda ishlarini partiyalilar
ommasi ongiga kommunizm prinsiplarini, marksizm-leninizm nazariyasini
singdirish, aniq shaklangan tashkilot tuzish, hamda uni partiya programmasi va
taktikasining elementlari, tashkiliy prinsiplari va asoslari bilan tanishtirish
maqsadini k о ’zlab olib borishi zarur, deb ta’kidlandi. Shuni alohida ta’kidlash
kerakki, Turkistonda tashkil qilingan barcha madaniy-oqartuv muassasalarining
ijtimoiy о ’rni va roli partiya VIII syezdi qarori asosida belgilab berildi va bu
muassasalar zimmasiga dunyoning bironta mamlakatida b о ’lmagan vazifa
yuklandi. Natijada, madaniy-oqartuv muassasalari keng xalq ommasini siyosiy-
g’oyaviy jihatdan tarbiyalash, ularda bolshevistik aqidalarga nisbatan ishonchni
shakllantirish va shu y о ’l bilan hukmron bolsheviklarning siyosiy-g’oyaviy
mavqeyini mustahkamlash ishiga safarbar qilindi. Shuning uchun ham madaniy-
oqartuv muassasalari faoliyatida siyosiy-g’oyaviy, bolsheviklarga xos
gegemonchilik xususiyatiga ega b о ’lgan ish shakllari ustivor ahamiyat kasb etdi.
20-yillar boshlarida tashkil etilgan Qizil Sharq tashviqot poyezdi, Qizil karvon va
Qizil arava tashviqot guruhlari, Tashviqot poyezdlari, shuningdek, tashkil
etilayotgan agit punktlar, k о ’rgazmali tashviqotlar, varaqalar, murojaatnomalar,
yodnomalar, siyosiy plakatlar, jonli gazetalar, badiiy-siyosiy publitsistik, satirik
chiqishlar bularning barchasidan k о ’zlangan maqsad madaniy-oqartuv ishlari
10

orqali sovet hukumati xayrixoxlarini k о ’paytirish, bolsheviklarning afsonaviy
g’oyalariga ishontirish edi. Madaniy-oqartuv muassasalari о ’z faoliyatlarida turli
xil noan’anaviy, mahalliy xalq ruhiyatiga mos kelmaydigan tadbirlar ham о ’tkazar
edilar. Masalan, yangicha turmush rukni ostida о ’tkazilgan qator tadbirlarda
yevropacha turmush targ’ib qilinib, о ’zbekona urf-odatlar, oilaviy munosabatlar va
diniy marosimlar xurofot deb targ’ib qilindi. Yangi turmush ruknidagi tadbirlar
k о ’proq erkaklar va xotin-qizlarning teng huquqligi, ayollarni ozodlikka chiqarish
va yangicha munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan b о ’lib, asrlar davomida
shakllangan oilaviy munosabatlar masalasida mahalliy xalq orasida bir qator
tushunmovchiliklarni yuzaga keltirishi tabiiy edi. Shunga qaramasdan, madaniy-
oqartuv ishlari shu ruhda yanada kengroq rivojlantirildi. 1924-yilning mayida
Turkiston Avtonom Respublikasida ishlab turgan kutubxonalar soni 132 taga,
klublar 21 taga, qizil choyxonalar esa, qariyb 200 taga yetgan edi. K о ’pgina
korxonalarda va qishloqlarda qizil burchaklar tashkil qilindi. Har bir nomga qizil
sozini ishlatish bilan madaniyat sohalari dastlabki kundanoq mafkura izmiga
olindi, qizilning mohiyati va qudratini xalq ongiga muntazam singdirib borishga
harakat qilindi. Turkistonda alohida xotin-qizlar klublarini tashkil qilishga keng
e’tibor berildi. Birinchi xotin-qizlar klubi 1924-yilda Toshkentning eski shahrida
ochildi. Dastlab bu klubga 250 mahalliy xotin-qizlar jalb qilindi. 1924-yilning
ikkinchi yarmida xotin-qizlar klublari Samarqand, Q о ’qon, Farg’ona, Marg’ilonda
va boshqa bir qator shaharlarda tashkil qilindi. Qishloqlarda dehqonlar uyi, ular
huzurida qizil burchaklar ochildi, qizil burchaklar xotin-qizlar klubi vazifasini
bajardi. Xotin-qizlar klublari huzurida bolalar va onalarga tibbiy maslahat va
tikuvchilik shu’balari tashkil etildi. Ularda bolalarni qanday tarbiyalash, xotin-
qizlar gigiyenasi t о ’g’risida maslahatlar berib borildi. Xotin-qizlar orasida targ’ibot
va tashviqot ishlarini asosan yevropalik rusiyzabon ayollar olib borardi. Bu bilan
ular mahalliy xotin-qizlar orasida yevropacha kiyinishni, yevropacha yurish-
turishni va muomalani jonli ravishda namoyish qilishar va shu y о ’l bilan ular
yangicha madaniyatni yoyishga harakat qilardilar. 20-yillarning о ’rtalarida о ’lkada
11

tashkil topgan madaniy muassasalar Turkiston madaniy hayotida asta-sekin muhim
о ’ringa ega b о ’la boshladi.
Madaniy muassasalar qoshida badiiy havaskorlik tarkib topdi. Havaskor
san’atkorlar professionalizm sari aynan ana shu muassasalar dargohida dastlabki
qadamni q о ’ydilar. Shu yillarda Mannon Majidov (UyBur) Toshkentda drama
truppasini tashkil etdi. Ushbu truppada Muxiddin Qori Yoqubov, Abror Xidoyatov,
Yetim Bobojonov va boshqalar ishtirok etdilar. О ’zbek teatri birinchi marta
Turkistonda rus teatr san’ati ta’sirida paydo b о ’ldi. 1924-yilda, bunday teatrlar
Toshkent, Samarqand, Q о ’qon va boshqa shaharlarda bor edi. О ’sha yillarda teatr
tashkil qilish, ularda ishlash uchun san’atkorlarni, ayniqsa, xotin-qizlarni jalb qilish
katta jasorat talab qilar edi. Shunday qilib, 20-yillarning birinchi yarmida
Turkistonning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan beqarorliklar
uning madaniy qurilish jabhalarida ham о ’z ifodasini topdi. Mahalliy eski turmush
bilan bolshevikcha yangi turmush о ’rtasida ayovsiz kurash bordi. Sovet davlatining
hukmronligi, bolshevikcha mafkuraning yakkahokimligi yangi madaniyatga keng
y о ’l ochib berdi. Yangi madaniyat qanchalik milliy, an’anaviy qadriyatlar
andozasiga zid b о ’lmasin, milliylikka xavf solmasin, unga qanchalik qarshilik
k о ’rsatilmasin, u Turkiston hayotiga sekin-asta kirib boraverdi. Xalq esa, о ’z
odatiga k о ’ra hamisha yangilik sari intilardi.
12

1.2 Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining
maqsad va mohiyati
RKP (b) MKning Tashkiliy byurosi о ’zining 1924-yil 31-yanvardagi
majlisida boshqa masalalar bilan bir qatorda Turkiston, Buxoro, Xorazm
respublikalarining milliy-hududiy chegaralanishi t о ’g’risidagi masalani ham k о ’rib
chiqdi va Y. E. Rudzutak mazkur respublikalarning mas’ul xodimlari bilan
birgalikda bu g’oyani amalda qanday r о ’yobga chiqarish mumkinligini oldindan
muhokama qilib k о ’rishni topshirdi. Mazkur g’oyaning paydo b о ’lishi о ’zining ilk
tarixiga ega b о ’lib, u 20-yillarning dastlabki davridagi voqealar bilan chambarchas
bog’liq edi. Biroq, haqiqiy sabablari о ’z ildizlari bilan ancha ilgariga borib
taqaladi. Bolsheviklar partiyasining markaziy organi qarori bilan chorizmning
Turkiston mustamlakasini boshqarish sohasidagi imperiyacha siyosati prinsiplariga
sodiqligini isbotladi, mazkur siyosat Turkiston о ’lkasini boshqarish t о ’g’risidagi
Nizomga (1891-yil) muvofiq о ’tkazib kelinayotgan edi 13
. О ’rta Osiyoning
ma’muriy-hududiy xaritasini qaytadan tuzish borasidagi о ’z miqyoslari va
oqibatlari bilan ulkan b о ’lgan bolshevikcha bu harakat chorizm nizomining
takomillashgan shaklini amalda ruyobga chiqarish uchun q о ’yilgan dastlabki
qadam edi. Bolsheviklar О ’rta Osiyo mintaqasi xalqlarining ozodlik harakatiga
chorizmga nisbatan kam b о ’lmagan izchillik va murosasizlik bilan munosabatda
b о ’lib kelayotgan edilar. Ular imperiyachilik siyosatining chinakam vorislari
sifatida Turkiston mustaqilligi uchun k о ’tarilgan har qanday harakatni
panislomizm va panturkizmning hiyla-nayranglari deb baholadilar. Ularni podsho
hukmdorlari ham, bolsheviklar rahbariyati ham musulmon aholini Rossiyadan
uzoqlashtiradigan va Turkiya homiyligida birlashtirishga qaratilgan harakat deb
hisoblardi 14
. Sharqiy Rossiya xalqlarining uz kuch-g’ayratlarini islom dini va
turkizm asosida birlashtirishga qaratilgan har qanday о ’rinishlari tashqi
kuchlarning yagona va b о ’linmas Rossiyaga tajovuz qilishi deb baholanardi.
Mintaqadagi milliy ozodlik harakatining barcha oqimlari xalqqarni jipslashtirish
13
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.113.
14
https://milliycha.uz/orta-osiyoda-milliy-hududiy-chegaralanish/
13

mafkurasi sifatida turkizmning realligi va ta’sirchanligidan dalolat berardi. Uning
shiorlarini mazkur harakatning ayrim bosqichlarida ishtirok etgan barcha ijtimoiy
kuchlar, shu jumladan, Turkiston Muxtoriyati, milliy demokratik harakat (jadidlar),
istiqlolchilar harakati (bosmachilar deb atalgan harakat) q о ’llab-quvvatladi 15
.
Kommunistik harakat ham turkizm ta’siridan chetda qolmagan edi.
Bolshveklarning milliy masaladagi siyosati mohiyatini ichdan bilgan, Rossiya
bolsheviklar rahbariyatining imperiyacha jizzakiligi amalda kuchayib
borayotganligi va duch kelishi muqarrar b о ’lgan bu real xavfga qarshi kurashni avj
oldirishdan iborat qatiy ehtiyojini his qilgan mahalliy milliy-kommunistlar
rahbarlari uchun turkizm vatani ozodligi va mustaqilligi y о ’lida birlashish
mafkurasi sifatida ulkan imkoniyatlarga ega b о ’lgan birdan-bir vosita b о ’lib xizmat
qilgan edi. Ma’lumki, Rossiya rahbariyati о ’sha vaqtda milliy kommunistlarning
о ’lka xalqlari davlatchiligini turkiylar birligi prinsiplari asosida k о ’rish haqidagi
da’volarini rad etib, bundan keyin ham ularni b о ’lib yuborish va Rossiya tarkibida
ayrim avtonom, milliy davlat tuzilmalari tashkil etish y о ’lidan borish niyatini qatiy
bayon qilgan edi. Markazning yuqori siyosiy rahbariyati uchun Turkistonni b о ’lib
yuborish, uni yagona davlat tuzilmasi sifatida yuq qilish g’oyasi ustivor b о ’lib
qoldi. U Turkistonni saqlab qolish о ’zining imperiyacha maqsadlariga xavf
tug’diradi deb hisoblardi, chunki Turkiston unda yashovchi barcha xalqlar ongida
ularning tarixiy Vatani ramzi sifatida tushunilardi, uning mustaqilligi va ozodligi
uchun kurashda doimo birlashtiruvchi ta’sirchan omil b о ’lib kelgan edi. 1920-yil
20-iyunda RKP(b) MK Siyosiy byurosi majlisida Turkiston masalalari yuzasidan
qabul qilingan t о ’rtta qaror keyinchalik RKP(b) ning Turkistondagi asosiy
vazifalari t о ’g’risida», degan umumiy nom bilan mashhur b о ’lib, alohida bandida
Turkistonga Turkistonning ma’muriy okruglarini uning milliy tarkibiga muvofiq
qayta taqsimlashga kirishish topshirilgan edi. Turkistonni milliy avtonom
viloyatlarga (respublikalarga) b о ’lishni darhol amalga oshirib b о ’lmaydi, - deb
ta’kidlagan edi Turkkomissiya a’zosi G. Safarov MK, ga y о ’llagan maktubida, -
biroq u yaqin oradagi davr uchun haqiqiy y о ’l-y о ’riq sifatida qabul qilinishi lozim.
15
О‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001. B. 266.
14

