• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 72.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

O'rta Osiyoda tosh davri

uy bo‘lib, madaniy qatlam qisman buzilganligi tufayli uning shakli va o‘lchamini to‘la aniqlash imkoni bo‘lmagan. Quyi Zarafshon vohasi . Mavjud uchta (shimoliy, o‘rta, janubiy) qadimiy o‘zanda topilgan ibtidoiy makonlarning aksariyatida madaniy qatlam saqlanmagan. Faqat Uchashi-131 (Daryosoy), Dorbazaqir-1, Dorbazaqir-2 (Moxandaryo-Xo‘jayli) kabi makonlarda madaniy qatlamning yaxshi saqlanganligi bu voha neolit davri moddiy madaniyatini yoritish imkonini berdi. Uchashi-131 . Q uyi Zarafshonning shimoliy o‘zani tarkibiy qismi bo‘lgan Daryosoyning yuqori oqimida joylashgan, 1968 yili A.V.Vinogradov tomonidan ochilgan. Makondan 13000 dan ortiq tosh buyum topilgan. O‘rta Osiyo bo‘yicha eng qadimgi (ilk neolit) hisoblanuvchi joytun sopoliga o‘xshash sopol buyum parchalarining topilishi voha moddiy madaniyatini aniqlashda muhim bo‘ldi. Shuningdek, tadqiqot jarayonida o‘z jihatlariga ko‘ra Tolstov, Lavlakan- 26, Dorbazaqir-1 uy-joylariga juda o‘xshash 3 ta uy-joy qoldig‘i o‘rganilgan. Dorbazaqir-1 . Janubiy (Moxandaryo-Xo‘jayli) o‘zanning Katta Tuzkon ko‘li shimoli-g‘arbiy sohilida joylashgan. Ya.G‘.G‘ulomov boshliq Mohandaryo otryadi tomonidan 1950 yillarda o‘rganilgan. Makon 3 madaniy qatlamli bo‘lib, ulardan 4670 dona tosh buyum, 946 ta sopol buyum parchasi, shuningdek, ko‘plab hayvon, parranda, baliq suyak qoldiqlari hamda tosh va chig‘anoqlardan yasalgan taqinchoqlar topilgan. 3-madaniy qatlamdan to‘g‘ri burchakli shaklda, maydoni 80 m 2 bo‘lgan sinchli, qalama uy-joy qoldig‘i topilgan 2 . Uchala madaniy qatlam ham bir davrga taalluqli 13 . Dorbazaqir-2 . Bu makon ham Dorbazaqir-1 makoniga yaqin joylashgan bir madaniy qatlamli yodgorlik bo‘lib, makonda 208 m 2 maydon tadqiq etilib, 584 dona tosh buyum, 335 dona sopol buyum parchalari topilgan. Bu ashyoviy dalillar voha neolit davri moddiy madaniyatini o‘rganishda muhim manba dir. Chorbaqti vohasi yodgorliklari (Chorbaqti-15A, 29, 33 A, 35, 45, 47, 51, 55 va boshq.).Chorbaqti vohasi Daryosoy va Moxandaryo oralig‘ida joylashgan Zarafshon qadimiy o‘zani bo‘lib, 1978 yilgi kompleks tadqiqotlar asosida aniqlangan. 1984 yili 60 dan ortiq mezolit-neolit davri makonlari topilib, tadqiq etilgan. Yodgorliklarning asosiy qismi neolit davriga mansub bo‘lib, madaniy qatlamlari saqlanmagan, joylanishi esa mayda ko‘llar (cho‘kmalar) 13 Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. C .84. 15 qishloqlari keng tarqalgan. Ular ho‘jaligida dehqonchilik va chorvachilik asosiy mashg‘ulot bo‘lishi bilan birga, ovchilik ham mavjud bo‘lgan. Ovchi qabilalarning faoliyati izlari ularning mozor qo‘rg‘onlarida saqlanib qolgan. Ularning eneolit davriga xos bo‘lgan “Qadimiy chuqur” mozor qo‘rg‘onlari deb atalib, yer yuzida ulardan qadimiyrog‘i yo‘q. Ular miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Qabr tagidagi oddiy go‘r chuqurlar bu davr uchun nom bo‘lgan. Qadimiy chuqur mozor- qo‘rg‘onlarida chaqmoqtosh o‘q uchlari, qirg‘ichlari pichoqsimon tosh qurollar uchraydi. Eronning Koshon shahri yaqinida ko‘p qatlamli eneolit davriga oid manzilgoh xarobasi topib o‘rganilgan. Bu yerdan turar joy qoldiqlari, qabrlar, sopol idishlar, mis va jez (bronza) dan ishlangan qurollar va boshqalar topilgan. Sialktepa manzilgohi 3 ga maydonni tashkil etib, bir nech bosqichdan iborat va o‘ziga xos madaniyatni hosil qilgan (Sialk I). Tehron vohasida aynan shu madaniyatga xos, juda ko‘p va qiziqarli ashyolarni o‘zida jam qilgan Ray shahri yaqinida Chashma Ali manzilgohi topib o‘rganilgan (Sialk III). Markaziy Eronning katta hududida, Qum shahridan Sialk II bosqichiga xos Qalai Duxtar manzilgohi topib o‘rganilgan. Ularning hammasida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida rangli sopol buyumlari, turli xil mis va jezdan yasalgan qurollar, paxsa va xom g‘ishtdan qilingan ko‘p xonali uylar, tosh qurollari topilgan. Uylarning asosi xom g‘ishtdan qilinib devori paxsadan iborat bo‘lgan, pol qismi ham ba‗zi hollarda xom g‘ishtdan iborat bo‘lgan, devorlari esa, loy bilan suvalib qizil rang bilan bo‘yalgan. Sialk manzilgohida bevosita XX asrning 60-yillarida qazuv ishlrini olib borgan R.Girshmanning ta‘kidiga ko‘ra, sopol buyumlarini asosan maxsus xumdonlarda pishirishgan. Ular asosan geometrik shakldagi naqshlar bilan bezatilgan, ayrim hollarda esa, echki tasviri ko‘zga tashlanadi. Hozirgi Xuziston viloyatida, Diza yoki Abi-Diza daryosi irmoqlari bo‘yida 1,5-2 ga maydonga ega ko‘plab manzilgohlar joylashgan. Ular Eronning Suza madaniyatiga xos bo‘lgan eneolit davri yodgorliklaridir. Bu protoelam yoki suza kompleksi nomini olgan manzilgohlarga Jafarobod, Jovi va Bendebalni kiritish mumkin. Jovida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida mis buyumlari topilmagan bo‘lsa-da, ko‘plab sopol buyumlari, tosh qurollar, ho‘kiz, 23 O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin mamlakatimiz xalqlari tarixini, uning betakror madaniyatini o’rganishni o’ziga maqsad qilib oldi. Tariximizni chuqur o’rganishni Prezident Đslom Karimov o’zlarining qator chiqishlarida doimo uqdirib keladi. Arxeologiya ham tarix fanining bir qismi bo’lib, bu ikki fan bir-biriga qaramaqarshi bo’lmasdan, balki o’zaro hamkorlikda ishlaydigan va bir-birini to’ldiradigan fandir. Shuning uchun tarix fanidan arxeologiyani, arxeologiya fanidan tarixni ajratib bo’lmaydi. Arxeologiya fani tarixni yozma manbalardan tashqari asosan moddiy madaniyat manbalariga qarab o’rganadi. Arxeologiya fani O’rta Osiyoga bu xududni ruslar bosib olgandan keyingina kirib kelgan. Rossiya xududiga ham arxeologiya fani Yevropadan kelgan. O’rta Osiyo xududida ruslar kelgunga qadar mahalliy aholi tomonidan biron-bir yerda arxeologik izlanishlar olib borilganligi to’g’risida ma’lumot uchramaydi. Ammo insoniyat yaratilibdi-ki, u o’zining qayerdan kelib chiqqanligi, kimlarni avlodi ekanligini bilishga bo’lgan intilish, qiziqish uni hech qachon tark etmagan. Shuning uchun eng qadimgi zamonlardan boshlab o’zlarini tarixlarini otabobolaridan qolgan hikoya, rivoyat, doston, yoki afsonalarga yo’girilib ketgan tarixni bir-birlariga aytishgan va avloddan-avlodga alohida doston sifatida berilgan. Xulosa qilib aytganda neolit davri Kaltaminor madaniyati O’rta Osiyo huduida yangi manzilgohlarning shakllanishiga,aholi xo’jaligining takomillashuviga va yangi mashg’ulotlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Neolit davrida O’rta Osiyoda ko’plab madaniaytlar shakllangan. Neolitdavri yodgorliklari Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’ida ham o’rganilgan. Sazag’on jamoalari tog’ oldi buloq suvlari yoqalarida ovchilik ho’jaligi bilan shug’ullangan.Zarafshon vodiysida yashagan neolit davri qabilalari shaxta yo’li bilan xom-ashyo qazib chiqarish usulini ixtiro qiladilar. Neolit davri odamlari toshning xususiyatlarini o’rganishga e’tibor bergan. Ular ma’lum darajada nam tortgan (chaqmoqtosh qancha ko’p nam tortsa, undan istalgan shaklda yuqori sifatli qurol yasash oson bo’lgan) chaqmoqtosh topish ustida harakat qilgan. Chaqmoqtosh sirlarini yaxshi bilgan neolit davri ustalari ana shu chaqmoqtoshni izlash natijasida yangi kashfiyotlar qildilar. Ya’ni ular shaxta yo’li bilan xom- 34 hayvon, parranda, baliq suyak qoldikdari, sopol buyum parchalari hamda uy-joy qoldiqlari topilib, ahamiyati jihatidan hozirgi kungacha tayanch yodgorlik hisoblanadi. Jumladan, makondagi uy-joy qoldig‘i 24x17 m o‘lchamli, aylana shaklda umumiy maydoni 320 m 2 bo‘lgan sinchli, cho‘pkori uyniki bo‘lib, o‘rtasida katta o‘choq, atrofidan tartibli ravishda joylashgan bir necha mayda o‘choqlar qoldig‘i topilib, bu uyda 100-125 kishi, ya’ni ona urug‘ jamoasi yashaganligi aniqlangan. Tolstov yodgorligi Oqchadaryo havzasi Jonbosqala yon taqiri janubiy qismida (Jonbos-4 yodgorligi past qismida) joylashgan bo‘lib, 1976 yildan e’tiboran A.V.Vinogradov tomonidan o‘rganilgan. Madaniy qatlami yaxshi saqlangan, undan ko‘plab turli tosh buyumlar, hayvon, parranda, baliq suyaklari qoldiqlari (suyak qurollar ham), sopol buyum parchalari, xullas, 12000 dan ortiq ashyolar topilgan. Ayniqsa, uchta uy-joy qoldig‘i hamda xo‘jalik uchastkalari topilishi yodgorlik moddiy madaniyati xususiyatini aniqlashda juda muhim bo‘ldi. Turar joylar tuzilishi jihatidan Jonbos uyiga o‘xshash, lekin bular to‘g‘ri burchakli shaklda, umumiy maydoni 110-120 m 2 dir. Qizilqum ichki hududlari (Lavlakan). 1965-1972 yillar mobaynida kompleks ravishda Lavlakan, Qaraqata, Beshbuloq, Mingbuloq cho‘kmasi o‘rganilib, mingdan ortiq ibtidoiy makonlar topilgan 12 . A.V .Vinogradov arxeologik manbalarni ilmiy tahlil etib, ularni uchta xronologik bosqichga ajratdi: 1. Mezolit-ilk neolit. Bu makonlardan uncha katta bo‘lmagan, mezolit an’anaviy uslublarini mujassamlashtirgan tosh buyumlar kolleksiyasi topilgan (mil. av. VII ming yillik); 2. (Neolit I). Ilk neolit. Bu yodgorliklarda geometrik shakldagi qurollar nisbatan ko‘p emas, Kaltaminor tipidagi o‘q-yoy paykonlari umuman uchratilmagan (mil. av. VI-V mingyilliklar); 3. (Neolit II) O‘rta (rivojlangan) va neolitning so‘nggi bosqichlari – Kaltaminor tipidagi o‘q-yoylar juda ko‘plab uchraydi (mil. av. IV mingyillik va III mingyillikning 1-yarmi). Bu mintaqada madaniy qatlami qisman saqlangan Lavlakan - 26 makonining topilishi muhim bo‘ldi. Lavlakan-26 . Lavlakan botig‘ida joylashgan bo‘lib, 1965- 1972 yillar mobaynida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Madaniy qatlamdan arxeologik manbalar bilan birga uy-joy qoldig‘i ham aniqlangan. Bu sinchli 12 Виноградов Л.