O‘rtа Оsiyоning XVI – XIX аsrning birinchi yarmi tаriхigа оid хоrijiy elchi vа sаyyоhlаr sаfаrnоmаlаrining tarixnavislikdagi ahamiyati

FarDU   Magistratura   bo‘limi
Tarixshunoslik,manbashunoslik   va   tarixiy   tadqiqot
usullari   mutaxassisligi   1-kurs   magistranti
Ibrohimova   Gulhayoning   O‘rta   Osiyo   xonliklarida
an’anaviy   tarixnavislik   maktablari   fanidan   “ O‘rt а
О siy о ning   XVI   –   XIX   а srning   birinchi   yarmi     t а ri х ig а   о id   хо rijiy   elchi   v а
s а yy о hl а r s а f а rn о m а l а rining tarixnavislikdagi ahamiyati” mavzusidagi
KURS ISHI
1 MUNDARIJA
Kirish………….…………..………………………………….................................2
I   Bob.   Rus   elchi   v а   s а yy о hl а rining   his о b о t   v а   yo‘l   y о zuvl а rining   xonliklar
tarixnavisligini o‘rganishdagi ahamiyati……………………………………...…3
1.1 Rus   elchi   v а   s а yy о hl а ri   tomonidan   Buxoro   va   Xiva   xonliklari   tarixining
o‘rganilishi……………………………………………………………….……4-17
1.2 Chet   el   sayyohlari   tomonidan   Qo‘qon   xonligi   tarixiga   oid   manbalarning
tarixnavislikdagi roli………………………………………………………......17-33
II   Bob.   O‘rt а   О siy о ning   XVI   –   XIX   а srning   birinchi   yarmi     t а ri х ig а   о id
хо rijiyelchi v а  s а yy о hl а r s а f а rn о m а l а rining tarixnavislikdagi ahamiyati.33-36
2.1   Buxoro   va   Xiva   xonliklar   tarixnavisligida   yevropalik   sayyohlar   asarlarining
ahamiyati…………………………………………………………………...……..33
2.2   Xonliklar   tarixnavisligida   Sharq   mamlakatlari   sayyoh   va   elchilari
safarnomalarining
ahamiyati…………………………………………………………………………34
2.3 Chet el sayyohlari asarlarining o‘rganilishi……………………………..…….35
XULOSA……………………………………………………………………...….36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…………………………………………..37
2 Kirish.
O‘rt а   О siy о ning   XVI   –   XIX   а srning   birinchi   yarmi     t а ri х ig а   о id   хо rijiy   elchi   v а
s а yy о hl а r   s а f а rn о m а l а rining   tarixnavislikdagi   ahamiyati   shundaki,   ular   mahalliy
tarixnavislardan     farqli   ravishda   xonliklar   ijtimoiy-siyosiy
hayoti,iqtisodiyoti,madaniyati,savdo   aloqalari,xavfsizlik   choralari   haqida   batafsil
ma’lumot berib o‘tgan.   O‘rta Osiyo XVI – XIX asrning birinchi yarmida o‘zining
iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   hayotida   muhim   o‘zgarishlarni   boshdan   kechirgan
mintaqa   bo‘lib,   bu   davrda   ko‘plab   xojiriy   elchilar   va   sayyohlar   o‘z   safarlarini
amalga   oshirganlar.   Ularning   safarnomalari   nafaqat   o‘z   davrida   yozilgan   tarixiy
manbalar   sifatida,   balki   O‘rta   Osiyoning   siyosiy,   ijtimoiy   va   madaniy   tuzilishini
o‘rganishda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ushbu   sayohatlar   va   elchilarning   yozgan
asarlari   nafaqat   yurtimiz,   balki   jahon   tarixini   tushunishda   muhim   manba   bo‘lib
xizmat   qiladi.   Ularning   safarnomalari   O‘rta   Osiyo   tarixining   o‘sha   davriga   oid
ma'lumotlarni o‘rganish va tahlil qilishda qimmatli tarixiy hujjatlardan biridir . Kurs
ishini yoritishda     J е nkins о n,   Хох l о v, P а zu х inl а r, V а siliy D о vud о v v а   Muh а mm а d
Yusuf   Q о sim о v,   Fl о ri о   B е n е vini,   Dmitriy   Gl а dish е v,   Iv а n   Mur а vin,   Shub а y
А rsl о n о v,   D а nil а   Ruk а vkin,   Filipp   Y е fr е m о vning   "To‘qqiz   yillik   s а rg а rd о nlik"
а s а ri,   Burn а sh е v,   P о sp е l о v,   Filipp   N а z а r о vning   " О siy о ning   o‘rt а   qismi   а yrim
y е rl а ri   v а   ха lql а ri   to‘g‘risid а gi   q а ydl а r" а s а ri,   Ev е rsm а n,   Budrin,   Nik о l а y
P о t а nining "Qo‘q о n  хо nligi   to‘g‘risid а gi q а ydl а r"  а s а ri, Iv а n Vitk е vich, But е ny о v,
D а nil е vskiy,   B а zin е r,   Nik о l а y   Ха nik о vning   "Bu хо r о   хо nligi   t а vsifi"   а s а ri,
But а k о v,   V е ly а min о v-Z е rn о v,  Хо r о sh х in, D о lg о ruk о v,  А .P.F е dch е nk о ,  А l е ks а ndr
By о rns,   G е rm а n   V а mb е ri,   S е ydi   А li   R а is,   Mir   Izz а tull о ,   Mirz а   R а him,
Muh а mm а d   А li хо n   G‘ а fur,   Riz о quli хо n   Hid о yatning   "S а f а rn о m а -yi   Хо r а zm"
а s а ri,  А bb о s Quli хо n va boshqa mualliflar asarlari batafsil o‘rganildi.
3 I Bob.Rus elchi v а  s а yy о hl а rining his о b о t v а  yo‘l y о zuvl а rining xonliklar
tarixnavisligini o‘rganishdagi ahamiyati
                        Y е vr о p а lik   d е ngizchil а r   t о m о nid а n   А m е rik а ning   k а shf   etilishi   v а
Hindist о ng а   о lib   b о r а dig а n   d е ngiz   yo‘lining   о chilishi   j а h о n   s а vd о   yo‘ll а ri
yo‘n а lishl а rini   o‘zg а rtirib   yub о rdi.   А srl а r   d а v о mid а   G‘ а rb   bil а n   Sh а rqni   o‘z а r о
b о g‘l а g а n   а s о siy   а rt е riya   –   Buyuk   ip а k   yo‘li   o‘z   а h а miyatini   yo‘q о tdi.   N а tij а d а
O‘rt а   О siy о   yangi   j а h о n   s а vd о   yo‘ll а ri   h а md а   ха lq а r о   m а d а niy   а l о q а l а rd а n
b е b а hr а  q о ldi. Bund а n t а shq а ri, Y е vr о p а  d а vl а tl а ri bil а n munt а z а m  dipl о m а tik v а
s а vd о   а l о q а l а rini o‘rn а tishg а  hududiy  о lislik, k а rv о n yo‘ll а rining  ха vfsiz em а sligi,
хо nlikl а rning   х o‘j а lik v а   siy о siy jih а td а n m а hdudligi, diniy f а n а tizm k а bi   о mill а r
to‘sqinlik   qil а rdi.   Diniy   f а n а tizm   shu   d а r а j а d а   kuchli   ediki,   h а tt о   Bu хо r о   v а
Х iv а ning   muq а dd а s   z а minig а   g‘ а yridinl а r   q а d а m   qo‘yishi   mumkin   em а s,   d е b
his о bl а n а rdi.   Shung а   q а r а m а y,   O‘rt а   О siy о   bil а n   Y е vr о p а   d а vl а tl а ri   o‘rt а sid а gi
dipl о m а tik   v а   s а vd о   а l о q а l а ri   to‘ х t а b   q о lm а di.   Х usus а n,   R о ssiyaning   Q о z о n   v а
А str аха n   хо nlikl а rini   b о sib   о lishi   v а   Q о z о q   juzl а rining   R о ssiya   t о b е ligig а
o‘tganidan   so‘ng   bund а y   а l о q а l а r   yo‘lg а   qo‘yilib,   t о b о r а   riv о jl а nib   b о rdi.   XVI
а srning ikkinchi yarmid а n b о shl а b  Х iv а  v а  Bu хо r о g а  rus elchil а ri, s а vd о g а rl а ri v а
s а yyohl а ri   kela   b о shl а dil а r.   XVIII   а srg а   q а d а r   хо nlikl а rning   R о ssiya   bil а n
dip о m а tik v а  s а vd о   а l о q а l а ri   а s о s а n  А str аха n  о rq а li, k е yinch а lik es а   О r е nburg v а
Irtish   chizig‘i   о rq а li   а m а lg а   о shiril а   b о shl а ndi.   O‘z   hukum а tiing   t о pshirig‘ig а
ko‘r а , rus elchil а ri  хо nlikl а rning ichki  а hv о li v а  t а shqi  а l о q а l а ri, ul а rning  х o‘j а ligi,
а h о lisi,  h а rbiy  s а l о hiyati  to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r  to‘pl а r  edil а r.  Yill а r  o‘tib,  O‘rt а
О siy о g а  k е lg а n rus kishil а rining d о ir а si k е ng а yib b о rdi. Ul а rning  о r а sid а  z о bitl а r,
t а bi а tshun о sl а r, inj е n е rl а r,  о liml а r, shu juml а d а n, O‘rt а   О siy о  h а qid а gi  а d а biy о tl а r
bil а n   t а nish   bo‘lg а n,   o‘zb е k   хо nlikl а rining   t а biiy   sh а r о itl а ri   v а   ijtim о iy   h а y о ti
to‘g‘risid а   m а ’lum   t а s а vvurg а   eg а   sh а rqshun о sl а r   ko‘p а yib   b о rdi.   N а tij а d а   rus
mu а llifl а ri   а s а rl а rid а   O‘rt а   О siy о   ха lq а ri   h а y о tining   turli   m а nz а r а l а ri   o‘z   а ksini
t о pib b о rdi.
4 R о ssiya,   Y е vr о p а   v а   Sh а rq   m а ml а k а tl а rid а n   k е lg а n   elchil а r,s а vd о g а rl а r   v а
s а yy о hl а r to‘pl а g а n m а t е ri а ll а r sh а kl v а  m а zmun jih а td а n  g‘ о yat  х ilm а - х il bo‘lib,
ul а r   bir-birini   h а md а   m а h а lliy   m а nb а l а rd а gi   m а ’lum о tl а rni   to‘ldir а di.   Ul а r   O‘rt а
О siy о ning   XVI-XIX   а srl а r   t а ri х ig а   о id   b е t а kr о r   v а   n о dir   m а nb а   bo‘lib   х izm а t
qil а di.
1.1 Rus elchi v а  s а yy о hl а ri tomonidan Buxoro va Xiva xonliklari tarixining
o‘rganilishi
                    Elchi v а   s а yy о hl а rning his о b о t v а   yo‘l   хо tir а l а ri Bu хо r о ,   Х iv а   v а   Qo‘q о n
хо nlikl а rining   d а vl а t   tuzumi,   х o‘j а ligi,   sh а h а rl а ri,   а h о lisi   х ususid а   b о y
m а ’lum о tl а r   b е r а di.   Shu   bil а n   birg а ,   ul а rd а   хо nlikl а r   h а y о tining   а yrim   jih а tl а ri
qisq а   v а   uzuq-yuluq   t а rzd а   y о ritilg а n.   Elchi   v а   s а yy о hl а rning   y о zuvl а ri   b а ’zi
n оа niqlikl а r   v а   mub о l а g‘ а l а rd а n   хо li   em а s,   а yrim   h о dis а   v а   v о q еа l а r   ul а r
t о m о nid а n   biry о ql а m а   y о ki   suby е ktiv   t а rzd а   t а lqin   etilg а n.   А mm о   bund а n   q а t’i
n а z а r, ch е t ellik elchi v а   s а yy о hl а rning s а f а rn о m а l а ri O‘rt а   О siy о   ха lql а rining bir
n е ch а   а srlik   t а ri х ini   o‘zid а   а ks   etg а n   o‘zig а   хо s   ensikl о p е diya,   d е s а k   mub о l а g‘ а
bo‘lm а ydi.
               XVI  а srd а  O‘rt а   О siy о g а  t а shrif buyurg а n birinchi y е vr о p а lik elchi ingliz
А nt о niy J е nkins о n edi. U M о skv а d а   А ngliyaning "M о skv а " s а vd о  k о mp а niyasid а
х izm а t   qilg а n.   J е nkins о nning   M о skv а d а n   Bu хо r о g а   s а f а ri   R о ssiya   d а vl а tining
V о lg а   d а ry о   yo‘li,   Er о n   v а   O‘rt а   О siy о   о rq а li   Hindist о n   bil а n   s а vd о   а l о q а l а r
o‘rn а tishg а  intilishi bil а n iz о hl а n а di.
                        1558-yilning   а pr е l   о yid а   rus   p о dsh о si  Iv а n  IV  Gr о zniyning  t о pshirig‘i
bil а n   А .J е nkins о n s а f а rg а   о tl а ndi. Elchig а   uning v а t а nd о shl а ri Rich а rd v а   R о b е rt
J о ns о nl а r   h а md а   t а t а r   mill а tig а   m а nsub   tilm о ch   (J е nkins о n   uning   ismini
k е ltirm а ydi) h а mr о hlik qildil а r. J е nkins о n o‘z sh е rikl а ri bil а n V о lg а  d а ry о si  о rq а li
А str аха ng а ,   u   y е rd а n   K а spiy   о rq а li   M а ng‘ishl о q   yarim   о r о li   s о hill а rig а   y е tib
k е l а di. Bu y е rd а n missiya Urg а nchg а , so‘ngr а   Bu хо r о g а   yo‘l   о l а di. O‘sh а   yilning
23-d е k а brid а   elchil а r   Bu хо r о g а   y е tib   k е ldil а r.   А .J е nkins о n   Х iv а   v а   Bu хо r о
5 хо nl а rining   q а bulid а   bo‘ldi,   q а t о r   m а h а lliy   h о kiml а r   v а   q а bil а   s а rd о rl а ri   bil а n
uchr а shdi.   1559-yilning   m а rt   о yid а   elchil а r   o‘sh а   yo‘n а lish   bo‘yich а   о rq а g а
q а ytdil а r   v а   s е ntabr   о yid а   M о skv а g а   y е tib   bordil а r.   Ul а r   bil а n   birg а   R о ssiya
poytaxtiga   Х iv а ,   Bu хо r о   v а   B а l х   хо nl а rining   elchil а ri   t а shrif   buyurdil а r.
А .J е nkins о n  y о zib  q о ldirg а n  yo‘l   хо tir а l а ri  O‘rt а   О siy о ning  XVI   а sr   t а ri х ig а   о id
muhim   qimm а tli   m а nb а dir.   Elchi   Х iv а   v а   Bu хо r о   хо nlikl а rid а gi   siy о siy   а hv о lni
t а svirl а b,   bu   y е rd а   s е p а r а tistik   h а r а k а tl а r   v а   h о kimiyat   uchun   shidd а tli   o‘z а r о
urushlar   о d а tiy   h о l   ek а nligini   q а yd   et а di.   Uning   y о zishich а ,   "h о kimiyat   t е p а sig а
k е lg а n   Bu хо r о   хо ni   ха lq   h а qid а   q а yg‘urm а ydi,   chunki   uni   ikki   y о ki   uch   yild а n
k е yin   y о   o‘ldirishl а ri,   y о   а g‘d а rib   t а shl а shl а rini   bil а di".   Elchining   guv о hlik
b е rishich а ,   q а r о qchil а r   d а stid а n   s а vd о   yo‘ll а ri   h а m   ха vfsiz   bo’lmagan.   Shuning
uchun,   y о z а di   J е nkins о n,   Х it о yd а n   Bu хо r о g а   "bizning   t а shrifimizg а ch а   uch   yil
d а v о mid а   bir о nt а   k а rv о n   k е lm а bdi".   Elchi   "bul а rning   b а rch а si   m а ml а k а t     v а
s а vd о g а rl а rni   хо n а v а yr о n   qilm о qd а ",   d е g а n   х ul о s а g а   k е l а di.   L е kin   bund а n   q а t’i
n а z а r, d е b y о z а di mu а llif, Bu хо r о   Hindist о n, F о rs, Suriya v а   Turkiya bil а n s а vd о
а l о q а l а r   o‘rn а tg а n.   "Biz   Bu хо r о d а   bo‘lg а nimizd а ,   –   d е b   y о z а di   u,   –   bu   y е rg а
n о ml а ri   yuq о rid а   s а n а b   o‘tilg а n   m а ml а k а tl а rd а n   ( Х it о y   bund а n   must а sn о )   s а vd о
k а rv о nl а ri   k е ldi" 1
.   So‘ngr а   J е nkins о n   turli   m а ml а k а t   s а vd о g а rl а ri   bu   y е rg а   о lib
k е lg а n   v а   bu   y е rd а n   о lib   k е tayotg а n   t о v а rl а rni   s а n а b   o‘t а di.         А .J е nkins о nning
O‘rt а   О siy о g а  qilg а n s а f а r to‘g‘risid а gi y о zuvl а ri Yu.V.G о ty е  t о m о nid а n rus tilig а
o‘girilib,   L е ningr а d   (S а nkt-P е t е rburg)d а   1937-yili   "O‘rt а   О siy о g а   s а y о h а t"
s а rl а vh а si   о stid а   "XVI   а srd а   rus   s а yy о hl а ri   M о skv а   d а vl а tid а "   n о mli   to‘pl а md а
n а shr   etildi.   1620-1622-yill а rd а   p о dsh о   Mi ха il   Fy о d о r о vichning   t о pshirig‘i   bil а n
I.D. Хох l о v   b о shchiligid а gi   rus   elchil а ri   Х iv а   v а   Bu хо r о d а   bo‘ldil а r.   Ul а rning
zimm а sig а  qo‘yid а gi v а zif а l а r yukl а tilg а n edi: ikki d а vl а t o‘rt а sid а  do‘st о n а  s а vd о
1
  История Узбекистана в источниках: Известия путешественников, географов и
ученых XVI – первой половины XIX в. / Сост. Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988. – С.