Sovet voqeligining shundan keyingi tajribasi bu bashorat qilingan y о ’l-yuriqlarni
batamom tasdiqladi. 1920-yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolsheviklar avj
oldirib yuborgan amaliy faoliyatning asosiy maqsadini faqat ana shu asosda
baholash mumkin. 1920-yil sentabrda Sovetlarning IX Umumturkiston syezdi
TASSR Konstitusiyasini tasdiqladi, uning loyihasini Turkkomissiya tayyorlagan
edi. Konstitusiyada aytilishicha, Turkiston unda yashovchi asosiy xalqlarning,
ya’ni: turkmanlar, о ’zbeklar, va qirg’izlarning (qozoqlarning) muxtor respublikasi
deb e’tirof qilinib, asosiy milliy guruhlar, iqtisodiy va maishiy ukladi b о ’yicha
viloyatlarga b о ’linadi va RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi degan nom
bilan ataladi. Xullas, Turkiston aholisining b о ’linishi, uning etnik nomi b о ’yicha
ma’muriy-hududiy, tuzilishi Konstitusiya asosida mustahkamlandi, holbuki, О ’rta
Osiyolik xalqlar uchun birlashtiruvchi omil u vaqtda diniy va hududiy mansublik
edi. Aynan hududiy, madaniy-diniy birlik mana shu vaqtda О ’rta Osiyoda
yashovchi xalqlar ongida va о ’z nomida aks etgan b о ’lib, musulmonlar,
turkistonlik, samarqandlik, farg’onalik, buxorolik, xivalik kabi nomlar bilan atab
kelinar edi. Turli davrlarda qaror topgan О ’rta Osiyo davlatlari, ularning ichki
ma’muriy tuzilishi ham ana shu hududiy, madaniy, diniy umumiylikka asoslangan
edi. Bolsheviklar О ’rta Osiyodagi xalqlarni milliy guruhdan ajratish uchun
ularning etnik jihatdan о ’xshashlarini birlashtirishni lozim k о ’rdi va bu maqsadda
tip vositasidan foydalandi. Bolsheviklarning bu sohadagi faoliyati aniq y о ’nalishga
ega b о ’lib, turkiy tilning ayrim laxjalarini isox qilish va ular negizida har bir milliy
tuzilma ( о ’zbek, turkman, qozoq va hokazo) m о ’ljallangan an’anaviy milliy
tillarini yaratishdan iborat edi. 1922-yildayoq о ’zbek tili va grammatikasi b о ’yicha
birinchi о ’lka syezdi о ’tkazildi, u о ’zbek tilini sun’iy ravishda klassik yevropacha
grammatika tizimiga keltirishga asos soldi. Ana shu grammatik s о ’z yasovchi
modellar ta’sirida s о ’z iboralari va grammatik k о ’rinishning yangi shakllari
vujudga keldi, bu hol о ’zbek tili leksikasi asosini tashkil etuvchi umumturkiy
leksikaning muayyan darajada о ’zgarishiga ta’sir qilmay qolmadi. Ayni vaqtda
yagona turkiy til b о ’lmaganidek, yagona turki madaniyat ham b о ’lmaydi degan
shior ostida til islohoti о ’tkazilishi bilan bir qatorda О ’rta Osiyo xalqlari madaniy
15

merosining asosiy targ’ibotchilari b о ’lgan islom va uning tashkilotlariga qarshi
kompaniya avj oldirib yuborildi. 1923-yil martda TKP VII syezdi Turkistonning
mahalliy xalqlari о ’rtasida dinga qarshi targ’ibotni avj oldirish masalasini q о ’ydi
Turkiston xalqlari uchun, shuningdek, butun musulmon olam uchun faqat
e’tiqodgina emas, balki ularning turmush tarzi ma’naviy madaniyati b о ’lib qolgan
islomga qarshi xujum qilinishi avvalo ularning umumiy madaniy merosini
oyoqosti qilishga, ongiga va о ’zligini bilishga putur yetkazishni maqsad qilib
q о ’ygan edi. 1923-1924-yillarda TASSR va sirtdan mustaqil b о ’lgan Buxoro
hamda Xorazm negizida milliy respublikalar tashkil etish masalasi О ’rta Osiyo
mintaqasi partiya doiralarida muhokama qilina boshlagan edi. Kreml y о ’l-
y о ’riqlarining faol ishtirochilari RKP (b) MKning О ’rta Osiyo byurosi va о ’sha
yillardagi moskvalik taniqli partiya faollaridan biri Y. Rudzutak b о ’ldi. Ittifoq
rahbariyati yuqoridan berilayotgan direktiv y о ’l-y о ’riqni mahalliy partiya-sovet
apparati s о ’zsiz q о ’llab-quvvatlashiga ishongan edi. Lekin k о ’tilmaganda aks-sado
salbiy b о ’ldi. Masalan, 1924-yil 24-fevralda b о ’lib о ’tgan BKP MK, plenumida
k о ’pgina notiqlar Kreml tashabbusiga qarshi chiqdilar, taklif etilayotgan
chegaralanish о ’z vaqtida chor Rossiyasi tomonidan amalga oshirilgan ma’muriy
b о ’linishni takrorlaydi, deb ta’kidladilar. Bu loyiha TKP MKning majlisida (1924-
yil 10-mart) S.X о ’janov va boshqa s о ’zga chiqqan milliy xodimlar tomonidan
keskin tanqid qilindi. Shunday b о ’lsa ham ittifoq komissarlari va О ’rta Osiyo
byurosi a’zolarining tazyiqi ostida har ikkala majlisda ham pirovard natijada Kreml
y о ’l-yurig’ini q о ’llab-quvvatlaydigan rezolyusiyalar qabul qilindi. О ’sha yil mart
oyining о ’rtalarida о ’tkazilgan Xorazm partiya-sovet faollari yig’ilishi
Qatnashchilari ham huddi shunday z о ’rlik ishlatish natijasida milliy chegaralanish
uchun fikr bildirdilar. Biroq shundan keyin XKP MK Xorazm respublikasining
mustaqil davlat tuzumini saqlab qolish t о ’g’risida qaror qabul qildi. Bundan
tashqari, 1924-yil may oyida XKP MKning kotibi Odinayev, Ichki ishlar noziri
Abdusalomov, XXSRning Toshkentdagi Bosh konsuli Yoqubov va respublika
davlat reja q о ’mitasi raisi Shumilov RKP(b) MKga maxsus maktub y о ’llaydilar,
unda Markaz loyihasi qat’iyan qoralangan edi. Shunga qaramay, 1924-yil iyul
16

oyida Markazning kuchli mafkuraviy tazyiqi va oshkora d о ’q-p о ’pisasi bilan
Xorazm kompartiyasi MK, ijrokumi xato qarorini bekor qildi 16
.
M о ’ljallangan davlat-hududiy b о ’linishi t о ’g’risidagi habar О ’rta Osiyo
jamiyatining turli qatlamlari orasida keskin norozilikni vujudga keltirdi. Milliy
ziyolilar vakillari, ruhoniylar, taniqli jamoat arboblari, dehqonlar va hunarmandlar
Buxoro va Xorazmdagi harbiy umumiy davlatchilikning belgilangan buzilishini,
bitta umumiy hududda ming yillar mobaynida yashab kelayotgan millatlar va
elatlarning sun’iy ravishda b о ’linishini qatiy ravishda qoraladilar. Biroq xalq fikri
nazar- pisand qilinmadi, milliy-hududiy b о ’linishni qattiq talab qilindi. 1924-yil
12-iyulda RKP(b) MK, Siyosiy byurosi О ’rta Osiyo respublikalarining milliy-
davlat chegaralanishi t о ’g’risida maxsus qaror qabul qildi. Kreml loyihasini
amalga oshirish xujum va tazyiq о ’tkazishdan iborat sinalgan usullar bilan
bajarildi. Milliy davlat chegaralanishi о ’tkazilishi arafasida hech qanday jiddiy
etnografik tadqiqotlar, ilmiy-tarixiy va sotsiologik ishlanmalar amalga oshirilmadi,
qilinayotgan harakatning о ’ziga xos g’oyat xilma-xil oqibatlari hisobga olinmadi,
jamoatchilik fikri о ’rganilmadi.
Chunonchi, Sovetlarning V Butunbuxoro qurultoyida (1924-yil sentabr)
Buxoro MIK, hisobotida ochiqdan-ochiq ma’lumotlar y о ’ligi tufayli aholini
millatiga qarab taqsimlashni aniq k о ’rsatib b о ’lmaydi, deb ta’kidlangan edi.
Turkiston respublikasi rahbariyati ham alam bilan: partiyaning fikriga egamiz,
lekin biz bо’lajak chegaralanish ommaning ongiga qay darajada singishi haqida
aniq, tasavvurga ega emasmiz deb qayd qilgan edi. Bunday yondashuv natijasida
misli k о ’rilmagan milliy-hududiy b о ’linishdan iborat murakkab jarayonlar
о ’zboshimchalik bilan jadallashtirildi, b о ’lajak davlat tuzilmalarining chegaralari
k о ’z bilan chamalab aniqlandi. Bularning hammasi avj oldirilayotgan
kompaniyaning boshlang’ich boskichidayoq milliy-etnik vaziyatni junbushga
keltirdi, u yoki bu hudud uchun yakka-yolg’iz b о ’lmagan millatlararo mojarolarni,
t о ’qnashuvlarni keltirib chiqardi. Madaniy-tarixiy birlikka doir qadimgi an’analar
shiddat bilan yemirib tashlana boshladi. Kremldagi hukmron siyosiy rahbariyatni
16
Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 161.
17

