O'rta Osiyoda tosh davri - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	72.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

74 Продаж

O'rta Osiyoda tosh davri

Купить

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………2-3
I. BOB. O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va Neolit davrlari.
1.1 O’rta Osiyoda Mezolit davri manzilgohlarini o’rganilishi………….4-10
1.2 Neolit davridan qolgan makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib
borilishi………………………………………………………………..11-19
II. BOB. O’rta Osiyoda Enolit va Bronza davri manzilgohlarini topilishi.
2.1 O’rta Osiyoda Enolit davri manzilgohlarini o’rganilishi………….20-26
2.2 O’zbekistonda Bronzda davrini o’rganilishi………………………27-33
III. Xulosa …………………………………………………………….34-35
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………36
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston mustaqillika erishgandan keyin,
jamiyat hayotining barcha soh’alarida, jumladan ijtimoiy fanlarda xam tub
o’zgarishlarga asos solindi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan uchrashuvidan so’ng
O’zbekiston davlatchiligi tarixini o’rganishga yondashuv o’zgardi. Davlatimiz
tomonidan tarix faniga bo`lgan e`tabor juda ham yuqori darajada bo`lmoqda.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o`zining juda ham ko`plab chiqishlarida,
ayniqsa tarixchi olimlar bilan uchrashuvlarida xalqimiz tarixini chuqur va
haqqoniy o`rganishni va shu bilan birga o`sha unutilayozgan tarixni xalqimizga
qaytarib berishni talab qildilar 1
. Ma`lumki, arxeologiya fani ham tarix fani
tarkibiga kiradi. Eng dastlabki tarixchilardan biri «tarixni otasi» degan nomga
sazovor bo`lgan Gerodot «tarix fanining maqsadi – insoniyat jamiyatini
rivojlanishini, o`tmishini o`rganish va uni saqlashdan iboratdir» deb aytgan edi.
Xuddi shunday vazifa arxeologiya fani oldida ham turadi. Agarda tarix fani
o`zining tadqiqotlarida asosiy e`tiborni yozma manbalarni o`rganishga qaratsa,
arxeologiya fani esa, o`zining tadqiqotlarida xalqimizdan qolgan moddiy
ashyolarni o`rganishga qaratadi. Demak, tarix fanining ham, arxeologiya fanining
ham maqsadi insoniyat tarixini o`rganishdir. Ammo har ikki fan ham o`zining
o`rganish manbasi qilib mutlaqo boshqa-boshqa narsalarga suyanadi. Insoniyat
tarixi eng dastlabki odamning eng oddiy tosh qurolini yasagan davridan
boshlanadi. Ya`ni eng qadimgi maymunsimon odamning tarixi eng dastlabki
toshga juda ham oddiy usulda ishlov bergan paytidan boshlanadi. Bu dastlabki
maymunsimon odamlarining oz bo`lsa-da ishlov bergan qurollari shu darajada
qo`pol edi-ki, o`sha tosh qurolini soy bo`ylaridagi bir tomoni uchgan oddiy
toshdan farqi yo`q edi.
O’rta Osiyoda qadimgi davrlar haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish.
O’rta Osiyoda Mezolit, neolit, enolit va bronza davrlari manzilgohlarini o’rganish.
1
O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish t o’ g’risidagi Vazirlar Mahkamasining qarori, Xalq ovo zi.
1998, 29 iyul
2

Ushbu davrlar jamiyatda turli taraqqiyot darajalarida bo’lganlar. Ba’zi
mintaqalarda dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan, ba’zi urug’ jamoalari
ovchilik va termachilik bilan shug’ullanganlar. Dastlabki davrida ibtidoiy qabilalar
o’troq turmush tarziga o’tganlar. Doimiy yerto’la, loy, guvaladan qurilgan
kulbalarda yashaganlar. O’troq turmush tarzi janubiy hududlarda dehqonchilikning
kelib chiqishiga, cho’l mintaqalarida esa o’troq ovchilik xo’jaligining qaror
topishiga olib kelgan. Keyinchalik ovchilik xo’jaligi zamirida chorvachilik paydo
bo’lgan. Bu davrlarning kashfiyotlari hozirgi kunda jamiyat hayotini
o’zagi bolib kelinmoqda. Yurtimizda qadimgi davrlar mezolit, neolit, enolit va
bronza davriga oid manzilgohlari haligacha o’rganilib kelinmoqda. Arxeologik
qazishma ishlari mobaynida ko’plab tarixiy topilmalar toldi va o’rganilmoqda. Bu
esa yurtimizning tarixi juda ham boy ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifasi O’rta Osiyoda
mezolit, neolit, enolit va bronza davri va manzilgohlari haqida umumiy
tushunchaga ega bo’lish asosiy maqsadimiz. Vazifalari esa quyidagicha
- O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va
Neolit davrlari; - O’rta Osiyoda Mezolit davri
manzilgohlarini o’rganilishi; - Neolit davridan qolgan
makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib borilishi;
- O’zbekistonda Enolit davri
manzilgohlarini o’rganilishi; - O’rta Osiyoda Bronzda davrini
o’rganilishidir. Kurs ishining ob’yekti va predmeti
Mavzuning ob’ekti etib O’rta Osiyoda mezolit, neolit, enolit va bronza davri va
uning bosqichlarini, va bu davrlarning muhim kashfiyotlarini, hozirgi kunda
o’rganilayotgan arxeologik maskanlarni o’rganish mavzuning predmeti etib
bergilandi. Kurs ishining tuzilishi: Kirish
qismi, ikkita bob, to’rta paragraf, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan
iborat.
3

I. BOB. O’rta Osiyoda eng qadimgi Mezolit va Neolit davrlari.
1.1 O’rta Osiyoda Mezolit davri manzilgohlarini o’rganilishi
Bu davr shu bilan xarakterlanadiki, dunyoda pleystotsen geologik davri (muzlik
davri) tugab, golotsen geologik davrga (hozirgi davr sharoitiga) o‘tiladi. Muzlik erib,
o‘simlik va hayvonot olami o‘zgaradi. Yer yuzida yirik hayvonlar o‘rnida tez chopar,
chaqqon mayda hayvonlar, daryo va ko‘llarda baliqlar ko‘paya boshlaydi. Keng
hududlarda turli o‘simliklar va daraxtlar o‘sadi, ovchilikdan tashqari, baliqchilik ham
rivojlanadi. Tog‘li rayonlarda, o‘tgan davrlardagi kabi, bug‘ular, tog‘ echkilari,
sayg‘oqlar, ot, eshak, quyon kabilar ov qilina boshlaydi. Ovchilik ovqat topishning
ishonchli manbai bo‘la olmas edi. Ana shu narsa odamlarga yashashning yangicha
vositalarini, xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini topish vazifasini yukladi.
Hayvonlarni xonakilashtirish va don ekishda ilk qadamlar qo‘yildi. Landshaftning va
hayvonot olamining o‘zgarishi bilan tosh davri odamlarining hayot tarzi ham
o‘zgardi 2
. Mehnat qurollari yasash taraqqiyotida katta muvaffaqiyatlarga erishildi.
Paleolit davridayoq nayzalar – drotiklar ixtiro qilingan edi. So‘ngra o‘q-yoy kashf
etildiki, bu kishilik jamiyati tarixida ulkan yutuq edi. Natijada paleolit davri odamlari
kamdan-kam ovlaydigan qushlar va tezyurar hayvonlarni ovlash, kichik bir ovchilar
to‘dasi barcha urug‘doshlarini boqishi uchun imkon yaratildi. O‘z mohiyatiga ko‘ra,
o‘q-yoy odam tomonidan kashf qilingan dastlabki mexanizmlardan biri edi. Mezolit
davrida qurollarning maydalashuvi yuqori darajaga yetadi 3
. Turli xil geometrik
shakldagi qurollar paydo bo‘ladi. Bu davrda Markaziy Osiyoning keng tekislik
zonalarida hozirgiga qaraganda ancha iliq iqlim hukm surgan. Daryo bo‘ylarida va
botqoq pastliklarda to‘qay o‘rmonlari o‘sib yotgan. Bu yerlardan mezolit davri uchun
xarakterli bo‘lgan mayda geometrik chaqmoqtosh qurollar, mikrolitlar topilgan.
O‘zbekiston hududida mezolit davri yodgorliklari eng ko‘p Farg‘onadan
topilgan. Janubiy O‘zbekiston mezoliti haqida ham ma’lumotlar mavjud. Bularga
2
Kabirov J. Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. Т . 1990. B.46.
3
Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T. 2004. B.59.
4

Machay, Ayritom, Kattaqo‘rg‘on, Zaranchuktut, Do‘konxona va Oqtosh kabi mezolit
davri makonlari, Zarautsoy qoya tosh rasmlari kiradi. ShulardanMachay g‘ori
manzilgohi yaxshi o‘rganilgan . Aniq madaniy qatlamli manzilgohlar soni kam
bo‘lishiga qaramay, yig‘ilgan materiallar o‘ziga xos va ifodali bo‘lib, turli
muammolarni muhokama qilish imkonini beradi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, arxeologik
manbalarni tarixiylik darajasida tushuntirish va keng umumiy xulosalar chiqarish
uchun ularni sinchkovlik bilan tahlil qilmoq zarur .
Obishir I va V g‘or manzilgohlari. Bu
yodgorliklar Farg‘ona viloyatida, So‘x daryosining yuqori qismida joylashgan. Obishir
I boshqa g‘orlardan sharqroqda joylashgan bo‘lib, soyning hozirgi sathidan taxminan
250-300 m balandlikdadir. Yodgorliklar 1966 yili topilgan va keyingi yillarda
o‘rganilgan. Asosiy qazishma ishlari Obishir I va V da olib borilgan. Obishir I
g‘orining eni 25,5 m bo‘lib, balandligi 12 m. Obishir V g‘ori Obishir I dan 200 m
g‘arbda. Uning eni 8 m, balandligi 10 m. Har ikkala g‘orning ham og‘zi janubga
qaragan 4
. Obishir V da olib borilgan tadqiqotlar uning uchta madaniy qatlamdan iborat
ekanligini aniqlash imkonini berdi. Quyi qatlam shag‘al toshlardan iborat bo‘lib, sof
qatlam bilan ajralgan. Obishir I g‘orini qazish vaqtida hayvon suyaklari qoldiqlari ham
topilgan. Ular odatdagidek yaxshi saqlanmagan va mayda bo‘laklarga bo‘linib ketgan.
Aniqlash mumkin bo‘lgan suyaklar kam. Ular asosan o‘rtacha kattalikdagi
hayvonlarning naychasimon suyaklaridir. Ammo tosh qurollar juda ko‘p. Aftidan,
Obishir I g‘ori ovchilarning qisqa muddatli lageri bo‘lgan. Boshqacha qilib aytganda,
bu yerda ko‘proq o‘ldirilgan hayvonlar go‘shtini taqsimlash emas, balki qurol yasash
ishlari olib borilgan. Yuqorida aytilgan xulosalardan kelib chiqib, Obishir I ni
manzilgoh-ustaxona deb faraz qilish mumkin. Obishir I va Obishir
V manzilgohlari bir - biriga yaqin joylashgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning
stratigrafiyasiturlichadir. Obishir V ning tuproq kesmalarida qum ko‘proq, Obishir I da
esa sog‘ tuproq ko‘proq uchraydi. Bunga sabab manzilgohlarning soy o‘zanidan har
xil masofada va soyning har xil tomonida joylashganligidir. Obishir V topilmalari
Obishir I nikidan ko‘proq. Bu topilmalarning katta qismi to‘q-kulrang qumloqli
4
Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т. 1975. C .23.
5

