Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 7.9MB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Март 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Jo'rabek

Дата регистрации 03 Март 2024

4 Продаж

O'simliklarni qurg'oqchilikka chidamliligini aniqlash va ularni kserofit hamda mezofitlar bilan taqqosalash

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________ BIOLOGIYA YO’NALISHI Kurs ishi Mavzu: O’simliklarni qurg’oqchilikka chidamliligini aniqlash va ularni kserofit hamda mezofitlar bilan taqqosalash Topshirdi: Tekshirdi: MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………….….. I bob. Adabiyotlar tahlili……………………………………………………… II bob. Asosiy qisim. 2.1 O’simliklarni qurg’oqchilikka chidamliligi ………………….….…. 2.2 O’simliklarning qurg’oqchilikka moslashuvi ……………….….…. 2.3 Kserofit hamda mezofitlarning bir biridan farqli jihatlari….….…. 2.4 Qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar………………………….….. Xulosa…………………………………………………………..…………..…. Adabiyotlar ro’yhati………………………………………………………….. KIRISH O’simliklar organizmlaridagi biokimyoviy himoya vositalarining asosi shundan iboratki, bunda o’simlikning, noqulay muhit omiliga javob reaktsiyasi natijasida hosil bo’lgan, yani yuqori molekulyar moddalarning parchalanishidan yuzaga kelgan ayrim zaharli birikmalarni barglar va boshqa organlar orqali ajralishi yuz beradi. Masalan, qurg’oqchilik sharoitida sitoplazmaning suv saqlab qolish xususiyati uning tarkibida kichik molekulyar gidrofil oqsillarning vujudga kelishi bilan ta’minlanadi. Bu gidrofil oqsillar esa anchagina suvni gidrat qobiqlar sifatida bog’lab turadi. Qurg’oqchilik vaqtida sitoplazmada suvning saqlanib turishiga prolin moddasi ham anchagina yordam beradi. Shuning uchun ham suv tanqisligida hujayradagi prolinning miqdori ancha ko’payib ketadi. Shuningdek, sitoplazmada suvning saqlanishiga undagi monosaxaridlar miqdorining ko’payishi ham ijobiy ta’sir qiladi. O’simliklarning qurg’oqchilikdan so’ng o’z holatini tiklashi, suv yetishmasligi va yuqori harorat sharoitida hujayraning o’z genetik tarkibining saqlab qolishiga bog’liqdir. Masalan, DNK molekulasining qurg’oqchilikdan himoyalanishi uning molekulasining yadro oqsillari yordamida qisman o’z faolligini yo’qotish xususiyati bilan belgilanadi. Shuning uchun ham DNK miqdorining o’zgarishi faqat uzoq davom etgan kuchli qurg’oqchilik holatidagina kuzatilishi mumkin. Qurg’oqchilik, o’simliklar gormonlar sistemasida ham bir qator sezilarli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shunday o’zgarishlarga o’simlik o’sishini jadallashtiradigan auksin,sitokinin, gibberellin hamda fenol tabiatli o’sishni tezlashtiradigan moddalar miqdorining kamayishini, ABK va etilen gormonlari miqdorining oshishini ko’rsatish mumkin. Bunda ayniqsa qurg’oqchilikning boshlang’ich davrlarida, o’simliklarda o’sishni to’xtatuvchi gormonlar miqdorining oshishi muhim ahamiyatga ega. Chunki, o’simlik suv bilan muqobil taminlanmaganda barg og’izchalarining tezda yopilish xususiyati shu o’simliklarda bir necha daqiqa davomida juda ko’p marta ko’payib ketadigan ABK gormonining miqdoriga bog’liqdir. Masalan, o’simlik uchun suv yetishmasligi juda kam miqdorda-0,2 MPa bo’lgandayoq ABK gormonining miqdori bir necha barobar ortib ketadi. Ammo, mezofit o’simliklarda ABK miqdorining oshishiga olib keladigan suv potentsiali har xildir. Masalan, makkajo’xori uchun ABK gormonining oshishiga olib keladigan suv potentsiali 0,8 MPa bo’lsa, javdar o’simligi uchun ushbu ko’rsatkich 1,0 MPa. Umuman qurg’oqchilik sharoitida o’simlik