millatlararo totuvlik hammadan k о ’ra kamroq kiziqtirardi. RKP(b) b о ’lib tashla va
hukmronlik qil degan imperiyacha qoidaga amal qilib, О ’rta Osiyo xalqlari
о ’rtasida adovatning chuqurlashuvi va tarqoqlikdan manfaatdor edi. Milliy-davlat
chegaralanishi yakunlari b о ’yicha Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari
о ’rnida О ’zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, shuningdek, Tojikiston Muxtor
respublikasi, Qozog’iston va Qoraqalpog’iston muxtor viloyatlari tashkil topdi,
keyinchalik ular sotsialistik respublikalar maqomiga ega b о ’ldi. Mustabid tuzum
davrida yangi milliy respublikalar tashkil topganligi fakti tantanali ravishda
k о ’rsatib о ’tildi. Masalan, о ’zbek xalqi tarixda birinchi marta о ’z milliy
davlatchiligiga ega b о ’ldi, deb ta’kidlanardi. Lekin о ’zbek davlatchiligi hali qadim
zamonlardayoq vujudga kelganligi haqida lom-mim deyilmasdi. Biroq uning ming
yillik tarixi, degan edi I. A. Karimov, Rossiya imperiyasiga z о ’rlik bilan qutilib
olinishi natijasida uzilib qolgan edi. Sovet voqeligi sharoitida esa sun’iy sohta
milliy davlatchilik tiqishtirildi. О ’zbek xalqi о ’zining milliy taqdirini о ’zi belgilash
huquqiga ega, deb konstitusiyada ifodalangan targ’ibotchilik bayonotlariga zid
о ’laroq real hayotda haqiqiy mustaqil davlat tashkil etish imkoniyatidan mahrum
etilgan edi, markazga mustamlaka tarzida tobe holatda yashardi. О ’zbekiston SSR
tashkil topgan dastlabki qadamlardan boshlab milliy davlat qurilishi qat’iy sovet
unitarizmi doirasida, sinfiy qarama-qarshilik mafkurasi va mustabid-imperiyacha
asoslarni qaror toptirish negizida amalga oshirildi. О ’zbekiston sobiq Ittifoq
rahbariyati tomonidan faqat siyosiy markazning о ’zi qarorlar qabul qilishga qodir
b о ’lgan subyekti sifatida emas, balki obyekti sifatida qaraldi. Respublika hukumati
mustaqillikning zarracha ham imkoniyatiga ega emasdi. Haddan tashqari
markazlashtirish belgisi ostida mahalliy boshqaruv idoralari tashkil etilardi. Ular
amalda ittifoq organlaridan t о ’la-t о ’kis nusxa olib ishlardi, umumittifoq davlat
rasmiyatchilik mashinasining uzviy elementlari b о ’lib qolishi lozim edi. Ittifoq
kompartiyasining taxdirlovchi zug’umi jamiyatning barcha sohalarini yopishqoq
urgimchak uyasi kabi о ’rab olgan edi. О ’zbekistonni kommunistik mustamlakaga
aylantirish siyosatini chuqurlashtirishning muxim omili 20-30-yillar chegarasida
Ittifoq xokimiyatining yuqori pog’onalarida qat’iylashgan stalincha guruh tutgan
18

y о ’lining mustahkam tus olganligi b о ’ldi, u r о ’paradan turib xujum qilish va
shiddatli xujum bilan siquvga olishdan iborat harbiy kommunizm usullaridan
foydalanishga moyil edi. Lenin vafotidan keyin davlat boshqaruvini о ’z q о ’liga
olgan I. V. Stalin darhol yangi iqtisodiy siyosat amaliyoti tufayli zaiflashib qolgan
mustabidchilik asoslarini tiklash y о ’lini tutdi. Tarixning guvohlik berishicha, sovet
tuzumi doirasida r о ’y bergan tarkibiy о ’zgarishlar avval boshdanoq faqat
imperiyaning emas, balki mustabid jamiyatning ham tayanch andozalariga asos
solishni belgilab berdi. Oktabr t о ’ntarishidan keyin lenincha xukumat tomonidan
о ’tkazila boshlagan kommunizmga sakrash siyosati markscha formatsion qayta
qurish loyihasining mustabid-qatagonchilik tabiatini juda yaqqol aks ettirdi. Biroq,
ma’muriyatchi-mustabid tizimning hisob b о ’yicha birinchi modeli b о ’lib qolgan
harbiy kommunizm aslida bolshevistik tuzumning hali zaif b о ’lgan negizlariga
putur yetkazdi. О ’zining mutlaqo markazlashganligi, xalq ommasining manfaatlari
va ijodini, milliy ehtiyojlari va intilishlarini inkor qilishi bilan harbiy kommunizm
ham butun Rossiya, ham sovetlashtirilgan О ’rta Osiyo ijtimoiy hayotining barcha
sohalarida о ’ta keskin tanglikni vujudga keltirdi.
Turkiston aholisini milliy belgisi b о ’yicha guruhlarga ajratishga qaratilgan
mafkuraviy, siyosiy, til-madaniyat va bonkalarga doyir bir qator tadbirlar bilan
birga 1920-yilda e’tiboran tajriba qilina boshlangan turkman, о ’zbek syezdlari,
konferensiya va kengashlarini о ’tkazishga shakshubhasiz keng о ’rin ajratildi.
Turkkomissiya tashabbusi bilan chaqiriladigan bunday syezdlar, konferensiya va
kengashlar odatda muayyan milliy guruhning mustaqil hududiy-ma’muriy birlik
b о ’lib chiqishga istak bildirganligini namoyish qilishdan iborat edi. Shunday y о ’l
bilan Turkiston haritasida Turkmaniston viloyati paydo b о ’ldi. Turkiston
Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi qozoq va qirg’iz aholisi t о ’g’risidagi
masalalar ch о ’zilib ketgan murakkab xususiyat kasb etdi. 1920-yil 26-avgustda
RSFSR BMIK, va XKKning Qirg’iziston (Qozog’iston) avtonom Sovet
Sotsialistik Respublikasini tashkil etish t о ’g’risidagi dekreti munosabati bilan
Turkiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi qozoq hududlarining aholining istak
bildirishi bilan yangi tuzilgan respublika hududiga q о ’shilishi tasdiqlandi. Shunga
19

binoan Turkmaniston 1920-yil oktabrda Mang’ishloq uezdini va uezdning ikki
volostini Qozog’iston Respublikasiga berdi 17
. Boshqa hududlarning (Sirdaryo va
Yettisuv viloyatlari) taqdiri t о ’g’risidagi masala 1921-1922-yillarda har ikkala
respublikaning rahbar organlari, Turkistonda yashovchi qozoqlar syezdlari
darajasida uzluksiz, k о ’p marta muhokama qilindi. Biroq u yillarda bu masala о ’z
yechimini topmadi.
Qirg’iziston tog’ viloyatining tashkil topishi loyihasi tevaragida ham
k о ’pgina tortishuvlar b о ’ldi. Bu viloyatni ta’sis etish yuzasidan 1922-yilda
о ’tkazilgan burjua-millatchilik tamoyillariga ega b о ’lgan dabdabali harakterdagi
syezdga asoslanib, turkistonlik rahbar organlar viloyatning tashkil topishi uchun
hali shart-sharoitlar yetilmagan deb topdilar va bu masalani ham kechiqtirishga
qaror qildilar. Turkistonning ma’muriy okruglarga qayta taqsimlanishi borasidagi
amalga oshirilgan tadbirlar uning milliy tarkibi tufayli isyonchilik harakatida
alohida aks-sado berdi. Turkistonning partiya rahbariyati 1920-yil kuziga kelib
Farg’ona vodiysida isyonchilik harakatining ayniqsa keskin tus olganligini qayd
qilib, uning asosiy sabablaridan biri Turkiston mahalliy xalqlarining milliy о ’z
taqdirini о ’zi belgilash t о ’g’risidagi masalaning q о ’yilishi ekanligini e’tirof
qilishga majbur b о ’ldi. Ana shu yillarda, ya’ni 1920-yil kuzidan 1923-yilga qadar
bu harakat о ’ziga jalb qilingan ishtirokchilar k о ’lami b о ’yicha ham, kurashning
shiddatli tus olganligi b о ’yicha ham alohida miqyos kasb etdi. U Farg’ona
vodiysidan keyin Samarqand viloyatini qamrab oldi. Buxoro va Xorazm
respublikalariga ham yoyildi.
Xorazm va Buxoro xalq respublikalarining mustaqilligi bu davr oxiriga kelib
nihoyatda katta xususiyatga ega edi. Haqiqatda ular mustaqillikni q о ’ldan boy
bergan edilar. Uchta respublikaning iqtisodiy jihatdan birlashuvi va О ’rta Osiyo
iqtisodiy kengashining tqzilishi, Xorazm va Buxoro kommunistok partiyalarining
RKGT(b) tarkibiga kirishi va RKP(b) MK, О ’rta Osiyo byurosining tashkil etilishi,
Rossiya bilan Buxoro va Xorazm respublikalari о ’rtasida yangi iqtisodiy
bitimlarning tuzilishi, pul muomalasining birxillashuvi (unga Rossiya chervonining
17
D . Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T .: “ Sharq ”.,
2000. B .645.
20

asos qilib olinishi) natijasida, bu davlatlarga siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy jihatdan
hukmronlik qilish butunlay Moskva ixtiyoriga о ’tdi. Mustaqillik sekin-asta
yuqolishi bilan uning uchun kurash olib borish yanada keskinlashdi va umumxalq
xususiyatini kasb etdi. Bu kurash qatnashchilari mintaqadagi barcha xalqlarning,
barcha ijtimoiy qatlamlarning vakillaridan iborat edi.
Yangi ijtimoiy-siyosiy tuzumning ana shu yalpi xujumi sharoitida О ’rta
Osiyo xalqlari ongida о ’zlikni, ma’naviyatni himoya qilish bilan, qadimiy milliy
davlatchilikni saqlab qolish va uni mustahkamlash harakati uzviy holda
mujassamlashib ketgan edi. О ’rta Osiyo davlatlarining har biri о ’ziga xos noyob,
asrlar davomida qaror topgan milliy tuzilmalar b о ’lib, ularda xalqlarning tarqoq
holda (ora-sira) joylashganligi ularning umumiy jamiyat b о ’lib shakllanishida о ’z
izini qoldirgan, ular taraqqiyotida iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy turmush
sohalarida va о ’zaro munosabatlarda an’anaviy о ’ziga xoslik hamisha saqlanib
qolgan. Ana shu о ’ziga xoslik О ’rta Osiyo xalqlarini 20-yillarning birinchi
yarmidagi ozodlik harakatida birlashtiruvchi omil sifatida z о ’r kuch bilan namoyon
b о ’ldi. Bu vaqtda Turkiston turkistonlik xalqlar Vatani.
Vatan chegaralaridan dushmanni quvib chiqaramiz degan shiorlar ostida
barcha О ’rta Osiyolik xalqlarning vakillari о ’z Vatani mustaqilligi uchun bir safda
turib kurash olib bordilar. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, T. Risqulov
boshchiligidagi Turkiston milliy-kommunistlarining Turk Sovet Respublikasi»ni
tashkil etish hususidagi qatiy nuli batamom tushunarlidir (bu haqda oldingi
boblarda s о ’z borgan edi). Aslida, T. Risqulov va maslakdoshlarining 1920-yildagi
chiqishi turkiy xalqlarning birligi g’oyasini ularning s о ’nggi tayanchi b о ’lgan
Turkiston mintaqasida ularning о ’z davlat tuzumini О ’rta Osiyo davlatchiligining
tarixan qaror topgan shakllariga, turmush tarziga, ijtimoiy ahvoliga, ahloqi,
iqtisodiy va ma’naviy madaniyatiga muvofiq tarzda barpo etish huquqini himoya
qilishga z о ’r berib о ’rinishdan iborat edi. 1924-yil 15-sentabrda Turkistonning
navbatdan tashqari sessiyasi ish boshladi. Uning kun tartibida bitta masala: milliy-
hududiy chegaralanish masalasi turardi. Mazkur masala yuzasidan Islomov
ma’ruza qildi. Umuman, bu ma’ruza ilgarigi bosqichlarda ilgari surilgan barcha
21

g’oyalar va qoidalarni yaqqol takrorlashdan iborat b о ’ldi. Ma’ruzada milliy-
hududiy chegaralanishni millatlarning huquqiy taqdirini о ’zi belgilash prinsipini
t о ’liq amalga oshirish, yangi milliy-davlat tuzilmalarini tashkil etish sifatida
tushunish kerakligiga asos solindi. Shu bilan birga Islomov ma’ruzasida, milliy-
hududiy chegaralanish, xalqlarning xoxish-irodasini bildirish vaqt, degan tezis
birinchi bor ochiq aytildi: Turkiston xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm
xalqlari ham milliy chegaralanish t о ’g’risida о ’z xoxish-irodasini bildirdilar. Ular
ham barcha о ’zbeklar, qirg’izlar va turkmanlarni yagona davlatga birlashtirish
y о ’li bilan qilingan tarixiy adolatsizlik oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar.
22

