O’rta Osiyoning paleolit davrida arxeologik yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

OLIY   VA   O‘RTA   MAXSUS   TA’LIM   VAZIRLIGI   MIRZO
ULUG’BEK   NOMIDAGI   O‘ZBEKISTON   MILLIY
UNIVERSITETI
TARIX   FAKULTETI
TARIXIY   O’LKASHUNOSLIK   FANIDAN
KURS   ISHI
Mavzu:  O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik
yodgorliklari va ularni   tarixiy   o’lkashunoslikni
o’rganishdagi   o’rni
Bajardi: 
Tekshirdi:
Toshkent 2O’rta Osiyoning paleolit davrida arxealogik
yodgorliklari va ularni tarixiy   o’lka   shunoslikni
o’rganishdagi o’rni
Reja :
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I   Bob.   Paleolit   davrining   umumiy   tavsifi .................................................. 4-9
1.1 O rtaʼ   osiyoda paleolit davri yodgorliklari ....................................... 4-5
1.2 O rta paleolit davri (Muste) manzillari
ʼ ............................................. 6-9
II   Bob.   Markaziy   Osiyoning paleolit   davri yodgorliklari ...................... 10-21
2.1 Selungur   Makoni ............................................................................ 10-12
2.2 Ko‘lbuloq   Makoni ........................................................................... 13-14
2.3 Teshiktosh   g‘or–makoni .................................................................. 15-21
Xulosa ......................................................................................................... 22
Foydalanilgan   adabiyotlar ..................................................................... 23-24 3Kirish
Mavzuning   dolzarbligi: O’rta   Osiyo   hududida   mil.av.   IV–   milodiy   IV   asrlarga
oid   yodgorliklarda   keng   miqyosda   arxeologik   tadqiqotlar   olib   borildi.   O’zbekiston
hududida   M.E.Masson   rahbarligida   Termiz   arxeologiya   ekspeditsiyasi,
Ya.G’.G’ulomov   nomidagi   Arxeologiya   institutining   arxeologiya   guruhi
O’zbekistonning  barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm   arxeologiya-
etnografiya   ekspeditsiyasi,   Xorazm   vohasida   V.M.Masson   rahbarligida   Baqtriya
ekspeditsiyasi,   G.A.Pugachenkova   rahbarligida   Xamza   nomidagi   san’atshunoslik
ekspeditsiyasi   xodimlarining   Surxondaryo   viloyatidagi   faoliyatlarini   qayd   etish
mumkin.M.E.Masson   rahbarligida   Turkmaniston   hududida   Turkmaniston   arxeologiya
ekspeditsiyasi   xodimlari   arxeologik   tadqiqotlarni   olib   bordi.   Tojikiston   hududida
A.N.Bernshtam,   Pomir-Oloy   tog’   tizimi   atroflarida   A.M.Mandelshtam,   Beshkent
cho’lida   arxeologik   tadqiqotlarni   olib   bordilar.O’rta   Osiyo   hududida   olib   borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ashyolar   antik davr   tarixini   yoritishda muhim
manba   bo’ladi.
Kurs   ishining   maqsadi :   O’rta   Osiyoning   paleolit   davrida   arxealogik
yodgorliklari   va   ularni   tarixiy   o’lka   shunoslikni   o’rganishdagi   o’rni   haqida   umumiy
tushunchaga   ega bo’lish.
Kurs   ishining   obyekti   va   predmeti:   O’rta   Osiyoning   paleolit   davrida   arxealogik
yodgorliklari   va   ularni   tarixiy   o’lka   shunoslikni   o’rganishdagi   o’rnini   o’rganishda
tarixiy   manbalardan   foydalanish.
Kurs   ishining   vazifalari:
 Mavzuga   oid   manbalarni   tahlil   qilish   va   umumlashtirish.
 O’rta   Osiyoning   paleolit   davrida   arxealogik   yodgorliklari   va   ularni   tarixiy   o’lka  
shunoslikni   o’rganishdagi   o’rni   haqida o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda   iborat. 4I   Bob.   Paleolit   davrining   umumiy   tavsifi
1.1 O rtaʼ   osiyoda   paleolit   davri   yodgorliklari
Insoniyat   faoliyatining   ilk   davri   paleolit   deb   nomlanib,   yunon   tilida
«palayos»   –   qadimgi,   «litos»   –   tosh   demakdir.
Qadimgi   tosh   davrini   ashyolarning   shakli,   ishlanish   vazifasiga   qarab   uch  
davrga   ajratish   mumkin:
1) Ilk   paleolit.
2) O rta	
ʼ   paleolit.
3) So nggi
ʼ   paleolit.
Ilk paleolit – qadimgi tosh davri va insoniyat faoliyatining ilk bosqichi bo lib,	
ʼ   3,5-
2 mln. yildan – 800 ming yillarni qamrab olgan. Bu tarixiy davrga oid   manzillar:
Seleng ur g or makoni – Farg ona shahridan taxminan janubi-g arbda	
ʼ ʼ ʼ ʼ  
Xaydarxonning g arbiy chekkasida joylashgan. G orning ichki tomon uzunligi –	
ʼ ʼ   120 m,
enining kengligi – 34 m, balandligi – 25 m. 1955, 1960 va 1964 yillarda  
А.P.Okladnikov manzilning qaysi davrga oid ekanligini aniqlash maqsadida   tadqiqot 
ishlarini olib borgan 1
. 1980–1988 yillarda U.Islomov Seleng urda tadqiqot	
ʼ   ishlarini 
boshlab yubordi, natijada qalinligi 20–40 sm bo lgan 5ta madaniy qatlam	
ʼ   o rganildi. 	ʼ
Seleng ur qatlamidan ko l chopqisi, og ir va to mtoq tosh bolta, tesha,	
ʼ ʼ ʼ ʼ   chopperlar 
topilgan. Ikkinchi madaniy qatlamdan odam bosh suyagi, engak   qismining bir bo lagi 	
ʼ
hamda 4 ta tishi topilgan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa   yakka holda 10 ta tish va 
odam yelka suyagining bir bo lagi topilgan. Seleng urdan	
ʼ ʼ   topilgan   suyaklardan   biri   10  
yashar   bolaga   tegishli   bo lgan.	