toshlardan yasalgan va 1 - madaniy qatlamdan topilgan. Manzilgoh 2 va 3 - madaniy
qatlamlarining ba’zi joylarida ham topilmalar ko‘p. Tosh qurollar orasida plastinkalar
va mikroplastinkalar ajralib turadi. Shuningdek, nukleuslar va tosh uchirindilaridan
ishlangan qurollar ham katta foizni tashkil qiladi. Ammo ishlov berilgan toshlarning
eng katta qismi tosh uchirindilaridir. Obishir V dan topilgan tosh qurollar ham Obishir
I dagi kabi xom ashyodan ishlangan. Bu yerda qayroq toshlardan ishlangan qurollar
ko‘p bo‘lib, ularning asosiy qismi nukleusdir. Qayroq toshning sifati yomon bo‘lishiga
qaramasdan, ibtidoiy odamlar ulardan boshlang‘ich xom ashyo sifatida unumli
foydalanganlar. Ko‘pgina mikroplastinkalar ham ana shu qayroq tosh nukleuslardan
chaqmoqlab olingan. Madaniy
qatlamlarning qalinligiga qarab, g‘orning kirish qismiuzoq vaqt davomida ibtidoiy
odamlarning turar joyi bo‘lganligini aytish mumkin. Obishir V da hayot Obishir I
dagiga nisbatan unumliroq bo‘lgan. Topilmalar xarakteri, hayvon suyaklari ko‘pligi va
tosh qurollar turliligiga qarab, Obishir I ni ham manzilgoh - ustaxona deyish mumkin.
Qo‘shilish yodgorligi. Bu yodgorlik Toshkent vohasida joylashgan va bu yerda 1967
yilda qazish ishlari olib borilgan. Manzilgoh atrofi jarlik bo‘lib, uning bir qismi ana
shu jarliklar hosil bo‘lishi tufayli buzilgan 5
. Bu yerdan topilgan toshlar orasida
uchirindilar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ammo uchirindilardan tashqari, plastinkalar va
mikroplastinkalardan yasalgan qurollar ham ko‘plab uchraydi. Qurollar orasida
qirg‘ichlar, iskana, randa, pichoq va boshqalar ko‘zga tashlanadi. Bundan tashqari, uch
tomondan sinchiklab ishlov berilgan kichik uchburchak qurollar diqqatni o‘ziga jalb
qiladi. Topilmalar orasida bor-yo‘g‘i 2 ta nukleus bor. Aftidan, uchirindilar va qurollar
ibtidoiy odamlar tomonidan boshqa joydan keltirilgan. Manzilgohda ko‘proq
hayvonlar go‘shtini bo‘lish ishlari olib borilgan. Uncha qalin bo‘lmagan madaniy
qatlamdan olingan topilmalar soniga qarab, manzilgoh qisqa muddatli joy
bo‘lganligini aytish mumkin. Madaniy qatlamdan qo‘y, echki, buqa va sigirning suyak
qoldiqlari topilgan. Bu yodgorlik 10-9 ming yilliklarga taalluqlidir.
Machay g‘ori Surxondaryo viloyatidagi Machay daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi
O‘rta va Yuqori Machay qishloqlari oralig‘ida, daryo sathidan 70 m balandlikda
5
Исламов У.И. Обиширская культура. – Т. 1980. C .14.
6

joylashgan. 1970-yillarda olib borilgan qazish ishlari natijasida bu yerda mezolit
davriga oid 2 ta madaniy qatlam borligi aniqlandi. Yuqori qatlamdan odamning 2 ta
jag‘ va boshqa suyaklari qoldiqlari topildi. 2-madaniy qatlamning qalinligi 1 m gacha.
U sariq qum tuproqli bo‘lib, unda kul va ko‘mir qoldiqlari uchraydi. Asosiy topilmalar
(tosh, suyakdan yasalgan qurollar va hayvon suyaklari) ana shu 2-madaniy qatlamdan
topildi. Machay g‘orini qazish ishlarining muhim natijalaridan biri bu yer dan
O‘zbekistonda mezolit davriga oid birinchi odam suyaklari qoldiqlari topilishidir. Bu
Janubiy O‘zbekistonda yashagan odamlarning antropologik qiyofasi haqida fikr
yuritish imkonini beradi. Ushbu qoldiqlar hali mufassal o‘rganilmagan bo‘lsa-da,
antropologlar V.Ya.Zezenkova va T.Q.Xojayovlarning takidlashicha, ularning biri
katta yoshdagi erkak kishining, ikkinchisi yosh ayolning, 3-4-lari bolalarning
suyaklari dir. Bu yerda saqlanib qolgan bosh suyagi qopqog‘iga qaraganda, ular uzun
boshli yevropeoidlar bo‘lgan.
Machay g‘oridan topilgan o‘ziga xos qurollar orasida retushlangan
plastinkalar, mikroplastinkalar, uchirindilardan kertib ishlangan qirg‘ichlar,
ushatkichlar bor. Umuman O‘zbekistonda ma’lum bo‘lgan mezolit davri yodgorliklari
tosh qurollari sanoati, bir tomondan, plastinkasimon texnika, ikkinchi tomondan, shakl
bermaydigan uchirindilardan yasalgan qo‘pol, arxaik qurollar bilan qo‘shilib ketadi.
O‘zbekiston mezolitida paleolit elementlarining bo‘lishiga qaramasdan (bular
chakmoqlash texnikasida, ikkilamchi ishlov berishda, qurollar tiplarida ko‘rinadi), uni
epipaleolit deb atash to‘g‘ri kelmaydi. Toshga ishlov berish sanoatining tipologik
holati hamda avvalo, mikrolitlarning, jumladan, geometrik qurollarning borligi bunga
qarama-qarshi turadi.Aftidan, bir bosqichning ikkinchi bosqich bilan almashinuvi,
hamma joyda bo‘lgani kabi, O‘rta Osiyoda ham mutlaq sinxron holatda bo‘lmagan.
Mezolitdan neolitga o‘tishni ham shunday deyish mumkin. Obishir industriyasi mil.
av. X-VIII mingyilliklar bilan hisoblanadigan Old Osiyo mezolit davri yodgorliklariga
o‘xshaydi. Farg‘ona vodiysidagi shu davr yodgorliklari ancha rivojlanganligini
hisobga olib, simmetrik trapesiya shaklidagi qurollarni Old Osiyo yodgorliklari bilan
taqqoslab, eramizdan avvalgi IX - VIII mingyilliklarga taalluqli, deyish
7

mumkin 6
.Machay industriyasi esa chaqmoqlash texnikasi va qurollar tipidagi arxaik
belgilarga qaramasdan, neolit davrigacha taraqqiy qilgan qurollarni ham o‘z ichiga
oladi. Arxeologik ma’lumotlarga shartli va tarixiy yondashish, ya’ni ularni
madaniyatlarga va o‘ziga xos variantlarga ajratish tarixiy jarayonda odamlar jamoasida
kechgan munosabatlarning o‘sha davrga xos shakllarini ochish imkonini beradi.
Mahalliy variantlarga va madaniyatlarga ajratish metodi asosida tosh
davrining ma’lum bir bosqichida jamoalarning tosh qurollar tayyorlashdagi texnik
an’analarini aniqlash yotadi. Arxeologik materiallarni texnik-morfologik belgilarga
ajratish bilan tiplarga bo‘la olamiz. Bunday belgilarni to‘g‘ri ajratish orqali madaniy
an’analarning o‘ziga xos mohiyati aniqlanadi. Demak, mahalliy variantlarga va
madaniyatlarga ajratish to‘la asoslangan bo‘lishi kerak. O‘zbekiston hududidagi
mezolit davri yodgorliklari 3 ta madaniyatga ajratilgan. Bular Obishir, Qo‘shilish va
Machay madaniyatlaridir 7
. Obishir madaniyati Farg‘ona vodiysining janubi-sharqidagi
Obishir I va V gor manzilgohlarini hamda Markaziy Farg‘ona tekisligidagi Ashiko‘l
II, III, XVI, Yangiqadam I, Toyloq III, V, VII manzilgohlarini o‘z ichiga oladi.
Ma’lum hududlarda birlashganlik va nukleuslar, tosh qurollarning o‘ziga xosligi
ularning umumiy jihatidir. Machay g‘ori madaniyatining ajratilishi tog‘li rayonlarda
xo‘jalik yuritishning o‘ziga xosligi, masalan, qoramol va qo‘y-echkilarni
xonakilashtirish, ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish hamda tosh qurollarga ishlov
berish texnikasi paleolit davri texnikasiga yaqinligi bilan izohlanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, mezolit davrida,
butun Markaziy Osiyodagi kabi, O‘zbekistonda ham odamlar asosan ovchilik va
termachilik bilan shug‘ullanganlar. M anzilgohlardan topilgan qurollarning 80 foizi
ovchilikda va teriga ishlov berishda ishlatilgan. Ammo Markaziy Osiyoning tog‘li
rayonlari chorvachilik uchun qulay bo‘lganligi hamda bu davr yodgorliklari madaniy
qatlamlaridan uy hayvonlari suyak qoldiqlarining ko‘plab topilishi diqqatga
sazovordir. Masalan, Machay g‘oridan topilgan suyaklarning 90 foizi uy
hayvonlarining suyaklaridir. Markaziy Osiyoda bu davrda yashagan qabilalar
6
Исламов У.И. Обиширская культура. – Т. 1980. C .37.
7
Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т. 1975. C .40.
8

Afg‘oniston, Shimoliy Iroq va Pokiston hududlaridagi qabilalar bilan aloqada
bo‘lganlar. Etnografik parallellarga ko‘ra, O‘rta Osiyo aholisi mezolit davrida unchalik
zich joylashmagan. Ammo iqtisodiy yangiliklar aynan ana shu aholi orasida paydo
bo‘lib, keyinchalik butun jamiyatni o‘zgartirgan va ancha zich joylashgan aholi
orasiga tarqalgan. Adabiyotlarda O‘rta Osiyo mezoliti genezisi masalasida ijtimoiy
jamoalar o‘rtasida turli bosqichlarda bo‘lib o‘tgan madaniy aloqalarga yetarlicha
e’tibor berilmagan. Ko‘p hollarda bu mezolit davrining umuman yaxshi
o‘rganilmaganligi va asosan yuqori paleolit davri yodgorliklarining yetarli emasligi,
shuningdek, bu hududdagi mezolit davri madaniyatining hayratlanarli darajada o‘ziga
xosligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston mezoliti
genezisi tosh qurollarning shakllariga qarab aniqlangan 8
. Shunga ko‘ra, Qo‘shilish
mezolit qabilalari Old Osiyoning levallua – muste doirasiga yaqin turuvchi mahalliy
muste va yuqori paleolit madaniyatidan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. Obishir
madaniyati shakllanishida Xo‘jamazgil va Samarqand manzilgohi kabilarga o‘xshash,
mahalliy, so‘nggi paleolit qabilalari madaniyati asos bo‘lib xizmat qilgan. Shubhasiz,
bu madaniyatning shakllanishiga Old Osiyoning geometrik qurollar va mikrolitlar
yasash madaniyatlari doirasi hamda qandaydir darajada Sharqiy Osiyo va Sibirning
shag‘al toshdan qurollar yasaydigan chopperlar tipidagi madaniyat doiralari ham katta
ta’sir ko‘rsatgan. Natijada mikrolitlarni va shag‘aldan qurollar yasash texnikasi
an’analarini o‘zida qamrab olgan Obishir madaniyati shakllangan. Machay mezolit
madaniyati shakllanishida Samarqand manzilgohi tipidagi so‘nggi paleolit
manzilgohlari asosiy rol o‘ynagan. Bu madaniyatning shakllanishida qo‘shni Yaqin
Sharqning Zarziy madaniyatining ham o‘rni katta bo‘l gani shubhasiz.
Markaziy Osiyoning tog‘li rayonlaridagi mezolit davri yodgorliklari yagona
madaniyatni hosil qilmagan va ma’lum madaniyatning mahalliy variantlari ham
bo‘lmagan. Ular mustaqil taraqqiy qilganlar. Markaziy Osiyo tog‘li rayonlari
madaniyatlaridagi ba’zi bir elementlarning o‘xshashligi va shu narsa ularni birlashtirib
turishi bundan dalolat beradi. Shunday qilib, O‘zbekistonda mezolit davri uchun
8
Мезолит СССР. Мезолит Средней Азии и Казахстана (Г.Ф.Ко-робкова). Под общ. ред. акад. Б.А. Рыбакова.
4.2. Гл. 16. – М. 1983. C . 97.
9