2.1 Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet
respublikalarining tashkil topishi
О ’rta Osiyoning milliy chegaralash masalasi Moskvada t о ’liq q о ’llab-
quvvatlandi. Chunki bu vaqtga kelib Markazning partiya rahbariyatida chegaralash
masalasi aniq ifodalangan asosiy maqsadga aylanib qolgan edi. Shuni ham aytish
kerakki, Buxoro va Xorazmning k о ’pgina milliy rahbarlari sovetlar rahbariyatining
imperiyacha y о ’l tutayotganligini о ’z k о ’zlari bilan k о ’rdilar, oradan k о ’p о ’tmay,
sovet tuzumi doirasida о ’ziga xos milliy rivojlanishga umid bomash xom hayol
ekanligini anglab yetdilar 18
. Masalan, amirga qarshi sobiq muxolifat rahbarlaridan
biri Qodir Abduvositov о ’sha davrda milliy demokratlar orasida xukm surgan
kayfiyatni ifodalab: Men Buxoro inkqlobidan keyin bizning g’oyalarimizni shu
qadar mazax qilishlarini kutmagan edim. Inqilob bizning istaklarimizni oqlamadi,
deb alam bilan e’tirof etishga majbur b о ’lgan edi. BXSR va XXSR ning milliy
mas’ul rahbarlaridan bir qismi norozilik belgisi ostida oshkora ravishda
q о ’zg’olonchilar tomoniga о ’ta boshladilar. Ular orasida BXSR Sovetlari MIK,
Raisi Usmonx о ’ja P о ’latxujayev, Buxoro Respublikasi Harbiy noziri Abdulhamid
Oripov, Xorazm MIK, Raisi Ota Maksudov, XXSR tashqi ishlar xalq noziri Mulla
Niyoz va boshqalar bor edi. Ayni vaqtda О ’rta Osiyo respublikalarining k о ’pgina
milliy rahbarlari tub о ’zgarishlar b о ’lishiga umid bog’lagan edilar. Sovetlarcha
rivojlanish doirasida о ’z milliy taqdirini о ’zi belgilash imkoniyatining puch
ekanligiga ishonib, ular о ’z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini izchillik bilan
himoya qila boshlab bolshevik kamissarlar hamda mahalliy ashaddiy
kommunistlarga dadil qarshi chiqa boshladilar 19
. U ma’sul milliy xodimlar
lenincha xukumatning buyuk davlatchilik shovinizmi, boshqaruvning Kremlda
ishlab chiqilgan haddan tashqari markazlashuvini о ’rnatishga, oldingi imperiyacha
munosabatlar tizimini saqlab qolishga intilish siyosatiga ayniqsa keskin qarshi
chiqdilar. Chunki Turkiston respublikasining boshqaruv tuzilmalarida mahalliy
aholi vakillari qatlamining nisbatan kengayganligi, BXSR va XXSR ning tashqi
18
Jo‘rayev . N , Karimov . Sh. О‘zbekistonning yangi tarixi, (О‘zbekistonning Sovet mustamlakachiligi davrida
Ikkinchi kitob.)., T.: 2011. B. 334.
19
Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 166.
23

mustaqilligiga qaramasdan, Rossiyaning kommunistik rahbariyati hamma narsaga
oshkora va yashirin ravishda о ’zi rahbarlik qilardi. Jumladan, Turkiston hokimiyati
pog’onalarida ham milliy muxolifatning kattagina guruhi vujudga keldi. Uning
yetakchilari T.Risqulov, Q.S.Otaboyev, N.X о ’jayev, I.Xidiraliyev, A.Raxtshboyev,
X.Ibrohimov, S.Tursunx о ’jayev va boshqalarning asosli fikrlaricha, markaz
emissarlari, avvalo Turkkomissiya va RKP(b) MK, Turkbyurosi о ’lkada mustaqil
hayot k о ’rinishlari namoyon b о ’lishiga jiddiy t о ’sqinlik qilayotgan, markaziy
hokimiyat aslida avvalgi mustamlakachilik siyosatini о ’tkazayotgan edi 20
.
Milliy mustaqillikni saqlab qolish va va’da qilingan suveren huquqlarni
r о ’yobga chiqarish uchun ular Turk respublikasini va RKP(b) dan mustaqil b о ’lgan
turkiy xalqlar kommunistik partiyasini tashkil qilishni taklif etdilar. Biroq TASSR
milliy rahbarlarining tutgan y о ’li Turkkomissiya va Oktabrning g’azabli aks-
sadosiga duch keldi. Ular milliy og’machilikda ayblandilar. Hatto X.
Ibroximovning Leninga xat yozib, mahalliy partiya tashkilotlariga mahalliy
hayotga tegishli b о ’lgan muhim masalalarni RKP(b) MKding ruxsatini olib
о ’tirmasdan, mustaqil hal etish, markaziy hokimiyatning dekretlarini Turkiston
xalqlarining maishiy turmush sharoitlariga tatbiqan amalga oshirish huquqini
berish haqida qilgan oddiygina iltimosi ham Kreml tomonidan nihoyatda
serzardalik bilan kutib olindi. Bu tushunarli edi. Chunki haqiqiy boshqaruv faqat
RKP(b) va uning viloyat partiya tashkilotlari maqomiga ega b о ’lgan shu’ba
respublika tashkilotlari orqali amalga oshirilardi. Bunday tizim milliy
respublikalarga tashqi mustaqillik bergani bilan markazdan turib imperiyacha
siyosat о ’tkazish imkonini о ’z q о ’lida saqlab qolardi.
Sovet Sotsialistari Respublikalari Ittifoqi SSSRning tashkil topganligi sovet
imperiyasini kuchaytirish va bir xillashgan sotsialistik davlatchilikni
mustahkamlash y о ’lidagi muhim bosqich b о ’ldi. Unga rasman teng va suveren
b о ’lgan xalqlar sotsialistik federatsiyasining Lenincha qoidasi asos qilib olingan
edi. Lenin Stalin tuzib chiqqan rejani rad qiladi, bu reja RSFSR markaziy davlat
organlariga rasman buysunmaydigan barcha sovet respublikalarining (Ukraina,
20
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.117.
24

Belorussiya, Gruziya, Armaniston, Buxoro, Xorazm) suverenitetini bir q о ’l siltash
bilan sinalgan hujum va tazyiq usullari vositasida tugatishni va ularni muhtoriyat
huquqi asosida Sovetlar davlatiga q о ’shib olishni taklif etgan Kremldagi rahbar
tabaqaning eng keskin qismi kayfiyatini ifodalar edi. Siyosiy о ’yinda tajribasi bor
doxiy Stalinning avtonomlashtirish t о ’g’risidagi rejasi tenglik va suverenitet
haqidagi butun safsatani amadda fosh qilganligini tushunar edi.
Stalin taklif etgan federatsiya shakli markazning real hokimiyatini partiya
MK, q о ’lida saqlab qolingan taqdirda xalqlarni birlashtirish vazifasini tashki
tomondan ancha ma’rifatli shakllar bilan hal etish imkonini berardi. An’anaviy
lenincha strategik hisob-kitob shundan iborat ediki, rus b о ’lmagan xalqlarning
ajralib chiqishdan iborat rasmiy huquqining tan olinishi yagona va b о ’linmas sovet
imperiyasini saqlab qolishni osonlashtirar, rus shovinizmiga qarshi urush e’lon
qilish esa, uning tarqalib ketish xavfining oldini olish imkonini berardi. 1922-yil
30-dekabrda SSSR tashkil topganligi tantanali ravishda e’lon qilindi. Aslida
Leninning federatsiya rejasi ham, Stalinning avtonomlashtirish modeli ham birga
q о ’shilganday edi. Sovetlar Ittifoqi avval boshdan mustaqil hamdostlik davlatlari
о ’rniga paydo b о ’lgan edi, milliy respublikalarning rahbarlari bunga umid qilgan
edilar, u qudratli q о ’shma (unitar) davlat b о ’lib, unda rasmiy federatsiya
subyektlari suveren huquqlar va real mustaqillikdan mahrum edilar, imperiya
tarkibidan chiqib ketolmasdilar. Boshqa jihat ham harakterli edi.
Mamlakat ichida imperiyacha asoslar mustahkamlanishi bilan bir qatorda,
Sovetlar Ittifoqi о ’zi paydo b о ’lgan vaqtdayoq о ’zining jahonga hukmron b о ’lish
haqidagi da’volarini oshkora suratda bildirib, jahon hamjamiyatiga dahshatli
suratda о ’zini qarshi q о ’ygan edi. Masalan, qizil Ittifoq e’lon qilinganligi
t о ’g’risidagi Deklaratsiyada t о ’g’ridan-t о ’g’ri SSSR bu Jahon Sovet Sotsialistik
Respublikasi Ittifoqini tashkil etish borasidagi faqat birinchi qat’iy qadamdir deb
e’lon qilingan edi. Respublikalar sonini butun dunyo kommunistik imperiya
tarkibiga kirib b о ’lmaguncha k о ’paytirib borish muljallangan edi. RKP(b) MK,
ning bevosita k о ’rsatmasiga muvofiq Turkiston, Buxoro va Xorazmning rahbar
partiya organlari uning ilgari s о ’rgan milliy-hududiy chegaralanish g’oyalarini
25

amalga oshirishga tortildi. 1924-yilning fevralidayoq Buxoroga RKP(b) MK, О ’rta
Osiyo byurosining a’zosi, TKP MKding mas’ul kotibi Abdulla Raximboyev
yuborildi, bu yerda u BXSR rahbar xodimlari kengashida milliy-hududiy
chegaralanish t о ’g’risida ma’ruza bilan s о ’zga chiqdi. Kengash asosan
chegaralanish о ’tkazishni ma’qulladi. 1924-yil 25-fevralda bu masala Buxoro
kompartiyasi MK, Plenumi muhkamasiga q о ’yildi. Plenumda Fayzulla X о ’jayev
ma’ruza qildi. Plenumda asos sifatida qabul qilingan BKP MKding tezislari BKP
MK, komissiyasi tomonidan qarab chiqildi va qayta ishlandi, uning Ijroiya byurosi
majlisida 1924-yil 10-martda tasdiqlandi. BKP MK, Ijroiya byurosi О ’rta
Osiyoning milliy chegaralanishini kompartiya e’lon qilgan millatlarning о ’z
taqdirini о ’zi belgilash huquqini hayotga tatbiq etishning muhim bosqichi sifatida
talqin etib, tezislarda qayd etilgandek, chegaralanishning sxemasini quyidagicha
taklif etdi: О ’rta Osiyoda О ’zbekiston, Turkmaniston ittifoqdosh respublikalarini,
О ’zbekiston Respublikasi tarkibida avtonom Tojikiston viloyatini t о ’zish,
shuningdek, Turkistonning qozoq tumanlarini Qozog’iston Respublikasiga
birlashtirish. Alohida bandda yangi tashkil etilayotgan О ’zbekiston
Resggublikasining ixtiyoriy asosda SSSR tarkibiga kirishi aytib о ’tildi. Turkiston
Kompartiyasida ham bu masala huddi shunday tarzda rivojlandi. Buxoroda
b о ’lgani kabi oldindan 1924-yil 10-martda TKP va Turkmaniston mas’ul
xodimlarining kengashi chaqirildi. Ma’ruzachi A.Raximboyev О ’rta Osiyoning
milliy belgi b о ’yicha chegaralanishi sovet homiyatini mustahamlashning birdan-bir
chorasi ekanligini yana bir karra ta’kidlab, bu tadbirning haqiqiy maqsadini
quyidagicha aniq ifodalab berdi: partiyamiz nuqtai nazaridan bu tashkil etish (bir
hil milliy respublikalarning tuzilishi) shuning uchun ham qulayki, agar о ’zbek
kambag’ali о ’zbek kulogiga qarshi, turkman kambag’ali turkman kulogiga qarshi,
qirg’iz kambaqali kirg’iz kulog’iga qarshi kurashadigan b о ’lsa, u holda bizdagi
sinfiy kurash milliy jihatlar bilan xaspushlab ketilmaydi. Kengashda
Raximboyevning ma’ruzasini muhokama qilish borasidagi muzokaralar bir hil
y о ’nalishda bormadi. Garchi bir guruh milliy partiya rahbarlari (Asfandiyorov,
Aytoqov, Turgenov, Orolboyev va boshqalar) uning milliy-hududiy chegaralanish
26

