Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 201.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Botanika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

98 Sotish

O’simliklar qoplamasi klassifikatsiyasi, ahamiyati va asosiy yo’nalishlari

Sotib olish
O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi __- bosqich ___ guruh talabasi ________________________ning Botanika fanidan KURS ISHI Mavzu: O’simliklar qoplamasi klassifikatsiyasi, ahamiyati va asosiy yo’nalishlari Kurs ishi rahbari: ____________________ Andijon – 2024 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………..…..3 I BOB: O’SIMLIKLARINING TARIXI VA KLASSIFIKATSIYALANISHI 1.1 O’simliklarning fiziologik jihatdan tarixi va o’simlik hujayralari ……………..4 1.2 O’simliklarning klassifikatsiyalanishi va ularning ahamiyati………………..… 9 II BOB: O’SIMLIKLARDA BOSHQARUV VA INTEGRATSIYA TIZIMLARI 2.1 Fermentlar faolligining regulatsiyasi va regulatsiyaning genetic tizimi……….17 2.2 Membranalar regulatsiyasi, trofi regulatsiya…………………………………..18 2.3 O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari………………………………..23 XULOSA…………………………………………………………………………28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...29 - 2 - KIRISH Kurs ishining dolzarbligi : Mustaqillik yillarida jadal rivojlanayotgan iqtisodiyotimizning hamda ijtimoiy hayolning real talablaridan kelib chiqqan holda, vurtimizda oliy ta’Iim tizimini modernizatsiya qilish, unga o’qitish- ning zamonaviy shakl va texnologiyalarini joriy etish hamda Qishloq xo’jaligi uchun yetuk kadrlar tayyorlash bo’yicha katta ishlar qilindi va qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreidagi «Oliy ta’lim tizimini vanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2909-sonli Qaroriga muvofiq kadrlar tayyorlash sifatini vanada yaxshilash hamda oliy malakali mutaxassislar tayyorlash uchun mukammal darsliklar va qo’llanmalar yaratish hozirgi kunning dolzarb vazifalandan biridir. Ushbu qarorning ijrosi sifatida hamda hozirgi kunning talabidan kelib chiqqan holda Botanika fanidan agronomiya ta’Iim sohasi uchun mo’ljallangan qo’llanma tayyorlandi. Kurs ishining maqsadi: O'simliklar turlarini tushunish, ularning taksonomik tuzilmasini tushunish va taksonomik munosabatlarni o'rganishga yordam berishdir. Kurs ishining vazifalari: O'quvchilarga o'simliklar evolyutsion tarixi va taksonomik munosabatlarni o'rganishga yordam beradi. O'simliklarning morfologik, fiziologik va genetik xususiyatlarini solishtirish: o'quvchilarga o'simliklarning turkumlari va no'mativlari o'rtasida morfologik, fiziologik va genetik xususiyatlarini solishtirish va farq qilish imkoniyatini taqdim etadi. Kurs ishining obyekti: o'simliklar turlarining turlanishi, nomlanishi va taksonomik tuzilmasini o'rganishdir. Bu kurs o'simliklar dunyosini tushunish, o'simliklar turlarini tushunish, ularni nomlash va turkumlar taxonlariga ajratishda kerak bo'lgan asosiy konseptlarni o'rgatishga qaratilgan. Kurs ishining predmeti: O'simliklar dunyosini va ularni hayotiy shakllarini o'rganishda kerak bo'ladigan barcha vositalar predmet sifatida. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib umumiy hajmda 29 betni tashkil etadi. - 3 - I BOB: O’SIMLIKLARNING TARIXI VA KLASSIFIKATSIYALANISHI 1.1 O’simliklarning fiziologik jihatdan tarixi va o’simlik hujayralari XVII-XVIII asrlar o’simliklar fiziologiyasining shakllanish davri bo’lib hisoblanadi. 0 ‘simliklar fiziologiyasining asoschisi J. Senebe hisoblanadi. U 1772- 1782-yillarda D.Pristli va Ya. Ingenxauz bilan bir vaqtda fotosintez jarayonini ochdi. Keyinchalik, ya’ni 1780-yilda J. Senebe tomonidan besh tomlik «Physiologie vegetale» asarining e’lon qilinishi fiziologiyaning alohida fan sohasi ekanligining isboti bo’ldi. J. Senebe «0’simliklar fiziologiyasi» terminini taklif etish bilan chegaralanib qolmasdan, bu fanning asosiy vazifalarini, predmeti va usullami aniqlab berdi. Ammo o’simlikIar fiziologiyasining ayrim masalalari awalroq o’rganiIa boshlangan. Xususan, italiyalik biolog va shifokor M. Malpigining «0’simliklar anatomiyasi» (1675-1679) va ingliz botanigi va shifokori S. Geylsning «0’simliklar statistikasi» (1727) asarlarida 0’simliklar organ va to’qimalarining tuzilishi bilan bir qatorda yuqoriga ko’tariluvchi oqim va o’simliklaming havodan oziqlanishi haqidagi nazariyalar ham berilgan edi. Hozirgi vaqtda asosiy terminlardan boMgan hujayra so’zi (grekcha «sytos» birinchi bor 1665-yilda Robert Guk tomonidan po’kakning mikroskopik tuzilishini o’rganish davomida fanga kiritilgan. Ingliz botanigi S. Geyls o’simliklarda ikki xil oqimning mavjudligini, ya’ni suv va ozuqa moddalarining pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga qarab oqishini tasdiqladi. 0 ‘simliklarda suvni harakatga keltiruvchi kuch ildiz bosimi va transpiratsiya ekanligini isbotladi. Fotosintez haqida dastlab to’g’ri ma’lumotlami olimlar J. Senebe, J.Bussengo, Yu.Saks, A.Famintsin, K.Timiryazev, M.Svet va boshqalar keltirganlar. Ular fotosintezni uglerodli oziqlanish deb qaragan va bu jarayonda yutilgan karbonat angidrid va ajralib chiqqan kislorod miqdoriy aniqlangan. 0 ‘simliklaming nafas olishi A.Borodin, L.Paster, A.Bax, G.Bertran kabi olimlar tomonidan o’rganilgan bo’lsa, suv almashinuvi jarayoni G.Dyutroshe, G.De Friz va Yu. Sakslar tomonidan yaxshi o’rganilgandir. 0 ‘simliklarning mineral oziqlanishi jarayoni Yu. Libix, J.Bussengo, G.Gelrigel, A.Knop, S.Vinogradskiy, M.Beyemik, D.Prya’nishnikov, - 4 - moddalarning tashiluvi jarayoni V.Pfeffer, E.Votshal, o’sish va rivojlanish Yu.Saks, O.Branetskiy, A.Batalin, N.Levakovskiy, G.Fexting, G.Klebs, moddaaming harakati T.Nayt, Ch.Darvin, Yu.Vizner, V.Rotert, qo’zg’aluvchanlik B.Sanderson, N.Levakovskiy, o’simliklar chidamliligi fiziologiyasi D.Ivanovskiy, K.A.Timiiyazev, G.Molish kabi olimlar tomonidan birinchi bo’lib, o’rganilib asoslangan. Rossiyada o’simliklar fiziologiyasi XIX asming ikkinchi yarmidan rivojlana boshladi. Unga A.S. Faminsin (1835-1918) va K.A. Timiryazev (1848- 1920) asos soldilar. A.S. Faminsin (1867) Peterburg universitetida mustaqil o’simliklar fiziologiyasi kafedrasini tashkil etdi. Uning asosiy ilmiy izlanishlari fotosintez va o’simlikiardagi modda almashinuv jarayonlarini o’rganishga qaratilgan edi. O’simliklar fiziologiyasi sohasida Moskva maktabining tashkilotchisi K.A.Timiryazev bo’ldi. U yangi fizik va kimyoviy usullarini qo’llash natijasida fotosintezning muhim qonuniyatlarini aniqlashga muvaffaq bo’ldi, xlorofillning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’rganishga katta hissa qo’shdi. U fotosintezning yorug’lik miqdoriga, spektral tarkibiga va quyosh yorug’ligining energiyasiga bog’liq ekanligini tajribalar orqali isbotlab berdi. O’simliklar ekologik fiziologiyasiga asos solgan olimlardan biri N.A. Maksimovdir. O’simliklaming noqulay muhit omillari ta’siriga, sovuqqa, qurg’oqchilikka chidamlilik fiziologiyasi, o’sish va