В. Неолитические памятники Хорезма. – М., 1968. C .93. 14 manbalar qo‘lga kiritilgan. Dastavval bu davr ijtimoiy tuzumiga to‘xtalamiz. Bu borada tadqiqotlar jarayonida o‘rganilgan uy-joylarning tuzilishi, maydoni sathi, ulardagi o‘choqlar tartib bilan joylashganligi va holati taraqqiyotning urug‘chilik bosqichi hamda uning zamirida dastlabki juft oilalar ko‘rinishlari paydo bo‘la boshlagani to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. Shuningdek, ayollarning loydan yasalgan kichik haykallari ko‘plab uchrashi urug‘da ona mavqei ustun bo‘lganligini ko‘rsatadi. Diniy e’tiqod, marosim tushunchalari borasida esa umum urug‘ jamoa uylari o‘rtasidagi so‘nmas olovli katta o‘choqlar topilishi, qoyatosh rasmlari mavjudligi hamda qabr tadqiqotlari, ya’ni jasadning joylanish holati, atrofidan topilgan ashyoviy dalillar, qizil rang (oxra)lar qimmatli ma’lumotlar beradi. 2.1 O’rta Osiyoda Enolit davri manzilgohlarini o’rganilishi 19 A.Asqarov ham qo‘llamoqda. Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi shu tarzda qo‘yiladigan bo‘lsa, tabiiy ravishda muayyan masalalar tug‘iladi va ularni hal etishga g‘oya asoschisi V.I.Sarianidi ham ojizlik qiladi. Ma’lumki, baxtariyaliklar yuqori darajada rivojlangan me’morchilik, kulolchilikka ega bo‘lishgan. Zamonboboliklar esa yerto‘lalarda yashagan. Yasagan sopollari ko‘proq neolit davri sopollarini eslatadi. Yoki murdani ko‘mish marosimini olaylik. Zamonboboliklar qabrlarida erkak va ayol skeleti birga uchraydi. Bu odat baxtariyaliklarga xos emas va ancha ibtidoiy odat hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, zamonboboliklar, shubhasiz, baxtariyaliklar yoki toza bog‘yobliklar bilan madaniy aloqada bo‘lgan, lekin etnik jihatdan baxtariyaliklar bilan bog‘lanmaydi. Hozircha, arxeologik manbalar yanada to‘liqroq to‘planmaguncha, Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi, yoshi masalalari ochiq qolaveradi. Surxondaryo viloyati Muzrabot tumanida, Ulanbuloqsoy etaklarida joylashgan. A.Asqarov tomonidan o‘rganilgan 21 . Bronza davriga (mil. av. XVII-XV asrlar) oid. Yodgorlikning markaziy qismida joylashgan qal’a to‘liq ochib o‘rganilgan. U kvadrat shakl i da bo‘lib, tomonlari 82 x 82 mga teng. Qal’a uch qator mudofaa devori bilan o‘ralgan. Devorlar labirint sistemasida qurilgan bo‘lib, T shaklidagi ko‘rinishga ega. Bu mudofaa devori shu qadar geometrik shakl va aniqlikda qurilganki, tashqi dushman qal’a darvozasini topishi ham mushkul bo‘lgan. Qalaning haqiqiy darvozasi janub tomonda bo‘lib, T shaklidagi burjlar – devorlar yordamida yana xuddi shunday 7 ta soxta darvoza barpo qilingan.Jang vaqtida haqiqiy eshikni topolmagan dushman soxta eshiklar orqali labirint sistemasida qurilgan qala devorlari orasiga tushib qolgan va qal’a mudofaachilari tomonidan oson qo‘lga tushirilgan.Sopollitepa qal’a devorlari 2 m balandlikkacha saqlanib qolgan, xom g‘ishtdan terilgan. Qal’a ichida yirik patriarxal oilalardan iborat 8 ta mahalla joylashgan. Mahallalar bir-biridan yo‘l va hovlilar bilan ajratilgan. Umuman, Sopollitepa qal’asida mehmonxona, omborxona, oshxona, yotoqxonadan iborat 21 Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B. 126. 31 Obishir arxeologik madaniyati belgilanib, u boshqa yodgorliklardan o‘ziga xos xususiyatlari va turli-tumanligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, O‘zbekistonda mustaqil madaniyat deb atashga da’vogar, o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p bo‘lgan yodgorliklar ham bo‘lib, ular, avvalo, Machay va Qo‘shilishdir. Bu yodgorliklarning tosh qurollari shunchalik o‘ziga xoslikka egaki, ularni qo‘shni rayonlardagi madaniyatlarga qo‘shishning iloji yo‘q. 10 1.2 Neolit davridan qolgan makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib borilishi Neolit ( yunoncha “neos” – yangi, “litos” – tosh so‘zlari birikmasidan iborat bo‘lib, yangi tosh asri demakdir) arxeologik davrlashtirish bo‘yicha insoniyat tarixi tosh davrining so‘nggi, yakunlovchi taraqqiyot bosqichi hisoblanadi. Bu davrda urug‘chilik jamoasi rivojlangan bo‘lib, jamoada onalar mavqei ustun bo‘lgan. Xususan, jamoa umumiy mehnati, ishlab chiqarish vositalarining ijtimoiy mulkligi jamoa kundalik turmush tarzining asosiy mezoni hisoblangan. Shuningdek, bu davrda muhim ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar ro‘y bergan bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish kashf qilingan, jumladan, to‘qimachilik, kemasozlik, kulolchilik paydo bo‘lgan. Mehnat vositalari taraqqiy etib, xususan, tosh, suyak va yog‘ochga ishlov berish an’anaviy uslublari takomillashib, ayniqsa, toshni silliqlash, parmalab teshish singari texnologiyalar kashf etilgan, mikrolit qurollari esa turmushda ko‘proq ishlatila boshlagan. Eng muhimi, mahsulot ishlab chiqarish xo‘jalik asoslari, jumladan, dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan. Bu voqelik, shubhasiz, ibtidoiy ijtimoiy tuzum, jamoalar kundalik turmush tarzi, xullas, ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning barcha sohalarida keskin, tub progressiv o‘zgarishlarga olib kelgan. Shuning uchun ham bu tarixiy jarayonni ingliz arxeologi G.Chayld “Neolit inqilobi” atamasi bilan fanga kiritgan bo‘lib, mutaxassislar tomonidan adabiyotlarda keng qo‘llanilib kelmoqda 9 . Geologik davrlashtirish bo‘yicha neolit asosan golotsen davriga to‘g‘ri keladi va bu davr tabiiy iqlim sharoiti, o‘simlik va hayvonot dunyosi nisbatan hozirgi zamonga yaqinligi bilan xarakterlanadi. Jumladan, bu davrda oldingi taraqqiyot bosqichlariga qaraganda tabiatan yangi, inson yashashi uchun ma’qul hududlarni o‘zlashtirish jarayoni tezlashib, aholi tobora kengroq mintaqalarda yashay boshlagan. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, vatanimiz miqyosida neolit davrida odamzod yashashi uchun qulay ekologik muhit mavjudligidan Janubi-g‘arbiy Ustyurt, Qizilqum ichki hududlari, Zarafshon va Amudaryo quyi etaklari ibtidoiy jamoalar tomonidan deyarli o‘zlashtirib bo‘lingan. Mutaxassislar ta’kidlashicha, bu vaqtda “Lavlakan namgarchiligi” deb ataluvchi tabiiy iqlim sharoiti vujudga kelganligi yangi mintaqalarni o‘zlashtirishga 9 Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т . 1990. B .76. 11 Enolit – lotin va yunoncha so‘zlaridan yasalgan bo‘lib, «alneus» - lotincha mis, «litos» - yunoncha tosh degan ma‘noni anglatadi. Eneolit atamasi bilan birga ―Xalkolit (―xalkos yunoncha mis demak) ham ishlatiladi. Eneolit neolit bilan bir vaqtga to‘g‘ri keladi. Ammo ular orasida xronologik jihatdan katta farq bo‘lmasada, madaniy darajalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Masalan, Yevropa va Osiyoning ko‘p hududlarida miloddan avvalgi IV-III ming yillikda neolit qabilalari yashagan, ular bu vaqtda metaldan xabardor bo‘lmagan, ovchilik va baliqchilik bilan shug‘ullangan. Yevropa va Osiyoning boshqa o‘lkalarida aynan shu paytda metalldan bir oz xabardor eneolit qabilalari yashagan va ularning xo‘jaliklari odatda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda (mis) metallning qimmatli xususiyatlari bilib olingan. Natijada dastlabki metallurgiyaga asos solingan. Eneolit davri yodgorliklarida rangli sopol buyumlar ko‘plab topilgan. Xitoydan Dunaygacha (Ruminiya) «sopol makonlari» sifatida keng tarqalgan makonlar xarakterli bo‘lib, shu xususiyatga ega bo‘lgan makonlarda ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi ko‘zga tashlanadi. Bir-biriga juda kam o‘xshaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit hamma erda amaliy san‘atning bir-biriga o‘xshash shakllarini taqoza etgan. Ammo sopol buyumlar bir-biriga o‘xshasa ham aynan bir xil emas. Eneolit makonlari birinchi bo‘lib Ikki daryo oralig‘i va Misrda vujudga kelgan. Arxeologlar eneolit davriga xos bo‘lgan 5 umumiy birlashtiruvchi alomatni ajratib ko‘rsatadilar: 1. Xo‘jalikning hamma turidan ko‘ra motiga bilan qilinadigan dehqonchilikning ustunligi; 2. Chaqmoqtosh qurollar ko‘p bo‘lishi bilan birga mis qurollarining paydo bo‘lishi. 