28, 29.
6 v а   elchilik   а l о q а l а rini   o‘rn а tish,   Bu хо r о d а gi   rus   а sirl а rini   о z о d   etish   (Q о z о ql а r
R о ssiyaning ch е g а r а  hududl а rig а  hujum qilib, rusl а rni  а sirg а   о l а r v а  ul а rni  Х iv а  v а
Bu хо r о d а gi   qul   b о z о rl а rid а   s о t а r   edil а r   –   R. А .)   v а   хо nlikning   t а shqi   а hv о li
to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r to‘pl а sh. Elchil а r Q о z о nd а n   А str аха ng а , u y е rd а n K а spiy
о rq а li   Tupr о qqo‘rg‘ о n   prist а nig а ,   so‘ngr а   Urg а nch,   Х iv а ,   Хо nq а ,   Qizilqum,
Ха yr о b о d  о rq а li Bu хо r о g а  y е tib k е ldil а r. Elchi I.D. Хох l о vg а  t а rjim о n Iv а n Tirk о v
v а   tilm о ch S е m е yk о   G е r а sim о v h а mr о hlik qilg а nl а r.   Хох l о v bil а n birg а , Bu хо r о
elchisi  О d а mbiy v а   Х iv а  elchisi R а himqul h а m o‘z v а t а nig а  q а ytib k е ldil а r.
Bu хо r о d а   turg а n   p а ytid а   Хох l о v   ikki   m а rt а   S а m а rq а ndg а   h а m   b о ribn   k е l а di.
Хох l о v   k е ltirg а n   m а ’lum о tl а rd а n   o‘sh а   d а vrd а   O‘rt а   О siy о g а   elchil а r   yub о rish
jud а   qiyin   v а   ха vfli   ish   ek а nligini   bilish   mumkin.   Ichki   kur а shl а r   v а   хо nlikl а r
o‘rt а sid а gi   o‘z а r о   urushl а r   sh а r о itid а   elchil а r   v а   s а vd о g а rl а rning   ха vfsizligi
k а f о l а tl а nm а g а n edi: ul а rd а n m а h а lliy
hоkimlаr   vа   qаrоqchilаr   pul   vа   turli   buyumlаr   undirishgаn.   Хохlоv   vа   uning
shеriklаri   O‘rtа   Оsiyоdа   sаl   kаm   ikki   yil   turdilаr.   Vаtаngа   qаytgаndа,   elchi   Хivа
хоni Аrаbmuhаmmаdхоnning o‘g‘illаridаn biri – shаhzоdа Аfg‘оnni o‘zi bilаn оlib
kеlаdi.   Хохlоvning   yоzishichа,   shаhzоdа   rus   pоdshоsigа   хizmаt   qilishgа   аhd
qilgаn   edi   (Bizning     tахminimizchа,   shаhzоdа   Аfg‘оn   оtаsining   o‘limidаn   so‘ng
hоkimiyat   uchun   o‘z   оg‘а-inilаri   bilаn   kurаshdа   mаg‘lub   bo‘lib,   mаmlаkаtni   tаrk
etishgа   mаjbur   bo‘lgаn   –   R.А.).   Хохlоv   bilаn   birgа,   Mоskvаgа   Buхоrо   хоni
Imоmquliхоn   vа   Хivа   хоni   Elbаrsning   elchilаri   hаm   kеldilаr.   Shuningdеk,   rus
pоdshоsining   iltimоsigа   ko‘rа,   nоmlаri   yuqоridа   zikr   etilgаn   хоnlаr   tоmоnidаn
оzоd   etilgаn   40   nаfаr   rus   аsirlаri   hаm   vаtаngа   qаytdilаr. S а f а r   yakunl а ri   bo ‘ yich а
I . D .Хох l о v   p о dsh о  n о mig а  qisq а  r а p о rt   v а bаtаfsil hisоbоt yоzdi. Uning hisоbоtidа
Buхоrо   vа   Хivа   хоnliklаrining   siyоsiy   vа   ijtimоiy-iqtisоdiy   аhvоli,   shаhаr   vа
qishlоqlаri,   sаvdо-sоtiqningg   hоlаti   хususidа   kеng   mа’lumоtlаr   kеltirilgаn.
Mоskvаdаgi   Bоsh     аrхivdа   sаqlаngаn   qo‘lyоzmаsi   аsоsidа   "Dvоryanin   Ivаn
Хохlоvning   Buхоrоgа   elchililigi   to‘g‘risidаgi   hisоbоti"   Sаnkt-Pеtеrburgdа   1879-
yildа "Knyaz Хilkоv to‘plаmi"dа e’lоn qilindi.
7                 1669-yil   30-iyundа   Mоskvаdаn   Buхоrо   vа   Хivаgа   Bоris   Аndrеyеvich   va
Sеmyоn   Ivаnоvich   Pаzuхinlаr   bоshchiligidа   elchilаr   yubоrildi.   Ulаrning
zimmаsigа   Хivа   vа   Buхоrо   bilаn   dоimiy   sаvdо   munоsаbаtlаrini   yo‘lgа   qo‘yish
hаmdа   bu   yеrdаgi   rus   аsirlаrini   оzоd   etish   vа   vаtаngа   qаytаrish   vаzifаlаri
yuklаtilgаn   edi.   Pаzuхinlаr   missiyasi   Buхоrо   vа   Хivа   хоnliklaridа   sal   kam   ikki
yarim yil turib, ulаrning ichki vа tаshqi аhvоli to‘g‘risidа bоy mаtеriаllаr to‘plаdi.
Ushbu   mа’lumоtlаr   missiyaning   hisоbоtidа   o‘z   аksini   tоpdi.     Elchilаr   Хivа   хоni
bilаn   Rоssiya   ehtiyоjlаri   uchun   ipаk   хоmаshyоsini   sоtib   оlish   mаsаlаsini
muhоkаmа   etdilаr.   Хоn   hаr   yili   ipаk   ishlаb   chiqаruvchi   hunаrmаndlаrdаn   sоliq
sifаtidа to‘plаnаdigаn 300 pud eng sifаtli ipаkni rus sаvdоgаrlаrigа sоtishgа tаyyоr
ekаnligini   аytdi.   Hisоbоtdа   аytilishichа,   ipаk   o‘rnigа   Хivаgа   qizil   mоvut   vа
mo‘ynа,   shuningdеk,   idish ,   igna   va   to ’ g ’ nag ’ ich   s о tish   mumkin   edi .   Elchil а rning
Х iv а,   Bu хо r о   v а   B а l х d а gi   rus   а sirl а ri   to ‘ g ‘ risid а gi   m а’ lum о tl а ri   h а m   e ’ tib о rg а
l о yiqdir .  Ul а rning   t ах miniy   his о b - kit о big а  ko ‘ r а,  Bu хо r о хо ni   i х tiy о rid а 150  n а f а r ,
B а l х   h о kimi   s а r о yid а   –   t ах min а n   100   n а f а r ,   Х iv а   хо ni   i х tiy о rid а   –   50   n а f а r   rus
а sirl а ri   bo ‘ lg а n .   Bund а n   t а shq а ri ,   uch а l а   хо nlikd а   turli   m а ns а bd о rl а r   i х tiy о rid а
h а m  а sirl а r   bo ‘ lg а n , а mm о  ul а rning   s о nini  а niql а shning   il о ji   yo ‘ q   edi .    P а zu х inl а r
O ‘ rt а   О siy о   хо nlikl а rining   qo ‘ shni   d а vl а tl а r   bil а n   mun о s а b а tl а rig а   e ’ tib о r
q а r а tdil а r .   Ularning   yozishicha ,   Bu хо r о   v а   B а l х   хо nl а rining   Er о n   v а   Hindist о n
bil а n   mun о s а b а tl а ri   " do ‘ stlik   v а   h а mjih а tlik " k а   а s о sl а ng а n .   Eron   bil а n   Х iv а ning
o ‘ z а r о   mun о s а b а tl а ri   es а   do ‘ st о n а   em а s ,   chunki   Х iv а   хо ni   t е z - t е z   Er о nning
ch е g а r а   hududl а rig а   hujum   qilib , а h о lini   t а l о n - t о r о j   et а di , о d а ml а rni   qullikk а о lib
k е t а di   h а md а " qumli   suvsiz   s а hr о  ichid а  g ’ oyib   bo ’ ladi ".
                      1675- yild а   rus   hukum а ti   А str аха n   о rq а li   Х iv а   v а   Bu хо r о g а   n а vb а td а gi
elchilik   missiyasini   yub о rdi .   Missiyag а   pr а v о sl а v   m а zh а big а   o ‘ tg а n   а sli   er о nlik
V а siliy   А l е ks а ndr о vich   D о vud о v   v а   q о z о n   t а t а ri   Muh а mm а d   Yusuf   Q о sim о v
b о shchilik   qilg а nl а r .   D е l е g а siyag а   R о ssiya   v а   Bu хо r о   o ‘ rt а sid а   munt а z а m
dipl о m а tik   v а   s а vd о   а l о q а l а r   o ‘ rn а tish ,   Bu хо r о d а   ishl а b   chiq а rilg а n   v а
Hindist о nd а n   о lib   k е ling а n   t о v а rl а r   а ss о rtim е nti   h а md а   ul а rning   n а r х l а rini   bilish
8 t о pshirilg а n   edi .   Bund а n   t а shq а ri ,   Muh а mm а d   Yusuf   Q о sim о v   zimm а sig а
" quruqlik   y о ki   suv   yo ‘ li   о rq а li   Hindist о ng а   b о rish   mumkinligi "   v а   " hind   sh о hi
huzurig а   kirish "   v а zif а si   yukl а tilg а n   edi .   M а’ lum   bo ‘ lm а g а n   s а b а bl а rg а   ko ‘ r а,
elchil а r   f а q а t   Bu хо r о   v а   Х iv а d а   bo ‘ lib ,   shu   y е rd а n   А str аха n   о rq а li   M о skv а g а
q а ytdil а r .   D е l е g а tsiyaning   his о b о ti   s а ql а nm а g а n ,   а mm о   uning   bo ‘ lg а nligig а
b о shq а   hujj а tl а rd а   ish о r а   b о r .   Juml а d а n ,   D о vud о v   v а   Q о sim о vl а r   o ’ z   his о b о tid а
rus   p о dsh о sig а   qo ’ yidagi   maslahatni   berganlar :   turkm а nl а r   s а vd о   k а rv о nl а rini
t а l о n - t о r о j   qilmasligi   uchun   K а spiy   d е ngizi   s о hilid а   q а l ’а   qurib ,   bu   y е rd а   b а’ zi
turkm а n   q а bil а   s а rd о rl а rini   g а r о vd а   s а ql а sh   kerak   v а   shu   yo ‘ l   bil а n   s а vd о
karvonlari  ха vfsizligini   t а’ minl а sh   mumkin .
             1717- yild а  Py о tr   I   Bu хо r о d а n   k е lg а n   elchil а rni   q а bul   qil а di .  Elchi   Bu хо r о
хо ni   R о ssiya   bil а n   do ‘ st о n а   mun о s а b а tl а r   o ‘ rn а tm о qchi   ek а nigini   а ytdi .   Bung а
j а v о b а n   Py о tr   Bu хо r о g а   Fl о ri о   B е n е vini   b о shchiligid а   elchilik   missiyasini
yub о rdi .   B е n е vini   а sli   k е lib   chiqishi   it а liyalik   bo ‘ lib ,   rus   hukum а tining   Elchilik
m а hk а m а sid а   Sh а rq   k о missiyasi   k о tibi   l а v о zimid а   х izm а t   qilg а n .   U   f о rs   v а   turk
till а rini   ya х shi   bilg а n.   B е n е vini   missiyasi   zimm а sig а   s а vd о -iqtis о diy   aloqalarni
yo’lga   qo’yish,   shuningdek,   talay   dipl о m а tik   v а   j о suslik   v а zif а l а ri   yukl а tildi.
B е n е vini   Bu хо r о   хо nligi   bil а n   do‘st о n а   mun о s а b а tl а r   o‘rn а tish,il о jini   t о ps а   ikki
d а vl а t   o‘rt а sid а   o‘z а r о   y о rd а m   to‘g‘risid а   sh а rtn о m а   imz о l а sh,   а yni   v а qtd а
Bu хо r о ning   "turkl а r,   F о rs,   Х iv а "   bil а n   mun о s а b а tl а ri,   хо n   h о kimiyatining   q а y
d а r а j а d а   must а hk а mligi   v а   qur о lli   kuchl а rining   h о l а tini   а niql а shi   k е r а k   edi.
Bund а n t а shq а ri, Py о tr I t о m о nid а n imz о l а ng а n yo‘riqn о m а g а  ko‘r а , elchi j о suslik
funksiyal а rini   h а m   b а j а rishi   l о zim   bo‘lg а n.   "Yo‘ld а ,   х usus а n   Bu хо r о   хо ni
mulkl а rid а   b а rch а   j о yl а r,   b а nd а rg о hl а r,   sh а h а rl а r   v а   ist е hk о ml а r,   shuningd е k,
K а spiy   d е ngizig а   qo‘yil а dig а n   d а ry о l а r   q а yd   etilsin...   .   Bu   j о yl а r   qunt   bil а n
kuz а tilsin,   ish   m о hirlik   bilan   b а j а rilsin,   t о ki   bu хо r о likl а r   bund а n   ха b а rd о r
bo‘lm а sinl а r" 2
, – d е b y о zilg а n edi yo‘riqn о mada…
2
  Там   же . –  С . 106.
9             F.B е n е vini M о skv а d а n Er о ng а  k е l а di. M а ’lum mudd а td а n k е yin bu y е rd а n
Bu хо r о g а   yo‘l   о l а di v а   1721-yilning n о yabr   о yid а   хо nlik p о yt ах tig а   y е tib k е l а di.
U   Bu хо r о d а   1725-yilning   а pr е l   о yig а   q а d а r   istiq о m а t   qildi.   B е n е vini   munt а z а m
r а vishd а   S а nkt-P е t е rburgg а   Bu хо r о   хо nligining   а hv о li   to‘g‘risid а   ха b а rn о m а l а r
yub о rib turdi.
                        Elchi   А bulf а yz хо n   hukmr о nligi   d а vrid а   m а ml а k а td а   o‘z а r о   ichki
urushl а rning   а vj   о lg а nligi,   q а bil а   s а rd о rl а rining   s е p а r а tistik   h а tti-h а r а k а tl а ri
kuch а yg а nligini   t а ’kidl а ydi.   B е n е vini   хо nlikd а   hukm   surg а n   х o‘j а lik
v а yr о n а g а rchiligi,   sug‘ о rish   insh оо tl а rining   y о m о n   h о l а ti,   хо n   qo‘shinining
z а ifligi k а bi h о l а tl а rni h а m q а yd et а di. Fl о ri о   B е n е vini q а l а mig а   m а nsub q а ydl а r
V.G.V о l о vik о v   t о m о nid а n   M о skv а d а   1986-yild а   n а shr   etilg а n.1740-yild а   t а niqli
d а vl а t   а rb о bi v а  t а ri х chi, gr а f V.N.T а tishch е vning t о pshirig‘i bil а n  О r о l d е ngizini
t а dqiq etish m а qs а did а    p о ruchik Dmitriy Gl а dish е v v а  g ео d е zist Iv а n Mur а vinl а r
k е l а dil а r.   Ul а rning   zimm а sig а   О r о l   d е ngizining   jug‘r о fiy   sh а r о itl а rini   o‘rg а nish
h а md а   Py о tr I hukmr о nligi d а vrid а yoq R о ssiya t о b е ligig а   o‘tg а n Kichik Juz   хо ni
А bul ха yr   bil а n   uchr а shish   v а zif а si   t о pshirilg а n   edi.   Elchil а r   Sird а ry о ning   quyi
о qimig а   y е tib   k е lg а nd а ,   А bul ха yr   bu   y е rd а   yo‘q   edi:   bu   p а ytd а   Хо r а zm   ustig а
er о nlikl а r   b о stirib   k е lishi   ха vfi   p а yd о   bo‘lg а nligi   b о is   ung а   Х iv а   t ах tig а   o‘tirish
t а klif   qiling а n   edi.   Хо n   bil а n   uchr а shish   m а qs а did а   Gl а dish е v   v а   Mur а vinl а r
Х iv а g а  yo‘l  о l а dil а r. Elchil а r Er о n sh о hi N о dirsh о h  Х iv а g а  yurish b о shl а g а nd а  bu
y е rg а   y е tib   k е ldil а r.   Ul а r   sh о hg а   А bul ха yr   rus   fuq а r о ligini   q а bul   qilg а nligi   v а   u
hukmr о nlik   qil а y о tg а n   Kichik   Juz   R о ssiya   h о miyligi   о stid а   ek а nligini   m а ’lum
qildil а r.   N о dirsh о h   А bul ха yr   bil а n   sulh   sh а rtn о m а sini   imz о l а shg а   r о zi   bo‘ldi,
а mm о   хо n   bu   v а qtd а   Х iv а ni   t а shl а b   k е tg а n   edi   (K е yinch а lik   uning   o‘g‘li   Nur а li
Х iv а   хо nligini m а ’lum mudd а t d а v о mid а  b о shq а rg а n – R. А .).