rivojlanish, sun’iy yorug’likda o’sish kabi jarayonlaming nazariy asoslarini ishlab chiqdi. XX asming birinchi yarmidan o’simliklar fiziologiyasi yanada tezroq rivojlandi. Murakkab fiziologik jarayonlaming biokimyoviy mexanizmlari o’rganila boshlandi. Jumladan, fotosintez (M.S. Svet, R. Xill, M. Kalvin, R. Emerson, D.A. Amon, M.D. Xetch va K.R. Slek va boshqalar) va o’simliklaming nafas olishi (V.A. Palladin, S.P. Kostichev, G.A. Krebs, G. Kalkar va V.A. Blitser, L. Komberg, P. Matchel va boshqalar) kabi jarayonlar aniqroq yoritildi. O’simliklar fiziologiyasining rivojlanishida o’simliklaming o’sishi va rivojlanishi jarayonlarini idora qiluvchi moddalar- fitogormonlaming ochilishi va o’rganilishi juda katta yutuq bo’ldi. (N.G. Xolodniy - 5 - va F. Vent, F. Kegel, M.X. Shaylaxyan, T. Yabuta, S. Skug, F. Eddikkot va boshqalar). O’zbekistonda 0’simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishini biz 1918-yil tashkil topgan Turkiston universiteti (hozirgi Mirzo Ulug’bek nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti) bilan bog’lab qarashimiz mumkin. Chunki 1920- yilda uning tarkibida, o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi tashkil etilishidan boshlab jadal rivojlana boshladi. Ammo 0’simliklar fiziologiyasi fani o’tgan asming ikkinchi yarmidan, ya’ni ushbu sohada o’zbek olimlari paydo bo’la boshlaganidan keyin jadal rivojlana boshladi. 1930-yilda Samarqand Davlat universiteti tashkil etilgandan so’ng, hozirgi Botanika va o’simliklar fiziologiyasi kafedrasida o’simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishi yanada jadallashdi. Keyinchalik 0 ‘zR FA qoshida O’simliklar eksperimental biologiyasi (hozirgi Genetika va o’simliklar eksperimental biologiyasi) ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etilganidan so’ng o’simliklar fiziologiyasi fani sohasida juda katta yutuqlarga erishildi. 0 ‘zbekiston Respublikasida fitofiziologiyaning rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan olimlardan biz A.V. Blagoveshenskiy, N.D. Leonov, V.A. Novikov, A.P. Ibragimov, M.H. Avazxo’jayev, V. Shardakov, N.A. Todorov, A.A. Imomaliyev, A.Q.Qosimov, R.A. Azimov, N.N. Nazirov va boshqalami ko’rsatib o’tishimiz mumkin. Ular birinchi navbatda mamlakatimizning asosiy texnik ekini g’o’za hamda boshqa bir qancha o’simliklaming fiziologik-hayotiy jarayonlarini keng o’rganib, nazariy va amaliy xulosalar qildilar. Bugungi kunga kelib akademiklar: A.A. Abdukarimov, O.J. Jalilov; q/x.f. akademiyasining muxbir a’zolari: X.K. Kimsanboyev, S.R. Rahmonqulov, H.S. Samiyev; professorlar: M.N. Valixonov, J.X. Xo’jaev, K.S. Safarov, Sh.Y. Yunusxanov, A.Z. Zikiryayev, A.A. Umarov, R.Q. Shodmonov, R.M. Usmonov, A.A. Axmadjonov va boshqa olimlar o’simliklar fiziologiyasi fani sohasida keng ko’lamda ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Hozirgi vaqtda respublikamizning bir qator universitetlarida 0’simliklar fiziologiyasi yoki unga turdosh kafedralar mavjuddir. O’simlik hujayrasining tuzilishi - 6 - Hujayra hayotning tuzilma va funksional birligidir. Hujayra (grekcha-sytos yoki lotincha-sellula) so’zini birinchi bor Robert Guk 1665-yilda qo’llagan. Biologiya fanining asosiy yutuqlaridan bo’lgan hujayra nazariyasi 1839-yilda. M.Shleyden va T.Shvann tomonidan yaratilgan (I.l-rasm). 1.l-rasm. Elektron mikroskopda kuzatilgan o’simlik hujayrasining umumiy ultratuzilishi (N-Grin, U.Stauta, D.Teylor, 1990). l —o ‘rta plastinka, 2—qo ‘shni hujayra qobig 7, 3—sitoplazma bo ‘ylab erkin joylashgan ribosomalar, 4—g ‘adir-budur endoplazmatik retakulum, 5-endo- plaimatik retakulum bilan bog ‘langart ribosomalar, 6—xloroplastlai-, 7— xloroplast qobig’i (ikkita membrana), 8—grantor, 9—mitoxondriya, 10-Golji apparati, I !—hujayra shirasi, 12—tonoplast, 13—vakuola, I4—Goljipufakchalari, 15—mikrofilamentlar (hujayra bo ‘ylab tarqalgan), 16—miktronaychalar (ко ‘pchilik hoUarda hujayra atroflda joylashgan bo’ladi), 17—sitoplazm, 18— plazmatik membrana, 19—silliq endoplazmatik retikulum, 20-ettxromatin, 2 l— geteroxromatin, 22—xromatin, 23—yadrocha, 24—yadro g ‘ovagi, 25—yadro qobig 7 (ikkita membrana), 26-yadro, 27—hujayra qobig 7, 28—plazmodesmalar. - 7 - O’simlik hujayralari turli ko’rinishlarda bo’lishi mumkin (I.2-rasm). 1.2-rasm. O’simlik hujayrasining formalari (N.S.Kiseleyva, N.V.Sheluxina, 1969): A-parenximatik: 1-sharsimon, 2-silindrsimon, 3-kubsimon, 4-tabletkasimon, 5— yulduzchasimon; B-prozenximatik. Tabiatdagi organizmlar hujayra tuzulishiga nisbatan ikkita guruhga bo’linadi: 1-prokariotlar-hujayrasida, shakllangan yadro bo’lmaydi, ularga bakteriyalar va ko’k-yashil suvo’tlari kiradi. 2-eukariotlar-hujayrasida albatta shakllangan yadro bo’ladi. Ularga o’simlik va hayvon organizmlari kiradi. Bir organizm tarkibiga kiruvchi hujayralar tuzilishida ham bir-biridan sezilarli darajada farq bo’lishi mumkin. Ko’p hujayrali organizmlarda maxsus funksiyalami bajaruvchi yuqori darajada mutaxassislashgan hujayralar uchraydi. Har bir tirik hujayraning o’ziga xos boMgan ko’pgina vazifalar funksiyalar mavjuddir. O’simliklar hujayrasi ham barcha eukariot organizmlar hujayrasiga o’xshashdir. Ammo ulardan farqli o’laroq o’simlik hujayrasida fototrof oziqlanish uchun xos bo’lgan plastidlar, hujayrani o’rab turuvchi polisaxarid devori hamda turgomi saqlab turish uchun muhim bo’lgan markaziy vakuola mavjud. BoMinuvchi o’simlik hujayrasida esa sentriollar yo’q. Tirik hujayra yarim o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega boMgan membrana bilan chegaralangan bo’lib, o’zini qayta qurish qobiliyatiga ega. - 8 - O’simlik hujayralari ko’rinishi jihatidan ikki xil bo’ lishi mumkin. Ulardan nisbatan ko’proq uchraydigani parenximatik va prozenximatik hujayralardir. Parenximatik hujayralaming eni bo’yiga teng boMib, ko’proq kvadratga o’xshash boMadi. Masalan, asosiy to’qima hujayrasi (0,04 mm2). Prozenximatik hujayralaming bo’yi enidan bir necha barobar katta boMadi. Masalan, paxta tolasi bir hujayradan iborat bo’lib, uzunligi 35-40 mm, qichitqi o’tining po’stloq tolasining uzunligi esa 70-80 mm. 0 ‘simlik hujayralarining ko’rinishi va bajaradigan vazifalari har xil bo’lsa ham, ular umumiy tuzilishga ega. 0 ‘simlik hujayralarida dastlab hujayra qobig’ini va ichki tarkibiy qismni farqlash zarur. Hayotiy xossalar aynan hujayra ichki qismi bilan belgilanadi. Uni protoplast deb ataladi. Voyaga yetgan o’simlik hujayrasi vakuolaga ega, u hujayra shirasi bilan to’lgan boMadi. Protoplast, sitoplazma va unda joylashgan yirik organellalaridan iborat: yadro, plastidalar, mitoxondriyalar va boshqalar. Sitoplazma murakkab sistema bo’lib, unda Goldji apparati, endoplazmatik to’r, ribosoma, mikronaycha va boshqa submikroskopik tuzilmalar joylashgan. Organizmning hujayralari bir- birlari bilan plazmodesmalar deb ataluvchi sitoplazmatik ipchalar-kanalchalar bilan bog’langan bo’lib ular orqali hujayralararo moddalar almashinuvi ro’y berib turadi. Hujayra po’sti. U hujayra va to’qimalarga mexanik mustahkamlikni beradi va protoplazmatik membranani vakuola shirasining gidrostatik bosimidan himoya qiladi hamda moddalarni yutilishida ishtirok etadi. 