Obishir arxeologik madaniyati belgilanib, u boshqa yodgorliklardan o‘ziga xos
xususiyatlari va turli-tumanligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, O‘zbekistonda
mustaqil madaniyat deb atashga da’vogar, o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p bo‘lgan
yodgorliklar ham bo‘lib, ular, avvalo, Machay va Qo‘shilishdir. Bu yodgorliklarning
tosh qurollari shunchalik o‘ziga xoslikka egaki, ularni qo‘shni rayonlardagi
madaniyatlarga qo‘shishning iloji yo‘q.
10

1.2 Neolit davridan qolgan makonlarda arxeologik qazilma ishlarini olib
borilishi
Neolit ( yunoncha “neos” – yangi, “litos” – tosh so‘zlari birikmasidan iborat
bo‘lib, yangi tosh asri demakdir) arxeologik davrlashtirish bo‘yicha insoniyat tarixi
tosh davrining so‘nggi, yakunlovchi taraqqiyot bosqichi hisoblanadi. Bu davrda
urug‘chilik jamoasi rivojlangan bo‘lib, jamoada onalar mavqei ustun bo‘lgan.
Xususan, jamoa umumiy mehnati, ishlab chiqarish vositalarining ijtimoiy mulkligi
jamoa kundalik turmush tarzining asosiy mezoni hisoblangan. Shuningdek, bu davrda
muhim ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar ro‘y bergan bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish
iqtisodiyotiga o‘tish kashf qilingan, jumladan, to‘qimachilik, kemasozlik, kulolchilik
paydo bo‘lgan. Mehnat vositalari taraqqiy etib, xususan, tosh, suyak va yog‘ochga
ishlov berish an’anaviy uslublari takomillashib, ayniqsa, toshni silliqlash, parmalab
teshish singari texnologiyalar kashf etilgan, mikrolit qurollari esa turmushda ko‘proq
ishlatila boshlagan. Eng muhimi, mahsulot ishlab chiqarish xo‘jalik asoslari, jumladan,
dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan. Bu voqelik, shubhasiz, ibtidoiy ijtimoiy
tuzum, jamoalar kundalik turmush tarzi, xullas, ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning barcha
sohalarida keskin, tub progressiv o‘zgarishlarga olib kelgan. Shuning uchun ham bu
tarixiy jarayonni ingliz arxeologi G.Chayld “Neolit inqilobi” atamasi bilan fanga
kiritgan bo‘lib, mutaxassislar tomonidan adabiyotlarda keng qo‘llanilib kelmoqda 9
.
Geologik davrlashtirish bo‘yicha neolit asosan golotsen davriga to‘g‘ri keladi va
bu davr tabiiy iqlim sharoiti, o‘simlik va hayvonot dunyosi nisbatan hozirgi zamonga
yaqinligi bilan xarakterlanadi. Jumladan, bu davrda oldingi taraqqiyot bosqichlariga
qaraganda tabiatan yangi, inson yashashi uchun ma’qul hududlarni o‘zlashtirish
jarayoni tezlashib, aholi tobora kengroq mintaqalarda yashay boshlagan. Tadqiqotlar
ko‘rsatishicha, vatanimiz miqyosida neolit davrida odamzod yashashi uchun qulay
ekologik muhit mavjudligidan Janubi-g‘arbiy Ustyurt, Qizilqum ichki hududlari,
Zarafshon va Amudaryo quyi etaklari ibtidoiy jamoalar tomonidan deyarli o‘zlashtirib
bo‘lingan. Mutaxassislar ta’kidlashicha, bu vaqtda “Lavlakan namgarchiligi” deb
ataluvchi tabiiy iqlim sharoiti vujudga kelganligi yangi mintaqalarni o‘zlashtirishga
9
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т . 1990. B .76.
11

imkon bergan. Shu tarzda ibtidoiy jamoalar turli tabiiy, ekologik muhitlarga tushib
qolib, bu holat ularni turmush tarzini moslashtirishga majbur etgan. Bu jarayon turli
neolit madaniyatlarining o‘zi ga xos xususiyatlarida ifoda topdi.
O‘zbekiston hududida neolit davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan. Ko‘p yillik
tadqiqotlar natijasida mamlakatimiz hududida neolit davriga oid Kaltaminor, Markaziy
Farg‘ona, Sazog‘on (O‘rta Zarafshon) kabi tarixiy-madaniy jamoalarning turmush
tarzi xususiyatlari oydinlashtirildi, asoslandi va fanga kiritildi. Quyida keng ko‘lamda
olib borilgan arxeologik tadqiqotlar asosida O‘zbkiston neoliti davri moddiy
madaniyati va uning o‘ziga xos xususiyatlari, xronologik chegarasi, asosiy
yodgorliklari bayoni va ularning tosh qurollari xususiyatlari, zikr etilgan
madaniyatlarning kelib chiqish ildizlari, o‘zaro madaniy aloqadorliklari, xo‘jalik
asoslari, ijtimoiy tuzumi, xullas, neolit jamoalari ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati kabi
muammolar yechimini yoritish ko‘zda tutilgan. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoasi .
O‘rta Osiyo, xususan, Ikki daryo oralig‘i hududlarida keng tarqalgan ovchi va baliqchi
jamoalari madaniyati hisoblangan Kaltaminor madaniyati nafaqat Amudaryo quyi
oqimi, balki Oqchadaryo havzasi, Qizilqumning ichki hududlari (Lavlakan), Quyi
Zarafshon qadimiy o‘zanlari (Moxandaryo, Xo‘jayli-janubiy; Echkilisoy, Oyoqagitma,
Daryosoy – shimoliy, Chorbaqti – o‘rta o‘zan) hamda Quyi Amudaryo so‘l sohili
O‘zboy, Sariqamish, shuningdek, Ustyurt, shimoli-sharqiy Orolbo‘yi, Janubiy
Qozog‘iston hududlariga ham tarqalganligi so‘nggi yillardagi arxeologik tadqiqotlar
tufayli aniqlandi 10
. Xususan, 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan Amudaryo quyi oqimi
bo‘ylab Oqchadaryo havzasida Jonbos-4 yodgorligining ochilishi bilan bu
madaniyatning o‘rganilishi boshlangan edi 11
. Keyinchalik shimoli-sharqiy Orolbo‘yi,
Oqchadaryoda tadqiqot ishlari davom ettirilib, Kaltaminor madaniyatiga doir 100 dan
ortiq yodgorliklar aniqlangan va tadqiq etilgan. 1965 yildan e’tiboran Kaltaminor
madaniyati majmuasiga kiruvchi yodgorliklarni o‘rganishda yangi bosqich boshlandi
va 1965-1972, 1975, 1978 yillar mobaynida kompleks tadqiqot ishlari Qizilqum ichki
hududlarida olib borildi. Kaltaminor jamoalariga tegishli qabrlar, Tumek-Kichikjik
10
Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959. C .23.
11
Мартынов А.И. Археология СССР. М. 1973. C .33.
12

yodgorligi, 1976 yili Tolstov yodgorligi topib o‘rganilgan. Shuningdek, Bukantov
tizmasidan ko‘plab qoyatosh rasmlarining tadqiq etilishi ham ahamiyatlidir.
Hozirgi kunda Quyi Zarafshonning 3 ta
qadimiy o‘zani bo‘lganligi aniqlangan: 1) Shimoliy – Echkilisoy, Oyoqagitma,
Daryosoy; 2) Janubiy – Moxandaryo, Xo‘jayli; 3) O‘rta – shimoliy va janubiy o‘zanlar
oralig‘ida nisbatan qadimiyroq – Chorbaqti vohasi. Bu qadimiy o‘zanlarning neolit
davri moddiy madaniyatini o‘rganishda O‘zbekiston arxeologik ekspeditsiyasi otryadi,
Moxandaryo Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi Qizilqum otryadi, ToshMU
geomorfologik otryadi, Samarqand Davlat universiteti Quyi Zarafshon arxeologik
ekspeditsiyalari tadqiqotlari natijalari muhim bo‘ldi. Xususan, Chorbaqti vohasida
yangimezolit, neolit yodgorliklari ochilib, vohaning ibtidoiy davr madaniyatini
o‘rganish naqadar istiqbolli ekanligini ko‘rsatdi. Zikr etilgan tadqiqotlar asosida
geologik, geomorfologik, paleobotanik, to‘rtlamchi davr stratigrafiyasi yuzasidan ham
keng ma’lumotlar to‘planganki, bu arxeologik manbalar bilan uyg‘unlashgan holda
nafaqat janubi-g‘arbiy Qizilqum neolit jamoalari moddiy madaniyati, balki bu
mintaqaning bir necha ming yilliklar davomida iqlimiy-landshaft muhitining asosiy
parametrlari, taraqqiyoti dinamikasini ham tiklash imkoniyatini berdi. Kaltaminor
tarixiy-madaniy majmuasi tarkibida mahalliy xususiyatga ega quyidagi madaniyatlar
ajratilgan: 1. Kaltaminor yoki Oqchadaryo; 2. Lavlakan (ichki Qizilqum); 3. Quyi
Zarafshon (qadimiy o‘zanlari va unga yondosh hududlar).
Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalarining asosiy tayanch, madaniy qatlamlari
buzilmay saqlangan yodgorliklariga Jonbos-4, Tolstov, Uchashi 131, Lavlakan-26,
Dorbazaqir 1,2, kabi yodgorliklar kiradi (mavjud mingdan ortiq yodgorliklarda,
afsuski, madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan). Quyi Amudaryo Oqchadaryo
havzasi. Bu hudud A.V .Vinogradov tomonidan atroflicha o‘rganilgan va mavjud
Kaltaminor yodgorliklari 3 xronologik guruhga bo‘lingan: ilk(Jonbos-4, Tolstov,
Qavat 5, Kunak), o‘rta (Jonbos 32, Qavat 7, Tojiqazag‘on va boshq.) va so‘nggi
(Jonbos 5,11, Tojiqazg‘an 2,3,6,10 va boshq.). Jonbos -4 yodgorligi Oqchadaryo
havzasi Jonbosqala yon taqirida joylashgan. 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan ochilib,
tadqiq etilgan. Yodgorlikdan qimmatli arxeologik manbalar – turli tosh buyumlar,
13