ʼ 2
  Manzil   topilmasi
paleantrop   va   arxantroplar   o rtasidagi	
ʼ   oraliq   bosqichi   bo lib,	ʼ   ashel   davriga   mansub  
bo lgan. Seleng ur manzili madaniy qatlamidan 32 turga oid sut emizuvchi	
ʼ ʼ   hayvonlarga  
taalluqli   5   ming   suyak   qoldiqlari topilgan.   G or	
ʼ   ayig i,	ʼ   bo ri,	ʼ   g or	ʼ
arsloni,   karkidon,   bug ular,	
ʼ   otlar,   eshak,   to ng iz	ʼ ʼ   suyaklari   uchraydi.   Manzil   bundan
1 ml 200   ming yil   bilan   belgilangan 5Ko lbuloq – Toshkent viloyati Аngren shahridan 12 km g arbda joylashganʼ ʼ   Ko lbulok 	ʼ
nomli buloq atrofida joylashgan. 1962 yildan M.R.Qosimov manzilda   arxeologik 
tadqiqot ishlarini olib borgan. Manzilda topilgan madaniy qatlamlar   qadimgi   tosh  
davrining   barcha   bosqichlarini   qamrab   olganligi   ma lum	
ʼ   bo ldi.	ʼ
Ko lbuloqda   41   ta   madaniy   qatlam   o rganilib,   quyi   qatlamidan   nukleuslar,	
ʼ ʼ
parrakchalar,   qo l   chopqilari,   tosh   qirg ichlar   topilgan.   Manzilning   quyi   qatlami	
ʼ ʼ
ashel   davrining   so nggi
ʼ   bosqichiga   oiddir 2
.
1.2 O rta	
ʼ   paleolit   davri   (Mustьe)   manzillari
Zarafshon vohasida ilk tosh davri manzillari topib o rganilgan emas, lekin	
ʼ  
mustьe davriga oid Omonqo ton, Takalisoy, Go rdara, Samarqand manzillari	
ʼ ʼ  
o rganilgan.	
ʼ
Omonqo ton g or manzili Samarqanddan 45 km janubda Bulbulzorsoyning	
ʼ ʼ   quruq  
o zani	
ʼ   yon   bag rida	ʼ   Omonqo ton	ʼ   qishlog ida	ʼ   joylashgan.   1947–1957   yillarda D.Lev 
rahbarligidagi Samarqand Davlat Universiteti arxeologiya guruhi   manzilda tekshirish 
ishlarini olib bordi. Manzil kengligi 1,5 m, balandligi 0,9 m   bo lib, madaniy qatlam 	
ʼ
chuqurligi 25 m. Madaniy qatlamdan qirg ich, kurakchalar,	
ʼ   o tkir uchli paykon, 	ʼ
plastinkalar, nukleus va qo l chopqilari topilgan. Shu bilan	
ʼ   birga, arxar, ayiq, tog  	ʼ
echkisi suyaklari olingan. Madaniy qatlamda o choq-gulxan	
ʼ   qoldiqlari   uchraydi.  
Manzilda   neandertal   odamlari   xo jalik	
ʼ   yuritganlar 3
.
Go rdara – Samarqanddan janubi–sharqda, Urgut tumanining Go rdara	
ʼ ʼ  
qishlog i hududida joylashgan. Manzil madaniy qatlamidan uchirindilar, tosh
ʼ  
qirg ichlar,	
ʼ   nukleuslar, qirg ichsimon mehnat	ʼ   qurollari topilgan.
Qo tirbuloq – Samarqanddan 110 km janubi-g arbda, Zirabuloq tog ining	
ʼ ʼ ʼ  
shimoliy yonbag ridagi Qo tirbuloq nomini olgan buloq atrofida ochiq manzil	
ʼ ʼ  
sifatida joylashgan. Manzilda 5 ta madaniy qatlam o rganilib, undan paykonlar,	
ʼ  
qirg ichlar, teshgichlar, parma kabi mehnat qurollari olingan. Shu bilan birga	
ʼ   bug u,	ʼ
it,   qulon   suyaklari ham   topilgan.
Zirabuloq – Qo tirbuloqdan 1 km sharqda, Zirabuloq bulog i atrofida	
ʼ ʼ   joylashgan. 
Madaniy qatlamda 350 ta mehnat qurollarining aksariyatini sixcha,   qirg ich, 	
ʼ 6qirg ichcha, teshgich, o roq, randa kabi qurollar tashkil etadi. Mustьeʼ ʼ   davriga oid 
ashyolar Samarqanddagi Registon, Аfrosiyob xarobasi maydonlaridan,   Darg om 	
ʼ
kanalining chap sohilidagi hududdan topilgan.Takalisoy – Samarqanddan   50   km  
janubi-sharqdagi   Taxtakorachada   joylashgan.   25-40 sm   chuqurlikdagi
madaniy   qatlamdan   parrakchalar,   tosh   pichoq,   qirg ich	
ʼ   qoldiqlari   o Ko lbuloq	ʼ
manzili   madaniy   qatlamidan   mustьe   davriga   oid   mehnat   qurollari   topilgan.
Obirahmat – Toshkent shahridan 100 km shimoli-sharqda Chotqol   tizmasining   Paltov  
soyi   yuqori   sohilida   joylashgan.   Makon   yoysimon   shaklda,   eni
– 20 m, 21 ta madaniy qatlam o rganilib, undan nukleuslar, parrakchalar, sixchalar,	
ʼ  
qirg ichlar,	
ʼ   pichoqlar   olingan.   Umuman   30   mingdan   ortiq   tosh   qurollari   olingan.
Xo jakent – Toshkent shahridan 80 km shimoli-sharqda, Xo jakent qishlog i	
ʼ ʼ ʼ  
yaqinida   joylashgan   bo lib,	
ʼ   uning   balandligi   2,5   m,   kengligi   –   6   m,   chuqurligi   –   4
m. Madaniy qatlamdan qo l chopqilari, parrakchalar, teshgich, bigizlar topilgan.	
ʼ  
Mustьe davri manzillari Burchmulla yaqinida Yusufxona, Obirahmat yaqinida  
Chotqol 1-2, Ko kyaylov, Oqtosh, Xo jakent-2, Chorvoq suv ombori, Ohangaron	
ʼ ʼ  
daryosi havzalaridan topib o rganilgan. Ohangaron daryosining o rta oqimidagi	
ʼ ʼ  
Tuyabo g iz suv ombori havzasida, Burguluksoy oralig ida o rta tosh davriga oid	
ʼ ʼ ʼ ʼ  
mehnat qurollari topilgan. Toshkent viloyatining tog  va tog  oldi hududlaridan	
ʼ ʼ  
tashqari,   tekisliklarida   ham   muste   davriga   oid manzillar   o rganildi.	
ʼ
Zog ariq   –   Toshkentdan   15   km   shimolda   Chernyaevka   qishlog i   hududida	
ʼ ʼ
joylashgan.   Madaniy   qatlamdan   nukleuslar,   qirg ichlar,   teshgichlar,   nayza   uchi	
ʼ
paykonlari topilgan.
Qoraqamish – Qoraqamish jarligi sohilida joylashgan bo lib, uning	
ʼ  
qatlamidan tosh pichoqlar, parrakchalar nukleuslar kabi mehnat qurollari kam  
mikdorda   topilgan.