1.2 O’simliklarning klassifikatsiyalanishi va ularning ahamiyati O’simliklarning sistematikasi va tarixi O simliklar sistematikasi — botanikaning bo limi; hozirgi va qirilib ketganʻ ʻ o simliklarni tavsiflash, ularni har xil darajada taksonlar bo yicha tasnif qilish bilan ʻ ʻ shug ullanadi. O simliklar sistematikasi uzoqtarixga ega. O simliklar dastlab ʻ ʻ ʻ ko zga oson tashlanadigan bir necha belgilariga binoan tasniflangan. Hozirgi ʻ O simliklar sistematikasida o simliklarning anatomomorfologik belgilari bilan ʻ ʻ birga ular o rtasidagi o zaro qarindoshlik (gomologik) bog lanishlar hisobga ʻ ʻ ʻ olinadi. - 9 - O simliklar sistematikasidagi dastlabki urinishlar bundan 5000-yil avvalʻ boshlangan. Yunon faylasufi, tabiatshunos Teofrast (miloddan avvalgi 372 — 287) o simliklarni 4 guruh: daraxtlar, butalar, chala butalar va o tlarga bo lgan. ʻ ʻ ʻ Keyinchalik nemis faylasufi Albert fon Bolshtedt (1193 — 1280) o simliklarni bir ʻ pallali va ikki pallalilarga ajratgan. Uyg onish davrida italiyalik Andrea Chezalpino (1583) o simliklarning, ʻ ʻ asosan, meva va urug larining tuzilishi asosida birinchi sun iy tasnifini nashr etdi. ʻ ʼ 16-asr oxirida K. Baugin turkum (avlod) va tur kategoriyalarini fanga joriy etdi. K.Linney (1735) o zining changchilar soniga asoslangan sistemasini ishlab chiqdi. ʻ Bir qancha kamchiliklari bo lishiga qaramay, bu sistema amaliy jihatdan faqat ʻ mutaxassislarga emas, balki barcha botanikaga qiziquvchilarga qo l keldi. ʻ 19-asrda O.P. Dekandol sistematikasi (1813, 1819) katta ahamiyatga ega bo ldi. U o simliklar dunyosini 2 bo lim (naychali va hujayrali, ya ni naychasiz ʻ ʻ ʻ ʼ o simliklar)ga ajratadi. Naychalilarga ikki pallali va bir pallaLi o simliklar kiritildi. ʻ ʻ Angliyalik botanik R.Broun (1825) ochiq urug lilar va yopiq urug lilarni ko rsatib ʻ ʻ ʻ berdi. Rus olimi M.A.Maksimovichning "O simliklar dunyosi sistemalari" kitobida ʻ tabiiy sistematikaning nazariy prinsiplari bayon etadi. Avstriya botanigi S.Endlixer hamma o simliklarni 2 guruh (tallofitlar va yuksak o simliklar)ga ajratgan. Fransuz ʻ ʻ botanigi A. Bronyar (1843) sistemasi bo yicha o simliklar kriptogam (hammasi ʻ ʻ urug siz) va fanerogamlarga ajratildi. Angliyalik botaniklar J.Bentam va J.Xuker ʻ (1862—83) Dekandol sistematikasini ancha takomillashtirishdi. Rossiyada o simliklar filogenetik sistematikasining rivojlanishi, avvalo, ʻ B.M.KozoPolyanskiy va uning shogirdlari ishlari bilan bog liq. Keyinchalik ʻ O simliklar sistematikasi sohasida bir kancha tadqiqotlar amalga oshirildi ʻ (Godenkin, 1937; Bush 1959, 1966; Vinogradov 1958; Komarov, 1954; Ilin, 1936; Popov, 1958; Kamelin, 1973; Svelev, 1976). O zbekistonda ham bu sohada katta ishlar qilindi (Zokirov, 1955, 1961; ʻ Korovin, 1962; Vvedenskiy, 1953, 1955, 1962; Muzaffarov, 1987, 1988; Pratov, 1998 va boshqalar). 6 tomli "O zbekiston florasi" (1941—1962), 10 tomli O rta ʻ ʻ Osiyo o simliklari aniqlagichi (1968—1993) kabi to plamlar nashr etildi. Hozirgi ʻ ʻ - 10 - O simliklar sistematikasi katta yutuklarga erishilganligiga qaramasdan o simlikʻ ʻ dunyosi uchun ko pchilikka ma qul bo lgan yagona sistematika yaratilmagan. ʻ ʼ ʻ O`simliklar sistematikasining vazifasi yer sharidagi hamma o`simliklarni ta`riflash va ayrim turlar hamda turlar guruhining qarindoshligini evalyutsiya asosida aniqlashdan iboratdir. O`simliklar sistematikasi 500 mingga yaqin turdan iborat bo`lgan o`simliklar dunyosini biror qarindoshlik belgilari bilan xarakterlanuvchi alohida guruhlarga bo`ladi. O`simliklar sistematikasi o`simlik turlarining xilma- xilligini va buning sabablarini o`rganadi. Uning vazifasi quyidagicha. 1. O`simliklarni klassifikatsiya qilish va uning rivojlanish tarixini o`rganish. 2. O`simliklarni o`rganishda turli uslublardan foydalanish. Hozirgi zamon o`simlilkar sistematikasi filogentik sistema asosida tuzilgan. Bu sistema o`simliklar morfogenezi, ichki tuzilishi, individual taraqqiyoti, fiziologik va bioximik xususiyatlari, geografik tarqalishi hamda tashqi muhit bilan o`zaro munosabatlariga asoslanadi. Hozirgi zamon sistematikasi o`simliklarni puxta o`rganish uchun, quyidagi usullardan foydalanadi. O`simlilkarni paydo bo`lishini solishtirish solishtirma- morfologik usul. Individual rivojlanishini o`rganish ontogenetik usul. O`tgan geologik davrlarda o`sgan o`simliklar to`g`risidagi ma`lumotlarni yig`ish (paleobotanik usul) O`simlik organizmlarining anotomik tuzilishini o`rganish (anotomik usul). Har bir o`simlikning tarqalish xududini o`rganish (geografik usul). Bulardan tashqari sistematika fani yana bir qancha boshqa yordamchi usullardan foydalandi. Botanika va agronomiya fani bir umumiy obyektni o`rganadi va ularni ish uslublari hamda rivojlanish tarixi o`zaro chambarchas bog`liqdir. - 11 - Botanika hamma o`simliklarni turli- tumanligini, tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlarini, agronomiya esa- madaniy o`simlilkarni yetishtirishni o`rganadi. Botanika asosida agronomiya fani vujudga kelgan. Har ikki fanning maqsadi bitta, u ham bo`lsa o`simliklardan foydalangan holda insonlarning ularga bo`lgan extiyojini to`laroq qondirishdir. Yaylov va pichanzor o`simliklarini o`rganishda, agromeliorativ ishlarni tashkil qilishda agronom botanik sifatida, botanik esa agronom sifatida ish yuritadi. Shuning uchun ham agronom va botanik o`rtasida keskin chegara bo`lishi mumkin emas. Yuqoridagi usullarda o`rganilgan o`simliklar turli guruhlarga bo`linadi, shu guruhlar taksanomik birliklar yoki sistematik birliklar deyiladi. Hozir sistematikada 6 ta taksanomik birlik keng qo`llaniladi: Bo`lim - Divisio, sinf - Ceassis, tartib - Ordo, oila-Familia, avlod - Genus, tur - Species. O`simliklar olamini xilma-xilliklarini klassifikatsiyalashga urinish eramizdan avvalgi asrdayok boshlangan. Teofrast eramizdan avvalgi uchunchi asrda o`simliklarni daraxt, buta, butacha, o`tlarga hamda botqoq o`simliklari, ko`l o`simlilkari va hokazolarga ajratgan edi. O`rta asrlarda ham o`simliklar sistematikasi yaratilagan, bunda o`simliklar olamini guruhlarga bo`lishda ular mevasini shakli, urug`ini joylanishi yoki gullarni bor yo`qligi va hokazo kabi belgilar asos qilib olingan edi. Bunday sistemalar sun`iy sistema deb atalgan, chunki ular o`simliklarni tasodifiy belgilariga asoslangan bo`lib, ularni qarindoshlik belgilarini yoki o`simliklar ayrim gruxlari orasidagi farqni amalda ko`rsatib bera olmagan. O`simliklar sistematikasi rivojlanishidagi muhim davr shved olimi K. Linneyning (1738y) “O`simliklarni sinfi” degan asari yaratilishi bilan boshlanadi. Linney bu asarida hamma o`simlik turlarini 24 ta sinfga bo`lgan edi. Linney o`simliklar olamini muayyan sinflarga bo`lishda guldagi otaliklarning soni va ularning birikib o`sish usullarini asos