to’qimalaridagi ABK gormonining miqdori uning suvlilik holati 1 gr og’irligiga nisbatan bir soatda o’rtacha 0,15 mikrogrammgacha ortishi mumkin. O’simlik tuqimalarida ABK gormonining ko’payishi natijasida vujudga kelgan barg og’izchalarining yopilishi holati esa ular orqali bo’ladigan bug’lanish natijasida sarflanadigan suv miqdorini anchagina kamaytiradi. Shuningdek, ABK prolin sintezini tezlashtiradi, bu esa oqsillarning sersuvlanishiga sabab bo’ladi. Bu holat ham hujayrada suvning ma’lum miqdorda saqlanib qolishiga sabab bo’ladi. O’simlik ildizlarida ABK gormonining yig’ilishi RNK va oqsillar sintezining to’xtashiga olib keladi hamda boshqa bir o’sish gormoni bo’lgan sitokininning sintezining sekinlashishiga olib keladi. Kurs ishining dolzarbligi: cho’l va dasht zonalarida suv kamligi sababli o’simlik soni cheklangan yoki vegitatsiya davri qisqa bo’lsada o’z turini saqlab kelmoqda. O ’simliklarni qurg’oqchilikka chidamliligini aniqlash dolzarb hisoblayman. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: O’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini hamda o’simliklarning qurg’oqchil muhitga moslashishini o’rganishni kurs ishida o’zimga maqsad qilib oldim va quydagilarni o’zimga vazifa qilib oldim:  O’simliklarning qurg’oqchilikka moslashuvini mavjuda dabiyotlardan o’qib o’rganish.  Kserofit va mezofit o’simliklarning bir-biridan farqli jihatlarini o’rganishni. Kurs ishi hajmi: Kurs ishi times new roman 14 shirft 1.5 intervalda yozilgan ADABIYOTLAR TAXLILI Qurg’oqchilik-o’simliklarni suvga bo’lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Uning atmosfera va tuproq qurg’oqchiligi xillari mavjud. Qurg’oqchilikning asosiy sabablari bu yog’ingarchilikning bo’lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning ko’plab bug’lanishidir. Ayniqsa kuchli shamollar tuproq ildiz qatlamining qurishiga olib keladi. Atmosfera qurg’ochiligi quruq va issiq havo ta’sirida havo namligi juda kam bo’lganda.paydo bo’ladi. Bunda o’simlik o’sishdan to’xtaydi va barg sathi kengaymaydi, natijada ekinlarning hosildorlik kamayadi. (1) O’simlikka suv yetishmasligi natijasida uning o’sishi to’xtaydi, ayniqsa barglar va poyalarning o’sishi juda sekinlashadi. Bu holat hujayralaming bo’linishining va ularni tuzilishini sekinlashishi natijasida ro’y beradi. Ildizlarning o’sishi esa kuchayadi. Masalan, makkajo’xori, har xil namlikdagi tuproqli idishlarda o’stirilganda ildiz to’qimalari soni va ildiz uzunligi tuproq namligiga teskari tartibda bo’lishi aniqlangan, yani makkajo’xori suvda o’stirilganda tuklar mutlaqo hosil bo’lmagan, tuproqda esa u qanchalik quruq bo’lsa, tuplar soni shunchalik ko’p bo’lgan. Agar tuproqda uzoq vaqt suvyetishmasa, ildizlarning o’sishi ham susayadi. Shuningdek. ildizlarda po’kak hosil bo’lishi ro’y beradi va meristemadan chiqayotgan hujayralaming differensiyalashishi kuchayadi. (2) Evkserofitlar -issiqqa chidamli o’simliklar bo’lib, qurg’oqchilikni bemalol o’tkazadi. Ushbu o’simliklarning hujayra shirasi osmotik bosimi nihoyatda yuqori, transpiratsiya jadalligi past bo’lib, ildizlari keng tarmoqlangan va ayrim hollarda sizot suvlarigacha yetib boradi. Evkserofitlar juda yuqori issiqlikda barg va novdalarni tashlab yuboradilar. Ularga yantoq, shuvoq, astra kabi o’simliklar kiradi.