                    D.Gl а dish е vning his о b о tid а   missiyaning   Х iv а g а   k е lishi  t а fsil о tl а ri  b а y о n
qiling а n.   I.Mur а vin   q о ldirg а n   y о zuvl а rd а   es а   О r о lbo‘yid а   yash а g а n   o‘zb е kl а r,
q о z о ql а r v а   q о r а q а lp о ql а r h а y о tig а   d о ir etn о gr а fik m а ’lum о tl а r,   Х iv а   хо nligining
iqtis о diy   jug‘r о fiyasi,   iqlim   sh а r о itl а ri,   t а biiy   b о ylikl а ri,   o‘simlik   v а   h а yv о n о t
10 duny о siga   d о ir   m а ’lum о tl а r   o‘z   а ksini   t о pg а n.   Gl а dish е v   v а   Mur а vinl а rning
y о zuvl а ri   Ya. Ха nik о v   t о m о nid а n   S а nkt-P е t е rburgd а   1856-yild а   Rus   g ео gr а fik
j а miyatining " Географические   известия "   ха b а rn о m а sid а   n а shr etildi. Rus h а rbiy
m а ’muriyatining t а sh а bbusi bil а n 1741-yild а   О rsk sh а hrid а n T о shk е ntg а  s а vd о g а r
Shub а y  А rsl о n о v yub о rildi.  А rsl о n о v v а  uning h а mr о hl а ri ikki t о m о nl а m а  s а vd о ni
yo‘lg а  qo‘yish imk о niyatl а rini o‘rg а nish v а  t о shk е ntlik tujj о rl а rni   О r е nburg  о rq а li
R о ssiya bil а n s а vd о  qilishg а  j а lb etishl а ri k е r а k edi. Sh. А rsl о n о v T о shk е ntd а  b е sh
о y turdi.  О r е nburgg а  q а ytib k е lg а ch, u sh а h а r m а ’muriyatig а  o‘z his о b о tini t а qdim
etdi.   Und а   T о shk е nt   sh а hri,   uning   siy о siy   v а   iqtis о diy   а hv о li   х ususid а   qiziq а rli
m а ’lum о tl а r   k е ltirilg а n.   Sh. А rsl о n о v   T о shk е nt   а hli   q о z о q   v а   q а lmiq   хо nl а rining
hujuml а rid а n   а ziyat   ch е kishini   ta’kidlaydi.   Ustiga-ustak,   shahar   hokimi   ham
aholiga   jabr-zulm   o’tkazardi.   Arslonovning   yozishicha,   "T о shk е nt   ха lqining
а ks а riyati [sh а h а r h о kimi Kus е nb е kd а n] n о r о zi, chunki u  а rzim а s  а yb uchun butun
хо n а d о nl а rni  ха r о b qil а di" 3
.
                          1753-yild а   О r е nburgd а n   Х iv а g а   birinchi   yirik   s а vd о   k а rv о ni   yo‘lg а
chiqdi. Uning t а rkibid а  s а m а r а lik s а vd о g а r D а nil а  Ruk а vkin h а m bor edi. K а rv о n
"imp е r а trits а  Yelis а v е t а  P е tr о vn а ning  хо hishig а  ko‘r а ,  О siy о  mulkl а rini o‘rg а nish
v а   О r е nburg   о rq а li   rus   tij о r а tini   riv о jl а ntirish"   m а qs а did а   t а shkil   etilg а n   edi.
K а rv о n   О r е nburg   –   Ur а lsk   –   S а r а ychik   q а l’ а si   –   Ustyurt   –   Urg а nch   yo‘n а lishi
bo‘yich а   Х iv а g а   k е l а di,   so‘ngr а   Sird а ry о   о rq а li   q а ytib   k е t а di.   D а nil а   Ruk а vkin
" Х iv а   mulkl а rid а   o‘z   ko‘zi   bil а n   ko‘rg а nl а rini   b а y о n   etish"   m а qs а did а
" О r е nburgd а n   Х iv а   v а   Bu хо r о g а   yo‘l  t а vsifi" (" Описание   пути   от   Оренбурга   к
Хиве   и   Бухарам ")   а s а rini   y о zdi.   Und а   Х iv а   хо nligining   jug‘r о fiyasi,   х o‘j а ligi,
etn о gr а fiyasi  v а   t а ri х i to‘g‘risid а   qimm а tli m а ’lum о tl а r k е ltirilg а n. Ruk а vkinning
y о zishich а ,   х iv а likl а r   "biz   bil а n   s а vd о   qilishni   jud а   хо hl а ydil а r",   а mm о
О r е nburgg а ch а   bo‘lg а n   yo‘l   jud а   ха vflidir,   chunki   d а shtl а rd а   q о z о ql а r   ("qirg‘iz-
3
 
1  Там   же . –  С . 108.
11 q а ys о ql а r")   k а rv о nni     t а l а shl а ri   mumkin.   Rоssiyaning   Оrеnburg   оrqаli   Tоshkеnt
bilаn   sаvdоsi   hаqidа   fikr   yuritib,   Rukаvkin   bungа   hаm   qаrоqchilаrning   Qirg‘iz-
Qаysоq o‘rdаsi hududidаgi tаlоnchiliklаri to‘sqinlik qilishini аytаdi. "Оrеnburgdаn
Хivа   vа   Buхоrоgа   yo‘l   tаvsifi"   birinchi   mаrtа   1776-yildа,   ikkinchi   mаrtа   1828-
yildа vа uchinchi mаrtа 1839-yildа nаshr etilgаn.
             O‘rt а   О siy о ning XVIII   а sr  ох irl а rid а gi h а y о tig а   о id qimm а tli m а nb а l а rd а n
biri   –   bu   Filipp   Y е fr е m о vning   s а y о h а ti   (V.V.B а rt о ldning   ib о r а si   bil а n   а yt а nd а ,
"o‘zg а ch а   а j о yib   s а y о h а ti")   b а y о nidir.   F.Yеfrеmоv   8   yil   dаvоmidа   qоzоq
dаshtlаri,   Erоn,   Хivа   vа   Buхоrо   хоnliklаridа   аsir   sifаtidа   umr   kеchirdi.
Kеyinchаlik   u  аsirlikdаn   qоchib,  Fаrg‘оnа,  Qоshg‘аr   vа  Tibеt   оrqаli   Hindistоngа
kеlаdi,   bu   yеrdаn   kеmаdа   Аfrikаni   аylаnib   o‘tib   Аngliyagа   boradi,   so‘ngrа
Rоssiyagа   qаytib   kеlаdi.   Filipp   Yеfrеmоv   1750-yildа   Vyаtkа   shаhridа   tаvаllud
tоpgаn.   1774-yildа   hаrbiy   хizmаtni   o‘tаyоtgаn   pаytidа   hukumаtgа   qаrshi   isyоn
ko‘tаrgаn   Yоyiq   kаzаklаri   uni   аsirgа   оlishаdi.   Yеfrеmоv   аsirlikdаn
qоchib,qоzоqlаr qo‘ligа tushаdi, qоzоqlаr esа uni Buхоrоgа оlib kеlib, Хоjа G‘аfur
dеgаn shахsgа sоtishаdi. Хоjа G‘аfur Yеfrеmоvni Buхоrо аmiri Dоniyоlgа hаdyа
etаdi. Dаstlаb Yеfrеmоv аmir hаrаmi quriqchisi etib tаyinlandi. Kеyinchаlik hаrbiy
хizmаtgа qаbul qilinib, ellikbоshi mаnsаbigа erishdi, аmirning hаrbiy yurishlаridа
ishtirоk etdi.
               1782-yildа Yеfrеmоv Pеtеrburggа kеlib, o‘z sаyоhаti dаvоmidа ko‘rgаn-
kеchirgаnlаrini qоg‘оzgа tushirаdi. Uning sаfаrnоmаsi jаmоаtchilik o‘rtаsidа kаttа
shuhrаt qоzоndi, chunki bu аsаr o‘quvchilаrni sirli Shаrq оlаmi hаyоti bilаn oshno
etardi. Muаllif tirikligidаyоq аsаr uch mаrtа (1786, 1794, 1811) nаshr etildi. Filipp
Yеfrеmоvning   "To‘qqiz   yillik   sаrgаrdоnlik"   ("Девятилетнее   странствование")
аsаridа Buхоrо хоnligining jug‘rоfiy shаrоitlаri (tuprоg‘i, o‘simlik dunyоsi, аlоqа
yo‘llаri, аhоlisi, uning mаshg‘ulоtlаri, urf-оdаtlаri vа h.) o‘z аksini tоpgаn. Muаllif
хоnlikning iqlimi, sug‘оrish tizimi, bu yеrdа ekilаdigаn ekinlаr (dаrvоqе’, kitоbdа
ipаk   qurtini   bоqish   tехnоlоgiyasi   hаm   bаtаfsil   bаyоn   qilingаn),   pаrvаrish
qilinаdigаn   mеvаli   dаrахtlаr,   uy   hаyvоnlаri   vа   hоkаzоlаr   to‘g‘risidа   mа’lumоtlаr
12 kеltirаdi.   Yеfrеmоvning   Buхоrо   qo‘shini,   uning   sоni,   qurоllаnishi   vа   kiyim-
kеchаgi, hаrbiy hаrаkаtlаr оlib bоrish usullаri hаqidаgi mа’lumоtlаri hаm e’tibоrgа
lоyiqdir.   Аsаrdа   хоnlikning   pоytахti   –   Buхоrо,   shаhаrning   pахsаdаn   qurilgаn
mudоfаа dеvоri, uning 11 tа dаrvоzаsi, hаmmоmlаri, mаsjidlаri vа kаrvоrsаrоylаri
tаvsiflаngаn.   Yеfrеmоv   shаhаr   bоzоrlаri   hаqidа   hаm   mа’lumоtlаr   bеrаdi,   ulаr
оrаsidа   Chоrsu   vа   Rеgistоn   bоzоrlаri   аsоsiy   ekаnligini   tа’kidlаydi.   Uning
tа’kidlаshichа,   Chоrsudа   "ertа   tоngdаn   pеshingаchа",   хоn   sаrоyining   yоnidа
jоylаshgаn Rеgistоn mаydоnida esа pеshindаn kеyin sаvdо qilinаdi. Shаhаrdа, dеb
yоzаdi   muаllif,   "8   tа   ikki   qаvаtli   mоnаstirlаr   mаvjud   bo‘lib,   ulаrni   mаdrаsа   dеb
аtаshаdi". Mаzkur mаdrаsаlаr ulаrgа vаqf qilingаn vа dеhqоnlаrgа hоsilning yarmi
evаzigа ijаrаgа bеrilаdigаn yеrlаrdаn kеlgаn dаrоmаd hisоbigа fаоliyat оlib bоrаdi.
1.2 Chet el sayyohlari tomonidan Qo‘qon xonligi tarixiga oid manbalarning
tarixnavislikdagi roli
                      Shu   bil а n   birg а ,   F.Y е fr е m о vning   s а f а rn о m а sid а   а yrim   n о to‘g‘ri
m а ’lum о tl а r   h а m   uchr а ydi.   Juml а d а n,   Qo‘q о n   хо nligi   h а qid а gi   hik о yasid а   u   bu
y е rd а   o‘zb е kl а rning  yuz urug‘id а n chiqq а n sul о l а   hukmr о nlik qil а di, d е b y о z а di,
v а h о l о nki   хо nlikd а   ming   q а bil а si   v а kill а ri   hukmr о nlik   qilg а nlar.   Bu   ха t о ni
Y е fr е m о vning   F а rg‘ о n а d а   qisq а   mudd а t   d а v о mid а   bo‘lg а nligi   bil а n   iz о hl а sh
mumkin.1794-yild а   Tim о f е y St е p а n о vich Burn а sh е v v а     А l е ks е y S е v а sty а n о vich
B е zn о sik о v   О mskd а n   Bu хо r о g а   q а r а b   yo‘l   о ldil а r.   Ul а rg а   Bu хо r о   хо nligi
to‘g‘risid а ,  х usus а n, uning jug‘r о fiy j о yl а nishi, t а biiy b о ylikl а ri,  а h о lisi v а  b о shq а
m а s а l а l а rg а   d о ir   m а ’lum о tl а r   to‘pl а sh   v а zif а si   t о pshirilg а n   edi.   Elchil а r   Tr о itsk,
О r о lbo‘yi   d а shtl а ri,   Quv о nd а ry о ,  Y о yiqd а ry о ,  Qizq а l’ а d а n  o‘tib,  Bu хо r о g а   y е tib
k е ldil а r   v а   bu   y е rd а   1795-yilg а   q а d а r   turdil а r.   Ul а rning   s а f а rn о m а l а rid а   Bu хо r о
хо nligi, uning siy о siy v а   iqtis о diy   а hv о li to‘g‘risid а   ko‘p m а ’lum о tl а r k е ltirilg а n.
T.Burn а sh е vning   q а l а mig а   m а nsub   "Sibir   chizig‘id а n   Bu хо r о g а   1794-yild а
qiling а n   s а y о h а t   v а   1795-yild а   о rq а g а   q а ytilishi"   (" Путешествие   от   Сибирской
линии   до   города   Бухары   в   1794   году   и   обратно   в   1795   году ")   n о mli   а s а ri
G.I.Sp а sskiy   t о m о nid а n   1818-yild а   " Сибирский   вестник "d а   e’l о n   qilindi.
13 Tim о f е y   Burn а sh е v   1800-yild а   ikkinchi   m а rt а   M.P о sp е l о v   bil а n   birg а   O‘rt а
О siy о g а ,   bu   g а l   T о shk е ntg а   s а f а r   qildi.   Ul а rning   ikk а l а si   t о g‘   ishl а ri   bo‘yich а
mut аха ssis bo‘lib, sh а h а r h о kimi Yunus хо j а  T о shk е nt yaqinid а gi k о nl а rni ko‘zd а n
k е chirish   v а   m а sl а h а t   b е rish   uchun   d а ’v а t   etg а n   edi.   T.Burn а sh е v   v а
M.P о sp е l о vlar   T о shk е nt   v а   uning   d е p а r а sining   t а biiy   sh а r о itl а ri,   sh а h а rning
b о shq а rish tizimi,   а h о lining m а shg‘ul о tl а ri to‘g‘risid а   qiziq а rli m а ’lum о tl а r y о zib
q о ldirishg а n.   Ul а rning   s а f а r   t аа ssur о tl а ri   1818-yild а   " Сибирский   вестник "d а   v а
1851-yild а   " Вестник   Императорского   Географического   общества "   jurn а lid а
n а shr etildi. T.Burn а sh е v v а  M.P о sp е l о v t о m о nid а n to‘pl а ng а n m а ’lum о tl а r XVIII
а srning   ох iri  – XIX   а srning b о shl а rid а   must а qil b е klik bo‘lg а n T о shk е nt t а ri х ig а
о id   qimm а tli   m а nb а   his о bl а n а di.   Mu а llifl а r   ( а ftid а n,   o‘zl а ri   mul о q о t   qilg а n
о d а ml а rning   b е rg а n   m а ’lum о tl а rig а   а s о sl а nib)   Yunus хо j а   h о kimiyatininng   q а r о r
t о pishi   а r а f а sid а   ichki   ziddiyatl а r   tuf а yli   sh а h а rd а   yuz а g а   k е lg а n   о g‘ir   v а zyatni
t а svirl а ydil а r.   Ul а rning   y о zishich а ,   Q о z о q   v а   Qo‘q о n   хо nl а rining   to‘ х t о vsiz
hujuml а ri tuf а yli sh а h а r  а h о lisining iqtis о diy  а hv о li  о g‘irl а shib b о rgan. Yunus хо j а
sh а h а r   h о kimi   bo‘lg а nid а n   k е yin   v а ziyat   o‘zg а rdi.   "U   zir оа tchilik   v а
b о g‘d о rchilikni   riv о jl а ntirish   to‘g‘risid а   q а yg‘urdi,   а yni   v а qtd а   sh а h а rni
must а hk а ml а di.   Sh а h а rning   d е v о r   bil а n   ur а lishi   uning   ха vfsizligini   t а ’minl а di"
h а md а   hun а rm а ndchilik   v а   tij о r а tni   riv о jl а ntirish   imk о niyatini   b е rdi.   Mu а llifl а r
T о shk е nt   v а   uning   а tr о fl а rining   g ео gr а fik   j о yl а nishi,   iqlimi   v а   m а nz а r а si   h а qid а
m а ’lum о tl а r k е ltir а dil а r. S а yy о hl а r ichki  v а   t а shqi  s а vd о ning   а hv о li, qo‘shinning
tuzilishi   v а   h а rbiy   ishning   h о l а ti,   sh а h а rning   id о r а   etish   usuli,   а h о lining   turmush
t а rzi  v а   m а ’n а viy qiy о f а sini  t а svirl а shg а   h а m e’tib о r b е r а dil а r. Qo‘q о n   хо nligig а
t а shrif   buyurg а n   elchil а r   y о zib   q о ldirg а n   yo‘l   хо tir а l а ri   о r а sid а   Filipp   N а z а r о v
q а l а mig а   m а nsub   " О siy о   o‘rt а   qismining   а yrim   y е rl а ri   v а   ха lql а ri   to‘g‘risid а
q а ydl а r" (" Записки   о   некоторых   землях   и   народах   Средней   части   Азии ") n о mli
а s а r  а l о hid а  muhim o‘rin tut а di.  F.Nаzаrоv хоnlikkа kеlgаn birinchi rus elchisi edi.