3. Katta-katta ibtidoiy jamoa birlashmalarining katta-katta paxsa uylarining mavjudligi; 4. Hayvonlarning loydan yasalgan va onalik urug‘iga xos bo‘lgan haykalchalarning mavjudligi; 5. Rangdor sopol buyumlari (gul solingan) ning tarqalishi. Yuqoridagi 20 uchun ham motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis-tosh davrida odamlar metall bilan tanishadi. Ungacha ibtidoiy odamlar 2-3 million yillar davomida faqat toshdan, yog‘ochdan va suyakdan yasalgan qurollardan foydalangan edilar. Mis qurollar qattiq, kuchli bo‘lmay, ayrim xususiyatlari jihatdan tosh qurollarga nisbatan pastroq darajada bo‘lsa-da, o‘zining shakli, ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanishidagi qulayligi, shuningdek juda tez turli shaklga kelishi oson bo‘lganligi uchun ham chaqmoqtosh qurollar bilan parallel holda ishlatila boshlangan. Ma‘lumki, eneolit davrida Markaziy Osiyo aholisi madaniyati bir bosqich yuqori ko‘tarilgan. Lekin ularning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti bir xil darajada bo‘lmagan. Bu davrda unumdor xo‘jalikka asoslangan qabilalar tezroq rivojlangan. Qo‘shimcha ho‘jalik bilan mashg‘ul bo‘lgan kishilar madaniy jihatdan bir necha yuz yillar orqada bo‘lgan. Urug‘ munosabatlari ham tobora taraqqiy topib, kengaya boshlagan. Endi kichik- kichik oilalardan iborat bo‘lgan urug‘ makonlari o‘rniga bir necha urug‘lar yashagan yirik manzillar paydo bo‘ladi, ular jamoa birlashmalarini tashkil etadi. O‘troq hayot ko‘nikmalarini egallayotgan qabilalarning xom g‘ishtdan yoki paxsalardan qurilgan katta-katta uylari paydo bo‘ladi. Yirik jamoa birlashmalari yashagan makonlardan ko‘plab mehnat ov qurollari, zeb-ziynat buyumlari topilgan. Moddiy topilmalar ichida ayollarning ijtimoiy hayotdagi e‘tibori va mavqeini ko‘rsatuvchi haykalchalari ham bo‘lgan. Eneolit makonlari yer yuzining turli nuqtalari – Xitoy, Eron, Markaziy Osiyo, Ukraina, Bolgariya, Gretsiya, Frantsiya, Germaniya hududlaridan topib o‘rganilgan. Turkmanistonda Anov, Nomozgoh makonlari eneolit davriga mansubdir. Eneolit makonlaridan topilgan qurollarning eng ko‘p tarqalgani - retushlangan egri o‘roqlar va silliqlangan tosh motigalardir. Egri o‘roqlar barcha mamlakatlarda eng qadimgi dehqonchilik х o‘jalik mashg‘uloti bilan birga paydo bo‘lgan. Yevropa va Osiyo hududlaridan topilgan makonlarda 3 xil don - bug‘doy, arpa va tariq qoldiqlari topilgan. Bu donlarning yovvoyi xillari Yevropada yetishtirilgan. Ular bu yerlarga Markaziy Osiyo va Hindiston hududlaridan olib kelingan. Yer yuzining ko‘p hududlarida eneolit davri ibtidoiy dehqonlarning 22 manzilga asos soladilar. Arxeologlar bu erdan mudofaa devorlari bilan o‘ralgan 48 ta kulba, ya‘ni paxsadan qurilgan uyni topib o‘rganganlar. Bu uylar 2-3 xonali qilib qurilgan bo‘lib, ular yakka, kichik oilalarga mo‘ljallangan. Xonalardan kichik, dumaloq shakldagi o‘choqlar topilgan. Bular – otashkadalar, jamoa olovi o‘rni bo‘lib, unda olov saqlangan. Otashkadalar e‘tiqod markazi yoki joyi hisoblangan. Yana bir eneolit va bronza davriga oid bo‘lgan yodgorlik qoldiqlari Zamonbobo madaniyati nomi bilan mashhur. Arxeolog Ya.G‘ulomov 1950 yil qadimgi qabriston qoldiqlarini topib, o‘rganadi. 60 Ma‘lumki, kishilik madaniyatining bir necha ming yillarni o‘z ichiga oluvchi tarixi yozuv bo‘lmagan davrga to‘g‘ri keladi. 5 ming yillik tarixiy davrdan ilgarigi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jarayonlar moddiy topilmalarni o‘rganish orqali tiklanadi. Eneolit mis-tosh davrining o‘ziga xos tarixi, biz yuqorida keltirib o‘tgan 5 madaniy jarayonda o‘z aksini topgan. Eneolitning besh umumlashtiruvchi alomatlari bu davr qabilalari madaniyatining o‘zidan oldingi davrlarga nisbatan bir bosqich yuqoriga ko‘tarilganidan dalolat beradi. Sarazm moddiy topilmalari ichida Shimoliy Afg‘aniston, Eron, Kaltaminor madaniyatiga mansub buyumlar ham bor. Ular eneolit davri qabilalarining keng madaniy va iqtisodiy aloqalarda bo‘lganligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyoda eneolit yodgorliklari Turkmaniston hududlarida yaxshi o‘rganilgan. Turkmanistonda eneolit 3 bosqichga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Ilk eneolit (Anov I, Nomozgoh I makonlari). 2. Rivojlangan eneolit (Anov II, Nomozgoh II). 3. So‘nggi eneolit (Nomozgoh III). Turkmaniston eneolit makonlaridan tosh qurollar (o‘roq va pichoq qadamalar, qirg‘ichlar, sopol idishlar geometrik shakllar bilan naqshlangan) topib o‘rganilgan. Bu davr makonlarida uy joylar paxsa yoki g‘ishtdan, dumaloq va to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilgan. Inshootlarning o‘rtasida markaziy o‘choq bo‘lgan. U diniy marosimlar o‘tkazish va e‘tiqod joyi vazifasini o‘tagan. Dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar yerga, quyoshga, suvga, hosildorlikka sig‘inishgan. Murdani ko‘mishda urug‘ a‘zolarining saganalari paydo bo‘lgan. Murdaning yoniga sopol idishlar, mehnat qurollari va zeb-ziynat buyumlari qo‘yilgan. 25 ashyo olish usulini ixtiro qiladilar. 1960 yilda arxeolog Ya.G’ulomov Navoiy viloyatining Uchtut degan joyida mehnat qurollari yasash uchun juda boy xom- ashyo markazini ochdi. Arxeologlar M.Qosimov va T.Mirsoatov Uchtut yodgorligini tadqiq qildilar. Uchtutda Chaqmoqtosh xom-ashyosi olish uchun 4,5 va 5 metrli o’ralar kovlangan. Kerakli xom ashyoni olish uchun esa o’raning har tomoniga qo’shimcha yo’laklar ochilgan. Uchtutda 100 dan ortiq shaxtaning o’rni ochib o’rganilgan. Qishloq xo'jaligining joriy etilishi barcha sohalarda bir vaqtning o'zida sodir bo'lmagan, ammo juda xronologik farqlarga ega bo'lgan sekin jarayon edi. Shunday qilib, uzoq vaqt davomida qishloq xo'jaligi va kamharakat jamiyatlari paleolit hayot tarzini saqlab qolgan boshqalar bilan birga yashab kelgan. Zig'ir va jun bilan tikilgan kiyimlarning qoldiqlari mutaxassislarni uy hayvonlari nafaqat oziq-ovqat uchun mo'ljallanganligini tasdiqlashlariga olib keldi. Neolit davri inqilobi paytida, qo'shimcha ravishda to'qimachilik mahsulotlarini takomillashtirish uchun dastgohlar ixtiro qilindi. Foydalanilgan adabiyotlar 35 alomatlar Misr, Mesopotamiya makonlarida, keyinroq Yevropa, Markaziy Osiyo yodgorliklarida ko‘zga tashlanadi. Eneolitda Mesopatamiyada rangdor sopol buyumlarga katakli bezaklar, Misrning rangli sopol buyumlariga esa, syujetli suratlar chizilgan. Osiyo va Yevropaning keng hududlarida esa, rangdor sopol makonlari tarqalgan 15 . Eneolit makonlarining ko‘pchiligida, ya‘ni dehqonchilikning ibtidoiy usullari tarqalgan hududlarida rangdor sopol buyumlar tarqalgan bo‘lsada, ba‘zilarida mutlaqo uchramaydi. Masalan, Germaniya, Frantsiya, Yevropaning yana boshqa mamlakatlarida eneolit makonlarida rangli sopol buyumlar yo‘q. Aksincha, bu yerdagi makonlarda naqshi tasma-tasma qilib o‘yilgan kulolchilik buyumlari mavjud bo‘lgan. Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekistondagi eneolit makonlarida sopol buyumlar sirti qizil yoki qora bo‘yoqlardan ishlangan geometrik shakllardan iborat bo‘lgan. Eneolit makonlari yer yuzida dastlab Ikkidaryo va Misrda vujudga kelgan. Yuqorida ko‘rsatilgan eneolit besh alomati bu mamlakatlardagi yodgorliklarda mavjud bo‘lgan. Masalan, Ikkidaryo oralig‘ining rangdor sopol buyumlariga bezaklar chizilgan. Misrning rangli sopol buyumlariga syujetli suratlar solingan. Miloddan avvalgi IV-III ming yillikda Ikkidaryo oralig‘i va Misrda (eneolit hali davom etayotgan davrda) quldorlik asosida yuksak madaniyat yuzaga kelgan. Ammo bu vaqtda Osiyo va Yevro- paning katta hududlarida unumdor ho‘jalik shakllari endi rivojlana boshlagan edi. Eneolit davriga xos bo‘lgan birinchi xususiyat bevosita unumdor xo‘jalik shakli – dehqonchilik mashg‘ulotiga borib taqaladi 16 . Eneolit davrida dehqonchilikda motiga bilan ishlov berish ustun darajada bo‘lgan. Ammo o‘z xususiyatiga ko‘ra misdan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, dehqonchilikda motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis qurollar tosh qurollarga nisbatan takomillashgan bo‘lsa-da, u kuchli, og‘ir va qattiq qurollar yasashga yaroqsiz edi. Mis o‘z xususiyatiga ko‘ra yumshoq va juda tez o‘z shaklini o‘zgartirgan. Shuning 15 Annayev T. Tilovov B. Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T. 1999. B .84. 16 Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964. C .56. 21 Machay, Ayritom, Kattaqo‘rg‘on, Zaranchuktut, Do‘konxona va Oqtosh kabi mezolit davri makonlari, Zarautsoy qoya tosh rasmlari kiradi. ShulardanMachay g‘ori manzilgohi yaxshi o‘rganilgan . Aniq madaniy qatlamli manzilgohlar soni kam bo‘lishiga qaramay, yig‘ilgan materiallar o‘ziga xos va ifodali bo‘lib, turli muammolarni muhokama qilish imkonini beradi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, arxeologik manbalarni tarixiylik darajasida tushuntirish va keng umumiy xulosalar chiqarish uchun ularni sinchkovlik bilan tahlil qilmoq zarur . Obishir I va V g‘or manzilgohlari. Bu yodgorliklar Farg‘ona viloyatida, So‘x daryosining yuqori qismida joylashgan. Obishir I boshqa g‘orlardan sharqroqda joylashgan bo‘lib, soyning hozirgi sathidan taxminan 250-300 m balandlikdadir. Yodgorliklar 1966 yili topilgan va keyingi yillarda o‘rganilgan. Asosiy qazishma ishlari Obishir I va V da olib borilgan. Obishir I g‘orining eni 25,5 m bo‘lib, balandligi 12 m. Obishir V g‘ori Obishir I dan 200 m g‘arbda. Uning eni 8 m, balandligi 10 m. Har ikkala g‘orning ham og‘zi janubga qaragan 4 . Obishir V da olib borilgan tadqiqotlar uning uchta madaniy qatlamdan iborat ekanligini aniqlash imkonini berdi. Quyi qatlam shag‘al toshlardan iborat bo‘lib, sof qatlam bilan ajralgan. Obishir I g‘orini qazish vaqtida hayvon suyaklari qoldiqlari ham topilgan. Ular odatdagidek yaxshi saqlanmagan va mayda bo‘laklarga bo‘linib ketgan. Aniqlash mumkin bo‘lgan suyaklar kam. Ular asosan o‘rtacha kattalikdagi hayvonlarning naychasimon suyaklaridir. Ammo tosh qurollar juda ko‘p. Aftidan, Obishir I g‘ori ovchilarning qisqa muddatli lageri bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda, bu yerda ko‘proq o‘ldirilgan hayvonlar go‘shtini taqsimlash emas, balki qurol yasash ishlari olib borilgan. Yuqorida aytilgan xulosalardan kelib chiqib, Obishir I ni manzilgoh-ustaxona deb faraz qilish mumkin. Obishir I va Obishir V manzilgohlari bir - biriga yaqin joylashgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning stratigrafiyasiturlichadir. Obishir V ning tuproq kesmalarida qum ko‘proq, Obishir I da esa sog‘ tuproq ko‘proq uchraydi. Bunga sabab manzilgohlarning soy o‘zanidan har xil masofada va soyning har xil tomonida joylashganligidir. Obishir V topilmalari Obishir I nikidan ko‘proq. Bu topilmalarning katta qismi to‘q-kulrang qumloqli 4 Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т. 1975. C .23. 