(3) Atoqli fiziolog A.A.Maksimovning fikricha (1953) kserofit o’simliklar va ularning qurg’oqchilikka chidamli turlari suvsizlikni sevuvchi emas. Agar kserofit o’simliklarni ham muqobil suv bilan ta’minlasak ularda kuchli o’sish va rivojlanish kuzatiladi. Kserofit o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi esa ularning suv yo’qotishga moslanishidir. Mezofit o’simliklar ham qurg’oqchilikka moslashishi mumkin. (4) Haqiqiy kserofitlar. Ularga shuvoq, itgunafsha va boshqalar misol bo’la oladi. Bu o’simliklarga hos xususiyatlaridan barglarinig nisbatan kichik bo’lishi hamda ularning erga osilib turishini ko’rsatish mumkin. Shuningdek haqiqiy kserofitlar issiqqa chidamli bo’lib barglarning suv bug’lantirish darajasi past bo’ladi. Shuningdek ular kuchli suvsizlanish holatiga chidamli bo’lib, hujayralarida osmotik bosim yuqori bo’ladi. Ildiz sistemasi uncha chuqurga kermagan holda bo’lib keng tarqalgandir. (5) V.R.Zelenskiy (1904) o’simlikda joylashgan barglarning anatomik tuzilishini o’rganib shunday xulosaga keldiki, barg qanchalik poyada balant joylashgan bo’lsa uning hujayralari shunchalik mayda bo’ladi. Shuningdek balantda joylashgan barglarda parenxima kuchli rivojlangan bo’ladi hamda bir birlik maydonda barg og’izchalarning soni ko’p bo’ladi, ammo ularning o’lchami kichik bo’ladi. O’simlik poyasidagi barglardagi bu holat Zelenskiy qonuni deyiladi. (6) O’simlikning yuqori shohlarida joylashgan barglardagi barg og’izchalari suv etishmagshan holatda ko’proq ochiq holda bo’ladi. Bu holat bir tomondan fotosintez jarayonini qo’llab tursa, ikkinchi tomondan hujayra shirasi konsentratsiyasining oshishiga ta’sir qiladi. Bu esa o’z navbatida yuqorida joylashgan barglarning, pastda joylashgan barglar tarkibidan suvni tortib olishiga olib keladi. Yuqoridagi holatlar ko’pgina kserofit o’simliklar barg tuzilishiga xos bo’lganligi sababli bu tuzilish kseromorf tuzilish deb ataladi.(7) Yuqori harorat hujayrada bir qancha o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Masalan, hujayra shirasi bir muncha quyuqlashadi. Shuningdek, hujayraning o’tkazuvchanligi bir qancha moddalar jumladan eozin, mochevina va glitserin uchun oshadi. Hujayrada ketadigan moddalar ekzoosmosi tufayli hujayra shirasida osmotik bosim sekin asta pasayib ketadi. Ammo 37 °C da osmotik bosimning yana oshishi kuzatiladi, chunki kraxmalning parchalanishi kuchayib, birlamchi qandlar miqdori ortadi. O’simliklarda ketadigan jarayonlardan eng muhimi bo’lgan fotosintez jarayoni, nafas olishga qaraganda yuqori haroratga ancha beriluvchandir. (8) Qurg’oqchil sharoitda yashashga moslashgan o’simliklardir. Ular dasht , cho ’ l va chala cho ’ l zonalarida keng tarqalgan . Kserofitlar o ’ z navbatida ikki guruhga ajraladi : sklerofitlar va sukkulentlar . Sklerofitlar qurg ’ oqchilikka chidamli , ko ’ pyillik , dag ’ al , ko ’ pincha barglari reduktsiyalashgan yoki tikanlarga , tangachalarga aylangan , qalin kutikula qavatiga ega va yaxshi rivojlangan mexanik to ’ qima bo ’ ladi . Ularga sak-sovullar, yantoq, chalov, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. O’rta Osiyoning qumli cho’llarida o’suvchi turlar o’z tanasidagi umumiy suv miqdorini 50% gacha kamaytirishi mumkin. (9) Qurg’oqchilik birinchi navbatda hujayradagi erkin yoki kuchsiz bog’langan suvning kamayishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida sitoplazma oqsil qobig’ining suvsizlanishiga olib keladi. Shuningdek, ayrim oqsil-fermentlarning bajaradigan ishiga ta’sir qiladi. Agar so’lish uzoq vaqt davom etsa, sintezlovchi fermentlarining faolligi kamayadi, ammo suv ishtirokida boradigan parchalanish hodisasi, jumladan, proteoliz hodisasi tezlashadi. Buning natijasida hujayrada kichik molekulali oqsil moddalarning miqdori oshadi. Shuningdek, polisaxaridlarning parchalanishi natijasida to’qimalarda eruvchan