qilib oladi va bu bilan o`simliklar klassifikatsiyasini birmuncha sodda va qulay sistemasini yaratadi. O`simliklar - 12 - olamini turli tumanligini hozirgi zamon sistematikasi ikkita katta bo`limga: tuban yoki tallomli va yuksak yoki barg poyali o`simliklarga bo`ladi. Tuban o`simliklar. Tuban o`simliklar kelib chiqishi jihatidan sodda tuzilgan organizmlar bo`lib, ularning tanasi organ (ildiz, poya, barg) larga ajralmagan va haqiqiy to`qimalari bo`lmaydi. Ularning tanasi kattana yoki tallom deb ataladi. Hozir 200 mingdan ortiq turi aniqlangan (ko`pi suvda). Shundan 3000 dan ortiq tur va shakillari O`zbekistonda tarqalgan. Ayrim tuban o`simlik vakillarida (shilimshiq zamburug`lar, zamburug`lar, bakteriyalar) xlorofil bo`lmaganligi sababli, ular karbonat angidridni mustakil o`zlashtira olmaydi. Natijada tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Bularni geterotrof deyiladi. Bu organizmlarning ba`zi vakillari o`simlik va hayvon qoldiqlari, ya`ni chirindilar hisobiga yashaydi. Oziqlanish usulining bu turiga kiradigan o`simliklarni saprofit organizmlar deb yuritiladi. Yana ayrimlari esa tirik o`simlik yoki hayvonlar hisobiga yashaydi. Va ular parazit organizmlar deyiladi. Tuban o`simliklardan suv o`tlari avtotrof yo`l bilan oziqlanadi. Klassifikatsiya - muayyan hududdagi barcha o’simliklar jamoalari, tur tarkibi, morfologik va floristik jixatdan tartibga solinadi. Bunda jamoalarni tartibga solishda jamoalarni ifodalovchi sintaksanomik birliklar, yani sintaksonlardan foydalanadi 1 . Fitotsenalogiyadagi o’simliklar qoplamini uni tashkil qiluvchi o’simliklar jamoalarini tasniflovchi sintaksanomiya keskin farq qiladi. Taksanomiya - o’simlik turlarini ularning morfologik, anatomik, genetik va geografik belgilar va mezonlarga asoslangan holda tizimlashtirirsh va tartibga solish jarayoni. Taksanomiya o’simliklar sistematikasining ajralmas bir bo’g’ini hisoblanadi. Muayyan hudud fkorasi tur, turkum qabila, oila, sinf va bo’lim kabi taksanomik birliklardan iborat. Masalan muayyan flora tarkibida uchraydigan turlarning soni 90 ta bo’ladigan bo’lsa demak u holda hudud florasi 90 taksondan iborat bo’lishi kerak. Turlar ular bo’ysinuvchi yuqoriroq taksonlarga birlashadi. O’simliklar 1 SH.Tojiboyev, M.U.Tojiboyev, J.S.Matkarimov, A.A.Imirsanova Geobotanika Toshkent 2020. - 13 - qoplamini klassifikatsiyalash bir qator tamoyillarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu tamoyillarni rus olimi A.A.Nitsenko (1959) quyidagi 7 guruxga birlashtirgan: 1. Ekologo-morfologik; 2. Floristik; 3. Ekologo-floristik; 4. Genetik; 5. Ekologik; 6. Ekologo-fiziologik; 7. Xo’jalik; Bu tamoyillar asosiga qurilgan barcha metodlar ham geobotanika fani amaliyotida keng qo’llanib kelinadi deb bo’lmaydi. Faqat ularning ayrimlarigina yer sharining turli qit’alarida tadqiqotchilar tomonidan qo’llanadi. Klassifikatsiyalashdagi metodik yo’nalishlar: agar o’simliklar qoplamini klassifikatsiyalash bo’yicha metodik yo’nalishlar haqida gapiriladigan bo’lsa, bu borada klassifikatsiyalashning aosan 2 ta yo’nalishi mavjud: 1. Deduktiv yo’nalish; 2. Induktiv yo’nalish; Deduktiv yo’nalishda tasniflash yuqoridan quyiga tomon boradigani mavjud ob’ektlarni kichikroq sinflarga ajratish orqali amalga oshiriladi. Bunda tadqiqotchiga o’rganilayotgan obyektning xilma xilligi uning belgilari kabi ma’lumotlar haqida oldindan xabardor bo’lishi talab etiladi. Deduktiv yo’nalishdagi klassifikatsiyaga misol tariqasida o’simliklar qoplamini ko’plab fizigonomik metoddagi klassifikatsiyalashlarni keltirish mumkin. Yer sharini va uning aloxida hududlarini geobotanik rayonlashtirish deduktiv yo’nalishdagi klassifikatsiyalardan sanaladi. Induktiv yo’nalishdagi tasniflash sxemasi quyi darajadi taksonomik birliklarni tuzish orqali boshlanadi. Bu holatda tadqiqotchi u yoki bu taksonlarni ajratish uchun asos bo’ladigan belgilarni bilmaydi. Bu ma’lumotlar jamoalarni o’rganish orqali ular orasidan asta sekinlik bilan to’planib boradi. O’simliklarni - 14 - klassifikatsiya qilishdagi induktiv yo’nalishga geobotanikadagi Braun-Blanke, miqdoriy va boshqa metodlarni kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi 2 . Har bir klassifikatsiyalash yo’nalishida o’ziga xos metodlardan keng foydalanadi va har bir metodlarning eng ko’p qo’llaniladigan sintaksonlari mavjud. Masalan, klassifikatsiyalashning bir metodida asosiy sintaksion sifatida assotsiyalar qabul qilingan bo’lsa, boshqa metodda esa farmatsiyalar asosiy sintaksion sifatida e’tirof etiladi. Dominantlar bo’yicha klassifikatsiya mo’tadil iqlimli o’rmonlardagi o’simlik jamoalarini tizimga solish natijasida vujudga kelgan. Bu klassifikatsiyaning asosiy birligi sifatida farmotsiya qo’llanadi. Farmotsiya - ustun hayotiy shakllardagi bir xil dominantlarga ega bo’lgan o’simliklar jamoalaridir. Masalan, O’zbekiston tog’li mintaqalari siyrak o’rmonlardagi yong’oq (jugladenta), sariq do’lana (crataegeta ponticae), namatak (rosaeta caninae), sivers olmasi (maleta sieversiae) formatsiyalarini misol keltirish mumkin. O'simliklar klassifikatsiyasi, biologik turlarni tushunish, taxonlarni tuzish va bu turlarn bir-biriga o'xshashligini tushunish uchun muhim bir vosita hisoblanadi. Bu klassifikatsiya asosan taksonomik tuzilmalarga (taksonomik taksonlar) asoslangan. O'simliklar taksonomiyasida, o'simliklar xilma-xilligiga ko'ra turkumlar (katta guruhlar) va no'mativlar (kichik guruhlar) taxonlarga ajratiladi. Bularning har birida tarkibidagi turkumlarning o'zaro qarashliliklari, ularga moslashish, ekologik vazifalari va evolyutsion tarixlari bilan bog'liq ko'rsatmalar mavjud. O'simliklarni klassifikatsiyalashda boshqa elementlar ham qo'llaniladi, masalan, o'simlikning morfologik tuzilmalari (o'zara ajralgan sifatlar, masalan, qalinlik, rang, qisqartma shakli va yig'indisi), fiziologik xususiyatlar (ya'ni, fotosintez, suv olish, tarqalgan vaziyatda qolish o'rnatlari), genetik axvoli, o'zaro alangaliklar, ekologik aloqadorliklar va boshqa xususiyatlar. O'simliklar klassifikatsiyasining ahamiyati yirik bo'lib, bu, o'simliklar turlarini tushunish, ularning o'zara qarashliliklarini tushunish, ularga moslashish va 2 S.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S.Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva Botanika Toshkent-2012. - 15 - ularga oid ma'lumotlar olishda juda muhimdir. Bundan tashqari, bu tuzilma o'simliklar haqida umumiy tushuncha beradi va o'simliklar evolyutsion tarixi va taksonomik aloqalari to'g'risidagi bilimlarni o'rganishda yordam beradi. - 16 - II BOB: O’SIMLIKLARDA BOSHQARUV VA INTEGRATSIYA TIZIMLARI O’simlik organizmining murakkab tuzilishi ya’ni juda ko’p qismlarga differensiallashgan maxsus organoidlar, hujayralar, to’qimalar, takomillashgan boshqaruv tizimini talab qiladi. Boshqa organizmlar kabi o’simlik organizmining ham butunligi regulatsiya tizimi, boshqaruv va integratsiya bilan ifodalanadi. Odatda texnika sohasida regulatsiya tushunchasi ostida tizim ko’rsatkichlarini ma’lum bir darajada ushlab to’rish tushuniladi. Boshqaruv esa biron bir tizimning o’zgaruvchi tomoniga ta’sir etib uning boshqa bir holatga o’tkazilishi tushuniladi. Ammo «regulatsiya» so’zi kengroq ma’noda o’z ichiga boshqaruvni ham oladi. Regulatsiya organizmning gomeostazini ta’minlaydi, ya’ni ichki muhit ko’rsatkichlarini saqlab qoladi hamda uning rivojlanishi (epigenezi) uchun sharoit yaratadi. Evolutsiya davomida birinchi bor hujayra ichki muhiti regulatsiyasi tizimi paydo bo’lgan. Bunga regulatsiyaning fermentlar, genetik va membrana xillarini misol qilish mumkin. Ushbu regulatsiyaning barcha tiplari o’zaro bir-biri bilan yaqindan bog’liqdir. Masalan, membranalarning xossalari genlaming faolligiga bog’liq bo’lsa, genlarni o’zini differensial faolligi membranalar nazoratida boMadi. Ammo hujayra ichki muhitining regulatsiyasi asosida birlamchi va birdan-bir tamoyil, ya’ni retseptor-konformatsion tamoyil yotadi. Barcha hollarda ham oqsil molekulasi hoh u ferment, retseptor yoki boshqaruvchi oqsil boMmasin u o’ziga xos omilni «taniydi» va u bilan o’zaro ta’sir etib o’z konformatsiyasini o’zgartiradi. Ko’p hujayrali organizmlarning hosil boMishi bilan regulatsiyaning hujayralararo tizimlari rivojlanib takomillashib borgan. Ular hech bo’lmaganda trofik, gormonal va elektrofiziologik tizimlarni o’z ichiga oladi. Bunga biz o’simliklarning u yoki bu qismining izolirlangan holatda o’stirish davomida ishonch hosil qilishimiz mumkin. Chunki barcha hollarda ham izolirlangan (o’simlik tanasidan ajratib olingan) qismlami yashab qolishi uchun inkubatsion muhitga trofik omillar va gormonlarni muqobil darajada, ya’ni butun o’simlikdan keladigan miqdorda qo’shish lozim. - 17 - 2.1 Fermentlar faolligining regulatsiyasi va regulatsiyaning genetic tizimi Fermentlar faolligining izosterik regulatsiyasi ularning katalitik markazlari miqyosida boMadi. Fermentlar katalitik markazlarining reaksion faollik darajasi awalo substratning (ferment ta’sirida parchalanuvchi-gidrolizlanuvchi modda) miqdoriga bogMiq (massaning ta’siri qonuni). Shuningdek, fermentlar ishining jadalligi koferment- laming mavjudligiga (ikki komponentli fermentlar uchun), kofaktorlarga (faollashtiruvchi maxsus kationlar) va fermentlar katalitik markazlari darajasida faoliyat ko’rsatuvchi ingibitorlar (fermentativ jarayonni to’xtatuvchi) yoki aktivatorlarning (fermentativ jarayonni faollash tiruvchi) mavjudligiga bogMiq. U yoki bu fermentning faolligi umumiy substrat va kofermentlar uchun raqobatga ham bogMiq boMib, turli xil metabolik sikllaming o’zaro munosabatini belgilaydi. Ayrim fermentlarda katalitik (izosterik) markazlardan tashqari allosterik, ya’ni ferment irolekulasining boshqa qismida joylashgan va allosterik samarali (regulator) moddalami bogMash uchun xizmat qiluvchi reseptor uchastkalar ham mavjud. Ferment faolligi samaradorlari boMib, ayrim metabolitlar, gormonlar yoki substrat molekulasi xizmat qilishi mumkin. Ferment molekulasi allosterik markaziga ijobiy yoki salbiy samaradoming birikishi natijasida ferment tuzilishining (konformasiVasining) butunlay o’zgarib ketishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida katalitik markazning funksional faolligini faollanishiga yoki to’xtashiga olib kelishi mumkin. Fermentlar faolligini oshirishning eng yaxshi usullaridan biri ferment latent formasining (zimogenning) transformatsiyasi natijasida faol holga o’tishidir. Ushbu hoi proteazalar ta’sirida ayrim kovalent bogMarning yemirilishi, dLulfid guruhlaming qayta tiklanishi va ATF hisobiga proteinkinazalarning fosforirlanishi natijasida boMishi mumkin. Shuni ham aytib o’tish lozimki, ayrim hollarda kompartmentasiya natijasida potensial faol fermentlar ham o’z faolligini yuzaga chiqara olmasligi mumkin. Masalan, lizosomadagi fermentlar bunga misol boMishi mumkin. Lizosomadagi faol boMmagan (bogMangan) gidrolaza fermentlarning faol holatga o’tishuga (erkin holga o’tishi) muhit pHining nordon ko’rsatkichi, membrana lipidlarining erkin radikallar hosil qilishi va ayrim yogMarda eruvchi vitaminlar hamda - 18 - steroidlar ta’sir ko’rsatishi mumkin. Fermentlarning inaktivatsiyasiga (faolsizlanishiga) ularning proteinkinaza ta’sirida parchalanishi yoki ulaming ayrim oqsil tabiatli maxsus ingibitorlar bilan bog’lanishi sababchi bo’ladi. Regulatsiyaning genetic tizimi Fermentlar faoUigining genetik regulatsiyasi o’z ichiga replikatsiya, transkripsiya, boshqariluvini oladi. prosessing va translatsiya tufayli Regulatsiyaning molekular mexanizmlari yuqoridagiga o’xshash, ya’ni pH, ionlar, molekulalar modifikatsiyasi, oqsil-regulatorlar. Ammo regulator to’rlarining murakkabligi orta boradi. _ Genlaming ahamiyati genetik informatsiyani saqlash va avloddan avlodga berishdir. Barcha informatsiya DNK molekulasiga triplet nukleotid kodi sifatida yozilgandir. Hujayralardagi informatsiya DNK matrisasida RNK molekulasining sintezlanishi (transkripsiya) va mRNK matrisasida rRNK hamda tRNK ishtirokida maxsus oqsillaming sintezlanishi (translatsiya) tufayli beriladi. Transkripsiya va translasiya jarayoni mobaynida modifikatsiyalanishi yoki ro’y undan (protsessing) so’ng beradi. biopolimerlaming Maxsus oqsil molekulalari o’zlarining «tuzilishiga» xos informatsiyaga asosan o’z- o’zini уig’ ishi asosida maxsus komplekslami hosil qiladi. Ushbu komplekslar har xil vazifalami, Masalan, katalitik (fermentlar), harakatlanish (qisqaruvchi oqsillar), tashuvchilik (nasoslar va ko’chiruvchilar), retseptorlik (xemo-, foto- va mexanoretseptorlar), regulatorlik (oqsilli faollashtiruvshilar, repressorlar, ingibitorlar), himoya (laktinlar) va boshqa vazifalami bajaradi. Hujayralarda kerakli vaqtda xromosomalardan zarur inforpiasiyaning olinishi tizimi regulatsiyasi murakkab jarayon bo’lib, hozijcha u har taraflama to’liq aniqlanmagan. Translasiya jarayonining mexanizmi transkripsiyaga nisbatan murakkabroqdir. Masalan, transkripsiya jarayoni o’nlarcha oqsil molekulalari sintezini ta’minlasa, polipeptid zanjirining sintezi uchun yuzlab maxsus oqsillar zarurdir. Faqatgina eukariotlar ribosomalarida ulaming soni 70-100 dona atrofida. - 19 - 2.2 Membranalar regulatsiyasi, trofi regulatsiya Membranalar tufayli regulatsiya membrana tashuvchiligi jarayonidagi siljishlar, ya’ni membrana fermentlarining faolligi o’zgarishi natijasida regulator oqsillar va fermentlaming membrana- lardan ajralishi yoki bogManishi asosida yuzaga keladi. Oldingi 1-bo’limda keltirilgan membrananing funksiyalari, xususan, tashuvchilik, osmotik, energetik va boshq. bir vaqtning o’zida hujayra iehida moddalar almashinuvining har xil tomonlari mexanizmining regulatsiyasi hisoblanadi. Ushbu barcha mexanizmlarda asosiy o’rinni membrana tizimining xemo-, foto- va mexanoretseptorlari regulatsiyasi egaSHaydi. Chunki bu retseptorlar hujayraga tashqi va ichki muhitdagi sifat va miqdor o’zgarishlarini baholash hamda