va milliy respublikalar tashkil etilishi haqidagi taklifini ma’qullagan b о ’lsalarda,
lekin bu fikrga q о ’shilmagan muholiflar ham b о ’ldi. Jumladan, ularning bir guruhi
(Paskuskiy, Sexer va boshqalar) ayrim milliy respublikalar tashkil etilishiga hali
vaqt erta deb hisoblab, ular uchun tegishli iqtisodiy baza yaratilmaganligini
aytdilar. Turkiston, Buxoro va Xorazmni Kavkazorti Federativ Respublikasiga
о ’xshash bitta respublika qilib siyosiy birlashtirishni yoqlab chiqdilar. Natijada,
muzoqaralarda s о ’zga chiqqanlar fikri bir joydan chiqmadi, kengash yagona nuqtai
nazarni ishlab chiqa olmadi.
Kengashda raislik qilgan TKP MKning mas’ul kotibi I. Vareykisning taklifi
bilan kengashning stenografik yozuvini TKP MK, Ijroiya byurosiga topshirishga
qaror qilindi. Milliy chegaralanishni о ’tkazish t о ’g’risidagi masala TKP MKning
1924-yil 23-martda b о ’lib о ’tgan plenumida о ’zil-kesil hal qilindi. Plenum milliy
chegaralanish zarurligini e’tirof qilib, biroq uni faqat Turkiston Respublikasi
doirasi bilan chekladi: uning hududida uchta milliy respublika - О ’zbekiston,
Turkmaniston va Qozog’iston respublikalarini tashkil etish m о ’ljallandi 21
. Shu
bilan birga plenum TKP MKta Buxoro va Xorazmning partiya organlari bilan
aloqa о ’rnatish, hamda birgalikda О ’rta Osiyoning milliy chegaralanishi
t о ’g’risidagi masalani kelishib olishni topshirdi. Xorazm Kompartiyasining
rahbariyatida milliy chegaralanishga turlicha munosabat paydo b о ’lgan edi. 1924-
yil 3-martdayoq partiya MK, Ijroiya byurosi majlisida axborot tartibida RKP(b)
MK, О ’rta Osiyo byurosining a’zosi I. Mejlaukning milliy-hududiy chegaralanish
t о ’g’risidagi ma’ruzasi tinglandi. Biroq, majlis ma’ruzani ma’lumot uchun qabul
qilish t о ’g’risidagi k о ’rsatma bilan cheklandi. Martning о ’rtalarida Xivada b о ’lib
о ’tgan partiya-sovet faollari yig’ilishida bu masala yana q о ’yildi. Yig’ilish qabul
qilgan qarorda e’tirof qilinishicha, Xorazm Respublikasi milliy belgi b о ’yicha
chegaralanadi va tegishli rayonlar О ’rta Osiyoning yangi tashkil etilayotgan
respublikalariga ( О ’zbekiston, Turkmaniston va hokazo), bordi-yu, shunday
respublikalar ajraladigan b о ’lsa kiradi. Shunday qilib, ikki oy mobaynida RKP(b)
MK, О ’rta Osiyo byurosi a’zolari Turkiston, Buxoro va Xorazm kompartiyalari
21
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.126.
27

rahbariyatini О ’rta Osiyoning milliy chegaralanishi t о ’g’risidagi Markaz g’oyasini
amalga oshirish zarurligiga k о ’ndirishga muvaffaq b о ’ldilar. 1924-yil 5-aprelda
О ’rta Osiyo byurosining a’zosi A. Raximboyev bu haqda RKP(b) MK Siyosiy
byurosi Majlisida ma’ruza qildi. Garchi majlis bu masala yuzasidan о ’zil-kesil
qaror qabul qilmagan b о ’lsa-da, biroq u О ’rta Osiyo kommunistik tashkilotlarining
milliy chegaralanish haqidagi taklifini ma’qullashini bildirdi. Shu tarifa A.
Raximboyevning Turkiston, Buxoro va Xorazm xaqida (milliy respublika tuzilishi
t о ’g’risida) degan ma’ruzasini RKP (b) MK oldiga q о ’yish bilan guyo
chegaralanish t о ’g’risidagi g’oyaning paydo b о ’lishida tashabbus respublikalarning
о ’zidan kelib chiqdi, degan fikr tug’dirildi.
Siyosiy byuro masalani о ’zil-kesil hal qilish uchun TKP, XKP, BKP
delegatsiyalariga barcha zarur materiallarni tayyorlash va RKP(b) ning XIII
syezdiga keltirish vazifasini yukladi, О ’rta Osiyo byurosiga milliyhududiy
chegaralanish t о ’g’risidagi о ’z mulohazalarini geografik haritalarga tushirib uni
ilova qilgan holda, MK Siyosiy byurosiga taqdim etish topshirildi. О ’rta Osiyoning
milliy-hududiy chegaralanishini amalga oshirishning dastlabki bosqichi shu bilan
tugallandi. Uning mohiyati shundan iborat ediki, Turkiston, Buxoro va
Xorazmning partiya rahbariyati RKP(b) MKning xoxish-istagini itoat bilan bajardi
va chegaralanish hamda milliy respublikalar tashkil qilinishini yoklab fikr bildirdi.
Ular qabul qilgan xujjatlarda fikrlar ifodasining о ’xshashligi jihatidan RKP (b)
MK, ning yagona maqsadi va irodasi yaqqol sezilib turardi, markazning bu
irodasini soliq bajaruvchisi RKP (b) MK О ’rta Osiyo byurosining raisi,
Markazning partiyaviy dasturi, о ’lkaning о ’ziga xos xususiyatlarini zaif biladigan
Y. Rudzutak b о ’ldi.
1924-yil aprel-iyun oylarida markaziy organlar, mintaqa kommunistik
tashkilotlari va RKP(b) MK О ’rta Osiyo byurosida milliy chegaralanish masalalari
yuzasidan amaliy takliflar va tegishli materiallar tayyorlash yuzasidan z о ’r berib
ish olib bordilar. Bunday materiallarni tayyorlashni ulardan RKP(b) MK, Siyosiy
byurosining 1924-yil 5-apreldagi majlisi talab qilgan edi. Milliy chegaralanish
masalalarini yanada batafsilroq, chuqurroq о ’rganish uchun Turkiston va Buxoro
28

kompartiyalari markaziy q о ’mitalari huzurida maxsus komissiyalar tuzildi. Bunday
komissiya О ’rta Osiyo byurosi huzurida ham ish olib borardi, bu komissiya
huzurida milliy kichik komissiyalar ham tashkil etilgan edi. Kichik
komissiyalarning ma’ruzalari RKP (b) MK, О ’rta Osiyo byurosi Komissiyasining
1924-yil 10-maydagi majlisida, 11-mayda esa RKP(b) MK, О ’rta Osiyo byurosida
tinglandi, byuro maxsus komissiya va uning kichik komissiyalari ishining
yakunlarini muhokama qilib, ular ishlab chiqqan О ’rta Osiyoning milliy-hududiy
chegaralanishining aniq rejasini tasdiqladi. Qabul qilingan qarorda bunday
deyilgan edi:
1.Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalarini milliy-hududiy belgilariga
k о ’ra chegaralash zarur deb topilsin, yangi tashkil etilayotgan milliy-hududiy
birlashmalardan federatsiya tashkil etilmasin.
2. О ’zbekiston va Turkmaniston respublikalari tashkil etilsin va ular mustaqil
SSR huquqlariga ega bulsin va bevosita SSSRga kirsin. О ’zbekiston Respublikasi
doirasida Tojikiston avtonom viloyati tashkil etilsin. Qozog’oziston avtonom
viloyati tashkil etilsin: Qirg’iziston avtonom viloyati qaysi respublika tarkibiga
kirishi masalasi ochiq qoldirilsin.
3.Turkiston Respublikasida yashaydigan qozoqlar hozirgi vaqtda mavjud
b о ’lib t о ’rgan Qozog’iston Respublikasiga kiritilsin. Biroq О ’rta Osiyo byurosi bu
qarorni qabul qilar ekan, vaziyatning о ’zgarishini hisobga olmagan edi. 1924-yil 8-
maydayoq О ’rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun Toshkentga
kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP (b) MK, О ’rta Osiyo byurosi raisiga
Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi t о ’g’risida maktub topshirdilar, unda
Xorazmni mustaqil ma’muriy rayon sifatida о ’zining doirasida qoldirish,
shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston Respublikasining Amudaryo
viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida, bu Xorazmning chegaralanish
о ’tkazilishini rad qilishi edi. Shunga qaramasdan, О ’rta Osiyo byurosi bu fikrni
inkor etdi, о ’z qarorlarining birinchi bandiga Xorazm Respublikasini ham kiritdi.
Lekin iyunda XKP MK, Ijroiya byurosi о ’zining telegrammasi bilan maktub
mualliflarining nuqtai nazarini q о ’llab-quvvatladi. Shu munosabat bilan 1924-yil
29