qandlarning miqdori ko’payadi, ularning barglardan chiqishi susayadi. (10) O’simlikka suv yetishmasligi natijasida uning o’sishi to’xtaydi, ayniqsa barglar va poyalarning o’sishi juda sekinlashadi. Bu holat hujayralaming bo’linishining va ularni tuzilishini sekinlashishi natijasida ro’y beradi. Ildizlarning o’sishi esa kuchayadi. Masalan, makkajo’xori, har xil namlikdagi tuproqli idishlarda o’stirilganda ildiz to’qimalari soni va ildiz uzunligi tuproq namligiga teskari tartibda bo’lishi aniqlangan, yani makkajo’xori suvda o’stirilganda tuklar mutlaqo hosil bo’lmagan, tuproqda esa u qanchalik quruq bo’lsa, tuplar soni shunchalik ko’p bo’lgan. Agar tuproqda uzoq vaqt suvyetishmasa, ildizlarning o’sishi ham susayadi. Shuningdek. ildizlarda po’kak hosil bo’lishi ro’y beradi va meristemadan chiqayotgan hujayralaming differensiyalashishi kuchayadi. (11) II bob. Asosiy qism 2.1. O’simliklarni qurg’oqchilikka chidamliligi Qurg’ochilikka chidamlilik bu- o’simlik hujayralari, to’qimalari va organlarining sezilarli darajada suvsizlanishiga chidashidir. Suvsizlanish sitoplazmani xususiyatlarini buzadi, oqsil sintezi kamayib ketadi, polisomalar ribosomalarga, ular esa o’zlarining. subbirliklarga parchalanib ketadi. Shuningdek suvsizlik moddalar almashinuvini pasaytiradi. Buning natijasida esa o’simliklarning o’sishi to’xtaydi va hosildorlik kamayib ketadi. Bu asosan generativ organlar kam hosil bo’lishi bilan ifodalanadi. Qurg’oqchilik-o’simliklarni suvga bo’lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Uning atmosfera va tuproq qurg’oqchiligi xillari mavjud. Qurg’oqchilikning asosiy sabablari bu yog’ingarchilikning bo’lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning ko’plab bug’lanishidir. Ayniqsa kuchli shamollar tuproq ildiz qatlamining qurishiga olib keladi. Atmosfera qurg’ochiligi quruq va issiq havo ta’sirida havo namligi juda kam bo’lganda paydo bo’ladi. Bunda o’simlik o’sishdan to’xtaydi va barg sathi kengaymaydi, natijada ekinlarning hosildorlik kamayadi. Qurg’oqchilik o’simliklar tanasida ketuvchi biosintetik jarayonlarni keskin kamaytiradi, oqsillarning parchalanishi ro’y berib, organik zahira moddalar miqdori keskin pasayadi. Bu esa o’z navbatida o’simlik o’sishini sekinlashtiradi. Ushbu va boshqa hollar tufayli barg quriy boshlaydi va undan kraxmal yo’qoladi. Shuningdek o’simliklar ildiz tizimlarida fosfor almashinuvi keskin o’zgaradi, fosforirlanish jarayoni jadalligi pasayadi. Qurg’oqchilik oxir oqibatda o’simliklar hosildorligining o’ta pasayib ketishiga olib keladi. O’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini birmuncha oshirish ham mumkin. Buning uchun P.A. Genkel o’simliklar urug’larini avvalo biroz undirish, so’ngra unayotgan urug’ni oz-moz quritib ekishni tavsiya qilgan. Ushbu usul orqali o’simliklar chidamliligini birmuncha oshirish mumkin. Hozirgi vaqtda ushbu ishlar amaliyotda keng qo’llanib kelinmoqda. Shuning bilan birgalikda o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini oshirishda kimyoviy uslublar ham qo’llaniladi. Masalan o’simliklar urug’larini 0,2 foizli kaltsiy xlorid tuzida 18-20 soat ivitib ekish ularning qurg’oqchilikka chidamliligini oshirishda yaxshi amaliy natijalar berishi mumkin. Qurg’oqchilik maydonlarida o’sadigan o’simliklarni kserofitlar ham deyiladi. Kserofitlar tuproq va atmosfera qurg’oqchiligida o’sishga moslashgan o’simliklardir. Ularning xarakterli belgilaridan biri, bu,yer ustki qismining yer ostki qismlaridan o’lchamlari o’yicha kichik bo’lishi hamda bug’latuvcni yuzaning ham kam bo’lishidir. 