5 toshlardan yasalgan va 1 - madaniy qatlamdan topilgan. Manzilgoh 2 va 3 - madaniy qatlamlarining ba’zi joylarida ham topilmalar ko‘p. Tosh qurollar orasida plastinkalar va mikroplastinkalar ajralib turadi. Shuningdek, nukleuslar va tosh uchirindilaridan ishlangan qurollar ham katta foizni tashkil qiladi. Ammo ishlov berilgan toshlarning eng katta qismi tosh uchirindilaridir. Obishir V dan topilgan tosh qurollar ham Obishir I dagi kabi xom ashyodan ishlangan. Bu yerda qayroq toshlardan ishlangan qurollar ko‘p bo‘lib, ularning asosiy qismi nukleusdir. Qayroq toshning sifati yomon bo‘lishiga qaramasdan, ibtidoiy odamlar ulardan boshlang‘ich xom ashyo sifatida unumli foydalanganlar. Ko‘pgina mikroplastinkalar ham ana shu qayroq tosh nukleuslardan chaqmoqlab olingan. Madaniy qatlamlarning qalinligiga qarab, g‘orning kirish qismiuzoq vaqt davomida ibtidoiy odamlarning turar joyi bo‘lganligini aytish mumkin. Obishir V da hayot Obishir I dagiga nisbatan unumliroq bo‘lgan. Topilmalar xarakteri, hayvon suyaklari ko‘pligi va tosh qurollar turliligiga qarab, Obishir I ni ham manzilgoh - ustaxona deyish mumkin. Qo‘shilish yodgorligi. Bu yodgorlik Toshkent vohasida joylashgan va bu yerda 1967 yilda qazish ishlari olib borilgan. Manzilgoh atrofi jarlik bo‘lib, uning bir qismi ana shu jarliklar hosil bo‘lishi tufayli buzilgan 5 . Bu yerdan topilgan toshlar orasida uchirindilar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ammo uchirindilardan tashqari, plastinkalar va mikroplastinkalardan yasalgan qurollar ham ko‘plab uchraydi. Qurollar orasida qirg‘ichlar, iskana, randa, pichoq va boshqalar ko‘zga tashlanadi. Bundan tashqari, uch tomondan sinchiklab ishlov berilgan kichik uchburchak qurollar diqqatni o‘ziga jalb qiladi. Topilmalar orasida bor-yo‘g‘i 2 ta nukleus bor. Aftidan, uchirindilar va qurollar ibtidoiy odamlar tomonidan boshqa joydan keltirilgan. Manzilgohda ko‘proq hayvonlar go‘shtini bo‘lish ishlari olib borilgan. Uncha qalin bo‘lmagan madaniy qatlamdan olingan topilmalar soniga qarab, manzilgoh qisqa muddatli joy bo‘lganligini aytish mumkin. Madaniy qatlamdan qo‘y, echki, buqa va sigirning suyak qoldiqlari topilgan. Bu yodgorlik 10-9 ming yilliklarga taalluqlidir. Machay g‘ori Surxondaryo viloyatidagi Machay daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi O‘rta va Yuqori Machay qishloqlari oralig‘ida, daryo sathidan 70 m balandlikda 5 Исламов У.И. Обиширская культура. – Т. 1980. C .14. 6 joylashgan. 1970-yillarda olib borilgan qazish ishlari natijasida bu yerda mezolit davriga oid 2 ta madaniy qatlam borligi aniqlandi. Yuqori qatlamdan odamning 2 ta jag‘ va boshqa suyaklari qoldiqlari topildi. 2-madaniy qatlamning qalinligi 1 m gacha. U sariq qum tuproqli bo‘lib, unda kul va ko‘mir qoldiqlari uchraydi. Asosiy topilmalar (tosh, suyakdan yasalgan qurollar va hayvon suyaklari) ana shu 2-madaniy qatlamdan topildi. Machay g‘orini qazish ishlarining muhim natijalaridan biri bu yer dan O‘zbekistonda mezolit davriga oid birinchi odam suyaklari qoldiqlari topilishidir. Bu Janubiy O‘zbekistonda yashagan odamlarning antropologik qiyofasi haqida fikr yuritish imkonini beradi. Ushbu qoldiqlar hali mufassal o‘rganilmagan bo‘lsa-da, antropologlar V.Ya.Zezenkova va T.Q.Xojayovlarning takidlashicha, ularning biri katta yoshdagi erkak kishining, ikkinchisi yosh ayolning, 3-4-lari bolalarning suyaklari dir. Bu yerda saqlanib qolgan bosh suyagi qopqog‘iga qaraganda, ular uzun boshli yevropeoidlar bo‘lgan. Machay g‘oridan topilgan o‘ziga xos qurollar orasida retushlangan plastinkalar, mikroplastinkalar, uchirindilardan kertib ishlangan qirg‘ichlar, ushatkichlar bor. Umuman O‘zbekistonda ma’lum bo‘lgan mezolit davri yodgorliklari tosh qurollari sanoati, bir tomondan, plastinkasimon texnika, ikkinchi tomondan, shakl bermaydigan uchirindilardan yasalgan qo‘pol, arxaik qurollar bilan qo‘shilib ketadi. O‘zbekiston mezolitida paleolit elementlarining bo‘lishiga qaramasdan (bular chakmoqlash texnikasida, ikkilamchi ishlov berishda, qurollar tiplarida ko‘rinadi), uni epipaleolit deb atash to‘g‘ri kelmaydi. Toshga ishlov berish sanoatining tipologik holati hamda avvalo, mikrolitlarning, jumladan, geometrik qurollarning borligi bunga qarama-qarshi turadi.Aftidan, bir bosqichning ikkinchi bosqich bilan almashinuvi, hamma joyda bo‘lgani kabi, O‘rta Osiyoda ham mutlaq sinxron holatda bo‘lmagan. Mezolitdan neolitga o‘tishni ham shunday deyish mumkin. Obishir industriyasi mil. av. X-VIII mingyilliklar bilan hisoblanadigan Old Osiyo mezolit davri yodgorliklariga o‘xshaydi. Farg‘ona vodiysidagi shu davr yodgorliklari ancha rivojlanganligini hisobga olib, simmetrik trapesiya shaklidagi qurollarni Old Osiyo yodgorliklari bilan taqqoslab, eramizdan avvalgi IX - VIII mingyilliklarga taalluqli, deyish 7 o‘rganilgan. Shubhasiz, bu ma’lumotlar neolit jamoalari ma’naviy madaniyatini ifodalaydi. Kaltaminor jamoalari tirikchilik asoslari o‘zlashtirma xo‘jalik, ya’ni termachilik, ovchilik, baliqchilikdan iborat bo‘lgan. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari qo‘shni mintaqalardagi o‘ziga tengdosh madaniyatli jamoalar bilan yaqindan o‘zaro madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklari tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Bu aloqadorliklar ularning moddiy madaniyati, xususan, mehnat qurollari, sopol buyumlari, turar joylari, dafn marosimlari, xo‘jalik asoslari, ijtimoiy tuzumi kabi jihatlarda namoyon bo‘ladi. Jumladan, S.P.Tolstov va A.V.Vinogradov o‘z tadqiqotlarida mikrolit qurollarga ishlov berish uslublari, sopol buyum shakl va naqshlari (geometrik, to‘lqinsimon)ni asos qilib olgan holda, qo‘shni Sharqiy Kaspiy bo‘yi (Jabal, Dam-dam-chashma 1,2, Qaylu), Janubiy Turkmaniston Kopettog‘ etagi Joytun madaniyati, shuningdek, Old Osiyo, Eron, Iroq (Mercharx, Zarzi, Jarmo) hududlari jamoalari bilan madaniy aloqada bo‘lganliklarini keltirganlar. So‘nggi tadqiqotlar asosida O‘rta Zarafshon vohasi Sazag‘on neolit madaniyati va Janubi-g‘arbiy Qizilqum Kaltaminor jamoalari madaniyatining o‘zaro madaniy aloqalari borasida ham qimmatli ma’lumotlar to‘plangan. Kaltaminor madaniyatining kelib chiqishi masalasiga to‘xtalganimizda, dastavval Joytun, Kaltaminor va Jabal turidagi Kaspiy bo‘yi neoliti madaniyatlari ildizi yagona bo‘lib, bu jarayonda Yaqin Sharq jamoalari muhim rol o‘ynaganligi haqidagi ilmiy fikrga duch kelamiz. To‘g‘ri, A.V.Vinogradov Kaspiybo‘yi mezolitining Kaltaminor madaniyati shakllanishidagi o‘rnini inkor etmagan holda, bu yetarli manba bo‘la olmasligini ta’kidlagan. Fikrimizcha, Kaltaminor madaniyati shakllanishida Yaqin Sharq madaniyatlarining sezilarli ta’siri bor, lekin Sharqiy Kaspiy bo‘yi so‘nggi paleolit, mezolit yodgorliklari, qolaversa, so‘nggi tadqiqotlar asosida Zarafshon vohasida, xususan, Qizilqumda topilgan qator paleolit va mezolit yodgorliklari singari mahalliy madaniyat ildizlarini ham unutmaslik lozim. Xullas, mazkur tadqiqotlar asosida neolit davri moddiy madaniyatining asosiy xususiyatlari, xronologik chegarasi, ijtimoiy tuzumi elementlari, diniy-axloqiy tushunchalari, o‘zaro madaniy aloqadorliklari va kelib chiqish ildizlari, xo‘jalik asoslari kabi masalalarni oydinlashtirishda muhim 18 Shimoliy Afg‘onistonda joylashgan Dashtli yodgorligida ham o‘likni uylarning poli yoki devorlari tagiga ko‘mish odat bo‘lgan. Bu odat nafaqat O‘rta Osiyo, balki Eron, Hindiston hududlariga ham taalluqlidir. Sopollitepani o‘rganish mobaynida bronza davriga oid minglab moddiy madaniyat namunalari qo‘lga kiritildi. Bu manbalar asosida qadim tariximizni mumkin qadar aniq tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldik. Sopollitepa me’morchiligi qadimgi Sharq madaniyatida qaytarilmas, bebaho manba hisoblansa, undan topilgan nafis kulolchilik ashyolari, bronzadan yasalgan, san’at asari darajasida ishlangan taqinchoqlar, xo‘jalik idishlari o‘sha davr moddiy madaniyatini tavsiflashga imkon berdi. Xulosa 33 qirg‘oqlari bilan bog‘liq ekan. Bu makonlar o‘z moddiy madaniyatlari bilan Kaltaminor jamoalariga taalluqli ekanligi tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldi. Oyoqagitma makoni. Quyi Zarafshon qadimgi shimoliy o‘zani tarkibiy qismi hisoblanuvchi Oyoqagitma havzasi sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, 1995 yili O‘zbek-Polsha xalqaro qo‘shma ekspeditsiyasi tomonidan ochilgan. Makon