hayvon, parranda, baliq suyak qoldikdari, sopol buyum parchalari hamda uy-joy
qoldiqlari topilib, ahamiyati jihatidan hozirgi kungacha tayanch yodgorlik hisoblanadi.
Jumladan, makondagi uy-joy qoldig‘i 24x17 m o‘lchamli, aylana shaklda umumiy
maydoni 320 m 2
bo‘lgan sinchli, cho‘pkori uyniki bo‘lib, o‘rtasida katta o‘choq,
atrofidan tartibli ravishda joylashgan bir necha mayda o‘choqlar qoldig‘i topilib, bu
uyda 100-125 kishi, ya’ni ona urug‘ jamoasi yashaganligi aniqlangan.
Tolstov yodgorligi
Oqchadaryo havzasi Jonbosqala yon taqiri janubiy qismida (Jonbos-4 yodgorligi past
qismida) joylashgan bo‘lib, 1976 yildan e’tiboran A.V.Vinogradov tomonidan
o‘rganilgan. Madaniy qatlami yaxshi saqlangan, undan ko‘plab turli tosh buyumlar,
hayvon, parranda, baliq suyaklari qoldiqlari (suyak qurollar ham), sopol buyum
parchalari, xullas, 12000 dan ortiq ashyolar topilgan. Ayniqsa, uchta uy-joy qoldig‘i
hamda xo‘jalik uchastkalari topilishi yodgorlik moddiy madaniyati xususiyatini
aniqlashda juda muhim bo‘ldi. Turar joylar tuzilishi jihatidan Jonbos uyiga o‘xshash,
lekin bular to‘g‘ri burchakli shaklda, umumiy maydoni 110-120 m 2
dir. Qizilqum ichki
hududlari (Lavlakan). 1965-1972 yillar mobaynida kompleks ravishda Lavlakan,
Qaraqata, Beshbuloq, Mingbuloq cho‘kmasi o‘rganilib, mingdan ortiq ibtidoiy
makonlar topilgan 12
. A.V .Vinogradov arxeologik manbalarni ilmiy tahlil etib, ularni
uchta xronologik bosqichga ajratdi: 1. Mezolit-ilk neolit. Bu makonlardan uncha katta
bo‘lmagan, mezolit an’anaviy uslublarini mujassamlashtirgan tosh buyumlar
kolleksiyasi topilgan (mil. av. VII ming yillik); 2. (Neolit I). Ilk neolit. Bu
yodgorliklarda geometrik shakldagi qurollar nisbatan ko‘p emas, Kaltaminor tipidagi
o‘q-yoy paykonlari umuman uchratilmagan (mil. av. VI-V mingyilliklar); 3. (Neolit II)
O‘rta (rivojlangan) va neolitning so‘nggi bosqichlari – Kaltaminor tipidagi o‘q-yoylar
juda ko‘plab uchraydi (mil. av. IV mingyillik va III mingyillikning 1-yarmi). Bu
mintaqada madaniy qatlami qisman saqlangan Lavlakan - 26 makonining topilishi
muhim bo‘ldi. Lavlakan-26 . Lavlakan botig‘ida joylashgan bo‘lib, 1965-
1972 yillar mobaynida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Madaniy
qatlamdan arxeologik manbalar bilan birga uy-joy qoldig‘i ham aniqlangan. Bu sinchli
12
Виноградов Л.В. Неолитические памятники Хорезма. – М., 1968. C .93.
14

uy bo‘lib, madaniy qatlam qisman buzilganligi tufayli uning shakli va o‘lchamini to‘la
aniqlash imkoni bo‘lmagan. Quyi Zarafshon vohasi . Mavjud uchta (shimoliy, o‘rta,
janubiy) qadimiy o‘zanda topilgan ibtidoiy makonlarning aksariyatida madaniy qatlam
saqlanmagan. Faqat Uchashi-131 (Daryosoy), Dorbazaqir-1, Dorbazaqir-2
(Moxandaryo-Xo‘jayli) kabi makonlarda madaniy qatlamning yaxshi saqlanganligi bu
voha neolit davri moddiy madaniyatini yoritish imkonini berdi. Uchashi-131 . Q uyi
Zarafshonning shimoliy o‘zani tarkibiy qismi bo‘lgan Daryosoyning yuqori oqimida
joylashgan, 1968 yili A.V.Vinogradov tomonidan ochilgan. Makondan 13000 dan
ortiq tosh buyum topilgan. O‘rta Osiyo bo‘yicha eng qadimgi (ilk neolit)
hisoblanuvchi joytun sopoliga o‘xshash sopol buyum parchalarining topilishi voha
moddiy madaniyatini aniqlashda muhim bo‘ldi. Shuningdek, tadqiqot jarayonida o‘z
jihatlariga ko‘ra Tolstov, Lavlakan- 26, Dorbazaqir-1 uy-joylariga juda o‘xshash 3 ta
uy-joy qoldig‘i o‘rganilgan. Dorbazaqir-1 . Janubiy (Moxandaryo-Xo‘jayli) o‘zanning
Katta Tuzkon ko‘li shimoli-g‘arbiy sohilida joylashgan. Ya.G‘.G‘ulomov boshliq
Mohandaryo otryadi tomonidan 1950 yillarda o‘rganilgan. Makon 3 madaniy qatlamli
bo‘lib, ulardan 4670 dona tosh buyum, 946 ta sopol buyum parchasi, shuningdek,
ko‘plab hayvon, parranda, baliq suyak qoldiqlari hamda tosh va chig‘anoqlardan
yasalgan taqinchoqlar topilgan. 3-madaniy qatlamdan to‘g‘ri burchakli shaklda,
maydoni 80 m 2
bo‘lgan sinchli, qalama uy-joy qoldig‘i topilgan 2
. Uchala madaniy
qatlam ham bir davrga taalluqli 13
. Dorbazaqir-2 . Bu makon
ham Dorbazaqir-1 makoniga yaqin joylashgan bir madaniy qatlamli yodgorlik bo‘lib,
makonda 208 m 2
maydon tadqiq etilib, 584 dona tosh buyum, 335 dona sopol buyum
parchalari topilgan. Bu ashyoviy dalillar voha neolit davri moddiy madaniyatini
o‘rganishda muhim manba dir. Chorbaqti vohasi yodgorliklari (Chorbaqti-15A, 29,
33 A, 35, 45, 47, 51, 55 va boshq.).Chorbaqti vohasi Daryosoy va Moxandaryo
oralig‘ida joylashgan Zarafshon qadimiy o‘zani bo‘lib, 1978 yilgi kompleks
tadqiqotlar asosida aniqlangan. 1984 yili 60 dan ortiq mezolit-neolit davri makonlari
topilib, tadqiq etilgan. Yodgorliklarning asosiy qismi neolit davriga mansub bo‘lib,
madaniy qatlamlari saqlanmagan, joylanishi esa mayda ko‘llar (cho‘kmalar)
13
Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. C .84.
15

qirg‘oqlari bilan bog‘liq ekan. Bu makonlar o‘z moddiy madaniyatlari bilan
Kaltaminor jamoalariga taalluqli ekanligi tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldi. Oyoqagitma
makoni. Quyi Zarafshon qadimgi shimoliy o‘zani tarkibiy qismi hisoblanuvchi
Oyoqagitma havzasi sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, 1995 yili O‘zbek-Polsha
xalqaro qo‘shma ekspeditsiyasi tomonidan ochilgan. Makon uchta madaniy qatlamdan
iborat. Ulardan besh mingdan ortiq ashyoviy dalillar, shuningdek, o‘choq qoldiqlari
topilgan. Bu yodgorlik ham o‘z moddiy madaniyati jihatidan Kaltaminor jamoalari
madaniyatiga mansub. Shuningdek, Qizilqum hududida qimmatbaho toshlar
(feruza)dan taqinchoqlar yasalgan ustaxonalar borligi ham tadqiqotlar jarayonida
aniqlangan. Xullas, arxeologik
tadqiqotlar asosida Quyi Zarafshon vohasi neolit yodgorliklarini xronologik jihatdan
quyidagi uch bosqichga bo‘lish mumkin: 1. Ilk bosqich:Uchashi-131 hamda Daryosoy
va G‘arbiy Oyoqagitma atrofidagi bir qator yodgorliklari (mil. av. VII-VI-V
mingyillikning 1-yarmi); 2. O‘rta bosqich:Dorbazaqir 1,2; Moxandaryo hamda
Chorbaqti vohasi yodgorliklari (mil. av. V mingyillik oxiri-IV mingyillik); 3. So‘nggi
bosqich:Sharqiy Oyoqagitma hamda Mohandaryo atrofidagi bir qator yodgorliklar
(mil. av. IV minginchi yil oxiri - III mingyillik). A.V.Vinogradov Kaltaminor
yodgorliklari moddiy madaniyatini atroflicha o‘rganib, bu madaniyatni xronologik
jihatdan quyidagi 3 ta taraqqiyot bosqichiga bo‘ldi: 1. Daryosoy bosqichi – ilk neolit
(Uchashi-131, 29, 84, 85, 159, Xo‘jagumbaz-5, Oyoqagitma 322, Qaraqata 23): mil.
av. VII asr oxiri - V ming yillik o‘rtalari; 2. Jonbos bosqichi – rivojlangan neolit
(Jonbos-4, Tolstov makoni, Lavlakan-26, Dorbazaqir-1,2, Oyoqagitma yodgorliklari):
mil. av. V mingyillik oxiri - IV mingyillik o‘rtalari; 3. So‘nggi neolit bosqichi: (Sharqiy
Oyoqagitma, Moxandaryo yodgorliklari):mil. av. IV mingyillik oxiri - 3 mingyillik.
Yuqorida zikr etilgan tadqiqotlar asosida topilgan arxeologik ashyoviy dalillar
Kaltaminor jamoalari moddiy madaniyatining asosiy xususiyatlarini belgilaydi.
Xususan, Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari tosh industriyasi aslida paraqali
industriyadir. Paraqali qismida geometrik shakldagi (trapesiya, parallelogramma,
uchburchak, segment) qurollar salmog‘i ham sezilarli ta q dim etilgan. Shuningdek,
qadama qurollar, qirg‘ichlar, teshgichlar, sanchqilar, o‘q- yoy paykonlari, suyak
16

qurollar h am moddiy madaniyatni belgilashda muhim omillardandir. Kaltaminorliklar
sopol buyumlari masalasiga kelganimizda(barcha sopol buyumlar qo‘lda yasalgan va
bunda mahalliy tuproqlardan foydalanilgan), yuqorida Uchashi-131 sopollari
joytunliklar sopollari bilan bir qatorda, O‘rta Osiyo miqyosida eng dastlabki sopollar
bo‘lganligi borasida so‘z borgan edi. Kaltaminorliklarning keyingi taraqqiyot
bosqichlari sopol buyumlari joytunliklar sopolidan farqli o‘laroq naqshlar
chizilmasdan, balki kesma yoki muhr urishdek uslubda har xil geometrik shaklda
amalga oshirilgan. Bu naqshlar sopol pishirilgunga qadar yumshoq loyga botirib
tushirilgan. Idishlarning tag qismi tuxumsimon yoki yassi shaklda bo‘lgan.
Kaltaminor madaniyati tadqiqotlar i jarayonida neolit davri
jamoalari uy-joylari haqida ham qimmatli ma’lumotlar olingan (Jonbos-4, Tolstov,
Uchashi-131, Dorbazaqir -lva 2, Lavlakan-26). Ularning turar joylari yer yuzida chayla
holatida, to‘g‘ri burchakli yoki suyri shaklda sinchli, cho‘pkori asosda qurilgan. Turar
joylar ustiga qalin to‘r tarzida xodalar tashlanib, qamish yoki hayvon terilari bilan
yopilgan. Bu uylar ona urug‘i jamoalari umum uylaridir. Odatda, yon devorlar bo‘ylab
bir tartibda qator kichik o‘choqlar bo‘lgan, bu o‘z davriga xos juft oilalar o‘choqlari
hisoblangan. O‘choqlar asosan chaylalarning ichida emas, tashqarisida bo‘lgan.
Sopoldan yasalgan ayollar haykalchalari topilishi ham o‘z davriga xos diniy
topinishlarni bildiradi. Bu ma’lumotlarning barchasi Kaltaminor jamoalari urug‘chilik
tuzumi ijtimoiy xususiyatlarini, shuningdek, ma’naviy dunyosini bilib olishimizda
muhimdir. Xususan, Kaltaminor jamoalarining dafn marosimlari bilan bog‘liq bo‘lgan
qabrlar topib o‘rganilishi juda qiziqarlidir (Tumek, Kichikjik, Tolstov va Kaskajal
(janubi-g‘arbiy Ustyurt) kabi yodgorliklar) 14
. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, qabrga
jasadlar yelkasi bilan uzalasiga yotqizilgan holda, bosh qismi esa shimoli-sharqiy
yo‘nalish bo‘yicha qo‘yilib, turli chig‘anoqlar va suyakdan yasalgan bezaklar bilan
bezab tikilgan kiyimlarda dafn etilgan. Qabrlardagi jasad atrofi tuproqlarida angob
(oxra) qoldiqlari uchraydi. Qabrlar bir kishini dafn etishga mo‘ljallangan. Bir kishilik
mezolit-neolit qabrlari O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida, jumladan, Ustyurt,
Sharqiy Kaspiy bo‘yi, Janubi-g‘arbiy Turkmaniston, Tojikiston hududlarida ham
14
Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. C .76.
17