2.1-rasm. Qurg’oqchilik maydonlari P.A.Genkel ta’limoti bo’yicha, kserofitlarning o’zi ham qurg’oqchilikka chidamliligi bo’yicha bir necha guruhlarga bo’linadi. Sukkulentlar -issiqga o’ta chidamli o’simliklar bo’lib, suvsizlanishga ham bemalol chidaydi. Ular suv tanqisligini deyarli sezmaydi, tanasida suv ko’p, lekin suvni o’ta sekin sarflaydi. Sukkulenlarga kaktus va aloe kabi o’simliklarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Evkserofitlar -issiqqa chidamli o’simliklar bo’lib, qurg’oqchilikni bemalol o’tkazadi. Ushbu o’simliklarning hujayra shirasi osmotik bosimi nihoyatda yuqori, transpiratsiya jadalligi past bo’lib, ildizlari keng tarmoqlangan va ayrim hollarda sizot suvlarigacha yetib boradi. Evkserofitlar juda yuqori issiqlikda barg va novdalarni tashlab yuboradilar. Ularga yantoq, shuvoq, astra kabi o’simliklar kiradi. Gemikserofitlar -suvsizlik va tanasining qizishini ko’tara olmaydigan o’simliklar. Ulardagi transpiratsiya jarayoni yuqori, lekin protoplazmaning yopishqoqligi va elastikligi yuqori emas. Ildizlari anchagina chuqur ketgan. Gemikserofitlarga shalfey, rezak kabi o’simliklar kiradi. Cho’lkserofitlari - Bular cho’llarning boshoqli va kovil kabi o’simliklaridir. Ushbu o’simliklar qisqa muddatli yomg’irlardan yaxshi foydalanadi va qizib ketishga chidamlidir. Ammo faqatgina tuproqda qisqa muddatli suv tankisligiga chidamlidir xolos. Poykilokserofitlar- o’zlarining suv rejimini boshqara olmaydigan o’simliklardir. Ular yuqori haroratda qizishi ammo yoz yomg’irlaridan so’ng yana jonlanib faol hayot kechirishi mumkin. Bu o’simliklarga biz lishayniklarni misol qilib ko’rsatishimiz mumkin 2.2 O’simliklarning qurg’oqchilikka moslashuvi O’simliklar qurg’oqchilik ta’sirida holsizlanadi, bu esa o’simliklarga suv etishmaganligidan yoki suvsizlik va issiqlikning birgalikdagi ta’siridan kelib chiqadi. Nam kam joylarda o’sadigan o’simliklar ya’ni kserofitlarda qurg’oqchilik davrini o’tkazishga nisbatan moslanishlar vujudga kelgandir. Umuman olganda o’sib asosiy himoya vositalaridan foydalanadilar. 1.Ortiqcha suv yo’qotishning olidini olish yoki qurib qolishdan saqlanish. 2.Nam yo’qotishni o’tqazish. 3.O’sish davrida qurg’oqchilikdan qochish. Bulardan ko’pgina o’simliklar uchun umumiysi hujayrada suv saqlashga moslashishdir. 2.2-rasm.Kserofit o’simliklar Kserofit o’simliklar qurg’oqchilik sharoitini boshidan o’tkazish bo’yicha kuydagi tiplarga bo’linadi. Bu o’simliklar o’zlarida nam to’plash qobiliyatiga egadir. Masalan alog’, kaktus o’simliklari. Ularda suv kutikulalar va tuklar bilan qoplanish barg va tanalarida yig’iladi. Sukkelent o’simliklarda suv bug’lanishi, fotosintez va o’sish juda sekin bo’ladi. Ular suv yo’qotishga juda chidamsiz. Sukkelentlarning ildiz sistemasi keng tarqalgan bo’ladi, ammo chuqurga ketmaydi. Sukkelent bo’lmagan o’simlilar. Bu o’simliklar o’zlarida ketadigan suv bug’lanish jarayonlariga qarab bir necha gruppaga bo’linadi: Haqiqiy kserofitlar. Ularga shuvoq, itgunafsha va boshqalar misol bo’la oladi. Bu o’simliklarga hos xususiyatlaridan barglarinig nisbatan kichik bo’lishi hamda ularning erga osilib turishini ko’rsatish mumkin. Shuningdek haqiqiy kserofitlar issiqqa chidamli bo’lib barglarning suv bug’lantirish darajasi past bo’ladi. Shuningdek ular kuchli suvsizlanish holatiga chidamli bo’lib, hujayralarida osmotik bosim yuqori bo’ladi. Ildiz sistemasi uncha chuqurga kermagan holda bo’lib ken g tarqalgandir. 