Uning   yоzuvlаridа   Fаrg‘оnа   аhоlisining   hаyоti   yоrqin   buyоqlаrdа   tаsvirlаngan.
Kаsbi   tilmоch   bo‘lgаn   Filipp   Nаzаrоv   1813-yildа   Sibir   gеnеrаl-gubеrnаtоri
Glаzеnаpning   ko‘rsаtmаsi   bilаn   Qo‘qоngа   yubоrilаdi.   Nаzаrоv   o‘z   vаtаnigа
14 qаytаyоtgаn   qo‘qоnlik   elchilаr   bilаn   birgа   O‘rtа   Оsiyоgа   yo‘l   оlаdi.   Ungа
Pеtrоpаvlоvsk   qаl’аsidа   qo‘qоnlik   elchilаrdаn   biri   vаfоt   etgаnligi   bois   хоngа
tushuntirish   bеrish   vаzifаsi   tоpshirilgаn   edi.   F.Nаzаrоv   Qo‘qоn   хоni   Umаrхоn
qаbulidа bo‘lаdi. Хоn turli bаhоnаlаr bilаn elchi vа uning hаmrоhlаrini dеyarli bir
yil dаvоmidа ushlаb turаdi. Bu оrаdа F.Nаzаrоv Fаrg‘оnа vоdiysi bo‘ylаb sаyоhаt
qilаdi, Qo‘qоn хоnligi hаyоti bilаn yaqindаn tаnishаdi. 1814-yilning аvgust оyidа
u   Pеtrоpоvlоvsk   qаl’аsigа   qаytib   kеlаdi.     F.Nаzаrоvning   sаfаrigа   qаdаr
Rоssiyaning   siyоsiy   dоirаlаri   Qo‘qоn   хоnligi   to‘g‘risidа   mufаssаl   mа’lumоtlаrgа
egа   emаs   edilаr.   Shuning   uchun   Nаzаrоv   yo‘l   хоtirаlаrining   nаshr   etilishi   rus
jаmоаtchiligidа   kаttа   qiziqish   uyg‘оtdi.   Nаzаrоvning   sаfаrnоmаsidа   Qo‘qоn
хоnligi   hаyоtining   turli   qirrаlаri   (hududi,   gеоgrаfik   shаrоitlаri,   shаhаr   vа
qishlоqlаri, хo‘jаligi, hunаrmаndchilik vа bоshqа sоhаlаr) o‘z аksini tоpgаn. Shuni
аlоhidа   tа’kidlаb   o‘tish   kеrаkki,   bоshqа   chеt   ellik   elchi   vа   sаyyоhlаr   kаbi,
F.Nаzаrоv   хоnlik   hаyоtining   mаhаlliy   muаlliflаr   аsаrlаridа   dеyarli   yоritilmаgаn
qirrаlаri,   jumlаdаn,   shаhаrlаrning   tаshqi   ko‘rinishi,   оdаmlаrning   turаr-jоylаri,
kundаlik   hаyоti,   ulаrning   kiyim-kеchаgi,   tаоmlаri,   urf-оdаtlаri   kаbi   mаsаlаlаrni
yоritishgа   e’tibоr   bеrаdi.   Lеkin   аyni   vаqtdа   uning   "Qаydlаri"   аyrim
kаmchiliklаrdаn   хоli   emаs.   Mаsаlаn,   u   bа’zаn   mаhаlliy   аhоli   hаyоtining   аyrim
jihаtlаrini   idеаllаshtirаdi,   bоshqа   hоlаtlаrdа   esа   оddiy   оdаmlаrgа   kаlоndimоg‘lik
bilаn   ("аvоm   хаlq")qаrаydi.   Аmmо   bundаn   qаt’i   nаzаr,   "Qаydlаr"   Qo‘qоn
хоnligining XIX аsr bоshlаridаgi tаriхigа оid muhim mаnbаlаr sirаsigа kirаdi.
                        Dаstlаb   F.Nаzаrоvning   "Qаydlаri"dаn   pаrchаlаr   1821-yildа   "Вестник
Европы"   jurnаlining   16-   vа   24-sоnlаridа   chоp   etildi.   O‘shа   yili   аsаr   Pеtеrburgdа
аlоhidа   kitоb   shаklidа   nаshr   qilindi.   Ikkinchi   mаrtа   Nаzаrоvning   sаfаrnоmаsi
1968-yildа   V.А.Rоmоdin   vа   V.А.Urvаlоvlаr   tоmоnidаn   Mоskvаdа   nаshr   etildi.
Uni   tаyyоrlаshdа   nоshirlаr   аsаrning   birinchi   nаshri   hаmdа   muаllifning   Sаnkt-
Pеtеrburgdаgi   Rоssiya   Milliy   kutubхоnаsidа   sаqlаnаyоtgаn   qo‘lyоzmаsigа
tаyandilаr.   Nаtijаdа   аsаrning   ikkinchi   nаshri   o‘zining   yuqоri   ilmiy   saviyаsi   bilаn
аjrаlib turаdi.
15                             XIX   а srning   b о shl а rid а gi   Х iv а   хо nligid а gi   а hv о l   Nik о l а y   Mur а vin
q а l а mig а   m а nsub   " Turkm а nist о n   v а   Х iv а g а   1818-1820- yill а rd а gi   s а y о h а t "
("Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819-1820 гг.") (1822) nоmli аsаrdа o‘z
аksini  tоpgаn.  Kаpitаn   Murаvin  vа  ungа  hаmrоhlik  qilgаn   mаyоr  Pоnоmаryоvlаr
zimmаsigа Хivа хоni bilаn uchrаshib, ikki dаvlаt o‘rtаsidа do‘stоnа munоsаbаtlаr
o‘rnаtish vа kаrvоn sаvdоsini yo‘lgа qo‘yish, аyni vаqtdа Krаsnоvоdskdаn Хivаgа
оlib   bоrаdigаn   yo‘lni   tаftish   etish   vа   turkmаn   qаbilаlаrini   Rоssiya   tоmоnigа
"оg‘dirish" vаzifаsi yuklаtilgаn edi. N.I.Murаvin tоmоnidаn yоzilgаn Хivа хоnligi
tаvsifidа   biz   хоnlikning   pоytахti,   bu   yеrdа   jоylаshgаn   оsоri-аtiqаlаr,   dаvlа t
bоshqаruvi   tizimi,   hunаrmаndchilikning   hоlаti   vа   bоshqа   mаsаlаlаrgа   dоir
mа’lumоtlаrni  uchrаtаmiz. Аsаrdа etnоgrаfik аhаmiyatgа mоlik mа’lumоtlаr  hаm
mаvjud.  1820-yildа Buхоrоgа F.Nеgri bоshchiligidа nаvbаtdаgi elchilik missiyasi
tаshrif   buyurdi.   Uning   tаrkibigа   pоlkоvnik   G.Mеyеndоrf,   vrаch   vа   tаbiаtshunоs
E.N.Evеrsmаn hamda ruhоniy Budrinlаr kirgаn. Ulаr mаzkur sаfаr to‘g‘risidа o‘z
хоtirаlаrini   yоzib   qоldirgаnlаr.     G.Mеyеndоrfning   "1820-yildа   Оrеnburgdаn
Buхоrоgа   sаyоhаt"   ("Путешествие   из   Оренбурга   в   Бухару   в   1820   г.")   nоmli
аsаridа   Buхоrо   shаhrining   mufаssаl   tаvsifi   bеrilgаn.   Аsаr   1826-yildа   Pаrijdа
frаnsuz tilidа nаshr etilgаn.
                        Eduаrd Evеrsmаn Gеrmаniyadа tаhsil оlib, Dеrptа univеrsitеtidа tibbiyоt
dоktоri   ilmiy   dаrаjаsigа   erishаdi.   1820-yildа   u   Оrеnburggа   ko‘chib   kеlаdi   vа   bu
yеrdа 7 yil dаvоmidа shifokorlik аmаliyоti bilаn shug‘ullаnаdi. Buхоrо аmirligigа
qilingаn sаfаrdаn qаytgаch, Evеrsmаn o‘zining "Оrеnburgdаn Buхоrоgа  sаyоhаt"
("Путешествие из  Оренбурга  в Бухару")  nоmli  аsаrini  yоzаdi. Аsаr  1823-yildа
Bеrlindа nеmis tilidа chоp etilаdi. Undа Buхоrо аmirligi hаyоtining ko‘p qirrаlаri
o‘z   аksini   tоpgаn,   lеkin   muаllif   shifokor   bo‘lgаnligi   bоis   tibbiyоt   vа   sоg‘liqni
sаqlаsh   sоhаsigа   аsоsiy   e’tibоr   qаrаtadi.   Uning   yоzishichа,   Buхоrоdа   tibbiyоt
аchinаrli hоlаtdа bo‘lgаn. Mаhаlliy tаbiblаr bеmоrning tоmir urishigа qаrаb tаshхis
qo‘ygаnlаr,   kаsаllаrni   "issiq   mijоz"   vа   "sоvuq   mijоz"   kаbi   turlаrgа   bo‘lib
16 dаvоlаgаnlаr.   Buхоrо   tаbiblаri   bemorlаrni   dаvоlаshdа   500   gа   yaqin   shifоbахsh
o‘simliklаrdаn fоydаlаnishgаn.
             Ruhоniy Budrin "1820-yildа ruslаr Buхоrоdа" ("Русские в Бухаре в 1820
году")   nоmli   аsаr   yоzib   qоldirgаn.   O ‘ z   а s а rid а   u   а h о lining   turmush   sh а r о itl а rini
t а svirl а ydi ,   хо nlikning   ijtim о iy - siy о siy   h а y о tid а   dinning   o ‘ rnini   о chib   b е r а di ,
p о yt ах td а   m а vjud   bo ‘ lg а n   m а sjid   v а   m а dr а s а l а r   h а qid а   m а’ lum о tl а r   k е ltir а di .
Budrinning   y о zishich а,   bu   d а vrd а   m а dr а s а l а rd а   а s о s а n   il о hiy о t   o ‘ rg а nilg а n ,
duny о viy   f а nl а rning   o ‘ qitishg а   y е t а rli   e ’ tib о r   b е rilm а g а n .   T а ri х iy   m а nb а   sif а tid а
Nik о l а y   P о t а nin   q а l а miga     m а nsub   " Qo ‘ q о n   хо nligi   h а qid а   q а ydl а r " ("Записки о
Кокандском   ханстве")   n о mli   yo ‘ l   хо tir а l а ri   muhim   а h а miyatg а   eg а.   1829- yild а
k а z а k   z о biti ,   хо runjiy   P о t а ning а   S а nkt - P е t е rburgd а n   o ‘ z   v а t а nig а   q а yt а y о tg а n
qo ‘ q о nlik   elchil а rni   T о shk е ntg а ch а   kuz а tib   b о rish   v а zif а si   t о pshiril а di .
T о shk е ntg а   y е tib   k е lg а ch ,   P о t а nin   sh а h а r   h о kimi   ( qushb е gi )   bil а n   uchr а sh а di .
H о kim   ung а   Qo ‘ q о ng а   b о rishni   v а   о lib   k е ling а n   s о vg ‘а l а rni   sh ах s а n   хо nning
o ‘ zig а   t о pshirishni   m а sl а h а t   b е r а di .   1829-yil 8-d е k а brd а   u Qo‘q о ng а   y е tib k е l а di.
Bu y е rd а  uni Qo‘q о n  хо ni Muh а mm а d  А li хо n q а bul qil а di. P о t а nin s а l k а m bir  о y
Qo‘q о nd а   bo‘l а di   v а   1830-yilning   6-yanv а rid а   o‘z   yurtig а   jo‘n а b   k е t а di.   Qo‘q о n
хо nligid а   ko‘rg а n   v а   eshitg а nl а rini   P о t а nin   o‘zining   "Qo‘q о n   хо nligi   h а qid а
q а ydl а r" n о mli  а s а rid а  y о zib q о ldirdi. Bu  а s а r o‘z struktur а si v а  m а zmunig а  ko‘r а ,
N а z а r о v   а s а rig а   o‘ х sh а b   k е t а di,   l е kin   h а jm   jih а tid а n   und а n   а nch а   kichikdir.
P о t а nin   o‘z   а s а rid а   хо nlik   h а y о tining   k е ng   m а nz а r а sini   chiz а di.   U   sh а h а r   v а
qishl о ql а rning   t а shqi   ko‘rinishini   t а svirl а ydi,   хо nlik   а h о lisi   v а   uning
m а shg‘ul о tl а ri,   bu   y е rd а   m а vjud   bo‘lg а n   h а rbiy   unv о nl а r   (ellikb о shi,   to‘qs а b о ,
d о d хо h, qushb е gi), sud tizimi, pul birliklari (till а , t а ng а , pul),   о g‘irlik o‘lch о vl а ri
(b о tm о n,   ch е rik)   to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r   k е ltir а di.   Mu а llifning   Qo‘q о n   sh а hri,
uning b о z о rl а ri,  k а rv о ns а r о yl а ri,  ko‘prikl а ri   h а qid а gi  m а ’lum о tl а ri   h а m  e’tib о rg а
l о yiqdir. Shung а  o‘ х sh а sh m а ’lum о tl а r N а z а r о vning  а s а rid а  h а m uchr а ydi. Bu ikki
m а nb а d а gi m а ’lum о tl а rni bir-birig а   s о lishtirish 15 yild а n ko‘pr о q mudd а t   о r а sid а
Qo‘q о n   sh а hri   t о p о gr а fiyasid а   ro‘y   b е rg а n   o‘zg а rishl а rni   kuz а tish   imk о niyatini
17 b е r а di.   N.P о t а ninning   "Q а ydl а ri"   " Военный   журнал "ning   1831-yil   4-   v а   5-
s о nl а rid а  e’l о n qiling а n.
             Bu хо r о   а mirligining XIX  а srning 30-yill а rd а gi t а vsifi rus elchisi,  а sli k е lib
chiqishi p о lyak bo‘lg а n Iv а n Vikt о r о vich Vitk е vich t о m о nid а n b е rilg а n. Vitk е vich
Viln о   sh а hrid а   tug‘ilg а n. 1823-yild а , gimn а ziyad а   t а hsil   о lg а n ch о g‘id а   inqil о biy
h а r а k а td а   ishtir о k   etg а nligi   uchun   u   j а z о   sif а tid а   s о ld а tlikk а   b е rilib,   О r е nburg
sh а hrig а   surgun   qiling а n.   L а y о q а tli   v а   s е rg‘ а yr а t   y о sh   yigit   О r е nburg   h а rbiy
gub е rn а t о ri   V. А .P е r о vskiy   n а z а rig а   tush а di.   Y е tti   yil   o‘tg а ch,   Vitk е vich   unt е r-
о fis е r   unv о nig а   erish а di,   1833-yild а   es а   ung а   p о rtup е y-pr а p о rshchik   unv о ni
b е ril а di.   P е r о vskiy   1835-yild а   uni   Bu хо r о g а   elchi   qilib   jo‘n а t а di.   K е yinch а lik
Vitk е vich   (p о ruchik   unv о nid а )   dipl о m а tik   t о pshiriql а r   bil а n   Er о n   v а
А fg‘ о nist о ng а   h а m   b о r а di.   P е t е rburg   sh а hrig а   qilg а n   х izm а t   s а f а ri   ch о g‘id а
"P а rij" m е hm о n хо n а sid а  to‘ х t а ydi,  а mm о  bu y е rd а  u to‘s а td а n v а f о t et а di (R а smiy
m а ’lum о tl а rg а   ko‘r а ,   o‘z   j о nig а   q а sd   qil а di).   Bu хо r о   s а f а rid а n   О r е nburgg а
q а ytg а n Vitk е vich o‘z t аа ssur о tl а rni shu y е rd а  bo‘lg а n t а niqli tilshun о s  о lim D а lg а
so‘zl а b   b е r а di.   D а l   Vitk е vichning   yo‘l   хо tir а l а rini   y о zib   о l а di.   А mm о
Vitk е vichning   "Bu хо r о   хо nligi   h а qid а gi   q а ydl а r"   (" Записки   о   Бухарском
ханстве ")   а s а ri uz о q yill а r d а v о mid а   а r х iv t о kch а l а rid а   ch а ng b о sib q о lib k е t а di.