Bo zsuv–1 – Bo zsuv kanali sohili yaqinida topilib, uning qatlamidan 250 ga	
ʼ ʼ  
yaqin toshdan qilingan mehnat qurollari topilgan. Bo zsuv–2, 3, 4, 5, 6, Chirchiq	
ʼ  
daryosining yuqori qismida Ko prikboshi, Yusufxona, Oqtosh, To siq manzillari	
ʼ ʼ  
o rganilgan.	
ʼ
Surxondaryo viloyati hududida ham mustьe davri manzillari o rganilgan. Shu	
ʼ   7narsani ta kidlash joizki, muste davri manzillari dastlab Surxondaryo viloyatiʼ   hududida
o rganilgan.	
ʼ   Shunday manzillardan   biri   Teshiktosh   hisoblanadi.
Teshiktosh – g or makoni Boysun tog idagi Zavgalashgansoy darasida	
ʼ ʼ   joylashgan
bo lib, uning kirish qismi 20 m, chuqurligi-21 m, balandligi – 9 m.	
ʼ   Manzil 5 ta 
madaniy qatlamdan iborat bo lib, undan 3000 ga yaqin mehnat	
ʼ   qurollari   topilgan.  
Madaniy   qatlamning   25   sm   chuqurligida   8-9   yoshli   neandertal
bola   bosh   suyagi   topilgan   bo lib,
ʼ   V.P.Аlekseev   xulosasiga   ko ra,	ʼ   u   o g il	ʼ ʼ   bola
emas, balki qiz bola bo lgan. Teshiktoshliklar mashg uloti ovchilik, termachilik	
ʼ ʼ  
bo lib,	
ʼ   neandertallar faoliyat   olib borgan. 5
Аmir Temur – g or makoni Boysun tog ida joylashgan bo lib 3 madaniy	
ʼ ʼ ʼ  
qatlamdan   iborat.   Quyi   madaniy   qatlami   mustьe   davriga   oid.   To palang	
ʼ   daryosi  
bo ylarida	
ʼ   mustьe   davri   kishilarining mehnat   qurollari topilgan.
Farg ona vodiysida mustьe davriga oid Sariqqo rg on, Etikchi, Qayroqqum,	
ʼ ʼ ʼ   So x, 	ʼ
Obishir, Quvasoy, Chungara Karimko l, Seleng ur manzillari va Qopchig oy	
ʼ ʼ ʼ  
ustaxonasi   o rganilgan.	
ʼ
Qizilqumdagi Ko kcha tog ida Qizilnura ustaxonasi, Qoraqalpog iston	
ʼ ʼ ʼ  
Respublikasining Ustyurt hududida Yesen-1, Shaxpaxta, Kamasti manzillari,  
Qashqadaryo   hududida   mustьe   davriga   oid   Аngilon   manzili   o rganildi.	
ʼ
Xorazm viloyatining Tuproqqal a massivida mustьe davriga oid manzillar	
ʼ  
mavjudligi aniqlangan.
O‘zbekiston xududida ilk   paleolit   davriga   oid, asosan ashel bosqichiga oid  
makonlar   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   ko‘plab   topildi   va   bu   davrning   ko‘plab  
noma’lum   tomonlarini   ochishga   imkoniyati vujudga keldi.   Toshkent   viloyatida 
Bolttag‘or, Ko‘lbuloq, Qizilmolma, Toshsoy, Buxoro viloyatida Uchtut,   Farg‘ona  
vodiysida   Selungur,   Chashma   va   So‘x   makonlar   topib   o‘rganilgan.
Farg‘ona vodiysida topilgan Chashma va So‘x makonlari O‘rta Osiyo xududida  
topilgan eng qadimiy makonlar deb topildi.   Seleng‘ur   g‘orida   sinantrop   turiga   mansub
odam   suyaklari   topilib,   jahonda   katta   shov-shuvga   sabab   bo‘ldi.XX   asrning   so‘ngi  
choragida   O‘zbekistonda   ilk   paleolit   davriga   oid   yodgorliklar   soni   ko‘payibgina  
qolmadi,   balki   ilmiy   tadqiqot   uslublari   ham   takomillashdi. 8Keyingi davrlarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida, asosan Selungur  
makonining tarixiy geografiya, paleobotanika, paleozoologiya va boshqa fanlar  
sohasida qo‘lga kiritilgan yangi tadqiqot uslublari bilan tekshirilishi natijasida   o‘sha 
davrning tabiati va hayvonot olamini xam aniqlandi. Selug‘ur makonining   madaniy  
qatlamlaridan   32   turdagi   sut   emizuvchi   hayvonlarga   tegishli   5   mingdan
ortiq suyak qoldiqlari aniqlanib tadqiq etildi. Xayvonlarning qoldiqlari orasida   yirik 
tuyoqli va kemiruvchi hayvonlarning turlari ko‘pchilikni tashkil qiladi. G‘or   ayig‘i,  
bo‘ri,   g‘or arsloni,   sirtlon,   karkidon,   bug‘i,   ot,   eshak,   to‘ng‘iz   va   turli
kemiruvchi   hayvonlarning   borligi   issiq   va   quruq   iqlim   bo‘lganligidan   darak   beradi 9II   Bob.   Markaziy   Osiyoning   paleolit   davri   yodgorliklari
2.1 Selungur   Makoni
O‘zbekiston   hududida   ashel   bosqichiga   oid   eng   mashhur   makon-   Selungur
g‘ori   hisoblanadi,   chunki   shu   erdan   ilk       ajdodlarimiz       nishonasi-   odam   suyaklari
qoldiqlari topildi. Selungur   g‘ori   Farg‘ona   shahridan   janubiy-   g‘arbda   Haydarkonning
g‘arbiy   chekkasida   joylashgan.     G‘orning     ichkari   tomon   uzunligi   120   m,   eni   34
m,   balandligi  25   m   ni   tashkil  etadi.
Selengur   g‘ori   1958 yilda   akademik   A.P.Okladnikov   tomonidan   o‘rganilgan.  
U   bu   makonning   qaysi   davrga   oid   ekanligini   aniqlash   maqsadida
g‘orning   o‘ng tomoninga tekshiruv shurfini solgan. Natijada dastlab u erdan bir   necha
uchrindilar   topib   uni   so‘nggi   paleolit   davriga   oid   deb va   uning sanasini  
40-30 yilliklar   bilan   belgilagan.   U erda   1960 yillarda   Ya.G‘.G‘ulomov
boshchiligida Farg‘ona paleolit otryadi Xaydarkon atrofida tadqiqot ishlari olib   bordi.