o‘rganilgan. Shubhasiz, bu ma’lumotlar neolit jamoalari ma’naviy madaniyatini
ifodalaydi. Kaltaminor jamoalari tirikchilik asoslari
o‘zlashtirma xo‘jalik, ya’ni termachilik, ovchilik, baliqchilikdan iborat bo‘lgan.
Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari qo‘shni mintaqalardagi o‘ziga tengdosh
madaniyatli jamoalar bilan yaqindan o‘zaro madaniy aloqadorlikda bo‘lganliklari
tadqiqotlar jarayonida aniqlangan. Bu aloqadorliklar ularning moddiy madaniyati,
xususan, mehnat qurollari, sopol buyumlari, turar joylari, dafn marosimlari, xo‘jalik
asoslari, ijtimoiy tuzumi kabi jihatlarda namoyon bo‘ladi. Jumladan, S.P.Tolstov va
A.V.Vinogradov o‘z tadqiqotlarida mikrolit qurollarga ishlov berish uslublari, sopol
buyum shakl va naqshlari (geometrik, to‘lqinsimon)ni asos qilib olgan holda, qo‘shni
Sharqiy Kaspiy bo‘yi (Jabal, Dam-dam-chashma 1,2, Qaylu), Janubiy Turkmaniston
Kopettog‘ etagi Joytun madaniyati, shuningdek, Old Osiyo, Eron, Iroq (Mercharx,
Zarzi, Jarmo) hududlari jamoalari bilan madaniy aloqada bo‘lganliklarini keltirganlar.
So‘nggi tadqiqotlar asosida O‘rta Zarafshon vohasi Sazag‘on neolit madaniyati va
Janubi-g‘arbiy Qizilqum Kaltaminor jamoalari madaniyatining o‘zaro madaniy
aloqalari borasida ham qimmatli ma’lumotlar to‘plangan. Kaltaminor madaniyatining
kelib chiqishi masalasiga to‘xtalganimizda, dastavval Joytun, Kaltaminor va Jabal
turidagi Kaspiy bo‘yi neoliti madaniyatlari ildizi yagona bo‘lib, bu jarayonda Yaqin
Sharq jamoalari muhim rol o‘ynaganligi haqidagi ilmiy fikrga duch kelamiz.
To‘g‘ri, A.V.Vinogradov Kaspiybo‘yi
mezolitining Kaltaminor madaniyati shakllanishidagi o‘rnini inkor etmagan holda, bu
yetarli manba bo‘la olmasligini ta’kidlagan. Fikrimizcha, Kaltaminor madaniyati
shakllanishida Yaqin Sharq madaniyatlarining sezilarli ta’siri bor, lekin Sharqiy
Kaspiy bo‘yi so‘nggi paleolit, mezolit yodgorliklari, qolaversa, so‘nggi tadqiqotlar
asosida Zarafshon vohasida, xususan, Qizilqumda topilgan qator paleolit va mezolit
yodgorliklari singari mahalliy madaniyat ildizlarini ham unutmaslik lozim.
Xullas, mazkur tadqiqotlar asosida neolit davri
moddiy madaniyatining asosiy xususiyatlari, xronologik chegarasi, ijtimoiy tuzumi
elementlari, diniy-axloqiy tushunchalari, o‘zaro madaniy aloqadorliklari va kelib
chiqish ildizlari, xo‘jalik asoslari kabi masalalarni oydinlashtirishda muhim
18

manbalar qo‘lga kiritilgan. Dastavval bu davr ijtimoiy tuzumiga to‘xtalamiz. Bu
borada tadqiqotlar jarayonida o‘rganilgan uy-joylarning tuzilishi, maydoni sathi,
ulardagi o‘choqlar tartib bilan joylashganligi va holati taraqqiyotning urug‘chilik
bosqichi hamda uning zamirida dastlabki juft oilalar ko‘rinishlari paydo bo‘la
boshlagani to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. Shuningdek, ayollarning
loydan yasalgan kichik haykallari ko‘plab uchrashi urug‘da ona mavqei ustun
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Diniy e’tiqod, marosim tushunchalari borasida esa umum
urug‘ jamoa uylari o‘rtasidagi so‘nmas olovli katta o‘choqlar topilishi, qoyatosh
rasmlari mavjudligi hamda qabr tadqiqotlari, ya’ni jasadning joylanish holati,
atrofidan topilgan ashyoviy dalillar, qizil rang (oxra)lar qimmatli ma’lumotlar
beradi.
2.1 O’rta Osiyoda Enolit davri manzilgohlarini o’rganilishi
19

Enolit – lotin va yunoncha so‘zlaridan yasalgan bo‘lib, «alneus» - lotincha
mis, «litos» - yunoncha tosh degan ma‘noni anglatadi. Eneolit atamasi bilan birga
―Xalkolit (―xalkos yunoncha mis demak) ham ishlatiladi. Eneolit neolit bilan bir
vaqtga to‘g‘ri keladi. Ammo ular orasida xronologik jihatdan katta farq
bo‘lmasada, madaniy darajalari jihatidan bir-biridan farqlanadi. Masalan, Yevropa
va Osiyoning ko‘p hududlarida miloddan avvalgi IV-III ming yillikda neolit
qabilalari yashagan, ular bu vaqtda metaldan xabardor bo‘lmagan, ovchilik va
baliqchilik bilan shug‘ullangan. Yevropa va Osiyoning boshqa o‘lkalarida aynan
shu paytda metalldan bir oz xabardor eneolit qabilalari yashagan va ularning
xo‘jaliklari odatda dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Miloddan avvalgi
IV ming yillikda (mis) metallning qimmatli xususiyatlari bilib olingan. Natijada
dastlabki metallurgiyaga asos solingan.
Eneolit davri yodgorliklarida rangli sopol buyumlar ko‘plab topilgan.
Xitoydan Dunaygacha (Ruminiya) «sopol makonlari» sifatida keng tarqalgan
makonlar xarakterli bo‘lib, shu xususiyatga ega bo‘lgan makonlarda ijtimoiy
taraqqiyotning bir xil bosqichi ko‘zga tashlanadi. Bir-biriga juda kam
o‘xshaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit hamma erda amaliy san‘atning bir-biriga
o‘xshash shakllarini taqoza etgan. Ammo sopol buyumlar bir-biriga o‘xshasa ham
aynan bir xil emas. Eneolit makonlari birinchi bo‘lib Ikki daryo oralig‘i va Misrda
vujudga kelgan. Arxeologlar eneolit davriga xos bo‘lgan 5 umumiy birlashtiruvchi
alomatni ajratib ko‘rsatadilar:
1. Xo‘jalikning hamma turidan ko‘ra motiga bilan qilinadigan
dehqonchilikning ustunligi;
2. Chaqmoqtosh qurollar ko‘p bo‘lishi bilan birga mis qurollarining paydo
bo‘lishi.
3. Katta-katta ibtidoiy jamoa birlashmalarining katta-katta paxsa uylarining
mavjudligi;
4. Hayvonlarning loydan yasalgan va onalik urug‘iga xos bo‘lgan
haykalchalarning mavjudligi;
5. Rangdor sopol buyumlari (gul solingan) ning tarqalishi. Yuqoridagi
20

alomatlar Misr, Mesopotamiya makonlarida, keyinroq Yevropa, Markaziy Osiyo
yodgorliklarida ko‘zga tashlanadi. Eneolitda Mesopatamiyada rangdor sopol
buyumlarga katakli bezaklar, Misrning rangli sopol buyumlariga esa, syujetli
suratlar chizilgan. Osiyo va Yevropaning keng hududlarida esa, rangdor sopol
makonlari tarqalgan 15
. Eneolit makonlarining ko‘pchiligida, ya‘ni
dehqonchilikning ibtidoiy usullari tarqalgan hududlarida rangdor sopol buyumlar
tarqalgan bo‘lsada, ba‘zilarida mutlaqo uchramaydi. Masalan, Germaniya,
Frantsiya, Yevropaning yana boshqa mamlakatlarida eneolit makonlarida rangli
sopol buyumlar yo‘q. Aksincha, bu yerdagi makonlarda naqshi tasma-tasma qilib
o‘yilgan kulolchilik buyumlari mavjud bo‘lgan.
Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekistondagi
eneolit makonlarida sopol buyumlar sirti qizil yoki qora bo‘yoqlardan ishlangan
geometrik shakllardan iborat bo‘lgan. Eneolit makonlari yer yuzida dastlab
Ikkidaryo va Misrda vujudga kelgan. Yuqorida ko‘rsatilgan eneolit besh alomati
bu mamlakatlardagi yodgorliklarda mavjud bo‘lgan. Masalan, Ikkidaryo
oralig‘ining rangdor sopol buyumlariga bezaklar chizilgan. Misrning rangli sopol
buyumlariga syujetli suratlar solingan. Miloddan avvalgi IV-III ming yillikda
Ikkidaryo oralig‘i va Misrda (eneolit hali davom etayotgan davrda) quldorlik
asosida yuksak madaniyat yuzaga kelgan. Ammo bu vaqtda Osiyo va Yevro-
paning katta hududlarida unumdor ho‘jalik shakllari endi rivojlana boshlagan edi.
Eneolit davriga xos bo‘lgan
birinchi xususiyat bevosita unumdor xo‘jalik shakli – dehqonchilik mashg‘ulotiga
borib taqaladi 16
. Eneolit davrida dehqonchilikda motiga bilan ishlov berish ustun
darajada bo‘lgan. Ammo o‘z xususiyatiga ko‘ra misdan foydalanish mehnat
unumdorligini oshirishga xizmat qilgan bo‘lsa-da, dehqonchilikda motiga tishi
sifatida toshdan foydalanilgan. Mis qurollar tosh qurollarga nisbatan
takomillashgan bo‘lsa-da, u kuchli, og‘ir va qattiq qurollar yasashga yaroqsiz edi.
Mis o‘z xususiyatiga ko‘ra yumshoq va juda tez o‘z shaklini o‘zgartirgan. Shuning
15
Annayev T. Tilovov B. Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T. 1999. B .84.
16
Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964. C .56.
21

uchun ham motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis-tosh davrida odamlar
metall bilan tanishadi. Ungacha ibtidoiy odamlar 2-3 million yillar davomida faqat
toshdan, yog‘ochdan va suyakdan yasalgan qurollardan foydalangan edilar. Mis
qurollar qattiq, kuchli bo‘lmay, ayrim xususiyatlari jihatdan tosh qurollarga
nisbatan pastroq darajada bo‘lsa-da, o‘zining shakli, ishlab chiqarish jarayonida
qo‘llanishidagi qulayligi, shuningdek juda tez turli shaklga kelishi oson bo‘lganligi
uchun ham chaqmoqtosh qurollar bilan parallel holda ishlatila boshlangan.
Ma‘lumki, eneolit davrida
Markaziy Osiyo aholisi madaniyati bir bosqich yuqori ko‘tarilgan. Lekin ularning
ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti bir xil darajada bo‘lmagan. Bu davrda unumdor
xo‘jalikka asoslangan qabilalar tezroq rivojlangan. Qo‘shimcha ho‘jalik bilan
mashg‘ul bo‘lgan kishilar madaniy jihatdan bir necha yuz yillar orqada bo‘lgan.
Urug‘ munosabatlari ham tobora taraqqiy topib, kengaya boshlagan. Endi kichik-
kichik oilalardan iborat bo‘lgan urug‘ makonlari o‘rniga bir necha urug‘lar
yashagan yirik manzillar paydo bo‘ladi, ular jamoa birlashmalarini tashkil etadi.
O‘troq hayot ko‘nikmalarini egallayotgan qabilalarning xom g‘ishtdan yoki
paxsalardan qurilgan katta-katta uylari paydo bo‘ladi. Yirik jamoa birlashmalari
yashagan makonlardan ko‘plab mehnat ov qurollari, zeb-ziynat buyumlari
topilgan. Moddiy topilmalar ichida ayollarning ijtimoiy hayotdagi e‘tibori va
mavqeini ko‘rsatuvchi haykalchalari ham bo‘lgan. Eneolit makonlari yer yuzining
turli nuqtalari – Xitoy, Eron, Markaziy Osiyo, Ukraina, Bolgariya, Gretsiya,
Frantsiya, Germaniya hududlaridan topib o‘rganilgan. Turkmanistonda Anov,
Nomozgoh makonlari eneolit davriga mansubdir. Eneolit makonlaridan topilgan
qurollarning eng ko‘p tarqalgani - retushlangan egri o‘roqlar va silliqlangan tosh
motigalardir. Egri o‘roqlar barcha mamlakatlarda eng qadimgi dehqonchilik
х o‘jalik mashg‘uloti bilan birga paydo bo‘lgan. Yevropa va Osiyo hududlaridan
topilgan makonlarda 3 xil don - bug‘doy, arpa va tariq qoldiqlari topilgan. Bu
donlarning yovvoyi xillari Yevropada yetishtirilgan. Ular bu yerlarga Markaziy
Osiyo va Hindiston hududlaridan olib kelingan.
Yer yuzining ko‘p hududlarida eneolit davri ibtidoiy dehqonlarning
22