2.3-rasm.Haqiqiy kserofitlar Kserofitsimonlar. Bu tipga kserofitlarga yarim o’xshash o’simliklar kiradi. Masalan marmarak va boshqa o’simliklar. Ularda suv bug’lantirish xossasi juda kuchli bo’lib, bu o’z navbatida juda kuchli ildiz sistemasi orqali vujudga keladi va ushlab turiladi. Ayrim hollarda kserofitsimon o’simliklar ildizi er osti suvlariga etib boradi. Bu o’simliklarga xos xususiyatlardan ularning suvsizlikka va havo qurg’oqchiligiga chidamsizligini ko’rsatib o’tish mumkin. 2.4-rasm. Kserofitsimon o’simliklar Cho’l kserofitlar. Bu tipga cho’l boshoqli o’simliklari, jumladan bedacha ko’z va boshqalar kiradi. Bu o’simliklar havoni haddan tashqari isib ketishiga chidamli bo’lib, yozgi yomg’ir suvlaridan juda yaxshi foydalanadilar. Ammo ular faqat qisqa tuproq qurg’oqchiligiga dosh bera oladilar. Poykilokserofitlar. Bularga lishayniklar misol bo’ladi. Ular o’zlarida suv almashinuvini idora qila olmaydilar va ko’proq suv etishmagan hollarda tinchlik holatiga o’tishadi ya’ni anabioz xolatga. Qurib qolish davrini o’zlari uchun bezarar o’tqaza oladilar. Efimer o’simliklar. Ularning rivojlanish davri qisqa bo’lib, asosan yil fasllarining yomg’irli vaqtlariga to’g’ri keladi. Bu bilan ular qurg’oqchilik joylarda o’sishga moslashadilar. Atoqli fiziolog A.A.Maksimovning fikricha (1953) kserofit o’simliklar va ularning qurg’oqchilikka chidamli turlari suvsizlikni sevuvchi emas. Agar kserofit o’simliklarni ham muqobil suv bilan ta’minlasak ularda kuchli o’sish va rivojlanish kuzatiladi. Kserofit o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi esa ularning suv yo’qotishga moslanishidir. Mezofit o’simliklar ham qurg’oqchilikka moslashishi mumkin. V.R.Zelenskiy (1904) o’simlikda joylashgan barglarning anatomik tuzilishini o’rganib shunday xulosaga keldiki, barg qanchalik poyada balant joylashgan bo’lsa uning hujayralari shunchalik mayda bo’ladi. Shuningdek balantda joylashgan barglarda parenxima kuchli rivojlangan bo’ladi hamda bir birlik maydonda barg og’izchalarning soni ko’p bo’ladi, ammo ularning o’lchami kichik bo’ladi. O’simlik poyasidagi barglardagi bu holat Zelenskiy qonuni deyiladi. Shuningdek o’simlik poyasidagi barglar qanchalik balandda joylashgan bo’lsa ular shunchalik ko’p suv bilan yomon ta’minlanadi, ayniqsa baland o’simliklarda. Ammo balandda joylashgan barglarda suv bug’lanish pastroqda joylashgan barglarga nisbatan kuchliroq bo’ladi. O’simlikning yuqori shohlarida joylashgan barglardagi barg og’izchalari suv etishmagshan holatda ko’proq ochiq holda bo’ladi. Bu holat bir tomondan fotosintez jarayonini qo’llab tursa, ikkinchi tomondan hujayra shirasi konsentratsiyasining oshishiga ta’sir qiladi. Bu esa o’z navbatida yuqorida joylashgan barglarning, pastda joylashgan barglar tarkibidan suvni tortib olishiga olib keladi. Yuqoridagi holatlar ko’pgina kserofit o’simliklar barg tuzilishiga xos bo’lganligi sababli bu tuzilish kseromorf tuzilish deb ataladi. Demak barglarda kseromorf tuzilishning vujudga kelishi bu suv tanqisligiga nisbatan barglarda yuzaga kelgan anatomik moslanishdir. Bu moslanish barglarning reduktsiyasi, qalin kutikula, barglarning osilgan holda bo’lishi, barg og’izchalarining chuqurlashishi bilan birgalikda o’simliklarning suv tanqisligiga ma’lum miqdorda moslashuviga va chidamligiga olib keladi. Issiqlikning fiziologik jarayonlarga ta’siri. Qurg’oqchilik paytida o’simliklar suvsizlanishi bilan birgalikda ma’lum darajada qiziydi ham. Yuqori harorat (35°C va undan ko’p) tufayli hujayra sitoplazmasida harxil tipdagi o’zgarishlar yuz beradi. Ammo, o’simlikning isishi kam vaqtda, masalan, 5 minut davom etsa, sitoplazma o’z holiga kelishi mumkin. Yuqori harorat hujayrada bir qancha