1980   yilda arxeolog   O‘.Islomov boshchiligidagi O‘zR FAga qarashli  
Arxeologiya   institutining   paleolit   otryadi   Selungur   makonni qayta   tekshirib,  
g‘orning g‘arbiy tomonida tekshiruv shurfini soldi.   U   erda tadqiqot   ishlari 1988  
yillargacha davom   etdi. Tadqiqotlar davomida o‘rtacha   qalinlikda   20-40   sm   dan  
iborat   5   ta   madaniy   qatlam   aniqlandi.   Ular   o‘rta   qalinlikdagi   60-70   sm   dan   iborat  
tabiiy   qatlamdan   bilan   ajratilgan. Bu erda ajdodlarimiz o‘z   makonlarini   5   marotaba  
uzoq   vaqt   mobaynida   tark   etib   yashaganlar.   Madaniy
qatlamlardan toshdan yasalgan mehnat qurollari: qo‘l cho‘qmori, to‘mtoq boltalar,  
pichoqsimon qurollar, ko‘plab tishli qurollar, qush tumshug‘iga o‘xshash qurollar  
qazib olingan. Beshinchi   qatlamdan   ashel   davriga   mansub   qo‘l   cho‘qmori   topildi.   U  
ajdodlarimiz   ishlatgan   ilk   quroldir.   U   nayzasimon   shaklga   ega   bo‘lib,   qizil  
yashma   toshdan   tayyorlangan.   Uning   faqat   bir   tomoninga tosh  
bolg‘alar bilan   bir necha uchrindilar uchirib ishlov   berilgan. Uning yon tomonida   yirik
uchrindilar olinganligining izlari saqlanib qolgan. Mayda uchrindilar izlari  
ko‘rinmaydi.   Qurolning   xuddi   shu   jihatlari   uning   eng   qadimiy   qurol   ekanligini 10tasdiqlaydi.   Ilgarigi   davrlarda   xuddi   shu   tarzda   ishlangan   qurollarni,   ya’ni   bir  
tomoninga ishlov berilgan qurollarni shell davriga, ikki tomoninga ishlov  
berilganlarni   ashel   davri   oid   deb   xisoblaganlar.   Lekin   keyingi   davrlarda   ilk
paleolitni   olduvay   va   ashel   davrlariga   bo‘linishini   inobatga   olib,   mazkur   chopqini   ham  
ashel   davri   oid   deb   O‘.Islomov   ko‘rsatadi.
Selungur makonining 4 qatlamidan og‘ir va to‘mtoq tosh bolta topilgan. U   xam
ishlanish   jixatidan   ancha   primitiv   bo‘lib,   undan   ajdodlarimiz   uzoq   vaqt
foydalanganliklari   izlari   ham   saqlanib   qolgan.Makonning   eng   muxim   topilmalari
bo‘lgan odam suyaklari   3   va   2   qatlamdan topilgan. U erdan   odamning   elka   suyagining
bir   bo‘lagi,   bosh   suyagi   engak   qismining   bir   bo‘lagi,   14   ta   tish   topilgan.
Antropologlar   ularni   tadqiq   qilib,   ashel   davrida       yashagan   arxantroplar   deb
topdilar.   Selengur   odamining   yashash   davri   va       uning   tuzilishi   to‘g‘risida
munozaralar   hali   tugagan   emas.   Bu   erda   topilgan   tishlar   4ta   shaxsga   mansubligi
aniqlangan.   Shulardan   biri   pastki   tish   bo‘lib,   40   yoshlardagi   ayolniki   degan   fikrga
kelingan.   Topilgan   tishlarning   birortasida   ham   karies   alomatlari   sezilmagan.   Mazkur
tishlarining   taxili   xali   to‘liq   yakunlangan   emas.   Ularning   yakuni   Selungur   odami
to‘g‘risida   to‘liq   tassavur   bera   oladi,   hozirda   antropologiya   fani   shu   qadar   yutuqlarni
qo‘lga kiritganki, bitta tish orqali odam   to‘g‘risida batafsil ma’lumot bera oladi (yoshi,
jinsi,bo‘yi, farzandlari sonini xam   aniqlaydi) 5
.
Selungur odami o‘ziga   xos   tuzilishga   ega, tadqiqotlar natijasiga ko‘ra u  
arxantroplar   va   poleantroplar   o‘rtasida   oraliq   masofani   egallaydi.   Unda   arxaik
tuzilishning saqlanishi olimlar fikricha, dag‘al o‘simliklar bilan oziqlanganligidir.  
Antropolog   A.Zubov   fikricha   esa,   u   arxantroplarning   maxalliy   turidir.   Bu   bilan   u 11arxantroplarning tarqalish doirasi nihoyatda keng va maxalliy turlari xam ko‘p  
bo‘lganligini isbotlashga intilgan.   Olimlar uning o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatish  
uchun unga   Ferganatrop   deb   nom   berdilar 6
. Mazkur   odam   olovdan   foydalangan,  
ovchilik   va   termachilik   bilan   shug‘ullangan.   Ferganatropning   topilishi   O‘rta  
Osiyoning   ilk   paleolit   davrida   o‘zlashtirilganligini   ko‘rsatdi.
Selungur makonining yoshini aniqlashda ham ilgari olimlar uni   bundan   800-
ming   yillar   oldin   yashagan   degan   umumiy   xulosani bergan edilar. Lekin   keyingi  
davrlarda   arxeolog   O‘.Islomovning   olib   borgan   tadqiqotlari   va   bu   ishga
ko‘pgina soha mutaxasislarini jalb qilishi natijasida makonning yoshini 1,2 mln yil   deb
ko‘rsatadi.   Bu   to‘g‘risida   O‘.Islomovning   ”Farg‘onanining   ibtidoyi   tarixi”
maqolasida   keng   to‘xtalib   o‘tilgan. 122.2 Ko‘lbuloq   Makoni
Ilk   paleolit   davriga   oid   yana   bir   makon   Ko‘lbuloq   sanaladi.   U Angren  
shahridan   10-12   km   g‘arbda   Ohangaron   daryosining   o‘ng   irmoqlaridan   biri   Qizilolma  
soyining   o‘rta   oqimidagi   qirlikda   joylashgan.   Bu   makon   1963   yilda   topilgan 
bo‘lib,   o‘sha   yildan   beri   bu   erda   muttasil   izlanish   ishlari   olib   borilmoqda.Ko‘lbuloq  
ochiq   tarzdagi   ko‘p   qatlamli   makon.   Hozirgacha 19 m   chuqurlikkacha  
qazib,   ashel,   muste   va   so‘ngi   paleolit davriga   oid   ashyolar  
topilib,   o‘rganildi.   Uning   yuqori   qatlamlari   so‘nggi   tosh   va   o‘rta   tosh   davri   bo‘lsa,  
quyi   qatlamlarida   ilk   tosh   davri   mehnat   qurollari   topilgan.   Ular   chaqmoqtosh   va  
slanetsli   chaqmoqtoshdan   yasalgan   qo‘pol   tosh   qurollaridir.   Nukleuslar   paraqalari,  
qo‘l   cho‘qmorlari,   sodda   tosh   qirg‘ichlar   topilgan   bo‘lib,   ularning   ishlanish  
texnikasi   ham   o‘ziga   xosdir.   Shuningdek,   bu   erdan   kul,   ko‘mir   qoldiqlari va   xar  
xil   hayvon   suyaklari   topilgan.   2001-2002   yillar
mobaynida   Ko‘lbuloq   makonida   qayta   tadqiqot   ishlari   olib   borilib,   u   erdan   so‘nggi  
paleolit davriga oid yangi qatlamlar ochilib, u erlardan retushlangan mexnat   qurollari, 
skrebli, diskovoy, yarim aylana, ovol, prizma shaklidagi nukleuslar   topilgan. 