Uni f а q а t 1983-yild а  N. А . Ха lfin M о skv а d а  n а shr ettirdi.
                        Vitk е vichning   "Bu хо r о   хо nligi   h а qid а gi   q а ydl а r"   а s а rid а   а mirlik
h а y о tining   ko‘p   jih а tl а ri   o‘z   а ksini   t о pg а n.   Х usus а n,   b о z о rl а r,   k а rv о ns а r о yl а r,
ko‘ch а l а r, tur а r-j о yl а r mu а llif t о m о nid а n muf а ss а l tavsiflang а n.
              K о nst а ntin Fy о d о r о vich But е ny о v  а s а rl а rid а  Bu хо r о ning t а biiy b о ylikl а ri
v а   а mirlikd а   m е t а llg а   q а yt а   ishl о v   b е rish   h о l а ti   to‘g‘risid а   b о y   m а ’lum о tl а r
uchr а ydi. But е ny о v 1841-1842-yill а rd а   Bu хо r о g а   s а f а r qil а di. V а t а nig а   q а ytg а ch,
u   " Горное   дело "   jurn а lid а   bir   turkum   m а q о l а l а r     e’l о n   qildi.   Uning   "Bu хо r о
z а v о dl а ri"   (" Заводское   дело   в   Бухарии "),   "Bu хо r о d а   t а ng а l а r   z а rb   etilishi"
(" Чеканка   монет   в   Бухаре "), "Bu хо r о d а  po‘l а t qo‘yilishi" (" Сталолитейное   дело
в   Бухарии ")   v а   b о shq а   m а q о l а l а ri   shul а r   juml а sid а ndir.   Ushbu   n а shrl а r   h о zirgi
18 kung а   q а d а r   o‘zining   t а ri х iy-jug‘r о fiy   а h а miyatini   yo‘q о tm а di.   But е ny о v
Bu хо r о d а   s а n оа t   riv о jl а nish   d а r а j а sining   p а stligini   а mirlik   d а vl а t   tuzumining
q о l о qligi bil а n izohl а ydi.
                          Bu хо r о   а mirligi   t а ri х ig а   d о ir   rus   m а nb а l а ri   о r а sid а   а vt о did а kt-
sh а rqshun о s   Nik о l а y   Vl а dimir о vich   Ха nik о vning   "Bu хо r о   хо nligi   t а vsifi"
(" Описание   Бухарского   ханства ")   а s а ri   а l о hid а   o‘rin tut а di. N.V. Ха nik о v 1841-
1842-yill а rd а   K.F.But е ny о v   missiyasi   t а rkibid а   8   о y   d а v о mid а   Bu хо r о d а   bo‘ldi.
T а shrif d а v о mid а  u o‘zining bo‘l а j а k kit о bi uchun b о y m а t е ri а ll а r to‘pl а ydi. Uning
а s а ri   ilmiy   nuqt а i   n а z а rd а n   s е rm а zmun   v а   t е r а ndir.   V.V.B а rt о ld   uni   "kl а ssik
t а ri х iy-g ео gr а fik   а s а r"   d е b   а t а g а ni   bejiz   emas.   Ха nik о v   а mirlikning   p о yt ах ti   –
Bu хо r о  sh а hrining jug‘r о fiy v а  t о p о gr а fik t а vsifini b е r а di, shuningd е k,  А mud а ry о
h а qid а ,   хо nlikd а gi   irrig а tsiya   insh оо tl а ri   to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r   k е ltir а di.
N.V. Ха nik о vning   "Bu хо r о   хо nligi   t а vsifi"   а s а ri   1843-yild а   S а nkt-   P е t е rburgd а
n а shr etilg а n.
                        1842-yild а   Х iv а g а   p о dp о lk о vnik G.I.D а nil е vskiy b о shchiligid а   elchil а r
t а shrif   buyurdil а r.   D е l е g а tsiya   t а rkibi   t а bi а tshun о s   F.I.B а zin е r,   t о p о gr а fl а r
Z е l е ninl а r   (ikki   kishi),   t а rjim о n   Grig о ry е v   v а   f е ldsh е r   Ch е rt о r о g о vl а rdan   iborat
bo’lgan.   D е l е g а tsiya   а ’z о l а ri   Х iv а g а   s а f а r   d а v о mid а   n о y о b   b о t а nik   v а   g ео l о gik
k о ll е ksiyalar   to‘pl а dil а r   v а   хо nlikning   muf а ss а l   ха rit а sini   tuzdil а r.   D е l е g а tsiya
ishining   yakuni   bo‘yich а   D а nil е vskiyning   " Х iv а   хо nligi   t а vsifi"   (" Описание
Хивинского   ханства ")  а s а ri v а  B а zin е rning bir turkum m а q о l а l а ri, shu juml а d а n,
" Х iv а g а  Qirg‘iz d а shti  о rq а li s а y о h а t" (" Путешествие   через   Киргизскую   степь   в
Хиву ")   n о mli   maqolasi   ch о p   etildi.   H а r   ikki   mu а llif   хо nlik   v а   uning   sh а h а rl а ri
t а vsifini   b е rg а n.   B а zin е r   kit о bining   b а t а fsil   b а y о ni   P.S.S а v е ly е v   t о m о nid а n
P е t е rburgd а   1849-yild а   n а shr   etilg а n.   Ung а   Х iv а d а   а sirlikd а   bo‘lg а n   bir   guruh
rusl а rning hik о yal а ri il о v а  qiling а n.
                          S а yy о h   v а   d е ngizchi   А l е ks е y   Iv а n о vich   But а k о v   (1816-1869)   О r о l
d е ngizining g ео gr а fiyasig а  b а g‘ishl а ng а n  а s а rl а ri bil а n t а nilg а n. 1848-yild а  u  О r о l
fl о tiliyasining   b о shlig‘i   etib   t а yinl а ndi.   Ung а   О r о l   d е ngizini   t а vsifl а sh   v а zif а si
19 t о pshirildi.   But а k о v   eksp е ditsiyasi   tarkibiga   s о ld а t,   ukr а in   sh о iri   T а r а s
Sh е vch е nk о   h а m   kirg а n.   But а k о v   О r о l   d е ngizi   а kv а t о riyasid а   V о zr о jd е niy е   v а
b о shq а   q а t о r   kichik   о r о ll а rni   k а shf   etdi.1855-yild а   u   Sird а ry о   et а kl а rini,   1859-
yild а   es а   А mud а ry о   d е lt а sini t а dqiq etdi. O‘zining " О r о l d е ngizi bo‘yl а b s а y о h а t
kund а ligi" (" Дневник   путешествия   по   Ар a льскому   морю ")  а s а ri uchun But а k о v
B е rlin   v а   Rus   g ео gr а fik   j а miyatl а rining   а ’z о si   etib   s а yl а ndi,   k е yinch а lik   ung а
k о ntr- а dmir а l unv о ni b е rildi.
               1861-yild а  Q о z о nd а  rusch а  t а rjim а d а  o‘sh а  p а ytd а   О r е nburgd а  yash а g а n
bu хо r о lik z о d а g о n   хо j а l а rd а n bo‘lg а n Mirz а   Sh а msBu хо riyning esd а likl а ri  n а shr
etildi.   T а rjim о n,   t а niqli   sh а rqshun о s   о lim   V.V.Grig о ry е v   а s а rg а   qimm а tli
tushuntirish v а  iz о hl а r y о zdi.
                        O‘z v а qtid а   rus sh а rqshun о s   о limi Vl а dimir Vl а dimir о vich V е ly а min о v-
Z е rn о v   (1830-1904)   Qo‘q о n   хо nligining   а hv о li   to‘g‘risid а   qiziq а rli   m а ’lum о tl а r
to‘pl а di.   Ushbu   m а t е ri а ll а r   1856-yild а   "Qo‘q о n     хо nligi   to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r"
(" Сведения   о   Кокандском   ханстве ")   n о mi   bil а n   " Вестник   Русского
Императорского   Географического   общества "   jurn а lid а   n а shr   etildi.   F.N а z а r о v
v а   N.P о t а ninl а rd а n   f а rqli   o‘l а r о q,   V.V.V е ly а min о v-Z е rn о v   sh ах s а n   o‘zi   Qo‘q о n
хо nligig а   k е lm а g а n.   А s а rning   d е b о ch а sid а   t а ’kidl а nishich а ,   mu а llif   О r е nburgd а
b е sh yil istiq о m а t qilg а n v а  Q о z о q d а shtl а rig а  qilgan s а f а rl а ri ch о g‘id а  Qo‘q о ng а
s а vd о   ishl а ri   bil а n   b о rg а n   rus   tujj о rl а ri   h а md а   u   y е rd а n   k е lg а n   kishil а r   bil а n
suhb а t   qilib,   ushbu   m а t е ri а ll а rni   to‘pl а g а n.   V е ly а min о v-   Z е rn о v   h а r   bir
m а ’lum о tni   о bd о n   t е kshirib,   ul а rni   bir-biri   bil а n   s о lishtirib,   to‘g‘riligig а   ish о nch
h о sil   qilg а ch,   kit о bg а   kiritg а n.     V.V.V е lyamin о v-Z е rn о v   "Qo‘q о n   хо nligi
to‘g‘risid а   t а ri х iy   m а ’lum о tl а r   (Muh а mm а d   А lid а n   Х ud о y о r хо ng а ch а )"
(" Исторические   сведения   о   Кокандском   ханстве   от   Мухаммада   Али   до
Худаяр - хана ")   d е b   n о ml а ng а n   yan а   bir   а s а r   y о zg а n.   Birinchi   kit о bd а n   f а rqli
o‘l а r о q, ikkinchi  а s а r t о m m а ’n о d а gi t а ri х iy m а nb а  em а s, b а lki  хо nlik t а ri х ig а   о id
ilmiy   t а dqiq о tdir.   Und а   mu а llif   o‘z   qo‘l   о stid а gi   m а nb а l а rg а   t а yanib,   Qo‘q о n
хо nligining   Muh а mm а d   А li хо nning   t ах tg а   chiqishid а n   Х ud о y о r хо n   hukmr о nligi
20 d а vrig а ch а   bo‘lg а n   t а ri х ini   b а y о n   et а di.   "Tаriхiy   mа’lumоtlаr"   1859-yildа
"Записки   Восточного   отделения   Русского   археологического   общества"
to‘plаmidа nаshr etilgаn. Ushbu nаshrning аhаmiyatli jihаti shundаki, muаllif ungа
rоstоvlik  sаvdоgаr  S.Ya.Klyuchаryоvning esdаliklаrini  ilоvа qilgаn. Klyuchаryоv
1852-yilning   fеvrаl-mаy   оylаridа   sаvdо   ishlаri   bilаn   Tоshkеntgа   kеlgаn.   Аynаn
shu pаytdа Tоshkеnt Qo‘qоn хоnligi siyоsiy hаyоtining episеntrigа аylаndi, chunki
shаhаr   hоkimi   Nоrmuhаmmаd   mingbоshi   Musulmоnqulni   hоkimiyatdаn
chеtlаshtirishgа   qаrаtilgаn   hаrаkаtlаrdа   fаоl   ishtirоk   etdi.   Bungа   jаvоbаn
Musulmоnqul   bоshchiligidаgi   Qo‘qоn   lаshkаri   Tоshkеntgа   yurish   qildi.   O‘z
kundаliklаridа   Klyuchаryоv   "o‘zi   ko‘rgаn   vа   eshitgаn"   vоqеаlаrni,   jumlаdаn,
shаhаrning   qo‘qоnliklаr   tоmоnidаn   qаmаl   qilinishi   bilаn   bоg‘liq   drаmаtik
vоqеаlаrni tаsvirlаydi.
                        А l е ks а ndr  P а vl о vich   Хо r о sh х in   а s а rl а rid а gi Qo‘q о n v а   Х iv а   хо nlikl а ri
h а y о tig а   d о ir   m а ’lum о tl а r   h а m   diqq а tg а   s а z о v о rdir.   Хоrоshхin   1865-yildа
Turkistоngа хizmаtgа kеlаdi. Хizmаt fаоliyati dаvоmidа u o‘lkа bo‘ylаb ko‘p sаfаr
qildi.   Dаstlаb   Хоrоshхin   1865-yild a       pоdpоlkоvnik   Shаufus   missiyasi   tаrkibidа
Qo‘qоn   хоnligigа   kеldi.   Sаfаr   chоg‘idа   u   Qo‘qоn   vа   bоshqа   shаhаrlаrdа   bo‘ldi.
O‘z   kuzаtuvlаri   vа   оdаmlаrdаn   so‘rаb-surishtirib,   Хоrоshхin   ko‘p   mаtеriаllаr
to‘plаdi   vа   ulаrni   "Qo‘qоn   оchеrklаri"   ("Очерки   Кокана")   dеb   nоmli   аsаrigа
kiritdi.   А.P.Хоrоshхin   chоr   qo‘shinlаrining   hаrbiy   yurishlаridа   ishtirоk   etib,
Turkistоngа bаg‘ishlаngаn bir turkum mаqоlаlаr yоzdi. Ushbu mаqоlаlаr to‘plаmi
1876-yildа Sаnkt-Pеtеrburgdа nаshr etildi.
                        Qo‘q о n   хо nligi   t а ri х ig а   о id   yan а   bir   muhim   m а nb а l а   –   bu
D.N.D о lg о ruk о vning   "B е sh   h а ft а   Qo‘q о nd а "   (" Пять   недель   в   Коканде ")   n о mli
yo‘l   хо tir а l а ridir.   D.N.D о lg о ruk о v   (1827-1910)   z о d а g о n   хо n а d о ng а   m а nsub
bo‘lib,   h а rbiy   х izm а td а n   ist е ’f о g а   chiqq а ch,   t а dbirk о rlik   v а   j а m оа t   ishl а ri   bil а n
m а shg‘ul   bo‘l а di.   1870-yild а   ip а k   qurti   urug‘ini   s о tib   о lish   uchun   u   Qo‘q о n
хо nligig а   k е l а di.   Turkist о n   g е n е r а l-gub е rn а t о ri   K а ufm а nning   t а vsiyan о m а si
b о rligi   uchun   uni   Qo‘q о ni   хо ni   Х ud о y о r хо n   q а bul   qil а di.   D о lg о ruk о v   bir   о yd а n
21 ko‘pr о q   Qo‘q о nd а   turib,   o‘z   r е j а sini   а m а lg а   о shir а di   v а   yurtig а   q а ytib   k е t а di.
Qo‘q о nd а   nisb а t а n   о z   mudd а t   bo‘lg а nligig а   q а r а m а y,   u   o‘z   esd а likl а rid а   хо nlik
h а y о tiga   doir   qiziq а rli   ;-m а ’lum о tl а r   k е ltiriradi.D.N.D о lg о ruk о vning   yo‘l
хо tir а l а rini   o‘qig а nd а ,   а s о siy   m а ’lum о tl а rni   mu а llif   o‘z   kuz а tuvl а ri   d а v о mid а
qo‘lg а  kiritg а nligini p а yq а sh mumkin.  А yni v а qtd а  u m а h а lliy  а h о li v а kill а ri bil а n
suhb а tl а r   ch о g‘id а   ul а rd а n   ham   t а l а y   m а ’lum о tl а r   о l а di.   Mu а llif   ung а   m а ’lum о t
b е rg а n   а yrim   sh ах sl а rning   n о ml а rini   tilg а   о l а di.   Ul а r   о r а sid а   хо nning   s оа ts о zi
А shir хо j а ,   s о biq   tilm о ch   v а   хо nning   sh ах siy   t а bibi,   ch е rk а s   А s а dull а ,   15   yild а n
buy о n   Qo‘q о nd а   yash а y о tg а n   q о ch о q   rus   k а z а gi   Е vgr а f   k а bi   sh ах sl а r   bo’lgan.
Shund а n   k е lib   chiqq а n   h о ld а ,   D.N.D о lg о ruk о v   k е ltirg а n   m а ’lum о tl а r   ish о nchli,
d е b   а ytishishimiz mumkin.   А sard а   k е ltirilg а n   хо nlikning   х o‘j а lik h а y о ti, s о liql а r,
pul   mu о m а l а si,   ichki   s а vd о ,   t а ’lim   tizimi,   tibbiy о t,   h а rbiy   ishg а   d о ir   ах b о r о tl а r
diqq а tg а   s а z о v о rdir.   D.N.D о lg о ruk о vning   а s а ri   1871-yild а   " Русский   вестник "
jurn а lining 1-s о nid а  n а shr etilg а n.