12-iyunda b о ’lib о ’tgan RKP(b) MK, Siyosiy byurosi О ’rta Osiyo byurosining
majlisga tayyorlagan materiallariga tegishli tuzatishlar kiritishiga majbur b о ’ldi.
Siyosiy byuro Xorazm Respublikasini oldingi holida qoldirishga qaror qildi. Lekin
RKP (b) MK, О ’rta Osiyo byurosi Xorazm Kompartiyam MK, tarkibini
yangilashga kirishdi. Natijada 26-iyunda Xorazm kommunistik partiyasi MKning
yangilangan tarkibi 9-iyundagi qarorni bekor qildi va Xorazm uchun ham milliy
chegaralanishning zarurligini e’tirof etdi. RKP(b) MK Siyosiy byurosi О ’rta Osiyo
byurosining taklifi bilan yana bu masalaga qaytdi va Xorazmni Buxoro hamda
Turkiston bilan bir qatorda milliy-hududiy chegaralanish jarayoniga q о ’shdi.
Aslida, RKP (b) MK, Siyosiy byurosining 1924-yil 12-iyundagi qaroridan boshlab
milliy-hududiy chegaralanishni tayyorlash jarayoni yangi bosqichga kirdi 22
. 15-
iyulda MK, О ’rta Osiyo byurosi yangi tashkil etiladigan milliy respublikalar va
viloyatlarning muvaqqat byurosini tashkil etdi.
Rejalashtirilgan yangi milliy tuzilmalarini mazmunan t о ’ldirish, ularning
hududlarini aniqlab chiqish, chegaralarni ajratish va belgilash lozim edi. Bu ish
birmuncha oldinroq RKL(b) MK, О ’rta Osiyo byurosi tashkil etgan hududiy
komissiyada, uning milliy kichik komissiyalarida va janjalli masalalarni xal qilish
uchun tuzilgan maxsus komissiyalarda boshlangan edi 23
. Hududiy komissiya
(uning tarkibiga yangi tashkil etilayotgan respublikalar va viloyatlarning vakillari
kirgan edi) majlislarining stenografik hisobotlari bugungi kunda bu ishni
bajarganlardan birining obrazli iborasi bilan aytganda, aholini milliy guruhlarga
ajratish muammolarining murakkabligi va hilma-hilligiga chinakam baho berish
imkonini tug’diradi. Agar о ’zbek va turkman kichik komissiyalarining vakillari
umuman bitta nuqtai nazarda: chegaralanish asosida mustaqil milliy
sovet»respublikalari va avtonom viloyatlari tashkil etilishini yoqlagan b о ’lsalar,
Xorazm delegatsiyasi Xorazm Respublikasining daxlsizligini himoya qilishda
davom etdi, qozoq kichik komissiyasi esa О ’rta Osiyo sovet respublikalari
federatsiyasini t о ’zish g’oyasini yana bir marta ilgari surdi. О ’rta Osiyo hududini
22
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.139.
23
D . Алимова muharrirligi ostida “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной
независимости”., T .: “ Sharq ”., 2000. B .649.
30

m о ’ljallanayotgan milliy tuzilmalar о ’rtasida chegaralarga ajratib olishda yanada
k о ’proq hilma-hillik k о ’zga tashlandi. Chegaralanish uchun asos qilib olingan ikki
prinsip - milliy hududiy va iqtisodiy prinsiplar О ’rta Osiyoda mavjud b о ’lgan
sharoitga t о ’g’ri kelmadi. Hududiy komissiya a’zolari oldiga hal etilishi qiyin
b о ’lgan vazifalarni keltirib chiqardi, ular о ’rtasida norozilik va
kelishmovchiliklarni chuqurlashtirdi, ba’zida esa gadagi va jiddiy vaziyatlarni
yuzaga keltirdi. Majlis qatnashchilari tayanch masalalarni ilmiy jihatdan yanada
chuqurroq о ’rganib о ’tirmasdan oddiy ovoz berish y о ’li bilan О ’rta Osiyo
federatsiyasi tashkil etilishi g’oyasiga (majlisda bu g’oyani S.X о ’janov asoslab
bergan va himoya qilgan edi) qarshi fikr bildirib, О ’zbekiston, Turkmaniston
respublikalari tashkil etilishi va ularning bevosita SSSRga kirishini, О ’zbekiston
Respublikasi tarkibida Tojikiston avtonom viloyati va Qozog’iziston avtonom
viloyati tarkib topishini yoqlab chiqdilar. Umuman olganda, RKP(b) MK, О ’rta
Osiyo byurosining hududiy komissiyasi majlisi ishtirokchilari milliy-hududiy
chegaralanish masalalari yetarli darajada tayyorlanmaganligini, bu masalalar
taxminan hal etilganligini, ularni ilmiy jihatdan asoslab berish ehtiyoji borligini
tushunib yetdilar, q о ’shimcha materiallar, statistik ma’lumotlar jalb qilish
zarurligi, tegishli haritalarga ega b о ’lish kerakligi k о ’rsatib о ’tildi. Ana shularga
asoslanib, xususan, yangi tuzilmalarning chegaralari haqidagi masalani qarab
chiqish qoldirildi. Hududiy komissiya faoliyatining natijalari О ’rta Osiyo
byurosida va О ’rta Osiyo kommunistik tashkilotlari rahbar organlarida muhokama
qilindi. 1924-yil 14-sentabrda TKP MK, TASSR MIK, va Taftish komissiyasining
q о ’shma plenumida hududiy komissiyaning ishi t о ’g’risida komissiya raisi, TKL
MKning mas’ul kotibi I. Vareykis ma’ruza qildi. Ma’ruzaning kirish qismida uning
chegaralanishni amalga oshirishning chinakam mexanizmini ochib beradigan
ikkita mulohazasi e’tiborni jalb qiladi. U tug’ridan-t о ’g’ri aytdiki, bu xalqlarning
baxtiga mazkur masala yuzasidan xaqiqatda birdan-bir rahbar bizning partiyamiz
hisoblanadi. Ma’ruzada hududiy komissiyada yuzaga kelgan ixtiloflarga
birmuncha e’tibor berildi.
31

Vareykis о ’z ma’ruzasida yakunlab berilgan hududiy komissiya ishining
mazmunini tahlil qilib, milliy-hududiy chegaralanish singari g’oyat murakkab
masalaga yondashuvda biron-bir ishlab chiqilgan ilmiy uslubning y о ’qligini, bu hil
ayniqsa janjalli hududlarga doyir masalalarni hal qilishda k о ’zga tashlanganligini
k о ’rsatib о ’tdi. О ’rta Osiyodagi yangi milliy tuzilmalar hududini va chegaralarini
belgilashda partiya rahbarligi haqiqatda real qiyinchiliklarga duch keldi.
Mintaqadagi turli xalqlarning asrlar mobaynida qaror topgan tarqoq holda (orasira)
joylashganligi, ularning x о ’jalik, sof turmush aloqalari faqat milliy jihatni e’tirof
qilishni emas, shu bilan birga xalqlarning tarixiy rivojlanishini, x о ’jalik, maishiy
shart-sharoitlar kabi omillarining hududlarning iqtisodiy yaxlitligini, ularning
iqtisodiy intilishini va hokazolarni hisobga olishning ahamiyatli ekanligini
k о ’rsatdi. Bunday ish shak-shubxasiz ancha uzoq va sinchiklab tayyorgarlik
k о ’rishni, etnograf, iqtisodchi, tarixchi olimlar va boshqalarning fikrlarini hisobga
olishni talab qilardi. Holbuki, ulardan birortasi ham hududiy komissiya tarkibiga
kiritilmagan edi, komissiya, yuqorida aytibt о ’tilganidek, faqat partiya
xodimlaridangina tashkil topgan edi.
TKP MIK, Turk MIK, va Taftish komissiyasining q о ’shma plenumi
Turkiston, Buxoro va Xorazmning milliy-hududiy chegaralanishi rejasini umuman
ma’qulladi, hududiy komissiyaning va RKP(b) MK, О ’rta Osiyo byurosining
qarorlarini tasdiqladi va mazkur rejani qarab chiqish hamda tasdiqlash uchun
Turkmanistonning favqulodda sessiyasini chaqirish haqida qaror qabul qildi 28.
Shu tariqa, bunga qadar faqat partiya oraganlari tomonidan qarab chiqilgan,
tayyorlangan va о ’zil-kesil hal etilgan masalani tasdiqlash uchun sovet organlariga
berishga qaror qilindi. Bundan tashqari, TKP MKning q о ’shma plenumi bu
masalaga doyir о ’z rezolyusiyasida ishchilar va dehqonlar ommasi orasida keng
kampaniya ochishni taklif qildi, chunki I. Vareykisning ma’ruzasida ta’kidlab
о ’tilgandek: Biz yuqori organlar fikriga, partiyaning fikriga egamiz, biroq bizda
b о ’lajak chegaralanish keng dehqonlar ommasi ongiga qanday singishi haqida aniq
tasavvur yuq. Barcha о ’zil-kesil qarorlar qabul qilib b о ’lingach, biz butun aholini
bu inqilobiy isloxot bilan tanishtirish yuzasidan g’oyat keng kampaniya
32

о ’tkazishimiz lozim b о ’ladi. Vareykisning bu mulohazasi juda muhim ahamiyatga
egadir. Haqiqatdan ham, о ’lka aholisi о ’sha vaqtga qadar о ’z taqdiri uchun g’oyat
ahamiyatli b о ’lgan masalani muhokama qilishdan butunlay chetlashtirib q о ’yilgan
edi.
Tashviqot kompaniyasi partiya organlarining va avvalo RKP(b) MK, О ’rta
Osiyo byurosining qatiy nazoratida amalga oshirildi. Hamma joyda viloyat partiya
q о ’mitalari huzurida viloyatlarning mas’ul xodimlaridan iborat tarkibda
kompaniyalarni о ’tkazish komissiyalari tuzildi; y о ’l-y о ’riq beradigan majlislar,
partiya yig’ilishlari о ’tkazildi, kampaniyani о ’tkazish rejalari tayyorlandi.
Tashviqot kampaniyasi jarayonida viloyat partiya q о ’mitalarining ma’lumotlari
TKP MK, va RKP(b) MK, О ’rta Osiyo byurosiga yuborilardi. Kampaniyani
о ’tkazishdagi qattiqlik mintaqa partiya rahbariyati orasida birmuncha
ishonchsizlik, xavfsirash borligidan dalolat berardi. Xaqiqatdan ham, partiya
yacheykalarida muhokama qilish bosqichida bu xavfsirash uchun zamin
mavjudligini tasdiqlovchi jihatlar namoyon b о ’ldi.
1924-yil 31-avgustda RKP (b) MK, О ’rta Osiyo byurosi О ’rta Osiyo
respublikalarini chegaralash yuzasidan о ’tkazilayotgan tashviqot kampaniyasi
t о ’g’risidagi direktivalarni t о ’ldirish va aniqlik kiritish haqidagi masalani k о ’rib
chiqdi. Majlisda ayrim tashkilotlarda milliy manfaatlarni not о ’g’ri tushunishdan
kelib chiqib, milliy xis-tuyg’ular avj oldirilmokda, buning natijasida y о ’l q о ’yib
b о ’lmaydigan kelishmovchiliklar, partiyamizning milliy masaladagi siyosiy y о ’lini
b о ’zib k о ’rsatishlar vujudga kelmoqda. Partiyasiz ommani tarbiyalash va
rivojlantirish о ’rniga bu omma millatlararo kurashga jalb qilinmoqda, siyosiy
jihatdan b о ’zilmoqda, deb ta’kidlab о ’tilgan edi. О ’rta Osiyo byurosi TKP, BKP va
XKP Markaziy Qumitalariga mahalliy partiya tashkilotlariga chegaralanish
b о ’yicha ham og’zaki, ham yozma tashviqot kampaniyasi о ’tkazish vaqtida
baynalmilal kommunistik jihatlarga qatiy amal qilish va chegaralanish vaqtida
ayrim millatlar о ’rtasida qandaydir masalada b о ’lmasin kelib chiqadigan milliy
og’machilikka y о ’l q о ’ymaslik, chegaralanish masalalarini k о ’pchilik о ’rtasida
muhxokama qilish vaqtida RKP(b) MK, va О ’rta Osiyo byurosining О ’rta Osiyo
33

respublikalarining milliy chegaralanishi t о ’g’risidagi qarorlariga qat’iy amal qilish
vazifasini yuklashni taklif etdi. Milliy-hududiy chegaralanish t о ’g’risidagi
masalani muhokama qilishni qat’iy tartibga solishga о ’rganish о ’z samaralarini
berdi. О ’rta Osiyo respublikalari partiya rahbariyati RKP (b) MK, О ’rta Osiyo
byurosi rahbarligida jiddiy larzalardan holi b о ’lishga, partiyali va partiyasiz
ommadan milliy-hududiy chegaralanish hamda yangi respublikalar va avtonom
viloyatlar tashkil etish b о ’yicha partiya rejalarini ma’qullash va q о ’llab-
quvvatlashga erishishga muvaffaq b о ’ldilar.
34