Ko‘lbuloqda   istiqomat   qilgan   odamlar   ovchilik,   termachilik   bilan   hayot  
kechirganlar.Navoiy   viloyati   Navoiy   tumani   Olchin   qishlog‘i   yonida-   Qoratog‘ning  
janubiy   qiyaligida   joylashgan.   Ilk   tosh   davriga   oid   ochiq   manzilgoh   va   chaqmoqtosh  
xom   ashyosi   qazib   olinadigan   ob’ekt   bo‘lgan.   U   erdan   ashelmuste   davriga   oid   tosh  
qurollari   topilgan.   Ashel   davriga   oid   qo‘pol   cho‘qmorlar,   nukleuslar,   uchrindi   va  
boshqa   qurollar   topilgan 7
.
O‘rta   paleolit davri   yodgorligi   O‘zbekistonda   dastlab   1938   yilda   Teshiktoshda 
topilgan.   Hozirgi   kunda   esa   O‘rta   Osiyo   hududi   bo‘yicha   ularning   soni   300   dan  
ortgan.   Ulardan   50   dan   ortik   makon   keng   o‘rganilgan. 13Muste   bosqichi tosh   davrining   boshka   davrlariga   nisbatan   keng  
o‘rganilgan.   Bu   davrga   oid   makonlarning   tadqiq   qilinishi o‘rta   paleolit   davri
xo‘jalik madaniy   hayotining   barcha   tomonlarini   yoritdi.   Bu   davr   O‘.Islomov,  
K.Kraxmal, A.Okladnikov, V.Ranov, M.Qosimov, R.Sulaymonov,   T.Mirsoatov,  
N.Toshkenboev,   M.Jungorov,   Z.Abramova   va   boshqalar   tomonidan   tadqiq   qilingan.
O‘zbekistonda keyingi davrlarda muste davriga oid ko‘plab makonlar topib  
tadqiq qilingan. Faqatgina Toshkent voxasining o‘zidan 30dan ortiq yodgorlik   topilgan.
Lekin muste davrining ko‘pgina topilmalari tuproq qatlamlarida sochilma   holda 
topilgan. Chunki   adir va tekisliklardagi manzilgohning keyingi davrlarda   buzilib 
ketishi natijasida madaniy qatlamlar yo‘qolgan yoki tabiat ta’sirida yuvilib   ketgan. 
Moddiy buyumlar esa tuproq qatlami tashqarisida topilgan va arxeologlar   tomonidan 
qayd qilingan. Muste davri yodgorliklarining to‘liq madaniy qatlamlari   ko‘proq g‘or– 
makonlarda saqlanib qolgan.   Ular Zarafshon voxasi va Qizilqum   xududlaridan xam 
ko‘plab topib tadqiq qilingan. Boysun tog‘i mintaqasidan   Teshiktosh g‘or–makoni, 
Amir Temur g‘ori, Toshkent vohasidan   Obiraxmat,   Xo‘jakent,   Bo‘zsuv,   Ko‘lbuloq  
g‘or–makonlari,   Farg‘ona   vodiysidan   Jarqo‘ton,
Bo‘ribuloq, Tomchisuv manzilgohlari, Zarafshon voxasidan   Omonqo‘ton,   Go‘rdara, 
Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Takalisoy g‘or makonlari, shuningdek   Uchtut–   Vaush–Ijond   va
Qopchig‘oy   ustaxonalaridir 8
. 142.3 Teshiktosh   g‘or–makoni
o‘rta   paleolit   davrini   o‘rganishda   muhim       o‘rin      egallaydi.       Bir   tomondan,
neandertal   odam   topilgan   bo‘lsa,   ikkinchi   tomondan murdaga   qizil   oxra   sepib,   tog‘
echkisi   shoxlari   bilan   o‘rab   qabrga       ko‘mishlari   ajdodlarimizda   e’tiqod   paydo
bo‘lganligini   ko‘rsatdi.   Uchinchidan   nemis   fashistlarining   oliy   irq   g‘oyasini
chippakka   chiqardi.       Germaniyada       XX   asrning   30   yillarida   hokimiyatni   egallagan
A.Gitler   va   uning   tarafdorlari   er   yuzidagi   barcha   xalqlar   Neandertal   odamlaridan
tarqalgan-u,   faqat   nemis   millati   toza   qonli   oliy   irqqa   mansub deb   hisoblab,   ajdodlarini
ariylar   bilan   bog‘laganlar.   Ariylarning   kelib   chiqish   joylarini   O‘rta   Osiyo       deb
hisoblaganlar,   chunki   O‘rta   Osiyodan   neandertal   tipidagi   odam   xali   topilmagan   edi.
1938   yilda   esa   Teshiktosh   odamining O‘zbekiston xududidan topilishi bu   g‘ayri   ilmiy
g‘oyani   rad  qildi.
Teshiktosh   g‘or   makoni   nafaqat   O‘zbekiston,       balki      butun      O‘rta   Osiyoda
muste   davrining   eng   nodir   namunasi   hisoblanadi.   U   Surxondaryo   viloyati,   Boysun
tumanidagi   Boysun   tog‘ining   janubiy   yon   bag‘ridagi   Turgandaryoning   Zavtalashgan
darasida,   dengiz   sathidan   1500   m   balandlikda   joylashgan.   G‘or   shimoliy-sharqqa
qaragan   bo‘lib,   kengligi   old   qismida   20   m,   chuqurligi   21   m,   balandligi   9   m.
bo‘lgan.   G‘or   1938–1939   yillarda   A.P.Okladnikov   tomonidan   tekshirilgan   va
tadqiqotlari   natijasini   1939–1949   yillarda   nashr qildirgan.
Olib   borilgan   tadqiqotlar   natijasida   g‘orda   5   ta   madaniy   qatlam   aniqlangan.
Ulardan   toshdan   yasalgan   mehnat   qurollaridan   339   tasi,   2520   ta   singan,   uchrindi   tosh
qurollar,   101   ta   turli   shakldagi   nukleuslar   topilgan.   Shu   jumladan,   o‘tkir   uchli
paykonlar,   tosh   pichoqlar,   paraqalar,   sixcha,   qirg‘ich,   kurakcha,   chopper,   chopqi   va
hakozolar.   Teshiktoshdan   topilgan   mehnat   qurollarning   aksariyati   qirquvchi   va
tarashlovchi   vazifalarni   bajargan.   Bu 15erdan   yana   faqat   neandertal   odamiga   xos   rapidasimon   nukleuslardan   (o‘zaklar)   bir
necha   nusxa   topilgan.   Ularning   diametri   10–15smni   tashkil   etgan.   Bu   kabi   o‘zaklardan
neandertallar   tosh   bolg‘alar   yordamida   uchburchaksimon   uchrindilar   uchirib   olganlar.