qishloqlari keng tarqalgan. Ular ho‘jaligida dehqonchilik va chorvachilik asosiy
mashg‘ulot bo‘lishi bilan birga, ovchilik ham mavjud bo‘lgan. Ovchi qabilalarning
faoliyati izlari ularning mozor qo‘rg‘onlarida saqlanib qolgan. Ularning eneolit
davriga xos bo‘lgan “Qadimiy chuqur” mozor qo‘rg‘onlari deb atalib, yer yuzida
ulardan qadimiyrog‘i yo‘q. Ular miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Qabr
tagidagi oddiy go‘r chuqurlar bu davr uchun nom bo‘lgan. Qadimiy chuqur mozor-
qo‘rg‘onlarida chaqmoqtosh o‘q uchlari, qirg‘ichlari pichoqsimon tosh qurollar
uchraydi. Eronning Koshon shahri yaqinida ko‘p qatlamli eneolit davriga oid
manzilgoh xarobasi topib o‘rganilgan. Bu yerdan turar joy qoldiqlari, qabrlar,
sopol idishlar, mis va jez (bronza) dan ishlangan qurollar va boshqalar topilgan.
Sialktepa manzilgohi 3 ga maydonni tashkil etib, bir nech bosqichdan iborat va
o‘ziga xos madaniyatni hosil qilgan (Sialk I).
Tehron vohasida aynan shu madaniyatga xos, juda ko‘p va qiziqarli
ashyolarni o‘zida jam qilgan Ray shahri yaqinida Chashma Ali manzilgohi topib
o‘rganilgan (Sialk III). Markaziy Eronning katta hududida, Qum shahridan Sialk II
bosqichiga xos Qalai Duxtar manzilgohi topib o‘rganilgan. Ularning hammasida
olib borilgan qazuv ishlari jarayonida rangli sopol buyumlari, turli xil mis va
jezdan yasalgan qurollar, paxsa va xom g‘ishtdan qilingan ko‘p xonali uylar, tosh
qurollari topilgan. Uylarning asosi xom g‘ishtdan qilinib devori paxsadan iborat
bo‘lgan, pol qismi ham ba‗zi hollarda xom g‘ishtdan iborat bo‘lgan, devorlari esa,
loy bilan suvalib qizil rang bilan bo‘yalgan. Sialk manzilgohida bevosita XX
asrning 60-yillarida qazuv ishlrini olib borgan R.Girshmanning ta‘kidiga ko‘ra,
sopol buyumlarini asosan maxsus xumdonlarda pishirishgan. Ular asosan
geometrik shakldagi naqshlar bilan bezatilgan, ayrim hollarda esa, echki tasviri
ko‘zga tashlanadi. Hozirgi Xuziston viloyatida, Diza yoki Abi-Diza daryosi
irmoqlari bo‘yida 1,5-2 ga maydonga ega ko‘plab manzilgohlar joylashgan. Ular
Eronning Suza madaniyatiga xos bo‘lgan eneolit davri yodgorliklaridir. Bu
protoelam yoki suza kompleksi nomini olgan manzilgohlarga Jafarobod, Jovi va
Bendebalni kiritish mumkin. Jovida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida mis
buyumlari topilmagan bo‘lsa-da, ko‘plab sopol buyumlari, tosh qurollar, ho‘kiz,
23

echki va qo‘y, ba’zan ayol haykalchalari topilgan. Tosh bolta va motigani bitum
bilan mahkamlanganligini ko‘rish mumkin. Sopol buyumlarning zoomorf va
antromorflar belgilar uchraydi. Bendebal kompleksidagi sopol buyumlarining katta
qismida hayvonlarning tasviri tushirilgan. O‘zbekistonda eneolit yodgorliklar
yaxshi o‘rganilgan. Arxeolog S.P. Tolstov Quyi Amudaryo etaklarida neolitdan
mis-tosh davriga o‘tish davrini aniqlagan. Quyi Zarafshon vohasining qadimgi
eneolit makonlari arxeologlar Ya.G ulomov, A.Asqarov, O .Islomovlar tomonidan‟ ‟
o‘rganilgan. Arxeolog olimlarning fikricha Buxoro
viloyatining Lavlakon va Beshbuloq qishloqlarida, Zamonbobo I qabristonidan
topilgan moddiy manbalar eneolit davriga oiddir. Bu makondan chaqmoqtosh
qurollar bilan birga misdan yasalgan ignalar, munchoqlar ham topilgan. Quyi
Zarafshonning Kaptarqum va Kattatuzkon manzillarida to‘rt joydan eneolit
yodgorliklari topilgan. Bu yerdan toshdan ishlangan yorg‘uchoq-lar, o‘roq
pichoqlar, pichoq qadamalar bilan birga misdan ishlangan qurol siniqlari qazib
olingan 17
. 1977 yilda Yuqori Zarafshon (Tojikiston bilan O‘zbekiston chegarasida)
hududida Sarazm qishlog‘i xarobasi topilgan. U eneolit davriga oid muhim
yodgorlik bo‘lib, o‘rganilgan moddiy manbalar O‘zbekistonda dehqonchilik
qabilalarining O‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga siljiganini ko‘rsa-tadi.
Chunki, shimol ziroatchilari janubiy O‘rta Osiyoning Turkmaniston deh-qonchilik
markazlari bilan bog‘langan edi. Sarazm yodgorlikligini olimlar to‘rt bosqichga
bo‘ladi. Bu yodgorlik AQSh, Fransiya olimlarini ham e‘tiborini tortgan, ular ham
turli yillarda ilmiy izlanishlar olib borgan. Sarazm yodgorligi eneolit davridan ilk
bronza davrigacha yashagan bobodehqonlar manzilgohi ekanligi aniqlangan.
Sarazm 90 ga maydonni egallagan, 10 ta tepalikdan iborat yodgorlikdir.
Sarazm I eneolit davriga oid
bo‘lib, bu erdan topilgan idishlarda qora va qizil bo‘yoqlarda ishlangan geometrik
shakllar mavjud. Sarazm II so‘nggi eneolit va ilk bronza asriga o‘tish davriga
mansub. Bu bosqich naqshsiz sopol buyumlari bilan xususiyatli. Sarazm III-IV esa,
bronza davriga mansub. Sarazm I bosqichida guvaladan kulbalar qurgan dehqonlar
17
Энеолит СССР. Энеолит Средней Азии. – М., 1982. C.46.
24

manzilga asos soladilar. Arxeologlar bu erdan mudofaa devorlari bilan o‘ralgan 48
ta kulba, ya‘ni paxsadan qurilgan uyni topib o‘rganganlar. Bu uylar 2-3 xonali qilib
qurilgan bo‘lib, ular yakka, kichik oilalarga mo‘ljallangan. Xonalardan kichik,
dumaloq shakldagi o‘choqlar topilgan. Bular – otashkadalar, jamoa olovi o‘rni
bo‘lib, unda olov saqlangan. Otashkadalar e‘tiqod markazi yoki joyi hisoblangan.
Yana bir eneolit va bronza davriga oid bo‘lgan yodgorlik qoldiqlari Zamonbobo
madaniyati nomi bilan mashhur. Arxeolog Ya.G‘ulomov 1950 yil qadimgi
qabriston qoldiqlarini topib, o‘rganadi. 60 Ma‘lumki, kishilik madaniyatining bir
necha ming yillarni o‘z ichiga oluvchi tarixi yozuv bo‘lmagan davrga to‘g‘ri
keladi. 5 ming yillik tarixiy davrdan ilgarigi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jarayonlar moddiy topilmalarni o‘rganish orqali tiklanadi. Eneolit mis-tosh
davrining o‘ziga xos tarixi, biz yuqorida keltirib o‘tgan 5 madaniy jarayonda o‘z
aksini topgan. Eneolitning besh umumlashtiruvchi alomatlari bu davr qabilalari
madaniyatining o‘zidan oldingi davrlarga nisbatan bir bosqich yuqoriga
ko‘tarilganidan dalolat beradi. Sarazm
moddiy topilmalari ichida Shimoliy Afg‘aniston, Eron, Kaltaminor madaniyatiga
mansub buyumlar ham bor. Ular eneolit davri qabilalarining keng madaniy va
iqtisodiy aloqalarda bo‘lganligidan dalolat beradi. Markaziy Osiyoda eneolit
yodgorliklari Turkmaniston hududlarida yaxshi o‘rganilgan. Turkmanistonda
eneolit 3 bosqichga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Ilk eneolit (Anov I, Nomozgoh I
makonlari). 2. Rivojlangan eneolit (Anov II, Nomozgoh II). 3. So‘nggi eneolit
(Nomozgoh III). Turkmaniston eneolit makonlaridan tosh qurollar (o‘roq va
pichoq qadamalar, qirg‘ichlar, sopol idishlar geometrik shakllar bilan naqshlangan)
topib o‘rganilgan. Bu davr makonlarida uy joylar paxsa yoki g‘ishtdan, dumaloq
va to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilgan. Inshootlarning o‘rtasida markaziy o‘choq
bo‘lgan. U diniy marosimlar o‘tkazish va e‘tiqod joyi vazifasini o‘tagan.
Dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar yerga, quyoshga, suvga,
hosildorlikka sig‘inishgan. Murdani ko‘mishda urug‘ a‘zolarining saganalari paydo
bo‘lgan. Murdaning yoniga sopol idishlar, mehnat qurollari va zeb-ziynat
buyumlari qo‘yilgan.
25

Eneolitda ibtidoiy diniy tasavvur – totemizm hayvonlar haykallarini
tarqalishida ko‘zga tashlanadi. Kavkazortining eneolit davriga oid ilk dehqonchilik
manzilgohlari mil. avv. VI ming yillikning oxiri – IV ming yillik boshlari bilan
davrlashtiriladi, ammo bu yerdagi birorta manzilgoh to‘liq ochib o‘rganilmagan.
Ular orasida Kyultepa (Ozarbayjondagi Naxichevan yaqinida), Shulaverisgora
(Gruziya), Texut (Armaniston) va boshqalar. 1-2 ga maydonga ega manzilgohlarda
paxsadan yoki xom g‘ishtdan qilingan, markazida o‘chog‘i bo‘lgan aylana
shaklidagi bir xonali uylar bo‘lgan. Unda kichik bir oila yashagan. Umumiy holda
olganda 30-40 uylar o‘zaro birlashib mahallachani hosil qilgan va undagi aholi
120-150 kishini tashkil etgan. Tadqiqotlar jarayonida tosh, shox va suyakdan
qilingan qurollar topilgan. Eneolitning yana bir xarakterli xususiyati shundaki,
Mesopatamiya, Old Osiyo va Osiyo hududlarida dastlabki shahar-davlatlarning
paydo bo‘lishi, quldorlik munosabatlarining shakllanishi jarayoni ko‘zga
tashlanadi. Bu jarayonlar ijtimoiy munosabatlarning keyingi davrlardagi
rivojlanishiga juda katta ta‘sir ko‘rsatadi.
2.2 O’zbekistonda Bronzda davrini o’rganilishi
26