shular asosida membrana xossalarining o’zgarishiga yordam beradi. Fermentlar faolligining kontaktli regulatsiyasi ER va GA to’rlarida tuzilayotgan va modifikatsiyalashayotgan oqsillar regulatsiyasiga tegishlidir. Yuqorida aytib o’tilganidek, fermentlaming membranaga bogManishi yoki ulardan ajralishi ham ular faolligining o’zgarishiga olib keladi. Masofali membrana regulatsiyasi fermentlaming hujayra ichkarisidagi faolligini xususan, substrat va kofermentlami etkazishda, reaksiyalar mahsulotlarini chiqarishda, kompartmentlarda ionlar va nordon-ishqoriy ko’rsatkichlaming so’rilichida, fermentlaming fosforirlanishi va boshqa jarayonlami boshqarishga qaratilgandir. Shuningdek, Ca2+ ionlari regulator oqsil bo’lgan kalmodulin bilan birgalikda har xil oqsil lami fosforirlanishida qatnashadigan proteinkinaza fermentini faollashtiradi. Kalsiy ionlari sitoplazmaning harakatlanishi, mitoz, sekresiya va boshqa jarayonlaming regulatsiyasi uchun zarurdir. Genlar faolligining membranali regulatsiyasi. Ushbu hoi replikatsiya darajasida, transkripsiya, translasiya va prosessing jarayonlariga taalluqli bo’lib kontaktli va masofali regulatsiya asosida yuz beradi. Kontaktli membrana regulatsiyaga misol qilib yuzasida ribosomalar joylashgan donador endoplazmatik retikulumni ko’rsatish mumkin. Masofali membrana regulatsiyasiga misol qilib DNK, RNK va oqsillar hosiladorlarining tashiluvini, oqsil regulatorlaming ajralib chiqishini ko’rsatish mumkin. - 20 - Xromosomalar va ribosomalar apparatining membranali regulatsiyasiga ionlar nisbati ham katta ta’ .ir qiladi. Masalan, mRNK sintezida qatnashuvchi RNK- polimeraza 11 fermentining faolligi ion kuchining 0,4 mol/1 bo’lgunicha ortib boredi va unga pH 7,5 hamda Mn2+ ionlari zarur bo’lsa, rRNK since -ida qatnashuvchi RNK- polimeraza 1 fermentining faolligi past ioi kuchida, pH 8,5 va Mg2+ ionlari ishtirokida ro’y beradi. Hozirgi vaqtda tashqi ta’sirga nisbrVi hujayra ichki muhitida ionlar gomeostazining o’zgarishi mite/ va genlar faolligi differensiatsiyasi jarayonlariga birlamch’ mduktor turtki bo’lishi mumkin deb hisoblanadi. Xususan, pH .nuhitning nordon tomonga surilishi hujayralaming bo’linishini chaqiraci. Shuningdek, oqsillaming sintezlanishi ionlaming tarkibi va miqdoriga Subdan bog’liqdir. Masalan, ribosomalar va poliribosomalaming yig’ ilishi uchun Mg2+ ionlari zarurdir. Translatsiyaning initsiatsiyasi uchun pH 7,4-7,6 va muhitdagi K+ (NH4+) ionlarining miqdori 30-50 mmol/1 atrofida bo’lishi lozim. Polipeptidning elongatsiyalanishi uchun pH 8,3-8,4 atrofida va K+ yoki NH4+ ionlarining konsentratsiyasi 150 mmol/1 darajadan oshmasligi kerak. Trofik regulatsiya. Hujayralar, to’qinalar va organlaming oziqa moddalari tufayli bogMiqligi ularning nisbatan oddiy o’zaro ta’siridir. O’simliklaming ildizlari va boshqa geterotrof organlar barglarda fotosintez jarayonida sintezlanadigan assimilatlarga muhtojdir. O’z navbatida o’simliklarning yer ustki qismlari ildizlar orqali suv va mineral tuzlarning so’rilishiga muhtojdir. Ildizlar barglardan keluvchi assimilatlami o’z ehtiyoji uchun ishlatadi. Ammo transformasiyalangan organik moddalarning bir qismi ildizdan barglarga tomon harakatlanadi. Ajratib olingan ildizlar o’ta toza-steril muhitda mineral moddalardan tashqari nikotin kislotasiga va Bi hamda B2 vitaminlariga muhtojdir. Ushbu vitaminlar ildizlarga poyadan kelishi mumkin. Oziq elementlar miqdoridagi o’zgarishlar o’simlik hujayralaridagi moddalar almashinuviga, fiziologik va morfologik jarayonlarga ta’sir qiladi. O’simlik organizmiga u yoki bu mineral moddalar yetishmasa o’ziga xos o’zgarishlar yuzaga kela boshlaydi. Masalan, o’simlikka mineral moddalarning yetishmasligi organlar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirib morfogenezda - 21 - o’zgarishlar bo’lishiga olib keladi. Uzun kunli o’simliklaming gullashi uglevodlaming miqdori ortib azotli birikma laming kamayishi natijasida tezlashadi. Qisqa kunli o’simliklaming gullashida esa buning teskarisi, ya’ni uglevodlaming kamayishi, azotli birikmalar miqdorining ortishi bilan boradi. O’simliklarning trofik regulatsiyasi sifatga nisbatan ko’proq miqdoriy xarakterga ega. O’simliklarga oziq yetishmaganda ulaming rivojlanishi ichki qonuniyatlarga asosan boradi va ularda organlar kichraygan holda shaklianadi hamda barglar, mevalar va urug’laming soni kamayadi. Ammo shuni aytib o’tish lozimki, o’simlikda kam meva shakllansa ham ulaming oMchamlari muqobil sharoitda o’sgan mevalardan qolishmaydi. Binobarin, o’simliklar olamida trofik regulatsiyadan tashqari 0’simliklar organlarining o’zaro aloqasini amalga oshirib turuvchi, yanada takomillashgan regulatsiya tizimi ham mavjuddir. REGULATSIYANING GORMONAL TIZIMI O’simliklaming o’sishi va rivojlanishining bosh omili bu gormonlardir. Fitogormonlar-bu nisbatan kichik molekulyar massali organik moddalar bo’lib yuqori fiziologik faollikka ega. Ulaming to’qimalardagi miqdori juda ham kam ya’ni lg suvli og’irlikka nisbatan pikogramm va nonogramm massalarda bo’ladi. Fitogormonlar to’qimalar va organlarda sintezlanadi va juda kichik konsentratsiyalarda (10’13 - 10’5 mol/1) ta’sir qiladi. Ba’zi bir holiarda bir hujayraning o’zida sintezlanib faoliyati ham shu hujayraning o’zida boMadi. Fitogormonlaming boshqa fiziologik faol moddalar Masalan, vitaminlar va mikroelementlardan farq qiluvchi tomoni shundaki, ular o’"‘arida butun bir fiziologik va morfogenetik programmani tutadi. Masalan, ildizning shakllanishi, mevalarning pishib yeti lishi va boshqa fiziologik jarayonlar bunga misol boMadi. Hozirgi kunda maMum boMgan fitogormonlar, aminokislotalaming hosilalaridir. Hozirgi kunda maMum boMgan fitogormonlar, aminokislotalaming hosilalaridir. Masalan, indolil-3-sirka va fenil sirka kislotalari, nukleotidlar hosilalari (sitokinin), poliizopren hosilalari (gibberellinlar, ABK), to’yinmagan uglevodorodlar hosilalari (etilen). Har bir fitogormon, o’z ichiga fermentlami, kofaktorlar va ulaming sintezi - 22 - ingibitorlarini, bogMovchi fermentlami va boshqalami oluvchi sistemaning asosini tashkil qiladi. O’z navbatida gormonlar sistemasi bir butun tizimni tashkil qiladi. Fiziologik ta’siri jihatidan har bir gormon polivalentlidir, ya’ni ularning har biri oqsillar va nuklein kislotalar sinteziga, fermentlaming faolligiga, nafas olish jadalligiga, o’sishga va boshqalarga ta’sir qiladi. Fitogormonlaming u yoki bu jarayonga ta’siri ularning bir-biriga nisbatiga bogMiq. Masalan, auksin miqdorining sitokinin miqdoriga nisbatan ko’p bo’lishi ildiz hosil bo’lishi programmasini yuzaga chiqarsa, sitokininning ko’payishi poya hosil bo’lishi programmasini yuzaga chiqaradi. Fitogormonlaming o’zaro munosabatini biz quyidagi rasmda ko’rishimiz mumkin (Il.l-rasm). Auksinlar: O’simliklardagi asosiy auksin bu indolil-3-sirka kislotasidir (ISK). ISK-triptofan va indol qoldig’idan tashkil topgan bo’lib, asosan, barg primordiylarida sintezlanadi. Uning aminokislotalar (asparagin kislotasi), uglevodlar (glukoza) yoki oqsillar bilan bog’langan formalari zaxira hisoblanadi, ya’ni gormonlaming ortiqcha faolligini to’xtatib to’radi. Indolil-3-sirka kislotasining parchalanishi o’zida peroksidaza fermentini tutgan ISK-oksidazalar tomonidan bo’ladi. Auksin hujayralarning boMinishiga, cho’zilish tufayli o’sishiga, o’tkazuvchi to’rlar to’qimalarining differensirovkasiga, ildizning hosil bo’lishiga, apikal dominantlik, o’simlikning o’sish harakatlari reaksiyasiga ta’sir qiladi. ISK- gormonining hujayraga ta’siri uning sitoplazmasi, plazmolemmasi va endoplazmatik retikulumdagi oqsil retseptorlariga bog’liqdir. Masalan, auksinning - 23 - plazmalemmadagi retseptorlar bilan bogManishi membrana H+-ATFazasining va ionlar tashiluvining (H+, Ca +, K+) faollanishiga olib keladi. Ma’lumki, H+-ATFaza H+-nasoslari vazifasini bajarib ionlar kanalining ishini boshqaradi. ISK gormoning triptofanga bogiiq sintezini biz quyidagicha ifodalashimiz mumkin (11.2-rasm). II.2-rasm. Triptofanga bog’liq ISK biosintezi (Bartel, 1997) Auksinning endoplazmatik retikulumdagi retseptor bilan bog’lanishi oqsillar sintezini kuchaytiradi. Shuningdek, uning sitoplazmatik retseptor bilan kompleksi yadro genlarining differentsial faollanishiga olib keladi. 2.3 O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari Sun’iy sug’orish yuqori hosil olish garovidir. Suv taqchilligi qanday boMishdan qa’tiy nazar u o’simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta’sir etadi. Sun’iy sug’orishni to’g’ri tashkil qilishda barcha ichki va tashqi omillar inobatga olinishi lozim hamda sug’orish soni, muddatlari va me’yorini aniq belgilash kerak. - 24 - O’simliklar vegetatsiyasi davomida lozim boMgan suv miqdori sug’orish normasini quyidagi formula yordamida aniqlanadi: E-umumiy suv miqdori, m3/ga; aP-o’simlikIaming yogMngarchilik hisobidan foydalanishi mumkin boMgan suv miqdori, m3/ga; M-bir marta sug’orish normasi, m3/ga. G’o’za uchun bu ko’rsatkich 3500-10000 m3/ga atrofida boMishi mumkin. Bir marta sug’orish normasini quyidagi formuladan aniqlaymiz: M=AN(Vp- Vo)-100 M-bir marta sug’orish normasi, m3/ga; A-tuproqning hajmiy massasi, t/m3; N-tuproqning namlanuvchi qatlami; Vp- tuproqning namlanuvchi qatlamidagi dala namlik sigMmi; V0-sug’oriladigan dala tuprogMning namligi, %. 13ir marta sug’orish normasi o’simliklaming o’sish fazasi va bu fuzada suvni o’zlashtirish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, g’o’zaning sug’orish normasi umumiy miqdorining 20-25% gullagungacha, 50-55% gullash fazasida va 15-20% ko’saklash va pishish fazasida beriladi. Sug’orish muddatlarini belgilashda eng to’g’ri tavsiya o’simlikni fiziologik holatini aniqlash bo’yicha olingan ma’lumotlardir, ya’ni barg hujayralarining so’rish kuchini aniqlash va unga qarab sug’orish muddatlarini belgilash lozimdir. G’o’za barglarining so’rish kuchi gullaguncha-12 atm. gullash fazasida-14 atm, ko’saklash va pishish fazasida 14-16 atm atrofida boMdi. Suv tanqisligining fiziologik jarayonlarga ta’siri. 0 ‘simliklarga suv yetishmasligi, ularda boradigan barcha fiziologik jarayonlarga, xususan, suvning surilishiga, ildiz bosimiga, urug’laming o’sishiga, ustitsalar harakatiga, transpiratsiyaga, fotosintezga, nafas olishga, fermentlarning faolligiga mineral moddalaming nisbatiga va boshqalarga salbiy ta’sir qiladi. 0 ‘simliklarga suv etishmasligiga xarakterli hoi bu uning to’qimalarida ertalab suvning nisbatan ko’proq boMishi va kesilgan poyalardan hujayra va to’qimalari shirasining ajralmasligidir. Suv yetishmagan sharoitda o’sgan o’simliklar hosildorligida, mevalarining ta’mida, yog’ochligining qattiqligida, tolalarining mustahkamligida salbiy o’zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek, urugMaming unishi va o’sish energiyasi hamda uning suv bilan ta’minlanganligi o’rtasida ham ma’lum bir bogManish mavjud. Ammo har xil 0’simliklar urug’ining unishi uchun uning - 25 - turiga qarab har xil miqdorda suv kerak boMadi. Suv yetishmasligining o’sim! iklarga birlamchi ta’siri, bu uning hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hoi o’z navbatida sitoplazmadagi oqsillar qobig’iga ta’sir qiladi va oqsil fermentlar funksiyasining o’zgarishiga olib keladi. Xususan, sintezlovchi fermentlarning faolligi kamayib, gidrolizlovchi fermentlarning faolligi ortadi. Masalan, proteoliz fermentlarining ta’siri natijasida hujayradagi kichik molekular moddalaming miqdori oshib ketadi. Shuningdek, polisaxaridlaming parchalanishidan eruvchan qandlaming miqdori ortadi. Lekin suv yetishmasligida barglardagi oqsillar miqdori kamaysada, uning urug’dagi miqdori ortadi. Suv yetishmasligi barg hujayralaridagi ribonukleaza fermentining faolligining pasayishiga va RNK miqdorining kamayishiga olib keladi. Shuningdek, suv yetishmasligida sitoplazmada poiiribosomalar kompleksining yemirilishi ro’y beradi. Bu esa o’z navbatida hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi. Erkin suv miqdorining kamayishi natijasida esa vakuolalar shirasining konsentratsiyasi ortadi va u quyuq gelni eslatadi. Shuningdek, ionlaming hujayradan ko’plab chiqishi natijasida ularning hujayradagi tarkibi va nisbati o’zgaradi. Suv yetishmasligining boshlang’ish davrida fotosintez jarayonining qisman kuchayishi kuzatiladi, lekin fotosintezning umumiy jarayoni pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi boMishi mumkin. 1. Barg ogMzchalarining yopiiishi tufayli C02 ning yetishmasligi. 2. XIorofillar biosintezining buzilishi. 3. Fotofosforirlanish va elekticnlar tashiluvining buzilishi. 4. CO; ning qaytarilish va fotoimyoviy jarayonlardagi o’zgarishi. 5. Xloroplastlar tuzilishidagi o’zgarish. 6. Barglarda sintez boMgan assimilatlaming ulardan chiqishini to’xtashi. Fotosintez jarayoni jadalligining pasayishi natijasida fotosintetik fosforirlanishda hosil boMadigan ATF miqdori kamayadi. Suv yetishmasligi barglarning nafas olish jarayoni jadalligiga ularning voshiga qarab har xil ta’sir qilishi mumkin. Masalan, yosh barglarda xuddi fotofosforlanish mahsulotlari kabi nafas olish - 26 - jadalligi ham kamayadi. Yetuk barglarda esa bunday o’zgarish kam kuzatiladi, lekin nafas olish koeffisienti 1< boMadi. Suv tanqisligida transpiratsiya niqdori kamaysa, o’simlik qizib ketadi. Buning natijasida fiziologik jarayonlar salbiy tomonga o’zgarib 0’simlik nobud boMishi mumkin. Ko’pincha bu taqchillik 5- 10% atrofida kuzatiladi va o’simliklarga chuqur zarar keltirmaydi. Tuproqda suv miqdori kamayganda ham o’simlikda suv muvozanati kuchliroq buziladi. Barglar soMishi ham mumkin. 