Uchrindilar   o‘tkir   uchli   bo‘lganligi   sababli   ulardan   terilarga   ishlov berish, yog‘ochlarni
kesish,   randalash   kabi   ishlarda   foydalanganlar.   Bunday   mehnat   qurollar   eng   ko‘p
Teshiktoshdan   topilgan.   Teshiktosh   g‘orining   eng   qimmatli   topilmasi   yuqorida   qayd
qilib   o‘tilgandek,   neandertal   odamning   suyak   qoldiqlarining   topilishidir.   U   eng   pastki
madaniy qatlamdan topilgan. Bular   kalla   suyagi,   elka   va yo‘g‘on o‘ng   son   suyagining
parchalari,   ikkala   kichik   boldir   suyagi   hamda   umurtqa   pog‘onasining   ba’zi
qismlaridir.       Bu       voqea       o‘z   vaqtida   antropologlarda   juda   katta   qiziqish   uyg‘otdi.
Antropologlar   xulosasiga   ko‘ra,   neandertalning   bosh   suyagining   hajmi   1490   sm   kub
bo‘lgan.   Neandertal   bola   suyagining   o‘rganilishi   1970   yilgacha   davom   etdi.
Taniqli   antropolog   olim   akademik   V.A.Alekseev   antropologiyaning   keyingi   davr
yutuqlariga   tayanib,   Teshiktosh   odamini   qayta   o‘rgandi   va   uning   10   yashar   bola
emas,   balki   ayol   kishi   ekanligini,   Evropa   va   old   Osiyo       guruhiga       kirishini
ko‘rsatdi 9
.
G‘ordan   gulxan   izlari,   uning   atrofida   tog‘   echkisi,   bug‘u,   yovvoyi   ot,   ayiq,  
sirtlon (giena),   leopard,   bars,   quyon,   kemiruvchilar   va   parrandalarning   suyak  
qoldiqlari   topilgan.Teshiktoshliklar   ovchilik   bilan   birga   termachilik   bilan  
shug‘ullanishgan.Teshiktosh materiallari muste davri madaniyatining   rivojlanishini 
aniqlash imkoniyatini berdi. G‘or–makon rivojlangan muste davriga   oid bo‘lib 
(Levallua–muste) uning so‘nggi paleolit davriga o‘tish evolyusiyasini   kuzatish 
mumkin.
Amur   Temur   g‘ori   Boysun tog‘i mintaqasidan muste davriga oid   makon  
sanaladi. U Teshiktoshdan   uncha   uzoqda   bo‘lmagan   erda   joylashgan. Yodgorlik   1939  
yilda   A.P.Okladnikov   tomonidan   o‘rganilgan.   U   erdan   3   ta   madaniy 16qatlam   topilgan.   1–2–   madaniy qatlamlar   so‘ngi   tosh   davriga   oid bo‘lib, faqat   3–
madaniy   qatlamdan   topilgan   tosh   qurollar   Teshiktoshning   yuqori   qatlamidan  
topilgan   muste   davri   qurollariga   o‘xshaydi.   U   erdan   gulxan   qoldig‘i,   pista  
ko‘mir,   qo‘pol   ishlangan   qirg‘ich,   gardishsimon   nukleus,   siniq   uchrindi   va   boshqa  
buyumlar   topilgan.   Shuningdek,   yovvoyi ot,   bars,   ayiq,   sirtlon,   quyon,   kemiruvchi  
va   qushlarning   suyaklari   topilgan.   G‘orda   yashagan   kishilar   ovchilik   va  
termachilik   bilan   shug‘ullanganlar. 10
A.P.Okladnikov fikricha, bu makon mavsumiy xarakterda bo‘lgan va tosh  
qurollarini ishlab chiqarish ham Teshiktoshga nisbatan ancha farq qilib, ular  
birmuncha   takomillashgan 10
.
Obirahmat   g‘or   makoni   Toshkent   shahridan   100   km   shimoli-sharqda,   G‘ariy  
TyanShanning   Chotqol   tizmasidagi   Paltov   soyining   yuqori   sohilida   joylashgan.  
G‘or   yoysimon   shaklda   bo‘lib,   eni   20   metrdan   ortiqroq,   janubga   qaragan,   sathi  
keng,   quruq   va   yorug‘.   G‘or–makon   1966–1972 yillarda
R.X.Sulaymonov tomonidan o‘rganilgan. U mustening rivojlangan va so‘nggi  
bosqichlariga oid.Unda   10   m   qalinlikdagi   21   ta   madaniy   qatlam   aniqlangan.   Ulardan  
30   mingdan   ortiq   ohaktoshli   chaqmoqtoshdan   yasalgan   turli   mehnat   qurollari– 
nukleuslar,   paraqalar,   o‘tkir   uchli   sixchalar,   qirg‘ichlar,   pichoqlar   va   kurrakchalar
topilgan.   Ular   o‘ziga   xos   prizma   shaklidagi   yorma   texnika,   qisman   levallua   tipidagi  
texnika   asosida   ishlangan.   G‘ordan   hayvon   suyagidan   ishlangan   bigizlar   ham  
topilgan.   Shuningdek,   gulxan   izlari,   kul,   ko‘mir,   bug‘u,   tog‘   echkisi,   to‘ng‘iz,   jayron,  
g‘or   sheri,   arxar   va   boshqa   hayvonlarning   suyaklari   ham   topilgan.   Bu   erda   odamlar  
120-40   ming   yil   muqaddam   istiqomat  qilganligi   aniqlangan.   Ular  ovchilik   va  
termachilik   bilan   shug‘ullanganlar.   Keyingi   yillarda   Obirahmatni   arxaik   jihatdan
o‘rganish   ishi   qayta   tiklandi. 11
  Uning   yuqori   qatlamlari   tosh   qurollari   ichida   yuqori  
paleolit   davri   materiallari   mavjudligi   aniqlandi.   Arxeologlar   Obirahmat
yodgorligining   yuqori   qatlamlarini   46-50   ming   yilliklar   bog‘lab   uni   ilk   yuqori  
paleolit   yodgorliklari   sirasiga   kiritmoqdalar.   Demak, ibtdoiy odamlar   g‘orda   uzoq
davr iste’qomat   qilishgan. 17Xo‘jakent   manzilgohi   Toshkent   voxasidagi muste   davriga oid g‘or  
turidagi   yodgorliklaridan   biri   bo‘lib,   Toshkent   shahridan   80   km   shimoliy-   sharqda  
Xo‘jakent   qishlog‘i   yaqinida   joylashgan.   Xo‘jakent   g‘ori   Chirchiq   daryosining   chap  
sohilidagi   qoyatoshlar   bag‘rida   bo‘lib,   dengiz   sathidan   1200-1700   m   balandlikdadir. 