Mil. av. III mingyillik oxirida insoniyat mis bilan qalayni aralashtirib, yangi
metall – bronza (jez) hosil qilishni o‘rgandi. Bumetall misdan qattiqligi bilan
farq qiladi. Undan yasalgan mehnat qurollari jamiyatni yanada rivojlantirishga
asos yaratgan. Arxeologik davrlashtirish asosida bronza davri uch – ilk, o‘rta va
so‘nggi bronza davrlariga bo‘linadi hamda mil. av. III mingyillik oxiri va
II mingyillikni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston hududida o‘rta va so‘nggi bronza
davriga oid arxeologik yodgorliklar mavjud. Respublikamizning shimoliy
hududlari (qadimgi Xorazm)da ko‘chmanchi chorvador qabilalar (Tozabog‘yob
madaniyati) istiqomat qilgan bo‘lsa, janubiy hududlari (Surxondaryo viloyati)da
o‘troq dehqonchilikka asoslangan, ilk shahar madaniyatiga asos solgan Sopolli
madaniyati sohiblari istiqomat qilgan. Markaziy viloyatlar (Zarafshon vohasi)da
esa ko‘chmanchi - chorvador va o‘troq - dehqon madaniyatlarining qorishuvi
jarayonlari kuzatiladi.
Quyi Amudaryo, Orolbo‘yi hamda Zarafshon vohalarida tarqalgan
Tozabog‘yob madaniyati genetik jihatdan Shimoliy Qozog‘iston, Sibir va
Yevrosiyoda keng tarqalgan Andronovo madaniyati bilan bog‘lanadi.
Andronovo va Tozabog‘yob madaniyatlarining ashyoviy manbalari –
hunarmandchilik, mehnat va ov qurollari, uy qurilishi uslublari va hatto qabrni
qazish va murdani ko‘mish odatlari ham bir xilligi kuzatiladi. Vaqt o‘tishi,
aholining mahalliy sharoitga ko‘nikishi natijasida Tozabog‘yob madaniyati
sohiblari o‘troqlasha boradi; arxeologik manbalar ular dehqonchilikni
o‘zlashtirganliklaridan da lolat beradi. Tozabog‘yob madaniyati izlari Quyi
Amudaryo va Xo‘jaylida (11 ta yodgorlik), Zarafshonning yuqori oqimida,
Katta Tuzkon, Kichik Tuzkon, Qizilqir kabi yodgorliklarda o‘rganilgan.
Yuqorida eslab o‘tganimizdek, respublikamizning janubiy viloyatlarida
Qadimgi Sharq madaniyatiga xos bo‘lgan, yuqori dehqonchilik madaniyatiga
erishgan, tariximizda ilk marotaba shahar madaniyatini barpo etgan bronza
davriga oid Sopolli madaniyati tarqalgan 18
. Sopolli madaniyatiga oid bo‘lgan va
bugungi kungacha saqlanib qolgan Sopollitepa, Jarqo‘ton, Bo‘ston, Molali kabi
18
Annayev Т . Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т . 1997. B .96.
27

yodgorliklar tadqiqotchi-arxeologlar tomonidan o‘rganib kelinmoqda.
Zamonbobo – bronza davrida Zarafshon vohasida
tarqalgan madaniyat. Zamonbobo qabristoni 1950 yilda Yahyo G‘ulomov
tomonidan topilgan, so‘ng A.As q arov tomonidan o‘rganilgan. Zamonbobo
madaniyati yodgorliklari mil. av. II mingyillikka oid 19
. Zamonbobo qabristoni
Buxoro viloyati Qorako‘l tumanidan 15 km shimoli-g‘arbda, Zamonbobo
ko‘lining shimoliy qirg‘oqlarida joylashgan. Bu yerda 1950-1964 yillarda
arxeologik tadqiqot ishlari olib borilgan. Jami 46 ta qabr ochilgan. Qabrlar
katakomba – lahad tipida qazilgan. Juda ko‘p qabrlarda ikkita – erkak va ayol
skeleti uchraydi. Uchta qabrda erkak va ayol skelet i bilan birga bola skelet i ham
topilgan. Ayrim qabrlarda skelet yer sathidan 10-50 sm, boshqalarida esa 70-
130 sm chu q urlikda joylashgan. Chu q ur qazilgan qabrlar boyligi bilan
ajralibturadi. Zamonbobo qabrlari so‘nggi zamonlarda buzilgan, chunki hamma
skelet juda yomon saqlangan, faqat 3 ta qabrdagi suyaklar anatomik to‘liq
saqlangan va buzilmagan. Buzilmagan shu qabrlar asosida aytish mumkinki,
Zamonbo bo madaniyatida odamlarni yonbosh qilib, g‘ujanak holda ko‘mish
odat bo‘lgan. Boshlari sharq va shimol tomonga qaratilgan. Har bir skelet
oldida, uning bosh qismida bittadan sopol idish uchraydi. Bir nechta qabrdan
chaqmoqtoshdan yasalgan paykonlar ham topilgan. Ayollar skeletlari yonidan
ko‘plab qimmatbaho va oddiy toshlardan yasalgan taqinchoqlar, bitta qabrdan
misdan yasalgan oyna, pichoq, yana bittasidan s ilindr shaklidagi oltin munchoq
topilgan.
Zamonbobo madaniyati qishloqlari. Zamonbobo madaniyatiga oid birinchi
qishloq 1961 yilda topilgan, 1961-1964 yillarda A.Asqarov tomonidan
o‘rganilgan. U Zamonbobo ko‘lidan yarim km sharqda joylashgan. Yodgorlik
balandligi 4 m gacha yetadigan qum barxanlari tagida qolib ketgan. Zamonbobo
qishlog‘ida odamlar yerto‘lalarda yashashgan. Shunday yerto‘lalarning biri
cho‘zinchoq shaklda bo‘lib, uzunligi 23,5 m, kengligi 9 m gacha, chuqurligi 1 m
19
Аскаров А., Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы Средней Азии. – Самарканд, 1993.
C .104.
28

gacha boradi. Yerto‘laning umumiy maydoni 170 m 2
. Shunday katta
yerto‘laning bitta eshigi bo‘lgan, eshikning eni 50 sm, uzunligi 2 m ga teng.
Yerto‘la hududida alohida-alohida joylashgan o‘choqlar, xo‘jalik o‘ralari
topilgan. Yerto‘la topilmalari chaqmoqtoshdan yasalgan paykonlar, tegirmon
toshlari, toshdan yasalgan munchoqlar, terrakota- haykalchalar va ko‘plab
hayvon suyaklaridan iborat.
Zamonbobo qishlog‘i atrofi mudofaa devori bilan
o‘ralgan. Qishloqning janub tomonida olib borilgan tadqiqotlar natijasida 2 m
qalinlikdagi, 40 m uzunlikdagi qal’a devori ochilgan. Devor 25-30 sm gacha
saqlanib qolgan. Zamonbobo madaniyatiga oid ikkinchi qishloq Zamonbobo
ko‘lidan 6-7 km g‘arbda joylashgan, lekin bu yerda yirik arxeologik tadqiqotlar
olib borilmagan. Zamonbobo madaniyati kulolchiligi. Zamonbobo qishlog‘ini
o‘rganish asnosida sopol pishiriladigan ikkita xumdon topilgan bo‘lib, asosan
uning olovxonasi saqlangan. Olovxona 90 sm diametrli materik yerni qazib
yasalgan, olovxona devorlari toshqol holiga kelgan. X umdonning o‘tin
tashlaydigan yo‘lagi, olov yonganda issiq havo tepaga ko‘tariladigan yo‘laklari
ham saqlangan. Qabristondan Zamonbobo madaniyatiga oid 45 ta butun sopol
idish topilgan. Sopollar asosan qo‘lda yasalgan, kulollik charxida ishlangan
sopollar kam uchraydi. Zamonbobo sopollariga tashqi bezak berilmagan.
Kulolchilik ashyolariningasosiy shakllari–chapya, kosa, silindr
shaklidagi qadah kabi idishlar bo‘lib, umuman sopol idishlarning o‘n uch tipi
ani q langan. Zamonbobo sopollari majmuasi juda ko‘p tipining tag qismi
tuxumsimon q ilib ishlangan. Yuqorida eslab o‘tganimizdek, Zamonbobo
madaniyati ko‘chmanchi chorvador va dehqonchilik madaniyatiga xosdir.
Zamonbobodan topilgan xumdon ikki yarusli bo‘lib, issiqlikni saqlashda qo‘l
keladi. Undan tashqari, kulol lik charxining paydo bo‘lishi ham
zamonboboliklarning hunarmandchilikda erishgan yutuqlari hisoblanadi, chunki
undan oldin O‘rta Osiyoda chorvador xalqlar kulolchilik charxidan
foydalanishni bilmaganlar. Zamonbobodan topilgan taqinchoqlar. Taqinchoqlar
asosan qimmatbaho toshlar – feruza, aqiq, lojuvard, serdolik kabilardan silindr,
29

romb, xoch, yarim oy, aylana shakllarida yasalgan. Tashqi tarafi odam aksini
ko‘rish mumkin bo‘lgan darajada silliq ishlangan. Zamonboboliklar metallni
eritishni, undan har xil buyumlar yasashni yaxshi bilishgan. Bu yerdan topilgan
oyna, pichoq, igna, baliq tutishga mo‘ljallangan qarmoqlar buning misolidir.
Zamonbobo madaniyatining paydo
bo‘lishi arxeologiya fanida hozirga qadar o‘z yechimini topgani yo‘q.
Ma’lumki, Zarafshon vohasida 50 dan oshiq neolit davri Kaltaminor madaniyati
yodgorliklari topilgan. Fikrimizcha, Kaltaminor madaniyati izsiz yo‘qolib
ketmagan. Fandagi birinchi qarashga binoan, Zamonbobo madaniyati neolit
davri Kaltaminor madaniyati vorisidir . Ikkinchi g‘oya tarafdorlari Zamonbobo
madaniyatining paydo bo‘lishini Qora dengiz bo‘ylariga xos Yamnaya
madaniyati bilan bog‘laydilar. Yamnaya madaniyati bilan Zamonbobo moddiy
madaniyatidagi, ya’ni sopol idishlarning tuxumsimon shakllaridagi, idishlarni
silliqlashdagi o‘xshashliklar bu g‘oyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan.
Ikkinchi g‘oya o‘z vaqtida olimlar tomonidan tanqid qilinib, eslab o‘tilgan
o‘xshashliklar sopol yasashda texnik belgilar ekanligi, lekin etnik masalalarni
yechishga asos bo‘la olmasligi aytilgan 20
. So‘nggi vaqtlarda Baxtariya va
Marg‘iyonada o‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Zamonbobo
madaniyatining paydo bo‘lishi va etnik masalalar xususida yangi fikrlar aytildi.
Haqiqatdan ham Baxtariya – Shimoliy Afg‘oniston yodgorliklaridan
Zamonbobo madaniyatiga xos ashyolar topilmoqda. Sopol qopqonlar, xoch
shaklidagi taqinchoqlar, to‘g‘nag‘ichlar shular jumlasiga kiradi. Shu materiallar
asosida V.I.Sarianidi Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishini Baxtariya
bilan bog‘laydi va yoshini mil. av. II mingyillik oxiri va I mingyillik boshlari
bilan belgilaydi.Uning fikricha, baxtariyaliklar Amudaryo va Qashqadaryo
orqali Zarafshon (Zamonbobo) bo‘ylariga borgan. Ular mahalliy sharoitga
moslashgan, dehqonchilik hamda chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan. Shu
bilan birga , Andronovo-Tozabog‘yob madaniyati aholisi bilan ham madaniy va
iqtisodiy aloqada bo‘lgan. Zamonbobo madaniyatini yoshartirish masalasini
20
Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. C .74.
30