o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Masalan, hujayra shirasi bir muncha quyuqlashadi. Shuningdek, hujayraning o’tkazuvchanligi bir qancha moddalar jumladan eozin, mochevina va glitserin uchun oshadi. Hujayrada ketadigan moddalar ekzoosmosi tufayli hujayra shirasida osmotik bosim sekin asta pasayib ketadi. Ammo 37 °C da osmotik bosimning yana oshishi kuzatiladi, chunki kraxmalning parchalanishi kuchayib, birlamchi qandlar miqdori ortadi. O’simliklarda ketadigan jarayonlardan eng muhimi bo’lgan fotosintez jarayoni, nafas olishga qaraganda yuqori haroratga ancha beriluvchandir. Shuningdek, suvsizlik natijasida ro’y beradigan polimerlarning parchalanishi, chunonchi oqsillarning parchalanishi yuqori haroratda yana ham kuchayib ketadi. Oqsil moddalarning parchalanishi ammiak hosil bo’lishi bilan boradi. Bu esa yuqori haroratga chidamsiz o’simliklarda ularning zaharlanishiga olib keladi. Ayrim yuqori haroratga chidamli o’simliklarda ortiqcha ammiakni bog’laydigan organik kislotalar miqdori oshadi. Shuningdek, sitoplazmaning muzlash nuqtasi pasayib hujayra ichki qismida suv kamayadi va uyerda muz hosil bo’lishi bir muncha susayadi. Chiniqishning ikkinchi fazasi -10°C, -20°C gacha davom etib haroratning bir sutkada 2-3°C gacha pasayishi bilan boradi. Bunda hujayra oraliqlarida muz hosil bo’lib birinchi fazada paydo bo’lgan hujayrani suvsizlanishdan saqlovchi himoya vositalari ishlay boshlaydi. O’simliklarning o’ta sovuqqa chidamliligiga ham xuddi sovuqqa chidamlilik kabi mikroelementlar katta ta’sir qiladi. Masalan, rux hujayralarda bog’langan suv miqdorini oshirib, qandlar yig’ilishini kuchaytirsa, molibden, mis, vanadiy, kobalt, azotning oqsildagi va umumiy miqdorini kuchaytiradi. Shuni aytib o’tish lozimki, er shari quruqlik qismining anchagina qismi namgarchilikka muhtoj joylar hisoblanadi, ya’ni bu joylarda yillik suv bug’lanish 100mm va undan oshiq bo’lgani holda yog’ingarchilik miqdori 250-500 mm ni tashkil qiladi. Yuqoridagi maydonning yarmidan ko’prog’ida esa yillik yog’ingarchilik miqdori 250 mm dan ham kam. Bizga ma’lumki, o’simliklarning yaxshi rivojlanishi uchun uning o’sish davrida namgarchilik muqobil ravishda bo’lishi maqsadga muvofiq. Ammo kontinental iqlim rayonlarida yozning eng issiq vaqtlarida yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi yoki kam bo’ladi. Qurg’oqchilik. Kuchli quyosh nurlari sharoitida yuqori issiqlikda uzoq vaqt yog’ingarchilik bo’lmagan holda kelib chiqadi. Ko’pchilik hollarda qurg’oqchilik havo muhitida namning kam bo’lishidan kelib chiqadigan atmosfera qurg’oqchiligidan kelib chiqadi. Agar bu holat uzoq muddat davom etsa, tuproq qurg’oqchiligi kelib chiqadi. Garmsel vaqtida esa tuproq qurg’oqchiligi yuz bermasligi mumkin. Suv yetishmasligining o’simlikka ta’siri. O’simlik to’qimalarida suv yetishmasligi hodisasi uning barglari va boshqa organlari orqali suv bug’lanish miqdori ushbu o’simlik tomonidan qabul qilayotgan suv miqdoridan oshib ketsagina ro’y beradi. Suv tanqisligi issiq, quyoshli kunlarda peshin vaqtida ham ro’y berishi mumkin, chunki bu vaqtda barglarning so’rish kuchi oshib, uning natijasida suvning tuproqdan o’simlikka o’tishi ham tezlashadi. O’simlik o’z navbatida suv tanqisligi ko’rsatkichini o’z barglaridagi barg og’izchalarining o’lchamlarini o’zgartirish orqali idora qilishi mumkin. Agar tuproqda o’simlik o’zlashtira oladigan suv bo’lmasa, unda kuchli so’lish paydo bo’ladi. Bu esa o’z navbatida o’simlikning halok bo’lishiga olib keladi. O’simlikka suv yetishmaslik belgilaridan ular to’qimalarida ertalab suvning