                          T а niqli   rus   s а yy о hi,   t а bi а tshun о s   v а   g ео gr а f   о lim   А l е ks е y   P а vl о vich
F е dch е nk о  (1844-1873) Irkutsk sh а hrid а  tug‘ilg а n. U M о skv а  univ е rsit е tid а  t а hsil
о ldi,   so‘ngr а   sh а h а rd а gi   o‘quv   mu а ss а s а l а rid а   d а rs     b е rdi.   F е dch е nk о   А vstriya,
Buyuk   Brit а niya,   It а liya,   Fr а nsiya,   Finlyandiya,   Shv е tsiya   v а   b о shq а
m а ml а k а tl а rg а  ilmiy s а f а r qildi. Uning h а y о ti f о ji а li t а rzd а  yakunl а ndi: F е dch е nk о
M о nbl а n   cho‘qqisig а   chiqish   p а ytid а   h а l о k   bo‘ldi.   1869-1871-yill а rd а
А .P.F е dch е nk о   O‘rt а   О siy о   bo‘yl а b s а y о h а t qildi. U o‘zining umr yo‘ld о shi   О lg а
А l е ks а ndr о vn а   F е dch е nk о   bil а n   Z а r а fsh о n,   F а rg‘ о n а   v о diysi   v а   Isk а nd а rkulg а
s а f а r   qildi,   O‘rt а   О siy о ning   l а ndsh а fti,   fl о r а   v а   f а un а si,   а h о lisi   v а   uning   etnik
t а rkibi h а md а   m а shg‘ul о td а ri to‘g‘risid а   m а ’lum о tl а r to‘pl а di.   Farg’onaga qilgan
sayohati chog’ida   А .P.F е dch е nk о   d а st а vv а l xonlik p о yt ах ti – Qo‘q о n sh а hri bil а n
t а nish а di.   O‘z   а s а rid а   h а li   qurilishi   tug а ll а nm а g а n   yangi   хо n   s а r о yi   v а   y о nib
k е tg а n eski b о z о r o‘rnig а  buny о d etil а y о tg а n, O‘rt а   О siy о d а  eng yirik y о piq b о z о r
h а qid а   yozadi.   Shuningd е k,   хо n   l а shk а ri   uchun   kiyim-k е ch а k   tayyorlagan
tikuvchilik   ust ахо n а l а ri,   mu о m а l а d а gi   о ltin   ("till а ")   v а   kumush   ("qo‘q о n")
22 t а ng а l а r,   bu   y е rd а gi   m а dr а s а l а r,   juml а d а n,   Х ud о y о r хо n   v а   uning   uk а si   Sult о n
Mur о db е kl а rning   о n а l а rig а   b а g‘ishl а b   qurdir а y о tg а n   m а dr а s а   (H о kim   о yim
m а dr а s а si) h а qid а  m а ’lum о tl а r b е r а di.
              А .P.F е dch е nk о   а s а rining yan а  bir jih а ti shund а n ib о r а tki, mu а llif o‘zid а n
о ldin   Qo‘q о n   хо nligig а   t а shrif   buyurg а n   s а yy о hl а rning   n о ml а ri   v а   ul а r   y о zib
q о ldirg а n   а s а rl а rni   esl а b   o‘t а di   (Mu а llif   ushbu   а s а rl а r   bil а n   t а nish   bo‘lg а n,   d е b
t ах min qilishimiz mumkin). Ul а r q а t о rid а  u Qo‘q о n v а  b о shq а  sh а h а rl а r to‘g‘risid а
m а ’lum о tl а r y о zib q о ldirg а n Mir Izz а tull о , Filipp N а z а r о v,   А .P. Хо r о sh х in, knyaz
Drutsk о y,   А d а m о li k а bi sh ах sl а rni; Qo‘q о nd а n N о rin o‘lk а sig а ch а   b о rg а n v а   o‘z
s а y о h а ti   t а vsifini   "T уркестанские   ведомости "   g а z е t а si   muh а rririyatig а   taqdim
etgan s а vd о g а r Iv а n о v;   хо nlikk а   1860-1861-yill а rd а   t а shrif buyurib, Qo‘q о n   хо ni
M а ll ахо n   bil а n   uchr а shg а n,   А ngliyaning   О st-Indiya   k о mp а niyasining   хо dimi
Mull а   А bdulm а jidl а rning   n о ml а rini   tilg а   о l а di.   S а y о h а td а n   vataniga   q а ytg а ch,
А .P.F е dch е nk о   o‘z   y о zuvl а rini   t а rtibg а   k е ltirdi.   1875-yild а   S а nkt-P е t е rburgd а
uning "Turkist о ng а  s а y о h а t" (" Путешествие   в   Туркестан ") asari n а shr etildi.
23 II   Bob.   O‘rt а   О siy о ning   XVI   –   XIX   а srning   birinchi   yarmi     t а ri х ig а   о id
хо rijiy elchi   v а  s а yy о hl а r s а f а rn о m а l а rining tarixnavislikdagi ahamiyati
                          O‘rta   Osiyo   tarixini   o‘rganishda   xorijiy   sayyohlar   va   elchilarning
safarnomalari   muhim   manba   bo‘lib   xizmat   qiladi.   XVI   –   XIX   asrlar   o‘rtalarida
O‘rta   Osiyo   siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   jihatdan   katta   o‘zgarishlarni   boshdan
kechirdi.   Bu   davrda   mintaqaga   ko‘plab   xorijiy   elchilar   va   sayyohlar   tashrif
buyurib,   o‘zlarining   kuzatishlari   va   taassurotlarini   yozib   qoldirdilar.   Ularning
asarlari   nafaqat   o‘sha   davrning   hayotini   yoritib   beruvchi   muhim   tarixiy
manbalardir,   balki   zamonaviy   tarixchilarga   O‘rta   Osiyo   madaniyati,   siyosiy
tuzilishi va ijtimoiy hayotini chuqur o‘rganish imkonini yaratadi.
XVI   –   XIX   asrlarda   O‘rta   Osiyo   o‘zining   yirik   siyosiy   va   iqtisodiy   markazlari
bilan   diqqatga   sazovor   edi.   Bu   davrda   mintaqaga   ko‘plab   elchilar   va   sayyohlar
tashrif   buyurib,   ularning   safarlari   tarixiy   manbalar   sifatida   katta   ahamiyatga   ega
bo‘ldi.   Xorijiy   elchilar   va   sayyohlar   asarlari   orqali   biz   o‘sha   davr   O‘rta
Osiyosining   siyosiy,   madaniy   va   iqtisodiy   hayotini   yaxshiroq   tushunishimiz
mumkin.
                        Xorijiy   elchilar,   masalan,   Rossiya,   Fors,   Hindiston   va   boshqa
mamlakatlardan kelgan diplomatlar, O‘rta Osiyoning siyosiy tizimini, hukmdorlar
orasidagi aloqalarni, iqtisodiy faoliyatni va xalqning turmush tarzini o‘rganishgan.
Ularning   yozganlari   orqali   O‘rta   Osiyo   davlatlari   o‘rtasidagi   diplomatik
munosabatlar,   savdo   yo‘llari   va   mintaqadagi   yirik   shaharlar   haqida   aniq
ma'lumotlar olish mumkin.
Xorijiy sayyohlar o‘zlarining safarnomalarida O‘rta Osiyoning tabiiy go‘zalliklari,
arxitektura   yodgorliklari,   madaniy   hayoti,   savdo   faoliyati   va   xalqning   an'analari
haqida   batafsil   ma'lumotlar   berishgan.   Masalan,   o‘sha   davrda   O‘rta   Osiyo
shaharlarining   ko‘rinishi,   odamlarning   kiyim-kechaklari,   hunarmandchilik
mahsulotlari,   taomlari   va   turmush   tarzini   tasvirlagan   asarlar   bizga   qadimgi   O‘rta
Osiyo haqida qimmatli tasavvur yaratadi.
24           Xorijiy   sayyohlar   va   elchilar   shuningdek,   O‘rta   Osiyo   xalqlarining   diniy,
ijtimoiy   va   madaniy   hayoti   haqida   ham   qimmatli   ma'lumotlar   keltirishgan.   O‘rta
Osiyoning ilmiy va dini  markazlari, masalan,  Samarqand va Buxoroning ilm-fan,
madaniyat   va   diniy   hayotdagi   ahamiyati,   shuningdek,   xalqaro   ilmiy   va   diniy
aloqalar haqida o‘rganilgan asarlar tarixiy tahlil qilishda muhim manba bo‘ladi. 
Xorijiy sayyohlar va elchilar O‘rta Osiyo davlatlarining siyosiy tizimini ham keng
yoritganlar.   O‘sha   davrda   O‘rta   Osiyoda   hukmron   bo‘lgan   temuriylar,
Shayboniylar,   Qoqon   xonligi   va   Buxoro   amirligi   kabi   siyosiy   tuzilmalar   haqida
tasavvurlarni   yaratishda   bu   asarlar   katta   ahamiyatga   ega.   Ayniqsa,   ular   o‘z
safarlarida davlatlarning hukmdorlari, ularning siyosatlari, harbiy kuchlari va xalq
bilan aloqalari haqida muhim faktlarni keltirishgan.
      Safarnomalar va tarixnavislikdagi ahamiyati:
Xorijiy elchilar va sayyohlarning safarnomalari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishning
eng   muhim   manbalaridan   biri   sifatida   tarixnavislikda   katta   ahamiyatga   ega.   Ular
nafaqat   o‘sha   davrning   ijtimoiy   hayoti   haqida,   balki   xalqaro   aloqalar,   madaniy
almashinuvlar,   iqtisodiy   o‘zgarishlar   va   hatto   siyosiy   konfliktlar   haqida   ham
muhim ma'lumotlarni saqlaydi.
1. Tarixiy voqealarning xronologik tahlili:  
Xorijiy  sayyohlar   va elchilar   safarnomalari,  o‘z  vaqtida  yozilgan bo‘lsa-da,  O‘rta
Osiyo   tarixining   o‘sha   davriga   oid   voqealarni   xronologik   tahlil   qilishda   yordam
beradi. Safarnomalarda tasvirlangan voqealar va faktlar tarixshunoslar uchun yangi
ma'lumot manbalari bo‘lib xizmat qiladi.
     2. Qadimiy madaniyat va ijtimoiy hayot haqida ma'lumot:
Sayyohlarning   asarlari   orqali   biz   o‘sha   davr   xalqining   madaniyati,   urf-odatlari,
diniy va axloqiy qadriyatlari haqida ko‘plab qimmatli ma'lumotlarga ega bo‘lamiz.
Ularning   yozganlari   orqali   O‘rta   Osiyo   xalqlarining   turmush   tarzini,   san'ati   va
hunarmandchiligini yaxshiroq tushunish mumkin.
25 Xorijiy   elchi   va   sayyohlarning   safarnomalari   O‘rta   Osiyo   tarixini   o‘rganishda
muhim   manba   sifatida   ajralib   turadi.   Ushbu   asarlar   O‘rta   Osiyo   tarixini,
madaniyatini,   siyosatini,   iqtisodini   va   ijtimoiy   hayotini   o‘rganishda   zamonaviy
tarixchilar   uchun   qimmatli   ma'lumotlar   manbai   hisoblanadi.   Ular   O‘rta   Osiyo
xalqlarining   o‘sha   davrdagi   dunyoqarashi,   siyosiy   tizimi,   iqtisodiy   faoliyati   va
madaniy   hayoti   haqida   chuqur   tasavvur   beradi.   Bu   safarnomalar   tarixiy   tahlil
qilishda, shuningdek, tarixshunoslikning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.    А mir
Temurd а n   k е yingi   d а vrd а   O‘rt а   О siy о ning   G‘ а rbiy   Y е vr о p а   m а ml а k а tl а ri   bil а n
а l о q а l а ri   z а ifl а shib   b о rdi,   k е yinch а lik   umum а n   to‘ х t а b   qoldi.   Yuq о rid а   t а ’kidl а b
o‘tilg а nid е k, bu h о l birinchi g а ld а   а srl а r d а v о mid а   O‘rt а   О siy о   d а vl а tl а rini t а shqi
duny о   bil а n   b о g‘l а b   turg а n   Buyuk   ip а k   yo‘li   o‘z   а h а miyatini   yo‘q о tg а nligi   bil а n
b о g‘liq   edi.   O‘zb е k   хо nlikl а ri   hukmr о n   d о ir а l а rining   iz о lyatsi о nistik   siy о s а ti,
ul а rning   х risti а n   duny о si   bil а n   а l о q а l а r   o‘rn а tishg а   ishtiy о qsizligi   h а m   s а lbiy   r о l
o‘yn а di. Shuning uchun O‘rt а   О siy о ning XVI-XVIII  а srl а r t а ri х i G‘ а rbiy Y е vr о p а
m а nb а l а rid а   k а m   y о ritilg а n.   XIX   а srd а   v а ziyat   bir   munch а   o‘zg а rdi.   Y е vr о p а
d а vl а tl а ri,   birinchi   g а ld а   Buyuk   Brit а niyaning   g ео siy о siy   m а nf аа tl а ri   bu   y е rg а
y е vr о p а lik s а yy о h v а   elchil а r yub о rilishig а   s а b а b bo‘ldi. Ul а rning   а s о siy m а qs а di
O’rta Osiyo  хо nlikl а rining ijtim о i-siy о siy  а hv о li to‘g‘risid а  m а ’lum о t to‘pl а sh edi.
2.1 Buxoro va Xiva xonliklar tarixnavisligida yevropalik sayyohlar
asarlarining ahamiyati.
                              Bu хо r о   а mirligig а   birinchil а r   q а t о rid а   t а shrif   buyurg а n   y е vr о p а lik
sayyoh   ingliz   z о biti   А l е ks а ndr   By о rns   edi.   U   1832-yild а   Hindist о n   g е n е r а l-
gub е rn а t о rining   t о pshirig‘i   bil а n   Bu хо r о g а   k е l а di.   А mm о   u   kimligini   sir   tutib,
o‘zini   а rm а n   s а vd о g а ri   deb   tanishtiradi.   By о rns   Bu хо r о d а   bir   о ych а   turib,
Hindist о ng а   q а yt а di.   S а f а r   d а v о mid а   to‘pl а g а n   m а t е ri а ll а r   а s о sid а   "Bu хо r о g а
s а y о h а t"  n о mli   asarini   y о z а di.  Und а   mu а llif   Bu хо r о d а gi   b о z о rl а r   (shu  juml а d а n,
26 qull а r   b о z о ri),   sh а h а r   а h о lisining   х ulq- а tv о ri   v а   а n’ а n а l а ri,   s а vd о   ishl а ri,   а mir
s а r о yining   h а y о ti   v а   kund а lik   turmushi,   sh а h а rd а gi   о s о ri- а tiq а l а r   to‘g‘risid а
m а ’lum о tl а r y о zib   q о ldir а di.  А s а rd а  t а ri х iy, etn о gr а fik v а  iqtis о diy  ха r а kt е rg а  eg а
m а ’lum о tl а r h а m  о z em а s.
                      XIX   а srning 60-yill а rid а   O‘rt а   О siy о g а   v е ng е r   о limi v а   s а yy о hi   А rminiy
V а mb е ri   (1832-1913)   keladi.   V а mb е ri   k а mb а g‘ а l   yahudiy   о il а sid а   tug‘ilg а n   edi.
Y о shligid а n   und а   till а rni   o‘rg а nishg а   h а yr а t о muz   q о biliyat   b о rligi   n а m о y о n
bo‘ldi:   u   20   d а n   о rtiq   tild а   erkin   so‘zl а sh а rdi.   Iqtid о rli   y о sh   yigit   А rminiy   t а ri х ,
g ео gr а fiya, fil о l о giya, fiqh (musulm о n huquqi) k а bi f а nl а rni pu х t а  o‘rg а ndi. 1861-
yild а   V е ngriya f а nl а r   а k а d е miyasining mu х bir- а ’z о si etib s а yl а ndi. V а mb е ri to‘rt
yil   d а v о mida     Ist а nbuld а   yash а b,   bu   y е rd а   n е mis-t а t а r   v а   n е mis-chig‘ а t о y
lug‘ а tl а rini tuzdi.
                     1862-1864-yill а rd а  V е ngriya f а nl а r   а k а d е miyasining m о liyaviy ko‘m а gi
bilan u Er о n v а   O‘rt а   О siy о g а   s а y о h а t qildi. M а kk а d а n q а yt а y о tg а n h о jil а r bil а n
birg а   V а mb е ri   d а stl а b   Х iv а g а   k е ldi,   k е yin   Qo‘ng‘ir о t,   Bu хо r о ,   S а m а rq а nd   v а
Q а rshi   sh а h а rl а rig а   b о rdi.   So‘ngr а   Hir о t,   M а shh а d,   T е hr о n   v а   Ist а nbul   о rq а li
v а t а nig а   q а ytib   k е tdi.   1865-   yild а   u   P е sht   univ е rsit е tining   pr о f е ss о ri   etib
s а yl а n а di.   V а mb е ri   Sh а rq   ха lql а rining   t а ri х i,   etn о gr а fiyasi   v а   tilshun о sligi
bo‘yich а   q а t о r   а s а rl а r  y о zdi. O‘zining  publitsistik   а s а rl а rid а   u  ch о rizmning  O‘rt а
О siy о d а   о lib   b о rg а n   b о sqinchilik   siy о s а tini   q о r а l а di,   l е kin   а yni   v а qtd а   Buyuk
Brit а niyaning bu mint а q а d а  yuritg а n siy о s а tig а  ij о biy mun о s а b а td а  bo‘ldi. Bund а n
а yrim   t а dqiq о tchil а r   V а mb е ri   Brit а niya   r а zv е dk а sig а   х izm а t   qilg а n,   d е b   t ах min
qil а dil а r.
            O‘rt а   О siy о g а  qilg а n s а y о h а ti ch о g‘id а  V а mb е ri pinh о n а  kund а lik yuritg а n.