G‘or shimoli-g‘arbga qaragan, balandligi 2,5 m,   kengligi 6 m, chuqurligi 4m. 
Makonni 1958–1959 yillarda A.P.Okladnikov va   X.Nasriddinovlar tadqiqot ishlarini 
olib borganlar.   Uning madaniy qatlami   g‘orning ayrim joylaridagina saqlanib qolgan. 
Tadqiqot jarayonida makondan 524   ta tosh qurollar topilgan. Shulardan paraqalar 88 
ta, nukleuslar 49 ta, qolganlari   tosh uchirmalari va siniqlaridir. Topilgan qurollar 
levallua–muste madaniyatiga   xos   bo‘lib, Obirahmat va Teshiktosh 
makonlaridagi mehnat qurollariga   o‘xshashdir.
Ko‘lbuloq   makoni . Angren   shahridan   10-12   km   g‘arbda   joylashgan   Oblik  
qishlog‘idan   5   km   shimoliy-g‘arbda,   Oxangaron   daryosining   o‘ng   irmoqlaridan  
biri-Qizil   olma   soyining   o‘rta   oqimidagi   qirlikda   joylashgan.
Ko‘lbuloq   manzilgohi   ko‘p   qatlamli   bo‘lib, ilk,   o‘rta   va   so‘nggi  
paleolit   davriga   oid   qatlamlari   aniqlangan   (49   qatlam).   Uning   4-8   qatlamlarigina  
muste   davriga   oiddir.   Bu   davr   uchun   5   ta   madaniy   qatlam   bo‘lishi,   odamlarning  
uzoq   vaqt   davomida   yashaganligini   ko‘rsatadi.   Undan   8300   dan   ortiq   tosh   qurollari  
va   buyumlari   topilgan.   Ular   orasida   xar   xil   shakldagi   nukleuslar,   siniq   uchrindilar,  
qirg‘ichlar,   qo‘l cho‘qmorlari   va   boshqalar.   Ko‘lbuloqdan   topilgan mehnat  
qurollari   son   va   sifat   jihatdan   Toshkent   vohasining   boshqa   joylaridan   topilgan  
manzilgohlaridan   farq   qiladi.   Ba’zilarigina,   ayniqsa,   tishli   qirg‘ichlar   Bo‘zsuvdagi  
muste   davri   qurollariga 18o‘xshash.Ko‘lbuloq   madaniy   qatlamlaridan   tog‘   echkisi,   ayiq,   arxar   va   boshqa  
hayvonlarning   suyak   parchalari,   kul   va   gulxan   qoldiqlari   topilgan.
Toshkent voxasidan Zog‘ariq, Bo‘zsuv, Ko‘hisim mazilgohlari va   Qorqamish 
topilmalari jami 30 dan ortiq makon qayd qilingan. Bu ayniqsa   Toshkent shahrining 
2000 yilligi munosabati bilan keng arxeologik qidiriv ishlari   bajarildi. Bu erlarda 
arxeologik tadqiqot ishlari hozirda xam davom   etmoqda.Muste davri yodgorliklari 
Farg‘ona vodiysida xam keng tarqalgan. Ularni   tadqiq qilishda.1954 yilda 
P.T.Konoplya Sharqiy Farg‘onada birinchi marta   paleolit qurollarini topdi. Shu yili 
A.P.Okladnikov G‘arbiy Farg‘onada tadqiqot   ishlarini olib borib Qayroqqum 
manzilgohlarini aniqladi va tadqiqot ishlarini 1961   yillragacha   davom   qildirdi.   Olim  
Qayroqqum   dalasining   31 punktidan   tosh
qurollarini   topdi.   Ayniqsa,   Buloqchap   va   Sho‘rko‘l   punktlari   topilmalari   diqqatga
sazovordir.   Bu   joylardan   ko‘plab   tosh   o‘zaklar,   sixchalar,   tosh   siniqlari   topildi.
Topilmalar   shuni   ko‘rsatdiki,   neandertal   odamlar   Sirdaryoning   qadimgi   irmoqlar
bo‘ylab,   bir   necha   joylarda   o‘z   manzilgohlarini   qurganlar   va   ovchilik,   terimchilik
bilan shug‘ullanganlar 11
.
Jarqo‘ton   makoni Farg‘onaning sharqiy rayonida topilgan. U  
Shahristonsoy daryosining chap qirg‘og‘ida joylashgan. Manzilgoh 1961– 1963  
yillarda V.A.Ranov tomonidan o‘rganilgan. Yodgorlikdan 670 ta tosh buyum   yig‘ib
olingan.   Shulardan   25   tasi   nukleuslar,   25   tasi   qurollar   bo‘lgan.   Qurollar
ichida tosh sixcha, nayza tig‘lari, pichoqsimon tosh qurollar mavjud.Nukleuslarga  
ishlov berish va qurol yashash uslubi Xo‘jakent makonidagiga o‘xshaydi. Tosh  
qurollar   yashash madaniyati   levallua–muste   davri   an’anasiga   oiddir 19Farg‘ona   vodiysidan   M.R.Qosimov,   P.T.Konoplya   muste   davriga   oid bir
necha   manzilgohlar   topganlar.   Ularning   ko‘pchiligining   madaniy   qatlamlari
saqlanib qolmagan, chunki ular adir va soylar bo‘ylaridagi ovchilarning mavsumiy  
karorgohlari bo‘lgan. U erlardan topilgan tosh buyumlar   levallua–muste davriga   oid 
bo‘lgan.
O‘zbekiston xududida o‘rta paleolit davrini o‘rganishda Zarafshon vohasi  
alohida   o‘rinni   egallaydi,   chunki   bu   xudud   arxeologlar   tomonidan   bir   necha
makonlar topib, keng o‘rganilgan. Bu xududda Samarqand Davlat universitetining  
arxeologlari, O‘zFA Arxeologiya instituti xodimlari tadqiqot ishlarini olib   borganlar.
Omonqo‘ton   g‘or   makoni -Samarqand   viloyati Urgut rayonining   Omonqo‘ton  
qishlog‘i   yaqinida,   Samarqanddan   43-44   km   janubda joylashgan.   G‘or dengiz sathidan 
1400 m balandlikda joylashgan. Uning koridorsimon uzunligi   29m, balandligi 2,6m. 
Makon 1947 yilda D.N.Lev raxbarligidagi SamDU   ekspeditsiyasi   tomonidan   topildi   va  
1957   yillargacha   tadqiqot   ishlari   olib   borildi.