0’simliklardagi suv taqchilligi quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin: D-suv taqchilligi; M-barg kesmalarining suvga solinganigacha ogMrligi (g); Mi-barg kesmalarining bir soat davomida suvda saqlanganidan keyingi ogMrligi. O’simliklammg solishi vaqtinchalik yoki uzoq vaqtgacha bo’lishi mumkin. Vaqtinchalik soTtsh kun juda issiq va quruq boMganda kuzatiladi. Bunda suv muvozanati buziladi, ammo kechqurun transpiratsiya pasayib suv muvozanatlashadi. Vaqtincha so isi hosildorlikni pasaytiradi, chunki fotosintez eng kichik qiymatga ega boladi. Agar tuproqda suv miqdori kamaysa, soMish uzoq vaqt davom etadi. Bunda suv etishmasligi kechasi ham tiklanmaydi, о’simlik ko’proq zararlanadi. Kechasi tiklanmagan suv miqdori qoldiq de ‘s’ deyiladi. Ayrim hollarda bunday 0’simliklar qurib qolib, nobud bo’lishi ham mumkin. O’simliklaming so’lishi generativ organlarga ayniqsa kuchiisa iy ta’ sir etadi va buning natijasida gullar, mevalar to’kilib hosildo 1 pasayadi. Suv taqchiligi turli xil o’simliklarga har xil ta sir et. Masalan, kartoshka o’z tanasidagi suvni 1/3 qismini yo’qotsa am, soMish kuzatilmaydi. Soyaparvar o’simliklarning 13-15% suv yo qotis 1 ulaming darhol so’lishiga olib keladi. Sug’oriladigan dehqonchilikning fiziologik asoslari Sug’oriladigan dehqonchilik yoki «orosheniye» bu yerlaming meliorativ holatini yaxshilashdan iborat bo’lib, botqoq joylami suvsizlantirishdan, sho’rlangan tuproqlarni gipslashdan va sho’rini yuvishdan iboratdir. Yer yuzi - 27 - quruqlik qismi suv bilan ta’minlan- ganligiga qarab ikki qismga, ya’ni gumid va arid zonalarga boMinadi. 1. Gumid yerlar. Bu yerlarda suvning yillik bug’lanish miqdori yog’ingarchilik miqdoridan kam boMadi. 2. Arid yerlar. Bu joylarda suvning yillik bugManish miqdori yillik yogMngarchilik miqdoridan ko’p boMadi. Yer yuzi quruqlik qismining 1/3 qismi arid zonalarga to’g’ri keladi, ya’ni bu joylarda yillik yogMngarchilik miqdori 250- 500 mm ni tashkil qiladi. Arid zonaning yarmidan ko’progM qattiq qurg’oqchilik rayonlarini tashkil qiladi. Bu joylarda yillik suv bugManishi miqdori 1000 mm boMgani holda yogMngarchilik miqdori 250 mm dan ham past boMadi. 0 ‘simliklaming muqobil rivojlanishi uchun uning suv bilan ta’minlanganligi butun o’sishi davomida talab darajasida boMishi lozim. Ammo ko’pgina qishloq xo’jalik rayonlari arid zonalarda joylashganligi tufayli bu yerlarda faqat sug’orib dehqonchilik qilish mumkin. 0 ‘simliklar rivojlanishi davrida ro’y bergan bir martagina kuchsiz suv tanqisligi ham ular hujayralaridagi moddalar almashinuviga kuchli salbiy ta’sir qiladi. Agar o’simlik bir marta qisqagina vaqtda suvga muhtoj boMsa ham, biz keyin qanchalik urinmaylik undagi normal moddalar almashinuvi hech qachon tiklanmaydi. O’simlikning ichki suv balansi bir qancha omillarga bogMiq. Bulardan biz quyidagilarni ko’rsatib o’tishimiz lozim. 1. O’simliklaming turiga, ildizlarining chuqur ketishi, shoxlanishi va rivojlanishi bosqichlariga. 2. Berilgan maydonda o’sayotgan o’simliklarning soniga 3. Ob-havo omillariga, ya’ni harorat, havoning namligi, tuman, shamol, yorug’lik, yog’ingarchilik miqdorlari va boshqalar. 4. Tuproq omillariga, ya’ni tuproq eritmasining osmotik bosimiga, tuproqning tuzilishiga va uning nam sig’imiga. Sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida, tuproqqa ekilik mumkin bo’lgan o’simliklarda normal fiziologik jarayonlarning ketishi va ekinlardan yuqori va - 28 - sifatli hosil olish uchun avvalo tuproqning namlik ko’rsatkichlarini bilish muhimdir. - 29 - XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Botanika - tiriklikning bir qismi bo’lgan o’simliklarni o’rga- nuvchi fan hisoblanadi. «Botanika» so’zi yunoncha «botane» so’zidan olingan bo’lib, ko’kat, sabzavot degan ma’noni bildiradi. Hozirgi kunda planetamizda 500 millionga yaqin o’simlik turlari bo’lib, planetamizning hamma joyida: 149 mln km2 iborat quruqlikda hamda 361 mln km2 maydonni egallagan okean va dengizlardan tashkil topgan suvliklarda keng tarqalgandir. Mana shu o’simlik- laming morfologik va anatomik tuzilishini, ulami tashqi muhit bilan hamda o’zaro munosabatlarini, ularda yuz beradigan barcha hayotiy jarayonlar: oziqlanish, fotosintez, nafas olish, kcrpayish, transpi- ratsiya, moslashish kabi tiriklik xususiyatiarini, ulami evolutsion taraqqiyot jarayonidagi rivojlanishi hamda yer yuzi bo’ylab tarqalish qonuniyatlarini, bu o’simliklarni yaqin va uzoq belgilariga asoslanib filogenetik sistemaga solishni, o’simliklardan ongli ravishda foydalanish hamda ularni muhofaza qilish yo’llarini botanika fani o’rganadi. Botanika fanini o’rganishni boshlagan talabalar - o’simliklar deb nomlanuvchi biologik organizmlaming evolutsion nuqtayi nazardan rivojlanish xususiyatiarini, morfoanatomik tuzi lishini, ekologik xususiyatiarini, tashqi muhit sharoitlariga mos lashish mexanizmlari haqidagi ma’lumotlarni o’zlashtiradilar. Biz yashayotgan olamning bir qisini bo’lgan o’simliklar ham barcha tirik organizmlar kabi oziqlanadi, o’sadi va rivojlanadi, ko’payadi, tashqi muhit ta’sirlariga nisbatan javob reaksiyasini amalga oshiradi va yashaydigan muhitiga moslasha oladi. Yer yuzidagi barcha o’simliklar yuksak va tuban o’simlikIarga ajratiladi. Yuksak va tuban o’simliklar oziqlanish xususiyatlariga ko’ra, avtotrof va geterotrof o’simliklarga bo’linadi. Avtotroflar - xlorofill pigmentiga ega bo’lgan yashil o’simliklar bo’lib, oziqlanish uchun kerakli organik moddalarni o’zlari tayyorlaydi. Avtotrof o’simliklar yashil avtotroflar va xlorofilsiz avtotroflarga bo’linadi. - 30 - FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. B.O.Beknazarov “O’sinliklar fiziologiyasi” Toshkent – 2009 2. K.Safarov, E.Ahmedov “Botanika va o’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – 2018 3. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. -Toshkent: Xalq merosi, 1993, t.l,190- 192b. 4. Арабова H .3., Исламов A . M . Значение декоративных растений в очистке окружающей среды // Прогрессные процессы мирового научного знания в XXI веке (М-12)/ XII Междуна родная научно-практическая конференция. -Казань, 2014, 5. Ashurmetov О.А., Rahimova Т.Т., Rahimova А.Т., Hikma - tov Sh . X . Ekologiya . - Toshkent : Chinor ENK , 2008,47-48 b . 6. Belolipov I . V ., Axmedov X . A ., Buxorov K . X ., Jabbarov A ., Islomov A . M ., Boyqobilov B . I . Botanikadan laboratoriya mashg ’ ulotlari . 0 ‘ quv qo ’ llanma . - Toshkent : MCHJ “ Munis design group ”, 2014, 156 b . 7. Belolipov I.V., Sheraliyev A., Buxorov K.X., Islamov A.M. 0 ‘simliklar morfologiyasi: o’quv qoilanma.- Toshkent , 2007, 99 b . 8. SH.Tojiboyev, M.U.Tojiboyev, J.S.Matkarimov, A.A.Imirsanova Geobotanika Toshkent 2020. 9. S.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S.Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva Botanika Toshkent-2012. 10. Isayev Y. Abu Ali ibn Sino. -T.:Tafakkur, 2011, 95 b . 11. Камелин P . B . Флорогенетический анализ естественной флоры горной Средней Азии. -Л.: Наука, 1973, 356 с. 12. Karimov U., Hikmatullayev Н . Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. -Toshkent: Xalq merosi, 1994, 303 b. 13. Красная книга Узбекской ССР. Ч. 2, Растения. - Ташкент: ФАН, 1984,150 с. - 31 -

Botanika fanidan barcha talablarga javob beruvchi kurs ishi.

Sotib olish