2.2 О’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi
1924-yil 15-sentyabrda Turkistonning navbatdan tashqari sessiyasi ish
boshladi. Uning kun tartibida bitta masala: milliy-hududiy chegaralanish masalasi
turardi. Mazkur masala yuzasidan Islomov ma’ruza qildi 24
. Umuman, bu ma’ruza
ilgarigi bosqichlarda ilgari surilgan barcha g’oyalar va qoidalarni yaqqol
takrorlashdan iborat bо’ldi. Ma’ruzada milliy-hududiy chegaralanishni
millatlarning uz taqdirini о’zi belgilash prinsipini tо’liq amalga oshirish, yangi
milliy-davlat tuzilmalarini tashkil etish sifatida tushunish kerakligiga asos solindi.
Shu bilan birga Islomov ma’ruzasida, milliy-hududiy chegaralanish, xalqlarning
xoxish-irodasini bildirish vaqti, degan tezis birinchi bor ochiq aytildi: Turkiston
xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm xalqlari ham milliy chegaralanish
tо’g’risida о’z xoxish-irodasini bildirdilar. Ular ham barcha о’zbeklar, qirg’izlar va
turkmanlarni yagona davlatga birlashtirish yо’li bilan qilingan tarixiy adolatsizlik
oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar. Bu 1924-yil 16-sentyabrda Turkiston
sessiyasining chegaralanish tо’g’risida qabul qilgan qarorida о’z ifodasini topdi.
Qarorda bunday deyilgan edi: Sovet Ittifoqi xalqlari milliy munosabatlari va milliy
tuzilishiga asoslangan prinsiplardan kelib chiqib, Turkiston Avtonom Sovet
Sotsialistik Respublikasi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasiga
asoslanib, TASSR Markaziy Ijroiya Kengashi qaror qiladi:
1.О’zbek xalqi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasini bajarish
maqsadida о’zbek xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil О’zbekiston
Sovet Sotsialistik Respublikasini tо’zish huquqi berilsin.
2.Turkman xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy
irodasini bajarish uchun turkman xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil
Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasini tо’zish huquqi berilsin.
3.TASSRning qirg’iz (qozoq) viloyatlarini Qozog’iziston (Qozog’iston)
Sovet Sotsialistik Respublikasi bilan birlashtirish maqsadida qirg’iz (qozoq) xalqi
24
D . Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T .: “ Sharq ”.,
2000. B.650.
35

ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy istagini bajarish uchun
qirg’iz (qozoq) xalqiga TASSR tarkibidan chiqish huquqi berilsin.
4. Qora qirg’iz (qirg’iz) xalqi ishchi va dehqon ommasining ifodalangan
umumiy xoxishini bajarish uchun qora qirg’iz (qirg’iz) xalqiga TASSR tarkibidan
chiqish va Qora Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin.
5. Tojik xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy
irodasini bajarish uchun tojik xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Tojikiston
avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin.
6. Mazkur qaror Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qо’mitasiga navbatdagi sessiyada kо’rib chiqish va
tasdiqlash uchun kiritilsin. Birmuncha keyinroq tojiklarning milliy о’z taqdirini
о’zi belgilash shakli bir oz о’zgardi. 1924-yil 4-oktyabrdagi majlisda milliy-
hududiy chegaralanish bо’yicha О’zbekiston byurosi shunday qaror qildi:
Tojikiston komissiyasining Tojikiston Avtonom Respublikasi tashkil etish va
uning О’zbekiston ittifoqdosh respublikasiga kirish tо’g’risidagi qaroriga rozilik
berilsin. Mana shu majlisning о’zida uzoq tortishuvdan keyin yana shunday qaror
qilindi: Panjikent va О’ratepa tumanlarining Tojikiston tarkibiga kirishiga qarshilik
qilinmasin. 20-sentyabrda Sovetlarning V Umumbuxoro qurultoyi bо’lib о’tdi.
Unda qabul qilingan qarorda quyidagilar qayd qilingan edi: Umumbuxoro
qurultoyi Fayzulla Xо’jayevning О’rta Osiyoning milliy belgi bо’yicha
chegaralanishi tо’g’risidagi ma’ruzasi yuzasidan qaror qiladi: Barcha millatlarning
uz hayoti va taqdiri о’z qо’liga berilsin, buning uchun О’zbekiston respublikasi
tashkil etilsin. Juda tez vaqt ichida О’rta Osiyo ahlisini sotsialistik hayotga jalb
qilinsin.
Iqtisodiy va xо’jalik asoslarida ularning ifodalangan istaklari amalga
oshirilishi ta’minlansin. Avvalgi buyuk о’zbek madaniyatini tiklash maqsadida
Turkiston Buxoro va Xorazmning о’zbek aholisi tarkibidan Buyuk О’zbekiston
Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilsin, bu viloyatda yashovchi tojiklardan
Tojikiston Avtonom viloyati tashkil etilsin. IV.О’rta Osiyo viloyatlarida yashovchi
kozoq-qirg’izlarning (qozoqlarning 51 Tahririyat) teng huquqliligi e’tirof qilinadi.
36

Qurultoy turkman xalqi manfaatlari yо’lida Turkmaniston Respublikasi tashkil
etilishini maqsadga muvofiq deb topadi. V.О’zbekiston va Turkmaniston
respublikalarining Sovet Sotsialistik Respublikasi Ittifoqi tarkibiga kirishi zarur
deb hisoblansin. 1924-yil 29-sentyabr va 2-oktyabrda bо’lib о’tgan Sovetlarning
Umumxorazm V qurultoyi ham milliy-davlat chegaralanishi tо’g’risida qaror qabul
qildi. Qurultoy qarori asosida Xorazmda yashovchi о’zbeklar, turkmanlar va
qoraqalpoqlarga Xorazm Respublikasi tarkibidan ajralib chiqib, tegishli milliy
respublikalar va muxtor viloyatlarga birlashish huquqi berildi.
1924-yil 14-oktyabrda RSFSR BMIK, II sessiyasi Turkiston Respublikasi
MIKning milliy-hududiy chegaralanish tо’g’risidagi qarorini tojik xalqiga nisbatan
ayrim о’zgarishlar bilan tasdiqladi 25
. Tojik xalqiga Turkiston, sessiyasi va Umum
buxoro qurultoyi qarorida kо’rsatilganidek, О’zbekiston respublikasi tarkibida
muxtor viloyat emas, balki Tojikiston Avtonom respublikasi tashkil etish huquqi
berilishi maqsadga muvofiq ekanligini e’tirof qildi. Shu tariqa BMIK sessiyasi
qaroriga muvofiq О’rta Osiyoda О’zbekiston va Turkmaniston respublikalari,
Tojikiston Avtonom respublikasi, Qoraqalpog’ison va Qozog’iston Avtonom
viloyatlari tashkil topdi. 1924-yil 27-oktyabrda SSSR BMIK, II sessiyasi TASSR
Markaziy Ijroiya Qо’mitasi, Sovetlarning Umumbuxoro V qurultoyi va
Sovetlarning Umumxorazm V qurultoii favqulodda sessiyasining milliy-hududiy
chegaralanish va yangi respublikalar hamda viloyatlar tashkil etish tо’g’risidagi
iltimosini qondirdi va mehnatkash xalqning erkin xoxishi qondirilishi eng yuqori
qonundir», degan ifoda bilan tasdiqlangan 26
.
SSSR BMIKning qarorida SSSR MIK Rayosatiga О’rta Osiyoda yangi
tashkil etilayotgan respublikalarni ana shu respublikalar Sovetlar qurultoylari
qarorlariga muvofiq rasmiylashtirishni amalga oshirish vazifasi topshirildi.
Shunday qilib, 1924-yil sentyabr-oktyabrda milliy-hududiy chegaralanish О’rta
Osiyo respublikalari, Rossiya Federatsiyasi va SSSR Ittifoqi davlat hokimiyati
yuqori organlari qarorlarida qonun yо’li bilan rasmiylashtirildi. SSSR BMIK, II
sessiyasi qaroridan keyin qisqa muddat ichida yangi tashkil topgan milliy
25
M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.135.
26
Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 158.
37

tuzilmalarning hakiqatda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. Turkiston Buxoro,
Xorazm respublikalarining 1924-yil noyabrda bо’lib о’tgan maxsus sessiyalari uz-
о’zini tarqatib yuborish tо’g’risida qaror qabul qildilar. Yangi tashkil etilgan
respublikalarda inqilobni qо’mitalar tuzilib, ular yangi respublikalar va muxtor
viloyatlar ta’sis s’yezdlarini chaqirish yuzasidan tayyorgarlik ishlariga boshchilik
qildilar. 1925-yil 13-fevralda Buhoroda О’zSSR Sovetlarining 1-se’yezdi ochildi.
U 17-feralda О’zbekistan Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi
tо’g’risidagi deklaratsiyani qabul qildi. Deklaratsiya UzSSR tashkil topganligini
qonunan rasmiylashtirdi va UzSSRning ixtiyoriy ravishda SSSR tarkibiga
kirganligini e’lon qildi. Deklaratsiyada qayd qilib о’tilganidek, shu kundan
e’tiboran о’zbek xalqi hududida Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Qashqadaryo,
Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarini о’z ichiga olgan bu xalq tarixida
birinchi marta ishchi va dehqonlarning ittifoqdosh О’zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasi ta’sis etiladi, unga Tojikiston Avtonom SSR kiradi. 1925-yil 13-
mayda SSR Ittifoql Sovetlarining III s’yezdi Turkmaniston va О’zbekiston
respublikasining SSR Ittifoqi tarkibiga kirishi tо’g’risida shu respublikalar
xalqlarining erkin xoxishini inobatga olib tasdiqladi. Shu tariqa, О’zbekiston
ittifoqdosh respublikasining qonunan rasmiylashtirish jarayoni tugallandi va jahon
haritasida SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublika bо’lgan О’zbekiston milliy
sovet respublikasi paydo bо’ldi.
Bu kо’p millatli respublika edi: jami 8131062 kishidan iborat bо’lgan О’rta
Osiyo aholisidan 3963285 kishi О’zbekiston Respublikasiga о’tdi, ulardan
о’zbeklar 3381579 kishini, ya’ni respublika aholisining 3/4 qismini tashkil etardi.
Haqiqatda, О’rta Osiyo hududida yashovchi barcha о’zbeklarning qariyb 90%i
О’zbekistan SSR hududida edi. Shunday qilib, 1924-yilning oxiri bolshevizmning
О’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash borasidagi siyosati amalga oshirilishi
bilan nishonlandi. Bu bolshevizmning asosiy mafkuraviy va siyosiy dushmani
bо’lgan turkizmga qarshi kurash manfaatlari taqozosi bilan mohirona о’ylab
topilgan harakat edi. Turkizm о’nlab yillar mobaynida chorizm va
bol ь shevizmning imperiyacha muddaolariga qarama-qarshi turishning hal qiluvchi
38