uchta madaniy qatlamdan iborat. Ulardan besh mingdan ortiq ashyoviy dalillar, shuningdek, o‘choq qoldiqlari topilgan. Bu yodgorlik ham o‘z moddiy madaniyati jihatidan Kaltaminor jamoalari madaniyatiga mansub. Shuningdek, Qizilqum hududida qimmatbaho toshlar (feruza)dan taqinchoqlar yasalgan ustaxonalar borligi ham tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Xullas, arxeologik tadqiqotlar asosida Quyi Zarafshon vohasi neolit yodgorliklarini xronologik jihatdan quyidagi uch bosqichga bo‘lish mumkin: 1. Ilk bosqich:Uchashi-131 hamda Daryosoy va G‘arbiy Oyoqagitma atrofidagi bir qator yodgorliklari (mil. av. VII-VI-V mingyillikning 1-yarmi); 2. O‘rta bosqich:Dorbazaqir 1,2; Moxandaryo hamda Chorbaqti vohasi yodgorliklari (mil. av. V mingyillik oxiri-IV mingyillik); 3. So‘nggi bosqich:Sharqiy Oyoqagitma hamda Mohandaryo atrofidagi bir qator yodgorliklar (mil. av. IV minginchi yil oxiri - III mingyillik). A.V.Vinogradov Kaltaminor yodgorliklari moddiy madaniyatini atroflicha o‘rganib, bu madaniyatni xronologik jihatdan quyidagi 3 ta taraqqiyot bosqichiga bo‘ldi: 1. Daryosoy bosqichi – ilk neolit (Uchashi-131, 29, 84, 85, 159, Xo‘jagumbaz-5, Oyoqagitma 322, Qaraqata 23): mil. av. VII asr oxiri - V ming yillik o‘rtalari; 2. Jonbos bosqichi – rivojlangan neolit (Jonbos-4, Tolstov makoni, Lavlakan-26, Dorbazaqir-1,2, Oyoqagitma yodgorliklari): mil. av. V mingyillik oxiri - IV mingyillik o‘rtalari; 3. So‘nggi neolit bosqichi: (Sharqiy Oyoqagitma, Moxandaryo yodgorliklari):mil. av. IV mingyillik oxiri - 3 mingyillik. Yuqorida zikr etilgan tadqiqotlar asosida topilgan arxeologik ashyoviy dalillar Kaltaminor jamoalari moddiy madaniyatining asosiy xususiyatlarini belgilaydi. Xususan, Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari tosh industriyasi aslida paraqali industriyadir. Paraqali qismida geometrik shakldagi (trapesiya, parallelogramma, uchburchak, segment) qurollar salmog‘i ham sezilarli ta q dim etilgan. Shuningdek, qadama qurollar, qirg‘ichlar, teshgichlar, sanchqilar, o‘q- yoy paykonlari, suyak 16 146 ta katta va kichik xonalar majmuasi ochilgan. Devorlari 46 x 24 x 13 sm, 42 x 22 x 12 sm o‘lchamdagi xom g‘ ishtdan terilgan. Uylar devorga o‘rnatilgan o‘choqlar bilan isitilgan. Sopollitepada uchta q urilish davri bo‘lganligi kuzatilgan. Har bir q urilish davrida u yoki bu xonalar o‘zgartirilgan, yangi xonalar qurilgan. Lekin 8 ta mahalla barcha qurilish davrida o‘zgarmay qolavergan. Sopollitepada jami 138 ta qabr ochilgan, murdalar xona pollari, devorlari, yo‘l taglariga ko‘milgan. 125 ta q abrda bittadan skelet topilgan, 13 ta q abr esa kollektiv qabr hisoblanadi. 4 ta qabrda hayvon suyaklari uchragan. 6 ta qabr kenotaf qabr hisoblanadi. Ayollar chap, erkaklar o‘ng biqini bilan, g‘ujanak holda ko‘milgan. 29 ta qabrda bronzadan yasalgan idish va taqinchoqlar uchragan. Shundan 23 tasi ayollar, 6 tasi erkaklar qabriga to‘g‘ri keladi. Ayollar qabrida ko‘proq qimmatbaho metall va toshlardan yasalgan taqinchoqlar, soch to‘g‘nag‘ichlar, oyna, surmadon va o‘smadonlar uchraydi. Taqinchoqlardan tashqari, ayollar mehnati bilan bog‘liq qurollar – igna, urchuqlar ko‘plab uchraydi. Erkaklar qabrida esa ko‘proq pichoq, tesha, bolta va jang qurollari – nayza, kamon, xanjar kabilar uchraydi. Sopollitepa qabrlarida, shaxsiy buyumlardan tashqari, ko‘mish marosimida olib kelingan buyumlar ham topiladi. Bular jumlasiga har xil ovqatlar solingan sopol, bronza va yog‘ochdan yasalgan idishlar, muhrlar kiradi. Yuqorida eslab o‘tganimizdek, 4 ta qabrda hayvon – echki va qo‘y skeletiga duch kelingan. Bu qabrlarda ham, xuddi odam qabrlaridek, boy ashyolar uchragan.Oltita qabr esa kenotaf (skeletsiz) qabrga oid. Kenotaf qabrlarda ham sopol va bronza idishlar uchraydi. Sopollitepa qabrlari katakomba (lahad), bolalar qabrlari esa oddiy o‘ra ko‘rinishida qazilgan. Katakomba qabrlar avval to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qazilgan, so‘ng lahad qazilgan. Top lahad g‘isht bilan yopilgan. Ayrim hollarda odamlarni xumlarga solib ko‘mish odati ham bo‘lgan. O‘likni uylarning poli, devori yoki eshigi tagiga ko‘mish odati O‘rta Osiyoda eneolit davridan ma’lum. Bu odat Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan, eneolit davriga oid Qoradepe, Geoksur o‘lkasida ko‘plab uchraydi. Sopollitepa yodgorligi bilan bir vaqtga oid bo‘lgan, 32 Ushbu davrlar jamiyatda turli taraqqiyot darajalarida bo’lganlar. Ba’zi mintaqalarda dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan, ba’zi urug’ jamoalari ovchilik va termachilik bilan shug’ullanganlar. Dastlabki davrida ibtidoiy qabilalar o’troq turmush tarziga o’tganlar. Doimiy yerto’la, loy, guvaladan qurilgan kulbalarda yashaganlar. O’troq turmush tarzi janubiy hududlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’l mintaqalarida esa o’troq ovchilik xo’jaligining qaror topishiga olib kelgan. Keyinchalik ovchilik xo’jaligi zamirida chorvachilik paydo bo’lgan. Bu davrlarning kashfiyotlari hozirgi kunda jamiyat hayotini o’zagi bolib kelinmoqda. Yurtimizda qadimgi davrlar mezolit, neolit, enolit va bronza davriga oid manzilgohlari haligacha o’rganilib kelinmoqda. Arxeologik qazishma ishlari mobaynida ko’plab tarixiy topilmalar toldi va o’rganilmoqda. Bu esa yurtimizning tarixi juda ham boy ekanligidan dalolat beradi. Kurs ishining maqsad va vazifasi O’rta Osiyoda mezolit, neolit, enolit va bronza davri va manzilgohlari haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish asosiy maqsadimiz. Vazifalari esa quyidagicha - O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va Neolit davrlari; - O’rta Osiyoda Mezolit davri manzilgohlarini o’rganilishi; - Neolit davridan qolgan makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib borilishi; - O’zbekistonda Enolit davri manzilgohlarini o’rganilishi; - O’rta Osiyoda Bronzda davrini o’rganilishidir. Kurs ishining ob’yekti va predmeti Mavzuning ob’ekti etib O’rta Osiyoda mezolit, neolit, enolit va bronza davri va uning bosqichlarini, va bu davrlarning muhim kashfiyotlarini, hozirgi kunda o’rganilayotgan arxeologik maskanlarni o’rganish mavzuning predmeti etib bergilandi. Kurs ishining tuzilishi: Kirish qismi, ikkita bob, to’rta paragraf, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 echki va qo‘y, ba’zan ayol haykalchalari topilgan. Tosh bolta va motigani bitum bilan mahkamlanganligini ko‘rish mumkin. Sopol buyumlarning zoomorf va antromorflar belgilar uchraydi. Bendebal kompleksidagi sopol buyumlarining katta qismida hayvonlarning tasviri tushirilgan. O‘zbekistonda eneolit yodgorliklar yaxshi o‘rganilgan. Arxeolog S.P. Tolstov Quyi Amudaryo etaklarida neolitdan mis-tosh davriga o‘tish davrini aniqlagan. Quyi Zarafshon vohasining qadimgi eneolit makonlari arxeologlar Ya.G ulomov, A.Asqarov, O .Islomovlar tomonidan‟ ‟ o‘rganilgan. Arxeolog olimlarning fikricha Buxoro viloyatining Lavlakon va Beshbuloq qishloqlarida, Zamonbobo I qabristonidan topilgan moddiy manbalar eneolit davriga oiddir. Bu makondan chaqmoqtosh qurollar bilan birga misdan yasalgan ignalar, munchoqlar ham topilgan. Quyi Zarafshonning Kaptarqum va Kattatuzkon manzillarida to‘rt joydan eneolit yodgorliklari topilgan. Bu yerdan toshdan ishlangan yorg‘uchoq-lar, o‘roq pichoqlar, pichoq qadamalar bilan birga misdan ishlangan qurol siniqlari qazib olingan 17 . 1977 yilda Yuqori Zarafshon (Tojikiston bilan O‘zbekiston chegarasida) hududida Sarazm qishlog‘i xarobasi topilgan. U eneolit davriga oid muhim yodgorlik bo‘lib, o‘rganilgan moddiy manbalar O‘zbekistonda dehqonchilik qabilalarining O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga siljiganini ko‘rsa-tadi. Chunki, shimol ziroatchilari janubiy O‘rta Osiyoning Turkmaniston deh-qonchilik markazlari bilan bog‘langan edi. Sarazm yodgorlikligini olimlar to‘rt bosqichga bo‘ladi. Bu yodgorlik AQSh, Fransiya olimlarini ham e‘tiborini tortgan, ular ham turli yillarda ilmiy izlanishlar olib borgan. Sarazm yodgorligi eneolit davridan ilk bronza davrigacha yashagan bobodehqonlar manzilgohi ekanligi aniqlangan. Sarazm 90 ga maydonni egallagan, 10 ta tepalikdan iborat yodgorlikdir. Sarazm I eneolit davriga oid bo‘lib, bu erdan topilgan idishlarda qora va qizil bo‘yoqlarda ishlangan geometrik shakllar mavjud. Sarazm II so‘nggi eneolit va ilk bronza asriga o‘tish davriga mansub. Bu bosqich naqshsiz sopol buyumlari bilan xususiyatli. Sarazm III-IV esa, bronza davriga mansub. Sarazm I bosqichida guvaladan kulbalar qurgan dehqonlar 17 Энеолит СССР. Энеолит Средней Азии. – М., 1982. C.46. 24 imkon bergan. Shu tarzda ibtidoiy jamoalar turli tabiiy, ekologik muhitlarga tushib qolib, bu holat ularni turmush tarzini moslashtirishga majbur etgan. Bu jarayon turli neolit madaniyatlarining o‘zi ga xos xususiyatlarida ifoda topdi. O‘zbekiston hududida neolit davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Ko‘p yillik tadqiqotlar natijasida mamlakatimiz hududida neolit davriga oid Kaltaminor, Markaziy Farg‘ona, Sazog‘on (O‘rta Zarafshon) kabi tarixiy-madaniy jamoalarning turmush tarzi xususiyatlari oydinlashtirildi, asoslandi va fanga kiritildi. Quyida keng ko‘lamda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar asosida O‘zbkiston neoliti davri moddiy madaniyati va uning o‘ziga xos xususiyatlari, xronologik chegarasi, asosiy yodgorliklari bayoni va ularning tosh qurollari xususiyatlari, zikr etilgan madaniyatlarning kelib chiqish ildizlari, o‘zaro madaniy aloqadorliklari, xo‘jalik asoslari, ijtimoiy tuzumi, xullas, neolit jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati kabi muammolar yechimini yoritish ko‘zda tutilgan. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoasi . O‘rta Osiyo, xususan, Ikki daryo oralig‘i hududlarida keng tarqalgan ovchi va baliqchi jamoalari madaniyati hisoblangan Kaltaminor madaniyati nafaqat Amudaryo quyi oqimi, balki Oqchadaryo havzasi, Qizilqumning ichki hududlari (Lavlakan), Quyi Zarafshon qadimiy o‘zanlari (Moxandaryo, Xo‘jayli-janubiy; Echkilisoy, Oyoqagitma, Daryosoy – shimoliy, Chorbaqti – o‘rta o‘zan) hamda Quyi Amudaryo so‘l sohili O‘zboy, Sariqamish, shuningdek, Ustyurt, shimoli-sharqiy Orolbo‘yi, Janubiy Qozog‘iston hududlariga ham tarqalganligi so‘nggi yillardagi arxeologik tadqiqotlar tufayli aniqlandi 10 . Xususan, 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan Amudaryo quyi oqimi bo‘ylab Oqchadaryo havzasida Jonbos-4 yodgorligining ochilishi bilan bu madaniyatning o‘rganilishi boshlangan edi 11 . Keyinchalik shimoli-sharqiy Orolbo‘yi, Oqchadaryoda tadqiqot ishlari davom ettirilib, Kaltaminor madaniyatiga doir 100 dan ortiq yodgorliklar aniqlangan va tadqiq etilgan. 1965 yildan e’tiboran Kaltaminor madaniyati majmuasiga kiruvchi yodgorliklarni o‘rganishda yangi bosqich boshlandi va 1965-1972, 1975, 1978 yillar mobaynida kompleks tadqiqot ishlari Qizilqum ichki hududlarida olib borildi. Kaltaminor jamoalariga tegishli qabrlar, Tumek-Kichikjik 10 Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959. C .23. 11 Мартынов А.И. Археология СССР. М. 1973. C .33. 12 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………2-3 I. BOB. O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va Neolit davrlari. 1.1 O’rta Osiyoda Mezolit davri manzilgohlarini o’rganilishi………….4-10 1.2 Neolit davridan qolgan makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib borilishi………………………………………………………………..11-19 II. BOB. O’rta Osiyoda Enolit va Bronza davri manzilgohlarini topilishi. 2.1 O’rta Osiyoda Enolit davri manzilgohlarini o’rganilishi………….20-26 2.2 O’zbekistonda Bronzda davrini o’rganilishi………………………27-33 III. Xulosa …………………………………………………………….34-35 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………36 1 qurollar h am moddiy madaniyatni belgilashda muhim omillardandir. Kaltaminorliklar sopol buyumlari masalasiga kelganimizda(barcha sopol buyumlar qo‘lda yasalgan va bunda mahalliy tuproqlardan foydalanilgan), yuqorida Uchashi-131 sopollari joytunliklar sopollari bilan bir qatorda, O‘rta Osiyo miqyosida eng dastlabki sopollar bo‘lganligi borasida so‘z borgan edi. Kaltaminorliklarning keyingi taraqqiyot bosqichlari sopol buyumlari joytunliklar sopolidan farqli o‘laroq naqshlar chizilmasdan, balki kesma yoki muhr urishdek uslubda har xil geometrik shaklda amalga oshirilgan. Bu naqshlar sopol pishirilgunga qadar yumshoq loyga botirib tushirilgan. Idishlarning tag qismi tuxumsimon yoki yassi shaklda bo‘lgan. Kaltaminor madaniyati tadqiqotlar i jarayonida neolit davri jamoalari uy-joylari haqida ham qimmatli ma’lumotlar olingan (Jonbos-4, Tolstov, Uchashi-131, Dorbazaqir -lva 2, Lavlakan-26). Ularning turar joylari yer yuzida chayla holatida, to‘g‘ri burchakli yoki suyri shaklda sinchli, cho‘pkori asosda qurilgan. Turar joylar ustiga qalin to‘r tarzida xodalar tashlanib, qamish yoki hayvon terilari bilan yopilgan. Bu uylar ona urug‘i jamoalari umum uylaridir. Odatda, yon devorlar bo‘ylab bir tartibda qator kichik o‘choqlar bo‘lgan, bu o‘z davriga xos juft oilalar o‘choqlari hisoblangan. O‘choqlar asosan chaylalarning ichida emas, tashqarisida bo‘lgan. Sopoldan yasalgan ayollar haykalchalari topilishi ham o‘z davriga xos diniy topinishlarni bildiradi. Bu ma’lumotlarning barchasi Kaltaminor jamoalari urug‘chilik tuzumi ijtimoiy xususiyatlarini, shuningdek, ma’naviy dunyosini bilib olishimizda muhimdir. Xususan, Kaltaminor jamoalarining dafn marosimlari bilan bog‘liq bo‘lgan qabrlar topib o‘rganilishi juda qiziqarlidir (Tumek, Kichikjik, Tolstov va Kaskajal (janubi-g‘arbiy Ustyurt) kabi yodgorliklar) 14 . Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, qabrga jasadlar yelkasi bilan uzalasiga yotqizilgan holda, bosh qismi esa shimoli-sharqiy yo‘nalish bo‘yicha qo‘yilib, turli chig‘anoqlar va suyakdan yasalgan bezaklar bilan bezab tikilgan kiyimlarda dafn etilgan. Qabrlardagi jasad atrofi tuproqlarida angob (oxra) qoldiqlari uchraydi. Qabrlar bir kishini dafn etishga mo‘ljallangan. Bir kishilik mezolit-neolit qabrlari O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida, jumladan, Ustyurt, Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Janubi-g‘arbiy Turkmaniston, Tojikiston hududlarida ham 14 Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. C .76. 17 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston mustaqillika erishgandan keyin, jamiyat hayotining barcha soh’alarida, jumladan ijtimoiy fanlarda xam tub o’zgarishlarga asos solindi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan uchrashuvidan so’ng O’zbekiston davlatchiligi tarixini o’rganishga yondashuv o’zgardi. Davlatimiz tomonidan tarix faniga bo`lgan e`tabor juda ham yuqori darajada bo`lmoqda. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o`zining juda ham ko`plab chiqishlarida, ayniqsa tarixchi olimlar bilan uchrashuvlarida xalqimiz tarixini chuqur va haqqoniy o`rganishni va shu bilan birga o`sha unutilayozgan tarixni xalqimizga qaytarib berishni talab qildilar 1 . Ma`lumki, arxeologiya fani ham tarix fani tarkibiga kiradi. Eng dastlabki tarixchilardan biri «tarixni otasi» degan nomga sazovor bo`lgan Gerodot «tarix fanining maqsadi – insoniyat jamiyatini rivojlanishini, o`tmishini o`rganish va uni saqlashdan iboratdir» deb aytgan edi. Xuddi shunday vazifa arxeologiya fani oldida ham turadi. Agarda tarix fani o`zining tadqiqotlarida asosiy e`tiborni yozma manbalarni o`rganishga qaratsa, arxeologiya fani esa, o`zining tadqiqotlarida xalqimizdan qolgan moddiy ashyolarni o`rganishga qaratadi. Demak, tarix fanining ham, arxeologiya fanining ham maqsadi insoniyat tarixini o`rganishdir. Ammo har ikki fan ham o`zining o`rganish manbasi qilib mutlaqo boshqa-boshqa narsalarga suyanadi. Insoniyat tarixi eng dastlabki odamning eng oddiy tosh qurolini yasagan davridan boshlanadi. Ya`ni eng qadimgi maymunsimon odamning tarixi eng dastlabki toshga juda ham oddiy usulda ishlov bergan paytidan boshlanadi. Bu dastlabki maymunsimon odamlarining oz bo`lsa-da ishlov bergan qurollari shu darajada qo`pol edi-ki, o`sha tosh qurolini soy bo`ylaridagi bir tomoni uchgan oddiy toshdan farqi yo`q edi. O’rta Osiyoda qadimgi davrlar haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish. O’rta Osiyoda Mezolit, neolit, enolit va bronza davrlari manzilgohlarini o’rganish. 1 O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish t o’ g’risidagi Vazirlar Mahkamasining qarori, Xalq ovo zi. 1998, 29 iyul 2 Mil. av. III mingyillik oxirida insoniyat mis bilan qalayni aralashtirib, yangi metall – bronza (jez) hosil qilishni o‘rgandi. Bumetall misdan qattiqligi bilan farq qiladi. Undan yasalgan mehnat qurollari jamiyatni yanada rivojlantirishga asos yaratgan. Arxeologik davrlashtirish asosida bronza davri uch – ilk, o‘rta va so‘nggi bronza davrlariga bo‘linadi hamda mil. av. III mingyillik oxiri va II mingyillikni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston hududida o‘rta va so‘nggi bronza davriga oid arxeologik yodgorliklar mavjud. Respublikamizning shimoliy hududlari (qadimgi Xorazm)da ko‘chmanchi chorvador qabilalar (Tozabog‘yob madaniyati) istiqomat qilgan bo‘lsa, janubiy hududlari (Surxondaryo viloyati)da o‘troq dehqonchilikka asoslangan, ilk shahar madaniyatiga asos solgan Sopolli madaniyati sohiblari istiqomat qilgan. Markaziy viloyatlar (Zarafshon vohasi)da esa ko‘chmanchi - chorvador va o‘troq - dehqon madaniyatlarining qorishuvi jarayonlari kuzatiladi. Quyi Amudaryo, Orolbo‘yi hamda Zarafshon vohalarida tarqalgan Tozabog‘yob madaniyati genetik jihatdan Shimoliy Qozog‘iston, Sibir va Yevrosiyoda keng tarqalgan Andronovo madaniyati bilan bog‘lanadi. Andronovo va Tozabog‘yob madaniyatlarining ashyoviy manbalari – hunarmandchilik, mehnat va ov qurollari, uy qurilishi uslublari va hatto qabrni qazish va murdani ko‘mish odatlari ham bir xilligi kuzatiladi. Vaqt o‘tishi, aholining mahalliy sharoitga ko‘nikishi natijasida Tozabog‘yob madaniyati sohiblari o‘troqlasha boradi; arxeologik manbalar ular dehqonchilikni o‘zlashtirganliklaridan da lolat beradi. Tozabog‘yob madaniyati izlari Quyi Amudaryo va Xo‘jaylida (11 ta yodgorlik), Zarafshonning yuqori oqimida, Katta Tuzkon, Kichik Tuzkon, Qizilqir kabi yodgorliklarda o‘rganilgan. Yuqorida eslab o‘tganimizdek, respublikamizning janubiy viloyatlarida Qadimgi Sharq madaniyatiga xos bo‘lgan, yuqori dehqonchilik madaniyatiga erishgan, tariximizda ilk marotaba shahar madaniyatini barpo etgan bronza davriga oid Sopolli madaniyati tarqalgan 18 . Sopolli madaniyatiga oid bo‘lgan va bugungi kungacha saqlanib qolgan Sopollitepa, Jarqo‘ton, Bo‘ston, Molali kabi 18 Annayev Т . Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т . 1997. B .96. 27 Afg‘oniston, Shimoliy Iroq va Pokiston hududlaridagi qabilalar bilan aloqada bo‘lganlar. Etnografik parallellarga ko‘ra, O‘rta Osiyo aholisi mezolit davrida unchalik zich joylashmagan. Ammo iqtisodiy yangiliklar aynan ana shu aholi orasida paydo bo‘lib, keyinchalik butun jamiyatni o‘zgartirgan va ancha zich joylashgan aholi orasiga tarqalgan. Adabiyotlarda O‘rta Osiyo mezoliti genezisi masalasida ijtimoiy jamoalar o‘rtasida turli bosqichlarda bo‘lib o‘tgan madaniy aloqalarga yetarlicha e’tibor berilmagan. Ko‘p hollarda bu mezolit davrining umuman yaxshi o‘rganilmaganligi va asosan yuqori paleolit davri yodgorliklarining yetarli emasligi, shuningdek, bu hududdagi mezolit davri madaniyatining hayratlanarli darajada o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston mezoliti genezisi tosh qurollarning shakllariga qarab aniqlangan 8 . Shunga ko‘ra, Qo‘shilish mezolit qabilalari Old Osiyoning levallua – muste doirasiga yaqin turuvchi mahalliy muste va yuqori paleolit madaniyatidan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. Obishir madaniyati shakllanishida Xo‘jamazgil va Samarqand manzilgohi kabilarga o‘xshash, mahalliy, so‘nggi paleolit qabilalari madaniyati asos bo‘lib xizmat qilgan. Shubhasiz, bu madaniyatning shakllanishiga Old Osiyoning geometrik qurollar va mikrolitlar yasash madaniyatlari doirasi hamda qandaydir darajada Sharqiy Osiyo va Sibirning shag‘al toshdan qurollar yasaydigan chopperlar tipidagi madaniyat doiralari ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Natijada mikrolitlarni va shag‘aldan qurollar yasash texnikasi an’analarini o‘zida qamrab olgan Obishir madaniyati shakllangan. Machay mezolit madaniyati shakllanishida Samarqand manzilgohi tipidagi so‘nggi paleolit manzilgohlari asosiy rol o‘ynagan. Bu madaniyatning shakllanishida qo‘shni Yaqin Sharqning Zarziy madaniyatining ham o‘rni katta bo‘l gani shubhasiz. Markaziy Osiyoning tog‘li rayonlaridagi mezolit davri yodgorliklari yagona madaniyatni hosil qilmagan va ma’lum madaniyatning mahalliy variantlari ham bo‘lmagan. Ular mustaqil taraqqiy qilganlar. Markaziy Osiyo tog‘li rayonlari madaniyatlaridagi ba’zi bir elementlarning o‘xshashligi va shu narsa ularni birlashtirib turishi bundan dalolat beradi. Shunday qilib, O‘zbekistonda mezolit davri uchun 8 Мезолит СССР. Мезолит Средней Азии и Казахстана (Г.Ф.Ко-робкова). Под общ. ред. акад. Б.А. Рыбакова. 4.2. Гл. 16. – М. 1983. C . 97. 9 gacha boradi. Yerto‘laning umumiy maydoni 170 m 2 . Shunday katta yerto‘laning bitta eshigi bo‘lgan, eshikning eni 50 sm, uzunligi 2 m ga teng. Yerto‘la hududida alohida-alohida joylashgan o‘choqlar, xo‘jalik o‘ralari topilgan. Yerto‘la topilmalari chaqmoqtoshdan yasalgan paykonlar, tegirmon toshlari, toshdan yasalgan munchoqlar, terrakota- haykalchalar va ko‘plab hayvon suyaklaridan iborat. Zamonbobo qishlog‘i atrofi mudofaa devori bilan o‘ralgan. Qishloqning janub tomonida olib borilgan tadqiqotlar natijasida 2 m qalinlikdagi, 40 m uzunlikdagi qal’a devori ochilgan. Devor 25-30 sm gacha saqlanib qolgan. Zamonbobo madaniyatiga oid ikkinchi qishloq Zamonbobo ko‘lidan 6-7 km g‘arbda joylashgan, lekin bu yerda yirik arxeologik tadqiqotlar olib borilmagan. Zamonbobo madaniyati kulolchiligi. Zamonbobo qishlog‘ini o‘rganish asnosida sopol pishiriladigan ikkita xumdon topilgan bo‘lib, asosan uning olovxonasi saqlangan. Olovxona 90 sm diametrli materik yerni qazib yasalgan, olovxona devorlari toshqol holiga kelgan. X umdonning o‘tin tashlaydigan yo‘lagi, olov yonganda issiq havo tepaga ko‘tariladigan yo‘laklari ham saqlangan. Qabristondan Zamonbobo madaniyatiga oid 45 ta butun sopol idish topilgan. Sopollar asosan qo‘lda yasalgan, kulollik charxida ishlangan sopollar kam uchraydi. Zamonbobo sopollariga tashqi bezak berilmagan. Kulolchilik ashyolariningasosiy shakllari–chapya, kosa, silindr shaklidagi qadah kabi idishlar bo‘lib, umuman sopol idishlarning o‘n uch tipi ani q langan. Zamonbobo sopollari majmuasi juda ko‘p tipining tag qismi tuxumsimon q ilib ishlangan. Yuqorida eslab o‘tganimizdek, Zamonbobo madaniyati ko‘chmanchi chorvador va dehqonchilik madaniyatiga xosdir. Zamonbobodan topilgan xumdon ikki yarusli bo‘lib, issiqlikni saqlashda qo‘l keladi. Undan tashqari, kulol lik charxining paydo bo‘lishi ham zamonboboliklarning hunarmandchilikda erishgan yutuqlari hisoblanadi, chunki undan oldin O‘rta Osiyoda chorvador xalqlar kulolchilik charxidan foydalanishni bilmaganlar. Zamonbobodan topilgan taqinchoqlar. Taqinchoqlar asosan qimmatbaho toshlar – feruza, aqiq, lojuvard, serdolik kabilardan silindr, 29 mumkin 6 .Machay industriyasi esa chaqmoqlash texnikasi va qurollar tipidagi arxaik belgilarga qaramasdan, neolit davrigacha taraqqiy qilgan qurollarni ham o‘z ichiga oladi. Arxeologik ma’lumotlarga shartli va tarixiy yondashish, ya’ni ularni madaniyatlarga va o‘ziga xos variantlarga ajratish tarixiy jarayonda odamlar jamoasida kechgan munosabatlarning o‘sha davrga xos shakllarini ochish imkonini beradi. Mahalliy variantlarga va madaniyatlarga ajratish metodi asosida tosh davrining ma’lum bir bosqichida jamoalarning tosh qurollar tayyorlashdagi texnik an’analarini aniqlash yotadi. Arxeologik materiallarni texnik-morfologik belgilarga ajratish bilan tiplarga bo‘la olamiz. Bunday belgilarni to‘g‘ri ajratish orqali madaniy an’analarning o‘ziga xos mohiyati aniqlanadi. Demak, mahalliy variantlarga va madaniyatlarga ajratish to‘la asoslangan bo‘lishi kerak. O‘zbekiston hududidagi mezolit davri yodgorliklari 3 ta madaniyatga ajratilgan. Bular Obishir, Qo‘shilish va Machay madaniyatlaridir 7 . Obishir madaniyati Farg‘ona vodiysining janubi-sharqidagi Obishir I va V gor manzilgohlarini hamda Markaziy Farg‘ona tekisligidagi Ashiko‘l II, III, XVI, Yangiqadam I, Toyloq III, V, VII manzilgohlarini o‘z ichiga oladi. Ma’lum hududlarda birlashganlik va nukleuslar, tosh qurollarning o‘ziga xosligi ularning umumiy jihatidir. Machay g‘ori madaniyatining ajratilishi tog‘li rayonlarda xo‘jalik yuritishning o‘ziga xosligi, masalan, qoramol va qo‘y-echkilarni xonakilashtirish, ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish hamda tosh qurollarga ishlov berish texnikasi paleolit davri texnikasiga yaqinligi bilan izohlanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, mezolit davrida, butun Markaziy Osiyodagi kabi, O‘zbekistonda ham odamlar asosan ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanganlar. M anzilgohlardan topilgan qurollarning 80 foizi ovchilikda va teriga ishlov berishda ishlatilgan. Ammo Markaziy Osiyoning tog‘li rayonlari chorvachilik uchun qulay bo‘lganligi hamda bu davr yodgorliklari madaniy qatlamlaridan uy hayvonlari suyak qoldiqlarining ko‘plab topilishi diqqatga sazovordir. Masalan, Machay g‘oridan topilgan suyaklarning 90 foizi uy hayvonlarining suyaklaridir. Markaziy Osiyoda bu davrda yashagan qabilalar 6 Исламов У.И. Обиширская культура. – Т. 1980. C .37. 7 Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т. 1975. C .40. 8 romb, xoch, yarim oy, aylana shakllarida yasalgan. Tashqi tarafi odam aksini ko‘rish mumkin bo‘lgan darajada silliq ishlangan. Zamonboboliklar metallni eritishni, undan har xil buyumlar yasashni yaxshi bilishgan. Bu yerdan topilgan oyna, pichoq, igna, baliq tutishga mo‘ljallangan qarmoqlar buning misolidir. Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi arxeologiya fanida hozirga qadar o‘z yechimini topgani yo‘q. Ma’lumki, Zarafshon vohasida 50 dan oshiq neolit davri Kaltaminor madaniyati yodgorliklari topilgan. Fikrimizcha, Kaltaminor madaniyati izsiz yo‘qolib ketmagan. Fandagi birinchi qarashga binoan, Zamonbobo madaniyati neolit davri Kaltaminor madaniyati vorisidir . Ikkinchi g‘oya tarafdorlari Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishini Qora dengiz bo‘ylariga xos Yamnaya madaniyati bilan bog‘laydilar. Yamnaya madaniyati bilan Zamonbobo moddiy madaniyatidagi, ya’ni sopol idishlarning tuxumsimon shakllaridagi, idishlarni silliqlashdagi o‘xshashliklar bu g‘oyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. Ikkinchi g‘oya o‘z vaqtida olimlar tomonidan tanqid qilinib, eslab o‘tilgan o‘xshashliklar sopol yasashda texnik belgilar ekanligi, lekin etnik masalalarni yechishga asos bo‘la olmasligi aytilgan 20 . So‘nggi vaqtlarda Baxtariya va Marg‘iyonada o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi va etnik masalalar xususida yangi fikrlar aytildi. Haqiqatdan ham Baxtariya – Shimoliy Afg‘oniston yodgorliklaridan Zamonbobo madaniyatiga xos ashyolar topilmoqda. Sopol qopqonlar, xoch shaklidagi taqinchoqlar, to‘g‘nag‘ichlar shular jumlasiga kiradi. Shu materiallar asosida V.I.Sarianidi Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishini Baxtariya bilan bog‘laydi va yoshini mil. av. II mingyillik oxiri va I mingyillik boshlari bilan belgilaydi.Uning fikricha, baxtariyaliklar Amudaryo va Qashqadaryo orqali Zarafshon (Zamonbobo) bo‘ylariga borgan. Ular mahalliy sharoitga moslashgan, dehqonchilik hamda chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan. Shu bilan birga , Andronovo-Tozabog‘yob madaniyati aholisi bilan ham madaniy va iqtisodiy aloqada bo‘lgan. Zamonbobo madaniyatini yoshartirish masalasini 20 Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. C .74. 