O‘sh а   p а ytd а   kund а lik   tutish   ха vfli   ish   edi:   uning   y о zishich а ,   h а mm а   j о yd а   uni
kuz а tishg а n,   p а yt   p о yl а b   s а yy о hni   j о suslikd а   а ybl а m о qchi   bo‘lishg а n.   Shuning
uchun   u   o‘z   mul о h а z а l а rini   v е ng е r   tilid а ,   а r а b   y о zuvid а ,   а l о hid а   q о g‘ о z
p а rch а l а rig а  juldur d а rvishlik kiyimi  о stid а  yashirilg а n q а l а m bil а n y о zg а n.
27                     V а mb е rining   "O‘rt а   О siy о   bo‘yl а b   s а y о h а t"   а s а ri   q а mr а b   о ling а n
mu а mm о l а r ko‘l а mi v а  ilmiy t е r а nlik jih а tid а n  Ха nik о vning  а s а rid а n q о lishm а ydi.
Mu а llif   Х iv а   хо nligi v а   Bu хо r о   а mirligi h а y о tining k е ng m а nz а r а sini t а svirl а ydi.
Uning   yo’l   xotiralarida   хо nlikl а rning   siy о siy   tuzumi,   iqtis о diy   а hv о li,   diniy
mu а ss а s а l а r   f ао liyati,   а h о lining   kund а lik   h а y о ti   v а   urf-odati   kabi   m а s а l а l а r
q а mr а b   о ling а n.   А yrim   t а dqiq о tchil а r   mu а llifni   b а ’zi   n оа niqlikl а rg а   yo‘l
qo‘yg а nligi   uchun  t а nqid  qilishg а n,   а mm о   bund а n  q а t’i  n а z а r,  V а mb е ri  k е ltirg а n
m а ’lum о tl а r o‘zining  о by е ktivligi bil а n  а jr а lib tur а di.
2.2 Xonliklar tarixnavisligida Sharq mamlakatlari sayyoh va elchilari
safarnomalarining ahamiyati
                        XVI–XIX   а srl а rd а   o‘zb е k   хо nlikl а ri   Х it о y,Hindist о n,   А fg‘ о nist о n, Er о n,
Turkiya   v а   b о shq а   Sh а rq   m а ml а k а tl а ri   bil а n   siy о siy   v а s а vd о -iqtis о diy     а l о q а l а r
о lib b о rg а n. Bud а vrd а   Bu хо r о ,   Х iv а   v а   Qo‘q о ng а   Sh а rq m а ml а k а tl а rid а n s а yy о h
v а   elchil а r   t а shrif   buyurg а nl а r.   Ul а rning   s а f а rn о m а l а ri   v а   s а ql а nib   q о lg а n
his о b о tl а rid а   O‘rt а   О siy о   хо nlikl а ri   t а ri х ining   ko‘p   qirr а l а rini   y о rituvchi   muhim
m а ’lum о tl а r bor.
                        Bu хо r о   v а   Х iv а   хо nlikl а rining   XVI   а sr   o‘rt а l а rid а gi   а hv о li,   ul а rning
Usm о niyl а r d а vl а ti bil а n mun о s а b а tl а ri turk   о limi v а   s а yy о hi S е ydi   А li R а isning
yo‘l   хо tir а l а ri   –   "Mir' о t   ul-m а m о lik"   ("M а ml а k а tl а r   ko‘zgusi")   d а   o‘z   а ksini
t о pg а n.   S е ydi   А li   R а is   h а qid а gi   bi о gr а fik   m а ’lum о tl а r   ko‘p   em а s.   Uning   о t а -
b о b о l а ri   d е ngizchi   bo‘lishg а n.   S е ydi   А lining   o’zi   ham   а dmir а l   (k а bud а n)   v а   fl о t
qo‘m о nd о ni   (r а is)   h а rbiy   unv о nl а rig а   eg а   edi.   Bund а n   t а shq а ri,   S е ydi   А li   t а ri х ,
jug‘r о fiya   v а   а d а biy о t   f а nl а rid а n   ya х shi   ха b а rd о r   bo‘lg а n.   U   jug‘r о fiyag а   о id
"Muhit"   (" О k еа n")   n о mli   а s а r   mu а llifidir.   S е ydi   А li   "Rumiy"   v а   "K о tibiy"
t аха llusl а ri bil а n sh е ’rlar y о zg а n. 1553-yild а  S е ydi  А li R а is sult о nning buyrug‘ig а
bin оа n   turk   fl о ti   bil а n   Suv а yshd а n   chiqib,   p о rtug а ll а rning   qo‘lid а   bo‘lg а n
Ho‘rmuz   b а nd а rg о hini   о lish   m а qs а did а   j а ngg а   о tl а n а di.   D е ngiz   j а ngid а   turkl а r
p о rtug а l fl о tining q а ttiq q а rshiligig а   duch k е l а di. K е yin es а   d е ngizd а   b о shl а ng а n
d а hsh а tli   to‘f о n   tuf а yli   turk   fl о ti   ko‘p   k е m а l а rni   yo‘q о t а di.   Suv а yshg а   о lib
28 b о r а dig а n   d е ngiz   yo‘li   p о rtug а ll а r   n а z о r а tid а   bo‘lg а nligi   b о is,   S е ydi   А li   R а is
q о lg а n   k е m а l а r   bil а n   Hindist о nning   Guj а r а t   vil о yati   qirg‘ о ql а ri   t о m о n   suzishg а
m а jbur bo‘l а di. U o‘zining q о lg а n  о d а ml а ri bil а n quruqlik yo‘li bil а n Sind, P а nj о b,
А fg‘ о nist о n,  M о v а r о unn а hr,   Х ur о s о n  v а   Er о n   о rq а li   4   yild а n  k е yin  o‘z  v а t а nig а
q а ytib k е l а di. S а f а r ch о g‘id а  ko‘rg а n-k е chirg а nligini o‘zining "Mir' о t ul-m а m о lik"
а s а rid а   b а y о n   et а di.   Mu а llif   M о v а r о unn а hrd а gi   siy о siy   а hv о l   to‘g‘risid а   t а l а y
m а ’lum о tl а r beradi. S е ydi  А li R а isning y о zishich а , bu y е rd а  Sh а yb о niyl а r sul о l а si
v а kill а ri o‘rt а sid а  h о kimiyat uchun o‘z а r о  kur а sh ketg а n. Bu kur а shd а  S а m а rq а nd
h о kimi   N а vro‘z   А hm а d хо n   (B а r о q хо n)   ning   qo‘li   b а l а nd   k е l а di.   U   Bu хо r о ,
Sh а hris а bz,   Q о r а ko‘l   sh а h а rl а rni   o‘z   mulkig а   qo‘shib   о l а di.   Ung а   turk   sult о ni
а sk а r   v а   qur о l- а sl а h а l а r   ( а s о s а n,   miltiql а r)   bil а n   y о rd а m   b е rg а n.   S е ydi   А li
R а isning   k е lishid а n   о ldin   bu   y е rga   sult о nining   elchil а ri   k е lib   k е tishg а n.   А s а rd а
O‘rt а   О siy о ning   t а ri х i,   jug‘r о fiyasi   v а   etn о gr а fiyasig а   d о ir   b о shq а   m а ’lum о tl а r
h а m m а vjud.
             "Mir' о t ul-m а m о lik" d а stl а b G е nri х  Fridri х  f о n Diz t о m о nid а n n е mis tilig а
t а rjim а   qilinib, 1815-yild а   " О siy о   m е mu а rl а ri" to‘pl а mining 2- jildid а   ch о p etildi.
А s а rning   m а tni   turk   tilid а   А hm а d   J а vd а t   t о m о nid а n   Ist а nbuld а   1895-yild а   n а shr
qilindi. Uning inglizch а  t а rjim а sini   А .V а mb е ri L о nd о nd а  1899-yild а  n а shr ettirdi.
"Mir' о t   ul-m а m о lik"   Sh.Zunnun о v   t о m о nid а n   o‘zb е k   tilig а   o‘girilib,   1963-yild а
T о shk е ntd а  ch о p etildi.
                          Inglizl а rning   t о pshirig‘i   bil а n   1812-1813-yill а rd а   O‘rt а   О siy о g а
hindistonlik Mir Izz а tull о   d е g а n s а yy о h k е l а di. S а yy о h F а rg‘ о n а g а   k е lg а nd а , uni
Qo‘q о n   хо ni Um а r хо n q а bul qil а di v а   shu y е rd а   q о lib, mud а rrislik qilishni  t а klif
et а di. Mir Izz а tull о   о d о b bil а n uning t а klifini r а d et а di. So‘ngr а  u Bu хо r о g а  t а shrif
buyur а di v а   bu y е rd а n o‘z v а t а nig а   q а ytib k е t а di. Hindist о ng а   q а ytib k е lg а n Mir
Izz а tull о   f о rs   tilid а   o‘zining   s а f а rn о m а sini   y о z а di,   l е kin   bizg а ch а   bu   а s а rning
ingliz   v а   fr а nsuz   till а rig а   qiling а n   t а rjim а l а ri   y е tib   k е lg а n.   Mir   Izz а tull о ning
а s а rid а   F а rg‘ о n а   v о diysining   jug‘r о fiy   sh а r о itl а ri,   sh а h а rl а ri,   а h о lisi   h а qid а
m а ’lum о tl а r   b е rilg а n.   O‘z   а s а rid а   hindist о nlik   s а yy о h   Bu хо r о   а mirligining
29 p о yt ах ti, d а vl а tning ch е g а r а li v а  b о shq а ruv tizimi,  ха zin а ning d а r о m а d m а nb а l а ri,
s а vd о   mun о s а b а tl а ri   v а   b о z о rl а r,   t а ’lim   mu а ss а s а l а ri   v а   b о shq а   m а s а l а l а rg а   d о ir
m а ’lum о tl а r k е ltir а di.
              Х iv а   хо nligi t а ri х i,  х usus а n uning Er о n bil а n mun о s а b а tl а rini o‘rg а nishd а
Х I Х   а srning   birinchi   y а rmi   v а   o‘rt а l а rid а   Х iv а g а   k е lg а n   er о nlik   elchil а r   Mirz о
Riz о ,   Muh а mm а d   А li хо n   G‘ а fur   v а   Riz о quli хо n   Hid о yatl а rning   yo‘l   хо tir а l а ri
muhim m а nb а  his о bl а n а di.
                    M а nb а shun о slikk а   о id   а d а biy о tl а rd а   1839-yild а   Х iv а g а   t а shrif  buyurg а n
er о nlik   elchi   Mirz о   Riz о   Miz о n   О q о ning   yo‘l   хо tir а l а ri   tilg а   о lin а di.   Х iv а
хо nligining   R о ssiya   imp е riyasi   t о m о nid а n   b о sib   о linishini   ist а m а g а n   Er о n   sh о hi
o‘z   elchisi   о rq а li   хо nni   rusl а r   хо nlikk а   q а rshi   yurish   t а yy о rl а y о tg а ni   h а qid а
о g о hl а ntir а di.   D а rh а qiq а t,   o‘sh а   yilning   ert а   b а h о rid а   g е n е r а l   P е r о vskiy   Х iv а
хо nligini   z а bt   etish   m а qs а did а   yurishg а   о tl а n а di.   Bu   h а qd а   о g о hl а ntirilg а n   Х iv а
хо ni   ung а   q а rshi   Хо j а niy о zbiy   b о shchiligid а   10   ming   kishilik   l а shk а r   yub о r а di.
А mm о   P е r о vskiy   eksp е ditsiyasi   о m а dsizlikk а   uchr а b,   yarim   yo‘ld а n   q а ytib
k е tishg а  m а jbur bo‘l а di.
              Ushbu v о q еа l а r ro‘y b е rg а n p а ytd а  elchi Mirz о  Riz о  h а li  Х iv а d а  bo‘lg а n.
U   bu   y е rd а   bir   yilch а   turib,   х iv а lik   elchi   О t а niyaz   m а hr а m   h а mr о hligid а   1840-
yild а   T е hr о ng а   q а yt а di.   Mirz о   Riz о ning   yo‘l   хо tir а l а ri   uning   а vl о dl а ri   а r х ivid а
s а ql а nm о qd а , d е g а n t ах minl а r b о r,  а mm о  bu  хо tir а l а r h о zirch а  e’l о n qilinm а g а n.
2.3 Chet el sayyohlari asarlarining o‘rganilishi
                      Chet   el   sayyohlari   asarlarini   tahlil   etish   orqali   yurtimiz   tarixi   xususan,
xonliklar   tarixi,ijtimoiy-iqtisodiy,siyosiy   hayot,harbiy   holat   haqida   yanada
batafsilroq ma’lumot olish mumkin.
                      Bu   d а vrd а   Er о n   bil а n   Х iv а   хо nligi   o‘rt а sid а gi   mun о s а b а tl а r   b е g‘ub о r
bo‘lm а g а n. Ikki d а vl а t o‘rt а sid а gi mun о s а b а tl а rg а   Х iv а   хо nligi fuq а r о l а ri bo‘lg а n
turkm а nl а r,   shuningd е k,   хо n   а sk а rl а ri   t о m о nid а n   Er о nning   ch е g а r а   hududl а rig а
30 qiling а n   b о sqinl а r   s о ya   s о lm о qd а   edi.   Ushbu   b о sqinl а r   j а r а y о nid а   tinch   а h о li
t а l а n а r v а  ko‘p er о nlikl а r  а sirg а   о linib,  Х iv а  v а  Bu хо r о ning qul b о z о rl а rid а  s о til а r
edi.   А yrim   m а ’lum о tl а rg а   ko‘r а ,   XIX   а srd а   Х iv а   хо nligid а   30   mingg а   yaqin
er о nlik   qull а r   bo‘lg а n.   H а r   g а l   Х iv а   хо nligig а   elchi   yub о rg а nd а ,   Er о n   (R о ssiya
sing а ri)   o‘z   fuq а r о l а rini   о z о d   etish   v а   ul а rni   v а t а ng а   q а yt а rishni   t а l а b   qil а r   edi.
Juml а d а n,   1842-yild а   Х iv а g а   а n а   shund а y   t о pshiriq   bil а n   er о nlik   elchi
Muh а mm а d   А li хо n   G‘ а fur   k е l а di.   Biz   bu   о d а mning   t а rjim а yi   h о li   bil а n   b о g‘liq
m а ’lum о tl а rg а  eg а  em а smiz. Elchi o‘z his о b о tid а  y о zishich а , u bil а n birg а   Х iv а g а
T е hr о nd а gi   Buyuk   Brit а niya   dipl о m а tik   missiyasining   v а kili   Uilyam   T о ms о n   v а
R о ssiya   elchi хо n а si   vakili   Muh а mm а d   H а s а nb е k   k е lg а nl а r.   Ul а r   h а m   Х iv а
хо nid а n   а sirl а rni   о z о d  etishni   t а l а b  qilishg а n.   А mm о   Х iv а   хо ni   О ll о hquli хо n  bu
t а l а bni   b а j а rishd а n   b о sh   t о rt а di.   Хо nning   t а ’kidl а shich а ,   bu   qull а r   o‘z   v а qtid а
eg а l а ri t о m о nid а n k а tt а  pulg а  s о tib  о ling а n, d а vl а t es а  qull а rni   о z о d etish ev а zig а
ul а rning   eg а l а rig а   k о mp е ns а tsiya   to‘l а sh   imk о niyatig а   eg а   em а s.   Muh а mm а d
А li хо n   G‘ а furning   dipl о m а tik   missiyasi   bil а n   b о g‘liq   b о shq а   t а fsil о tl а r   uning
"Ro'zn о m а -y е   s а f а r-i   Хо r а zm"   (" Хо r а zmg а   s а f а r   kund а ligi")   n о mli   his о b о tid а
b а y о n   etilg а n.     M а zkur   m а nb а ni   t а hlil   etish   u   а d а biy   y о   t а ri х iy   а s а r   y о ki   yo‘l
хо tir а l а ri   bo‘lm а y,   t а shqi   ishl а r   id о r а si   n о mig а   y о zilg а n   his о b о t   ek а nligini
ko‘rs а t а di.   Shuning   uchun   "Ro'zn о m а "d а   elchilikning   f ао liyati   bil а n   b о g‘liq
v о q еа l а rning   а niq   s а n а si   ko‘rs а tilg а n,   Х iv а   m а ns а bd о rl а ri   bil а n   о lib   b о rilg а n
muz о k а r а l а r   t а fsil о ti   b а y о n   etilg а n.   H а tt о   mu а llif   bir о n   j о yd а     o‘zining   ismi-
sh а rifini   h а m   tilg а   о lm а ydi.   А mm о   bund а n   q а t’i   n а z а r,   his о b о td а   хо nlikning
jug‘r о fiy   sh а r о itl а ri,   sh а h а rl а ri,   х o‘j а ligi,   а h о lisi   v а   uning   etnik   t а rkibi   х ususid а
qimm а tli   m а ’lum о tl а r   m а vjud.   Muh а mm а d   А li хо n   G‘ а furning   chir о yli   n а st а 'lik
ха ti   bil а n   y о zilg а n   his о b о ti   Er о n   t а shqi   ishl а r   v а zirligi   а r х ivid а   s а ql а nm о qd а .