omili, butun О’rta Osiyo mintaqasi miqyosida qudratli milliy-ozodlik harakatining
asosiy birlashtiruvchi kuchi bо’lib qolgan edi. Mintaqa xalqlariga majburan
tiklashtirilgan bu siyosatni amalga oshirish uchun vaqt va mablag’ bilan bir
qatorda katta kuch-g’ayrat sarflash talab qilindi. Birinchi davrda - milliy
chegaralanish g’oyasi paydo bо’lgan 1920-yildan 1924-yilgacha, uni amalda
rо’yobga chiqarish boshlangan paytgacha, uning mafkuraviy, siyosiy, madaniy-
ma’naviy asoslash va shundan keyingi harakatlar uchun zamin tayyorlash
mexanizmi ishga tushirildi 27
. Yagona turkiy millat bо’lmaganidek, yagona turkiy
madaniyati va yagona turkiy til ham yuq degan shiorlar ostida tо’rt yil mobaynida
dastlab Turkiston, keyinroq Buxoro va Xorazm respublikalari xalqlari ongiga keng
miqyosda tazyiq о’tkazildi, milliy о’xshash chizilmalarning shakllanish
jarayonidagi integratsiya sun’iy ravishda jadalashtirildi.
Ikkinchi davr, 1924-yilda bevosita milliy chegaralanish о’tkazildi, uni
boshdan oxirigacha RKP(b) MK, rahbariyati va uning muxtor vakillari rahbarligida
О’rta Osiyo partiya tashkilotlari amalga oshirdilar. Mahalliy xalqlarning xohish-
irodasi mutlaqo hisobga olinmadi va ularni о’rganish mexanizmi ishlab chiqilmadi.
Xalqlarni milliy chegaralash g’oyalarini amalga oshirish bol ь sheviklarning taktik
ustamonligi bilan muvaffaqiyatli rо’yobga chiqarildi. Avvalo, bu g’oyaning
dastlabki vazifasi hal etildi - turkiylar birligi mafkurasiga va amaliyotiga sezilarli
zarba berildi. Milliy tuzilmalar tashkil etilishi, ularga milliy davlatchilik maqomi
berilishi bilan Markaz mintaqa xalqlarining diqqatini tashqi dushmandan (ular
uchun tashqi dushman markazning о’zi edi) ichki muammolarga yunaltirishga
muvaffaq bо’ldi. Shu bilan birga, yangi tuzilmalarni О’rta Osiyo xalqlarining
milliy davlatchiligi tashkil etilganligi sifatida baholash ham tо’g’ri bо’lmasa kerak,
chunki SSSR tarkibiga kirish va SSSRning tashkil topganligi haqidagi
о’shrtnomaning imzolanishi, bu yerda RKP(b) MK О’rta Osiyo byurosining, О’rta
Osiyo Iqtisodiy Kengashining va boshqa shunga о’xshash butunittifoq
idoralarining saqlanishi bilan davlatga xos bо’lgan hokimiyat vazifalari va
vakolatlarning barchasi Markaz ixtiyorida bо’lib qoldi.
27
JО‘rayev. N, Kraimov. Sh. О‘zbekistonning yangi tarixi, (О‘zbekistonning Sovet mustamlakachiligi davrida
Ikkinchi kitob.)., T.: 2011. B. 337.
39

О’zbekistonning Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning jonli iborasi bilan
aytganda, О’rta Osiyoda tashkil qilingan bu tuzilmalar davlat bо’lib shakllanmagan
(davlat bilan bir xil) tuzilmalar edi. Mazkur tuzilmalar suverenitet va
mustaqillikdan batamom mahum edilar, ular aslida SSSRning ma’muriy-iqtisodiy
rayonlari darajasiga tushirilgan bо’lib, tashkil etilayotgan vaqtlaridayoq ularga
asosan Markazning manfatlariga xizmat qilish, hom ashyo yetishtirish kabi
vazifalar aniq qilib belgilab berilgan edi.
40

Xulosa
1920-yil sentyabrda Sovetlarning IX Umumturkiston se’yezdi TASSR
Konstitutsiyasini tasdiqladi, uning loyihasini Turkkomissiya tayyorlagan edi.
Konstitutsiyada aytilishicha, Turkiston unda yashovchi asosiy xalqlarning, ya’ni:
turkmanlar, о’zbeklar, va qirg’izlarning (qozoqlarning) muxtor respublikasi deb
e’tirof qilinib, asosiy milliy guruhlar, iqtisodiy va maishiy ukladi 61 bо’yicha
viloyatlarga bо’linadi va RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi degan nom
bilan ataladi. Xullas, Turkiston aholisining bо’linishi, uning etnik nomi bо’yicha
ma’muriy-hududiy, tuzilishi Konstitutsiya asosida mustahkamlandi, holbuki, О’rta
Osiyolik xalqlar uchun birlashtiruvchi omil u vaqtda diniy va hududiy mansublik
edi. Aynan hududiy, madaniy-diniy birlik ush vaqtda О’rta Osiyoda yashovchi
xalqlar ongida va о’z nomida aks etgan bо’lib, musulmon, turkistonlik,
samarqandlik, farg’onalik, buxorolik, xivalik kabi nomlar bilan atab kelinar edi.
Turli davrlarda qaror topgan О’rta Osiyo davlatlari, ularning ichki ma’muriy
tuzilishi ham ana shu hududiy, madaniy, diniy umumiylikka asoslangan edi.
Turkistonning ma’muriy okruglarga qayta taqsimlanishi borasidagi amalga
oshirilgan tadbirlar uning milliy tarkibi tufayli isyonchilik harakatida alohida
akssado berdi. Turkistonning partiya rahbariyati 1920-yil kuziga kelib Farg’ona
vodiysida isyonchilik harakatining ayniqsa keskin tus olganligini qayd qilib, uning
asosiy sabablaridan biri Turkiston mahalliy xalqlarining milliy о’z taqdirini о’zi
belgilash tо’g’risidagi masalaning qо’yilishi ekanligini e’tirof qilishga majbur
bо’ldi. Ana shu yillarda, ya’ni 1920-yil kuzidan 1923-yilga qadar bu harakat о’ziga
jalb qilingan ishtirokchilar kо’lami bо’yicha ham, kurashning shiddatli tus
olganligi bо’yicha ham alohida miqyos kasb etdi. U Farg’ona vodiysidan keyin
Samarqand viloyatini qamrab oldi. Buxoro va Xorazm respublikalariga ham
yoyildi. Milliy chegaralanishni о’tkazish tо’g’risidagi masala TKP MKning 1924-
yil 23-24-martda bо’lib о’tgan plenumida uzil-kesil hal qilindi. Plenum milliy
chegaralanish zarurligini e’tirof qilib, biroq uni faqat Turkiston Respublikasi
doirasi bilan chekladi: uning hududida uchta milliy respublika О’zbekiston,
Turkmaniston va Qozog’iston respublikalarini tashkil etish mо’ljallandi. Shu bilan
41

birga plenum TKP MKta Buxoro va Xorazmning partiya organlari bilan aloqa
о’rnatish, hamda birgalikda О’rta Osiyoning milliy chegaralanishi tо’g’risidagi
masalani kelishib olishni topshirdi. 1924-yil 16-sentyabrda Turkiston sessiyasining
chegaralanish tо’g’risida qabul qilgan qarorida о’z ifodasini topdi. Qarorda bunday
deyilgan edi: Sovet Ittifoqi xalqlari milliy munosabatlari va milliy tuzilishiga
asoslangan prinsiplardan kelib chiqib, Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik
Respublikasi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasiga asoslanib,
TASSR Markaziy Ijroiya Kengashi qaror qiladi:
1. О’zbek xalqi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasini bajarish
maqsadida о’zbek xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil О’zbekiston
Sovet Sotsialistik Respublikasini tо’zish huquqi berilsin.
2. Turkman xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini
bajarish uchun turkman xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil
Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasini tо’zish huquqi berilsin.
3. TASSRning qirg’iz (qozoq) viloyatlarini Qozog’iziston (Qozog’iston) Sovet
Sotsialistik Respublikasi bilan birlashtirish maqsadida qirg’iz (qozoq) xalqi ishchi
va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy istagini bajarish uchun qirg’iz
(qozoq) xalqiga TASSR tarkibidan chiqish huquqi berilsin.
4.Qora qirg’iz (qirg’iz) xalqi ishchi va dehqon ommasining ifodalangan umumiy
xoxishini bajarish uchun qora qirg’iz (qirg’iz) xalqiga TASSR tarkibidan chiqish
va Qora Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin.
5.Tojik xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini
bajarish uchun tojik xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Tojikiston avtonom
viloyatini tashkil etish huquqi berilsin.
6.Mazkur qaror Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Butunrossiya
Markaziy Ijroiya Qо’mitasiga navbatdagi sessiyada kо’rib chiqish va tasdiqlash
uchun kiritilsin». Birmuncha keyinroq tojiklarning milliy о’z taqdirini о’zi
belgilash shakli bir oz о’zgardi. 1924-yil 4-oktyabrdagi majlisda milliy-hududiy
chegaralanish bо’yicha О’zbekiston byurosi shunday qaror qildi: Tojikiston
komissiyasining Tojikiston Avtonom Respublikasi tashkil etish va uning
42

О’zbekiston ittifoqdosh respublikasiga kirish tо’g’risidagi qaroriga rozilik berilsin.
Mana shu majlisning о’zida uzoq tortishuvdan keyin yana shunday qaror qilindi:
Panjikent va О’ratepa tumanlarining Tojikiston tarkibiga kirishiga qarshilik
qilinmasin. Shunday qilib, mustabid utmishning ayanchli tajribasi shundan yakdol
dalolat beradiki, shuro tuzumining mustamlaka-chilik tabiati, uni
zamonaviylashtirishga bо’lgan bar-cha о’rinishlarga karamasdan, inkilobdan
keying dastlabki yillarda ham, shuningdek, sovet tarixining keyingi aynish
davrlarida ham asosan о’zgarmasdan krldi. Bu narsa imperiya davlatchiligi
xususiyati bilan chambarchas bog’iliq edi. Mustaqil О’zbekistonning Birinchi
Prezidenti Islom Karimov ilmiy jihatdan aniq-ravshan ta’kidlab о’tganidek, sovet
sotsialistik davlati xalqimiz hayotiga chetdan zо’ravonlik bilan joriy etilgan edi.
Bu davlatning shakli va mohiyati xalqimizning ahloqiy, ma’naviy va ruhiy
qadriyatlariga tо’g’ri kelmaydigan, mos kelmaydigan tizimga asoslangan edi. Bu
tuzum о’z xalqining tarixini, uning ruhi va urf-odatlarini, о’z avlod-ajdodlarini
bilmaydigan manqurtlarga tayanar edi. Shuning uchun ham eski sovet tuzumining
bayroqlarida va shiorlarida bayon qilingan g’oyalar amaldagi ishlaridan nixryatda
uzoq edi. Xuddi shu bois bu davlatning ijtimoiy tizimi bilan xalq extiyojlari
о’rtasida jarlik paydo bо’ldi.
43

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Prezident asarlari
1. I.A. О’zbekiston XXI asr bо’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
Karimov shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997,
2. Mirziyoyev Sh. Yangi O`zbekiston taraqqiyoyot strategiyasi. Toshkent.
“O`zbekiston”, 2022.
II . Asosiy manba
1.
Zakiy Ahmad Validiy. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun
kurashi tarixidan xotiralar. Boshqird tilidan Sh. Turdiyev tarjimasi. - Toshkent:
“Adolat”, 1997.
III . Manbalar
1. D . A лимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков
национальной независимости”., T .: “ Sharq ”., 2000.
2. История Узбекистана . T.: “Fan”,1993
3. J о’ rayev . N , Kraimov . Sh . О’ zbekistonning yangi tarixi , (О’ zbekistonning
Sovet mustamlakachiligi davrida Ikkinchi kitob .)., T .: 2011.
4. M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu
Matbuot – konsalt”., 2012.
5. Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002.
6. Rahimov J., О ’zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr
44

О'rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va vazifalari

Sotib olish