A.Asqarov ham qo‘llamoqda. Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi shu
tarzda qo‘yiladigan bo‘lsa, tabiiy ravishda muayyan masalalar tug‘iladi va
ularni hal etishga g‘oya asoschisi V.I.Sarianidi ham ojizlik qiladi. Ma’lumki,
baxtariyaliklar yuqori darajada rivojlangan me’morchilik, kulolchilikka ega
bo‘lishgan. Zamonboboliklar esa yerto‘lalarda yashagan. Yasagan sopollari
ko‘proq neolit davri sopollarini eslatadi. Yoki murdani ko‘mish marosimini
olaylik. Zamonboboliklar qabrlarida erkak va ayol skeleti birga uchraydi. Bu
odat baxtariyaliklarga xos emas va ancha ibtidoiy odat hisoblanadi.
Bizning fikrimizcha,
zamonboboliklar, shubhasiz, baxtariyaliklar yoki toza bog‘yobliklar bilan
madaniy aloqada bo‘lgan, lekin etnik jihatdan baxtariyaliklar bilan
bog‘lanmaydi. Hozircha, arxeologik manbalar yanada to‘liqroq
to‘planmaguncha, Zamonbobo madaniyatining paydo bo‘lishi, yoshi masalalari
ochiq qolaveradi. Surxondaryo viloyati Muzrabot tumanida, Ulanbuloqsoy
etaklarida joylashgan. A.Asqarov tomonidan o‘rganilgan 21
. Bronza davriga (mil.
av. XVII-XV asrlar) oid. Yodgorlikning markaziy qismida joylashgan qal’a
to‘liq ochib o‘rganilgan. U kvadrat shakl i da bo‘lib, tomonlari 82 x 82 mga teng.
Qal’a uch qator mudofaa devori bilan o‘ralgan. Devorlar labirint sistemasida
qurilgan bo‘lib, T shaklidagi ko‘rinishga ega. Bu mudofaa devori shu qadar
geometrik shakl va aniqlikda qurilganki, tashqi dushman qal’a darvozasini
topishi ham mushkul bo‘lgan. Qalaning haqiqiy darvozasi janub tomonda bo‘lib,
T shaklidagi burjlar – devorlar yordamida yana xuddi shunday 7 ta soxta
darvoza barpo qilingan.Jang vaqtida haqiqiy eshikni topolmagan dushman soxta
eshiklar orqali labirint sistemasida qurilgan qala devorlari orasiga tushib qolgan
va qal’a mudofaachilari tomonidan oson qo‘lga tushirilgan.Sopollitepa qal’a
devorlari 2 m balandlikkacha saqlanib qolgan, xom g‘ishtdan terilgan.
Qal’a ichida yirik patriarxal oilalardan iborat 8 ta mahalla
joylashgan. Mahallalar bir-biridan yo‘l va hovlilar bilan ajratilgan. Umuman,
Sopollitepa qal’asida mehmonxona, omborxona, oshxona, yotoqxonadan iborat
21
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B. 126.
31

146 ta katta va kichik xonalar majmuasi ochilgan. Devorlari 46 x 24 x 13 sm,
42 x 22 x 12 sm o‘lchamdagi xom g‘ ishtdan terilgan. Uylar devorga o‘rnatilgan
o‘choqlar bilan isitilgan. Sopollitepada uchta q urilish davri bo‘lganligi
kuzatilgan. Har bir q urilish davrida u yoki bu xonalar o‘zgartirilgan, yangi
xonalar qurilgan. Lekin 8 ta mahalla barcha qurilish davrida o‘zgarmay
qolavergan. Sopollitepada jami 138 ta qabr ochilgan, murdalar xona
pollari, devorlari, yo‘l taglariga ko‘milgan. 125 ta q abrda bittadan skelet
topilgan, 13 ta q abr esa kollektiv qabr hisoblanadi. 4 ta qabrda hayvon suyaklari
uchragan. 6 ta qabr kenotaf qabr hisoblanadi. Ayollar chap, erkaklar o‘ng biqini
bilan, g‘ujanak holda ko‘milgan. 29 ta qabrda bronzadan yasalgan idish va
taqinchoqlar uchragan. Shundan 23 tasi ayollar, 6 tasi erkaklar qabriga to‘g‘ri
keladi. Ayollar qabrida ko‘proq qimmatbaho metall va toshlardan yasalgan
taqinchoqlar, soch to‘g‘nag‘ichlar, oyna, surmadon va o‘smadonlar uchraydi.
Taqinchoqlardan tashqari, ayollar mehnati bilan bog‘liq qurollar – igna,
urchuqlar ko‘plab uchraydi. Erkaklar qabrida esa ko‘proq pichoq, tesha, bolta va
jang qurollari – nayza, kamon, xanjar kabilar uchraydi. Sopollitepa qabrlarida,
shaxsiy buyumlardan tashqari, ko‘mish marosimida olib kelingan buyumlar ham
topiladi. Bular jumlasiga har xil ovqatlar solingan sopol, bronza va yog‘ochdan
yasalgan idishlar, muhrlar kiradi.
Yuqorida eslab o‘tganimizdek, 4 ta qabrda hayvon – echki va qo‘y
skeletiga duch kelingan. Bu qabrlarda ham, xuddi odam qabrlaridek, boy
ashyolar uchragan.Oltita qabr esa kenotaf (skeletsiz) qabrga oid. Kenotaf
qabrlarda ham sopol va bronza idishlar uchraydi. Sopollitepa qabrlari
katakomba (lahad), bolalar qabrlari esa oddiy o‘ra ko‘rinishida qazilgan.
Katakomba qabrlar avval to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qazilgan, so‘ng lahad
qazilgan. Top lahad g‘isht bilan yopilgan. Ayrim hollarda odamlarni xumlarga
solib ko‘mish odati ham bo‘lgan. O‘likni uylarning poli, devori yoki eshigi
tagiga ko‘mish odati O‘rta Osiyoda eneolit davridan ma’lum. Bu odat Janubiy
Turkmaniston hududida joylashgan, eneolit davriga oid Qoradepe, Geoksur
o‘lkasida ko‘plab uchraydi. Sopollitepa yodgorligi bilan bir vaqtga oid bo‘lgan,
32

Shimoliy Afg‘onistonda joylashgan Dashtli yodgorligida ham o‘likni uylarning
poli yoki devorlari tagiga ko‘mish odat bo‘lgan. Bu odat nafaqat O‘rta Osiyo,
balki Eron, Hindiston hududlariga ham taalluqlidir.
Sopollitepani o‘rganish mobaynida bronza
davriga oid minglab moddiy madaniyat namunalari qo‘lga kiritildi. Bu manbalar
asosida qadim tariximizni mumkin qadar aniq tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldik.
Sopollitepa me’morchiligi qadimgi Sharq madaniyatida qaytarilmas, bebaho
manba hisoblansa, undan topilgan nafis kulolchilik ashyolari, bronzadan
yasalgan, san’at asari darajasida ishlangan taqinchoqlar, xo‘jalik idishlari o‘sha
davr moddiy madaniyatini tavsiflashga imkon berdi.
Xulosa
33

O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin mamlakatimiz
xalqlari tarixini, uning betakror madaniyatini o’rganishni o’ziga maqsad qilib oldi.
Tariximizni chuqur o’rganishni Prezident Đslom Karimov o’zlarining qator
chiqishlarida doimo uqdirib keladi. Arxeologiya ham tarix fanining bir qismi
bo’lib, bu ikki fan bir-biriga qaramaqarshi bo’lmasdan, balki o’zaro hamkorlikda
ishlaydigan va bir-birini to’ldiradigan fandir. Shuning uchun tarix fanidan
arxeologiyani, arxeologiya fanidan tarixni ajratib bo’lmaydi. Arxeologiya fani
tarixni yozma manbalardan tashqari asosan moddiy madaniyat manbalariga qarab
o’rganadi. Arxeologiya fani O’rta Osiyoga bu xududni ruslar bosib olgandan
keyingina kirib kelgan. Rossiya xududiga ham arxeologiya fani Yevropadan
kelgan. O’rta Osiyo xududida ruslar kelgunga qadar mahalliy aholi tomonidan
biron-bir yerda arxeologik izlanishlar olib borilganligi to’g’risida ma’lumot
uchramaydi. Ammo insoniyat yaratilibdi-ki, u o’zining qayerdan kelib chiqqanligi,
kimlarni avlodi ekanligini bilishga bo’lgan intilish, qiziqish uni hech qachon tark
etmagan. Shuning uchun eng qadimgi zamonlardan boshlab o’zlarini
tarixlarini otabobolaridan qolgan hikoya, rivoyat, doston, yoki afsonalarga
yo’girilib ketgan tarixni bir-birlariga aytishgan va avloddan-avlodga alohida
doston sifatida berilgan. Xulosa qilib aytganda neolit davri Kaltaminor madaniyati
O’rta Osiyo huduida yangi manzilgohlarning shakllanishiga,aholi xo’jaligining
takomillashuviga va yangi mashg’ulotlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi.
Neolit davrida O’rta Osiyoda ko’plab madaniaytlar shakllangan. Neolitdavri
yodgorliklari Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’ida ham o’rganilgan.
Sazag’on jamoalari tog’ oldi buloq suvlari yoqalarida ovchilik ho’jaligi bilan
shug’ullangan.Zarafshon vodiysida yashagan neolit davri qabilalari shaxta yo’li
bilan xom-ashyo qazib chiqarish usulini ixtiro qiladilar. Neolit davri odamlari
toshning xususiyatlarini o’rganishga e’tibor bergan. Ular ma’lum darajada nam
tortgan (chaqmoqtosh qancha ko’p nam tortsa, undan istalgan shaklda yuqori sifatli
qurol yasash oson bo’lgan) chaqmoqtosh topish ustida harakat qilgan.
Chaqmoqtosh sirlarini yaxshi bilgan neolit davri ustalari ana shu chaqmoqtoshni
izlash natijasida yangi kashfiyotlar qildilar. Ya’ni ular shaxta yo’li bilan xom-
34

ashyo olish usulini ixtiro qiladilar. 1960 yilda arxeolog Ya.G’ulomov Navoiy
viloyatining Uchtut degan joyida mehnat qurollari yasash uchun juda boy xom-
ashyo markazini ochdi. Arxeologlar M.Qosimov va T.Mirsoatov Uchtut
yodgorligini tadqiq qildilar. Uchtutda Chaqmoqtosh xom-ashyosi olish uchun 4,5
va 5 metrli o’ralar kovlangan. Kerakli xom ashyoni olish uchun esa o’raning har
tomoniga qo’shimcha yo’laklar ochilgan. Uchtutda 100 dan ortiq shaxtaning o’rni
ochib o’rganilgan. Qishloq xo'jaligining joriy etilishi barcha sohalarda bir vaqtning
o'zida sodir bo'lmagan, ammo juda xronologik farqlarga ega bo'lgan sekin jarayon
edi. Shunday qilib, uzoq vaqt davomida qishloq xo'jaligi va kamharakat jamiyatlari
paleolit hayot tarzini saqlab qolgan boshqalar bilan birga yashab kelgan. Zig'ir va
jun bilan tikilgan kiyimlarning qoldiqlari mutaxassislarni uy hayvonlari nafaqat
oziq-ovqat uchun mo'ljallanganligini tasdiqlashlariga olib keldi. Neolit davri
inqilobi paytida, qo'shimcha ravishda to'qimachilik mahsulotlarini
takomillashtirish uchun dastgohlar ixtiro qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar
35

1. O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risidagi Vazirlar
Mahkamasining qarori, Xalq ovozi. 1998, 29 iyul
2. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990.
3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik
yodgorliklari. – T., 1999.
4. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004.
5. Аскаров А., Ширинов Т. Ранняя городская культура эпохи бронзы
Средней Азии. – Самарканд, 1993.
6. Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане.
– Л., 1968.
7. Энеолит СССР. Энеолит Средней Азии. – М., 1982.
8. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964.
9. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973.
10. Исламов У.И. Пещера Мачай. – Т., 1975.
11. Исламов У.И. Обиширская культура. – Т., 1980.
36

O'rta Osiyoda tosh davri

Купить