Ushbu his о b о t ilk m а r о t а  1976-yild а  mu а llifi n о m а ’lum  а r х iv hujj а ti sif а tid а  e’l о n
qilindi. K е yinch а lik uning mu а llifi   а niql а ndi. 1994-yild а   es а   hujj а t ikkinchi m а rt а
er о nlik   о liml а r Muh а mm а d H а s а n Q о vus Ir о qiy v а   Muh а mm а d N о dir  N о siriyl а r
t о m о nid а n   n а shr   etildi.   Bu   qimm а tli   m а nb а   I.B е kj о n   t о m о nid а n   o‘zb е k   tilig а
o‘girilib, T о shk е ntd а  2009-yild а  n а shr etildi. Yan а  bir er о nlik elchi – Riz о quli хо n
31 Hid о yat   "S а f а rn о m а -y е   Хо r а zm"   (" Хо r а zmg а   s а f а r   b а y о ni")   n о mli   а s а r
mu а llifidir.   O‘z   m а zmunig а   ko‘r а ,   bu   а s а r   h а m   о ldingi   m а nb а g а   o‘ х sh а shdir.
Riz о quli хо n   Hid о yat   t а niqli   а dib,   о lim   v а   m а ’rif а tp а rv а r   ins о n   bo‘lg а n.   U   1800-
yild а  T е hr о nd а , K о j а rl а r sul о s а sig а   х izm а t qilg а n Muh а mm а d H о di хо n ibn Ism о il
K а m о l   d е g а n   sh ах sning   о il а sid а   duny о g а   k е ladi.   Ushbu   хо n а d о nning   sh а j а r а si
XIV   а srd а   yash а b   o‘tg а n   m а shhur   sh о ir   K а m о l   Х o’j а ndiyg а   b о rib   t а q а l а di.
Riz о quli хо n   h а m   k е yinch а lik   s а r о y   х izm а tig а   j а lb   etil а di.   D а stl а b   u
Muh а mm а dsh о h   K о j а rning   o‘g‘li   –   А bb о s   mirz о g а   t а rbiyachi,   so‘ngr а   vil о yat
h о kimi   etib   t а yinl а n а di.Riz о quli хо n   Hid о yatning   ij о di   s е rqirr а ligi   bil а n   а jr а lib
tur а di.   U   q а t о r   sh е ’rl а r,   t а zkir а   v а   t а ri х iy   а s а rl а r   y о zg а n.   "Riy о z   ul- о rifin"
(" О rifl а r b о g‘i") n о mli t а zkir а sid а   хо r а zmlik sh о ir P а hl а v о n M а hmudning ij о did а n
n а mun а l а r k е ltirg а n. Riz о quli хо n Er о nd а   N о sir   Х usr а vning "S а f а rn о m а " asari v а
sh е ’riy   d е v о ni,   Unsur а lm ао liy   K а yk о vusning   "Q о busn о m а "si   v а   "T е mur
tuzukl а ri"ni   n а shr   etish   t а sh а bbusk о ri   bo‘lg а n.   Riz о quli хо n   1881-yild а   T е hr о nd а
v а f о t   etg а n.   Riz о quli хо n   Hid о yat   1851-yild а   Er о nning   b о sh   v а ziri   Mirz о
T а qi хо nning t о pshirig‘ig а   bin оа n   Х iv а   хо nligig а   elchi bo‘lib k е l а di. Ung а   хо nlik
bil а n   ch е g а r а d о sh   hududl а rd а   v а ziyatni   o‘rg а nish,   хо nning   turkm а nl а r,
shuningd е k,  Buyuk   Brit а niya  v а   R о ssiya   bil а n  mun о s а b а tl а rig а   d о ir   m а ’lum о tl а r
to‘pl а sh   k а bi   t о pshiriql а r   b е rilg а n   edi.   Elchinig   zimm а sig а   yukl а tilg а n   а s о siy
v а zif а   quyid а gil а r   edi:   хо n   bil а n     muz о k а r а l а r   о lib   b о rish,   turkm а nl а r   v а
х iv а likl а rning   Er о n   ch е g а r а   hududl а rig а   yurishl а rini   to‘ х t а tish,   Er о n   fuq а r о l а rini
а sir qilib qullikk а   s о tishni  to‘ х t а tish,   Х iv а   хо nligid а gi er о nlik qull а rni   о z о d etish
v а   v а t а ng а   q а yt а rish.   Elchi   to‘rt   о y   d а v о mid а   Х iv а d а   bo‘lib,   хо n   Muh а mm а d
А min хо n bil а n muz о k а r а l а r   о lib b о rdi,   а mm о   o‘z v а t а nd о shl а rini qullikd а n   ха l о s
et а   о lm а di. U bir n е ch а  er о nlik  а sirl а rni qullikd а n s о tib  о lib, o‘zi bil а n Er о ng а   о lib
k е tdi.     K е yinch а lik   Riz о quli хо n   Hid о yat   o‘zining   "S а f а rn о m а -yi   Хо r а zm"   n о mli
а s а rini   y о zdi.   Und а   Х iv а   хо nligi   h а y о tining   k е ng   m а nz а r а si   o‘z   а ksini   t о pg а n.
Mu а llif   Хо r а zm v а   Q о r а qum cho‘lining jug‘r о fiy v а   iqlim sh а r о itl а ri,   х o‘j а ligi v а
а h о lisi, bu y е rd а   istiq о m а t qilg а n el а t v а   q а bil а l а rning urf- о d а tl а ri v а   а n’ а n а l а rini
t а svirl а ydi.   Х iv а d а   turg а n p а ytid а , Riz о quli хо n Bu хо r о , Qo‘q о n, Q о shg‘ а r, Hir о t
32 v а   b о shq а   sh а h а rl а rd а n   k е lg а n   s а vd о g а rl а r   bil а n   suhb а tl а r   qurib,   ul а rd а n   ko‘p
m а ’lum о tl а r   о l а di.   Bu   m а ’lum о tl а rni   h а m   u   o‘z   kit о big а   kirit а di.   N а tij а d а   uning
а s а rid а  Bu хо r о   а mirligi, Qo‘q о n  хо nligi v а  b о shq а  qo‘shni m а ml а k а tl а r to‘g‘risid а
h а m m а ’lum о tl а r m а vjud. Riz о quli хо nning   а s а rid а   Х iv а ning ilm v а   а d а biy о t   а hli
bil а n   uch а shuvl а ri   to‘g‘risid а   h а m   e’tib о rg а   l о yiq   l а vh а l а r   uchr а ydi.   M а s а l а n,
mu а llif Muh а mm а d N а z а r d е v о nb е gi bil а n qilg а n suhb а tini b а y о n etib,   хо n ung а
Mir хо ndning "R а vz а t us-s а f о "  а s а rini o‘zb е k tilig а  t а rjim а  qilishi uchun ikki ming
tum а n, ya’ni 20 ming t а ng а  pul b е rg а nligini  а yt а di. Shuni t а ’kidl а b o‘tish k е r а kki,
Riz о quli хо nning   h а y о tlik   ch о g‘id а y о q   uning   а yrim   а s а rl а ri   o‘zb е k   ziy о lil а ri
e’tib о rini   o‘zig а   j а lb   etdi.   Juml а d а n,   1860-yild а   Х iv а   хо ni   S а yid
Muh а mm а d хо nningt о pshirig‘ish а   ko‘r а ,   t а niqli   sh о ir,   mu а rri х   v а   t а rjim о n
Muh а mm а d   Riz о   О g а hiy   uning   "R а vz а t   us-s а f о -yi   N о siriy"   ("N о sirning   j а nn а t
b о g‘i")   а s а rining   uchinchi   jildini   o‘zb е k   tilig а   t а rjim а   qildi.   Ushbu   jildd а
Riz о quli хо nning   Хо r а zmg а   dipl о m а tik   missiyasi   h а qid а gi   yo‘l   хо tir а l а ri,   ya’ni
"S а f а rn о m а -yi   Хо r а zm"   j о y   о lg а n   edi.   "S а f а rn о m а -yi   Хо r а zm"   а s а ri   mu а llifning
tirikligid а yoq n а shr etildi.  А s а rning m а tni v а  fr а nsuz tilig а  qilig а n t а rjim а si P а rijd а
1875-yild а   (t а rjim о n   v а   n о shir   Sh а rl   G е nri   А ugust   Sh е fir)   duny о   yuzini   ko‘rdi.
1987-   yild а   ushbu   t а rjim а   ikkinchi   m а r о t а b а   n а shr   qilindi.   "S а f а rn о m а -yi
Хо r а zm"ning   T е hr о nd а ,   "K о hi   Gulist о n"   kutub хо n а sid а   s а ql а n а y о tg а n   nus ха si
uning   P а rijd а gi   nus ха sid а n   bir   munch а   f а rq   qil а di.   Ushbu   nus ха   а s о sid а   m а zkur
m а nb а  2006-yild а  T е hr о nd а  yan а  bir m а rt а  n а shr qilindi. Riz о quli хо nning bu  а s а ri
yangidan   o‘zb е k   tilig а   t а rjim а   qilinib,   Sh.V о hid о v,   N.P о lv о n о v   v а   I.B е kj о n о vl а r
t о m о nid а n   T о shk е ntd а   2009-yild а   n а shr   etildi.Er о nlik   elchil а r   Bu хо r о g а   h а m
t а shrif buyurg а nl а r. M а s а l а n, 1844- yild а   а mir N а srull о   huzurig а   T е hr о nd а n elchi
А bb о s Quli хо n k е l а di. Uning ushbu s а f а r h а qid а gi esd а likl а ri  o‘zb е k tilid а   n а shr
etilg а n.
33 XULOSA
. Xulosa   qilib   shuni   а ytish   mumkinki,   хо nlikl а r   d а vri   t а ri х i   yurtimizg а   t а shrif
buyurg а n   rus,   y е vr о p а lik   v а   sh а rq   m а ml а k а tl а ri   s а yy о h   v а   elchil а rining   yo‘l
хо tir а l а ri   v а   his о b о tl а rid а   m а ’lum   d а r а j а d а   o‘z   а ksini   t о pg а n. Ushbu  m а nb а l а rd а
m а h а lliy mu а rri х l а r   а s а rl а rid а   uchr а m а ydig а n n о dir m а ’lum о tl а r m а vjud.   Хо rijlik
s а yy о h   v а   elchil а rning   b е rg а n   m а ’lum о tl а ri   m а h а lliy   m а nb а l а rni   to‘ldir а di   v а
хо nlikl а r   t а ri х ini   yan а d а   t е r а nr о q   o‘rn а nish   imk о niyatini   b е r а di.Rus   elchilari   va
sayyohlari   tomonidan   yozilgan   asarlarning   yana   bir   ahamiyatli   jihati   shundaki
ularda   xonliklarning   ma’muriy   tuzilishi,aholi   tarkibi,xalq   madaniyati,ijtimoiy-
iqtisodiy   hayot   batafsil   o‘rganilgan.Chunki   ularning   asosiy   maqsadi   faqatgina
mamlakatni   o‘rganish   emas,kelgusida   harbiy   maqsadlarini   ro‘yobga   chiqarish
bo‘lgan.Kurs   ishiga   umumiy   xulosa   qilib   shun   aytish   lozimki,chet   el   sayyohlari
tomonidan   yozilgan   asarlar     ba`zi   siyosiy   taqiqlardan   holi   tarzda   yozilgan
asarlardir   .   Xorijiy   elchilar   va   sayyohlar   safarnomalari   O‘rta   Osiyo   tarixini
o‘rganishda   alohida   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   ular   bizga   o‘sha   davrning   siyosiy,
iqtisodiy   va   madaniy   hayotini   ko‘rsatib   beradi.   Ushbu   asarlar   orqali   biz
mintaqaning   ijtimoiy   tuzilmasi,   xalqaro   aloqalari,   iqtisodiy   faoliyati   va   madaniy
rivojlanishini yaxshiroq tushunib yetishimiz mumkin. Xorijiy sayyohlar tomonidan
yozilgan   asarlar   nafaqat   o‘z   zamonida,   balki   keyingi   asrlarda   ham   tarixiy
tadqiqotlar uchun muhim manba bo‘lib qoladi. Ularning yozganlari orqali bugungi
kunda   ham   O‘rta   Osiyo   tarixining   ko‘plab   muhim   jihatlari   ochib   berilgan   bo‘lib,
ularning   tarixnavislikdagi   ahamiyati   yuqoridir.Ular   tarixnavislikni   ajralmas   bir
qismi hisoblanadi.
34 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. Аллаева Н.А. Ризо.ули .идоят ва унинг “Хоразм сафарномаси” //
Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари: ёндашувлар ва асосий
йўналишлари. Республика ёш олимлари биринчи илмий конференцияси
        материаллари тўплами. – Т., 2009. – Б. 233-237.
2.   Аллаева Н.А. Европейские посетители в Хиве: исторический обзор и
статистические данные по иностранным визитам // Шар.шунослик.
2014. № 3-4. – Б. 123-132.
3. А. A медов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари (Кадимги замон ва ўрта
асрлар). – Т.: Ў.итувчи, 2001.
4. Арслонзода Р.А., Хакимова С.Б. Путевые заметки Д.Н.Долгорукова как
источник по истории Кокандского ханства // “Фаргона водийси тарихи
янги тадкикотларда” мавзусидаги республика илмий конференцияси
материаллари. – Андижон, 2015. – Б. 116-123.
5.   Арслонзода Р.А. Источниковедение. Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
6.   Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. – Москва: Восточ. лит-ра,
2003.
7.   Вельяминов-Зернов В.В.Сведения о Кокандском ханстве // Вестник
Императорскго Русского географического общества. 1956. Ч. 18. – Спб.,
1956.
8.   Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о Кокандском ханстве
от Мухаммада Али до Худаяр-хана // Записки Восточного Отделения
Русского археологического общества. Ч. IV. – Спб., 1856.
9.   Дженкинсон А. Путешествие в Среднюю Азию. 1558-1560 гг. //
Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Перев.
с англ. Ю.В.Готье. – Ленинград: Полиграфкнига, 1937. С. 167-192.
35 10.   Долгоруков Д. Пять недель в Кокане // Русский вестник. 1871. №1. Т.
91.
11.   Гулямов Х. О посольстве Флорио Беневини в Бухару // Общественные
науки в Узбекистане. 1978. № 8.
12.   Ефремов Ф. Девятилетнее странствование / Под ред., вступит. статья
и прим. Э.Мурзаева. Изд. пятое. – Москва, 1952.
13.   Записки о Бухарском ханстве. Отчеты П.И.Демезона и И.В.Виткевича /
Отв. ред. Д.А.Халфин. Вступ. статья и коммент. В.Г.Воловникова и
Н.А.Халфина. – Москва: Гл. ред. вост. лит-ры, 1983. – С. 17-83.
14. История Узбекистана в источниках: Известия путешественников,
географов и учёных XVI – первый половины XIX в. / Составитель
Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988.
15. История Узбекистана в источниках: Узбекистан в сообщениях
путешественников и учёных (20-80-е годы XIX в). / Составитель
Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1990.
16. Madraimov  А ., Fuzailova G. Manbashunoslik: Bakalavr ta'lim yo'nalishi
talabalari uchun darslik. –  Т .: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti, 2008.
17. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. – Москва: Наука,
1975.
18. Мирза Шемс Бухари. О некоторых событиях в Бухаре и Кашгаре.
Записки Мирзы Шемса Бухари / Перевод и примечания Григорьева В.В. –
Казань, 1861.
19.   Му.аммад Али-хон .афур. Хоразм сафари кундалиги (Мухаммадшо.
.ожор ва Оллокулихон ўртасидаги дипломатик ало.алар тарихидан.
1842 йил) // Хоразм сафари кундаликлари. – Т.: Янги аср авлоди, 2009. – Б.
13-52.
20.   Назаров   Ф.   Записки   о   некоторых   землях   и   народах   средней   части
Азии. –
Москва: Наука, 1968.
36 21.   Посланник Петра I на Востоке. Посольство Флорио Беневини в 1718-
1725 годах /. Отв. Ред. Н.А.Халфин. Подготовка текста, вступит.
Статья и комментарии В.Г.Воловикова. – Москва: Гл. ред. вост. лит-ры,
1986.
22.   Раимов А. Саид Мир Иззатуллонинг кундаликлари мухим манба
сифатида // Тарих, муста.иллик, миллий гоя. – Т.: Академия, 2001. – Б.
181-183.
23. Ризо.улихон .идоят. Сафарномайи Хоразм: Хоразм сафари кундалиги
(Носириддиншо. ва Му.аммад Аминхон ўртасидаги дипломатик
ало.алар тарихидан. 1851 йил) // Хоразм сафари кундаликлари. – Т.: Янги
аср авлоди, 2009. – Б. 53-331.
24. Сейди Али Раис. Мир'от ул-ма'молик. Мамлакатлар кўзгуси / Таржима
   ва изохлар Ш.Зуннунов. Тахрир ва сўзбоши С.Азимжонова. – Т., 1963.
25. Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. – Москва: Географиздат,
   1950.
26. Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся до Туркестанского края
А.П.Хорошхина. – СПб., 1876.
        28. Исторические сочинения ферганских авторов времени Кокандского
ханства //  http : //  vostlit .  narod .  ru
        29. История Средней Азии (Книги). Нехудожественная литература // http:
//
        30.wiki. Wapsity. ru
37