Tadqiqotlar jarayonida qalinligi 25smdan 1,5 mgacha bo‘lgan madaniy qatlam  
aniqlanib,   undan   220   ta   tosh   buyumlar   topildi.   Ularning asosiy qismi
chaqmoqtoshdan yasalgan. 30 ga yaqin tirli xildagi nukleuslar bo‘lib, ular orasida  
gardishsimon va prizma shaklidagi   nukleuslar xam bor. Paraqalar levallua–muste  
texnika madaniyatini eslatadi. kertish texnikasi asosida toshning ikkala tomoninga  
ham ishlov berish natijasida qurol tig‘lari arrasimon va to‘lqinsimon bo‘lib   chiqqan. 
Bu erda bargsimon paraqalar xam bor.   Bunday qurol namunalari   Ko‘tirbuloq   va  
Zirabuloq   makonlaridan xam topilgan.
Omonqo‘ton   g‘oridan   xayvonlarning   suyak   qoldiqlari   ham   topilgan.
Arxeolog   D.N.Levning   tadqiqoticha,   makon   ilk   va   rivojlangan   muste   davriga  
oiddir. 20Takalisoy   g‘ori – Omonqo‘ton g‘origa yaqin joylashgan muste davri  
yodgorligidir. Uni 1952 yilda D.N.Lev tadqiq qilgan. Bu erdan chaqmoqtosh  
siniqlari, uchurchaksimon uzun paraqa,   kertish usulida ishlangan pichoqsimon  
qurol,   gulxan   izlari   va   hayvon   suyaklari   topilgan.   Toshning   ishlanish   texnikasi
asosida   uni   D.N.Lev   mustening   so‘nggi   bosqichiga   oid   deb   ko‘rsatadi,   chunki   bu   erdan 
topilgan paraqalar va otsheplar gardishsimon va prizmaga o‘xshash   nukleuslardan ajratib
olingan. Bu makonda neandertal odamlar vaqtincha   yashaganlar 12
So nggi tosh davri manzillari O rta Osiyo hududida kam o rganilgan,ʼ ʼ ʼ   Mustьe 
davriga oid bir qancha manzillarning madaniy qatlamlaridan so nggi tosh	
ʼ   davriga oid 
ashyolar topilgan bo lib, natijada bu manzillarda odamlar uzoq vaqt	
ʼ   faoliyat olib 
borganligi isbotlangan.Ko lbuloqning 1, 2, 3 qatlamlari so nggi tosh	
ʼ ʼ   davriga oid 
bo lib, gulxan izlari, tishli tosh qurollar, qirg ichlar, sixchalar,	
ʼ ʼ   plastinkalar, tosh 
pichoqlar topilgan. Bunday mehnat qurollari Bo zsuv-1,	
ʼ   Tuyabo g iz manzilgohlari 	ʼ ʼ
madaniy qatlamlarida ham mavjud bo lgan.Bo zsuv-1,	
ʼ ʼ   2, 4 – Toshkentning g arbida 	ʼ
Qoraqamish jari sohilidan topib o rganilgan	
ʼ   makonlar.Tuyabo g iz 1, 2, 3, 4, 5, 6 	ʼ ʼ
ochiq uslubga ega bo lgan makon-manzillar.	
ʼ   Tuyabo g iz suv ombori atrofida 	ʼ ʼ
o rganilgan, Samarqand viloyati hududida	
ʼ   Samarqand, Takalisoy, Xo jamazgil 	ʼ
makonlari topilib, tosh pichoq, qirg ich,	
ʼ   parrakchalar, chopqilar, kesgichlar, o roq-	ʼ
randalar kabi mehnat qurollari   olingan.Janubiy   Qozog iston	
ʼ   hududida   Аchchisoy,  
Sari-Аrka,   Betpak-7,   Yesen-2, 21Xulosa
Xulosa sifatida shuni e’tirof etish kerakki, yuqori tosh asri yodgorliklarining  
o’rganilishi   bu   davrning   eng katta   yutuqlari   to’g’risida   ma’lumotlar   beradi:
- odamzod naslining shakllanib bo’lganligi, ya’ni antropogenez jarayonining  
tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi, shuningdek,   mazkur  
davrda   evropoid,   mongoloid   va   negroid   kabi   yirik   irqlarning   shakllanish
jarayoni sodir bo’lib, odamlar endilikda yer yuzining ancha keng territoriyasiga  
tarqala   boshlagan;
- Yevropa irqiga mansub odamlar: Yevropada va uning janubida g’arbida,
Boltiq dengizi bo’ylarida joylashgan. Old Osiyoda, Yaqin Sharqda, Arabiston,  
Hindiston,   Mesopatamiya   va   boshqa   hududlarga   o’rnashgan;
- Mo’g’ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan.  
(Qirg’i-ziston, Turkmaniston, Qozog’istonda yashagan odamlar qisman shu irqqa  
mansub bo’l-gan). Ular Mo’g’uliston, shu bilan birga Shimoliy muz okeani bilan  
tutash   hududlarda   yashagan;
- Negr irqiga mansub odamlar: Afrika va Hindistonda yashagan. Ular Bering
bo’g’ozi   orqali   Amerika   qit’asiga   o’tgan.   Janubda   esa   Hindixitoy   va   Indoneziyadan
Avstraliya,   Tasmaniya   va   undan   Tinch   okeani   orollariga   o’tib   yashagan.
- Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal  
qurollarni yaratib, o’z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog’ona yuqoriga  
ko’tarildi. Ya’ni ke-suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk  
singari   taqinchoqlarni   yasay   oladigan   bo’ldi.
. 22Foydalanilgan   adabiyotlar
Rahbariy   adabiyotlar
1. Mirziyoev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   Toshkent.:   O‘zbekiston.   2017.
2. Mirziyoev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliyjanob   xalqimiz   bilan   birga
quramiz.   Toshkent.:   O‘zbekiston.   2017.
3. Karimov   I.   А.   O zbekistonʼ   XXI   asr   bo sag asida:	ʼ ʼ   xavfsizlikka   tahdid,   barqarorlik
shartlari   va   taraqqiyot   kafolatlari.   –   Toshkent:   O zbekiston,	
ʼ   1997.   – 325
Ilmiy   adabiyotlar
1. Annayev   T.,   Tilovov   B.,   Xudoyberdiyev   Sh.   Boysun   arxeologik  
yodgorliklari.   –   T.,   1999.
2. Kabirov   J.,   Sagdullayev   A.   O'rta   Osiyo   arxeologiyasi.   –   Т.,   1990.
3. Sagdullayev   A.   Qadimgi   O’rta   Osiyo   tarixi.   –   T.,   2004.
4. Авдусин   Д.А.   Основы   археологии.   –   М.,   1989.
5. Амальрик   А.С.,   Монгайт   А.Л.   Что   такое   археология.   –   М.,   1966.
6. Амальрик   А.С.,   Монгайт   А.Л.   В   поисках   исчезнувших  
цивилизаций.   М.,   Наука,   1966.
7. Археологи   рассказывают.   Таджикгосиздат.   –   Сталинабад,   1959.
8. Мартынов   А.И.   Археология   СССР.   –   М.,   1973.