30 1. O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar Mahkamasining qarori, Xalq ovozi. 1998, 29 iyul 2. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004. 5. Аскаров А., Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы Средней Азии. – Самарканд, 1993. 6. Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане. – Л., 1968. 7. Энеолит СССР. Энеолит Средней Азии. – М., 1982. 8. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964. 9. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973. 10. Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т., 1975. 11. Исламов У.И. Обиширская культура. – Т., 1980. 36 yodgorligi, 1976 yili Tolstov yodgorligi topib o‘rganilgan. Shuningdek, Bukantov tizmasidan ko‘plab qoyatosh rasmlarining tadqiq etilishi ham ahamiyatlidir. Hozirgi kunda Quyi Zarafshonning 3 ta qadimiy o‘zani bo‘lganligi aniqlangan: 1) Shimoliy – Echkilisoy, Oyoqagitma, Daryosoy; 2) Janubiy – Moxandaryo, Xo‘jayli; 3) O‘rta – shimoliy va janubiy o‘zanlar oralig‘ida nisbatan qadimiyroq – Chorbaqti vohasi. Bu qadimiy o‘zanlarning neolit davri moddiy madaniyatini o‘rganishda O‘zbekiston arxeologik ekspeditsiyasi otryadi, Moxandaryo Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi Qizilqum otryadi, ToshMU geomorfologik otryadi, Samarqand Davlat universiteti Quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyalari tadqiqotlari natijalari muhim bo‘ldi. Xususan, Chorbaqti vohasida yangimezolit, neolit yodgorliklari ochilib, vohaning ibtidoiy davr madaniyatini o‘rganish naqadar istiqbolli ekanligini ko‘rsatdi. Zikr etilgan tadqiqotlar asosida geologik, geomorfologik, paleobotanik, to‘rtlamchi davr stratigrafiyasi yuzasidan ham keng ma’lumotlar to‘planganki, bu arxeologik manbalar bilan uyg‘unlashgan holda nafaqat janubi-g‘arbiy Qizilqum neolit jamoalari moddiy madaniyati, balki bu mintaqaning bir necha ming yilliklar davomida iqlimiy-landshaft muhitining asosiy parametrlari, taraqqiyoti dinamikasini ham tiklash imkoniyatini berdi. Kaltaminor tarixiy-madaniy majmuasi tarkibida mahalliy xususiyatga ega quyidagi madaniyatlar ajratilgan: 1. Kaltaminor yoki Oqchadaryo; 2. Lavlakan (ichki Qizilqum); 3. Quyi Zarafshon (qadimiy o‘zanlari va unga yondosh hududlar). Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalarining asosiy tayanch, madaniy qatlamlari buzilmay saqlangan yodgorliklariga Jonbos-4, Tolstov, Uchashi 131, Lavlakan-26, Dorbazaqir 1,2, kabi yodgorliklar kiradi (mavjud mingdan ortiq yodgorliklarda, afsuski, madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan). Quyi Amudaryo Oqchadaryo havzasi. Bu hudud A.V .Vinogradov tomonidan atroflicha o‘rganilgan va mavjud Kaltaminor yodgorliklari 3 xronologik guruhga bo‘lingan: ilk(Jonbos-4, Tolstov, Qavat 5, Kunak), o‘rta (Jonbos 32, Qavat 7, Tojiqazag‘on va boshq.) va so‘nggi (Jonbos 5,11, Tojiqazg‘an 2,3,6,10 va boshq.). Jonbos -4 yodgorligi Oqchadaryo havzasi Jonbosqala yon taqirida joylashgan. 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan ochilib, tadqiq etilgan. Yodgorlikdan qimmatli arxeologik manbalar – turli tosh buyumlar, 13 yodgorliklar tadqiqotchi-arxeologlar tomonidan o‘rganib kelinmoqda. Zamonbobo – bronza davrida Zarafshon vohasida tarqalgan madaniyat. Zamonbobo qabristoni 1950 yilda Yahyo G‘ulomov tomonidan topilgan, so‘ng A.As q arov tomonidan o‘rganilgan. Zamonbobo madaniyati yodgorliklari mil. av. II mingyillikka oid 19 . Zamonbobo qabristoni Buxoro viloyati Qorako‘l tumanidan 15 km shimoli-g‘arbda, Zamonbobo ko‘lining shimoliy qirg‘oqlarida joylashgan. Bu yerda 1950-1964 yillarda arxeologik tadqiqot ishlari olib borilgan. Jami 46 ta qabr ochilgan. Qabrlar katakomba – lahad tipida qazilgan. Juda ko‘p qabrlarda ikkita – erkak va ayol skeleti uchraydi. Uchta qabrda erkak va ayol skelet i bilan birga bola skelet i ham topilgan. Ayrim qabrlarda skelet yer sathidan 10-50 sm, boshqalarida esa 70- 130 sm chu q urlikda joylashgan. Chu q ur qazilgan qabrlar boyligi bilan ajralibturadi. Zamonbobo qabrlari so‘nggi zamonlarda buzilgan, chunki hamma skelet juda yomon saqlangan, faqat 3 ta qabrdagi suyaklar anatomik to‘liq saqlangan va buzilmagan. Buzilmagan shu qabrlar asosida aytish mumkinki, Zamonbo bo madaniyatida odamlarni yonbosh qilib, g‘ujanak holda ko‘mish odat bo‘lgan. Boshlari sharq va shimol tomonga qaratilgan. Har bir skelet oldida, uning bosh qismida bittadan sopol idish uchraydi. Bir nechta qabrdan chaqmoqtoshdan yasalgan paykonlar ham topilgan. Ayollar skeletlari yonidan ko‘plab qimmatbaho va oddiy toshlardan yasalgan taqinchoqlar, bitta qabrdan misdan yasalgan oyna, pichoq, yana bittasidan s ilindr shaklidagi oltin munchoq topilgan. Zamonbobo madaniyati qishloqlari. Zamonbobo madaniyatiga oid birinchi qishloq 1961 yilda topilgan, 1961-1964 yillarda A.Asqarov tomonidan o‘rganilgan. U Zamonbobo ko‘lidan yarim km sharqda joylashgan. Yodgorlik balandligi 4 m gacha yetadigan qum barxanlari tagida qolib ketgan. Zamonbobo qishlog‘ida odamlar yerto‘lalarda yashashgan. Shunday yerto‘lalarning biri cho‘zinchoq shaklda bo‘lib, uzunligi 23,5 m, kengligi 9 m gacha, chuqurligi 1 m 19 Аскаров А., Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы Средней Азии. – Самарканд, 1993. C .104. 28 I. BOB. O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va Neolit davrlari. 1.1 O’rta Osiyoda Mezolit davri manzilgohlarini o’rganilishi Bu davr shu bilan xarakterlanadiki, dunyoda pleystotsen geologik davri (muzlik davri) tugab, golotsen geologik davrga (hozirgi davr sharoitiga) o‘tiladi. Muzlik erib, o‘simlik va hayvonot olami o‘zgaradi. Yer yuzida yirik hayvonlar o‘rnida tez chopar, chaqqon mayda hayvonlar, daryo va ko‘llarda baliqlar ko‘paya boshlaydi. Keng hududlarda turli o‘simliklar va daraxtlar o‘sadi, ovchilikdan tashqari, baliqchilik ham rivojlanadi. Tog‘li rayonlarda, o‘tgan davrlardagi kabi, bug‘ular, tog‘ echkilari, sayg‘oqlar, ot, eshak, quyon kabilar ov qilina boshlaydi. Ovchilik ovqat topishning ishonchli manbai bo‘la olmas edi. Ana shu narsa odamlarga yashashning yangicha vositalarini, xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini topish vazifasini yukladi. Hayvonlarni xonakilashtirish va don ekishda ilk qadamlar qo‘yildi. Landshaftning va hayvonot olamining o‘zgarishi bilan tosh davri odamlarining hayot tarzi ham o‘zgardi 2 . Mehnat qurollari yasash taraqqiyotida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Paleolit davridayoq nayzalar – drotiklar ixtiro qilingan edi. So‘ngra o‘q-yoy kashf etildiki, bu kishilik jamiyati tarixida ulkan yutuq edi. Natijada paleolit davri odamlari kamdan-kam ovlaydigan qushlar va tezyurar hayvonlarni ovlash, kichik bir ovchilar to‘dasi barcha urug‘doshlarini boqishi uchun imkon yaratildi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, o‘q-yoy odam tomonidan kashf qilingan dastlabki mexanizmlardan biri edi. Mezolit davrida qurollarning maydalashuvi yuqori darajaga yetadi 3 . Turli xil geometrik shakldagi qurollar paydo bo‘ladi. Bu davrda Markaziy Osiyoning keng tekislik zonalarida hozirgiga qaraganda ancha iliq iqlim hukm surgan. Daryo bo‘ylarida va botqoq pastliklarda to‘qay o‘rmonlari o‘sib yotgan. Bu yerlardan mezolit davri uchun xarakterli bo‘lgan mayda geometrik chaqmoqtosh qurollar, mikrolitlar topilgan. O‘zbekiston hududida mezolit davri yodgorliklari eng ko‘p Farg‘onadan topilgan. Janubiy O‘zbekiston mezoliti haqida ham ma’lumotlar mavjud. Bularga 2 Kabirov J. Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. Т . 1990. B.46. 3 Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T. 2004. B.59. 4 Eneolitda ibtidoiy diniy tasavvur – totemizm hayvonlar haykallarini tarqalishida ko‘zga tashlanadi. Kavkazortining eneolit davriga oid ilk dehqonchilik manzilgohlari mil. avv. VI ming yillikning oxiri – IV ming yillik boshlari bilan davrlashtiriladi, ammo bu yerdagi birorta manzilgoh to‘liq ochib o‘rganilmagan. Ular orasida Kyultepa (Ozarbayjondagi Naxichevan yaqinida), Shulaverisgora (Gruziya), Texut (Armaniston) va boshqalar. 1-2 ga maydonga ega manzilgohlarda paxsadan yoki xom g‘ishtdan qilingan, markazida o‘chog‘i bo‘lgan aylana shaklidagi bir xonali uylar bo‘lgan. Unda kichik bir oila yashagan. Umumiy holda olganda 30-40 uylar o‘zaro birlashib mahallachani hosil qilgan va undagi aholi 120-150 kishini tashkil etgan. Tadqiqotlar jarayonida tosh, shox va suyakdan qilingan qurollar topilgan. Eneolitning yana bir xarakterli xususiyati shundaki, Mesopatamiya, Old Osiyo va Osiyo hududlarida dastlabki shahar-davlatlarning paydo bo‘lishi, quldorlik munosabatlarining shakllanishi jarayoni ko‘zga tashlanadi. Bu jarayonlar ijtimoiy munosabatlarning keyingi davrlardagi rivojlanishiga juda katta ta‘sir ko‘rsatadi. 2.2 O’zbekistonda Bronzda davrini o’rganilishi 26

O'rta Osiyoda tosh davri

Купить