bo’lishi hamda poyasi kesilganda undan shira ajralishining to’xtashidir. Qurg’oqchilik birinchi navbatda hujayradagi erkin yoki kuchsiz bog’langan suvning kamayishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida sitoplazma oqsil qobig’ining suvsizlanishiga olib keladi. Shuningdek, ayrim oqsil-fermentlarning bajaradigan ishiga ta’sir qiladi. Agar so’lish uzoq vaqt davom etsa, sintezlovchi fermentlarining faolligi kamayadi, ammo suv ishtirokida boradigan parchalanish hodisasi, jumladan, proteoliz hodisasi tezlashadi. Buning natijasida hujayrada kichik molekulali oqsil moddalarning miqdori oshadi. Shuningdek, polisaxaridlarning parchalanishi natijasida to’qimalarda eruvchan qandlarning miqdori ko’payadi, ularning barglardan chiqishi susayadi. O’simliklarga suv yetishmaganda ular barglarida RNKning hosil bo’lishi va shu jarayonda qatnashuvchi ribonukleaza fermentining aktivligi kamayadi. Ammo DNKning o’zgarishi qurg’oqchilik uzoq davom etgandagina ro’y berishi mumkin. Suvning yetishmasligi hujayrada ketadigan boshqa jarayonlarga ham ta’sir qiladi. Jumladan, hujayradan ionlarning chiqishi yengillashganligi sababli ularning tarkibiy qismida kamayish ro’y beradi. Vakuolalarda esa erkin suvning kamayishi natijasida vakuol shirasining yopishqoqligi oshib ketadi. Shuningdek, suvning yetishmasligi o’simliklarda ketadigan fotosintez jarayoni mahsuldorligiga, yani fotosintez jarayoniga ham salbiy ta’sir qiladi. Ammo ayrim hollarda o’simliklarga suv yetishmasligining boshlang’ich davrida fotosintez jarayoning borishi tezligi qisman oshishi mumkin. Fotosintez jarayoni tezligining suv yetishmasligi natijasida kamayishiga quyidagi hollar sababchi bo’lishi mumkin. Suv kam bo’lganligi tufayli barg og’izchalarining gidrofaol yopilishi va buning natijasida fotosintez jarayonining tarkibiy qismlaridan bo’lgan CO 2 gazining o’simliklarga yutilishining kamayishi. 1. Barg hujayralarida xlorofillning sintezini ishining buzilishi. 2. Yorug’lik fosforlanishining va elektronlar tashiluvining buzilishi. 3. CO 2 qaytarish reaktsiyalarining va yorug’lik ishtirokida boradigan ximiyaviy reaktsiyalarning (foto ximik) o’zgarishi. 4. Xloroplastlar tuzilishining buzilishi. 5. Assimilyatlarning barglardan chiqishining sekinlashishi yoki umuman to’xtashi. Qurg’oqchilik sharoitida nafas olish jarayoni . Fotosintez jarayonidan farqli o’laroq oldin anchagina kuchayadi, so’ngra pasayadi. Bu holatga avval aytib o’tganimizdek qurg’oqchilikda ro’y beradigan polisaxaridlarning parchalanishidan hosil bo’ladigan qandlar miqdorining keskin oshib ketishi sabab bo’lishi mumkin. Chunki nafas olish jarayoni uning asosiy tarkibiy qismi bo’lgan qandlarga chambarchas bog’liqdir. O’simlikka suv yetishmasligi natijasida uning o’sishi to’xtaydi, ayniqsa barglar va poyalarning o’sishi juda sekinlashadi. Bu holat hujayralaming bo’linishining va ularni tuzilishini sekinlashishi natijasida ro’y beradi. Ildizlarning o’sishi esa kuchayadi. Masalan, makkajo’xori, har xil namlikdagi tuproqli idishlarda o’stirilganda ildiz to’qimalari soni va ildiz uzunligi tuproq namligiga teskari tartibda bo’lishi aniqlangan, yani makkajo’xori suvda o’stirilganda tuklar mutlaqo hosil bo’lmagan, tuproqda esa u qanchalik quruq bo’lsa, tuplar soni shunchalik ko’p bo’lgan. Agar tuproqda uzoq vaqt suvyetishmasa, ildizlarning o’sishi ham susayadi. Shuningdek. ildizlarda po’kak hosil bo’lishi ro’y beradi va meristemadan chiqayotgan hujayralaming differensiyalashishi kuchayadi. O’simliklarning haddan tashqari isib ketishdan saqloychi hollardan biri ularda ketadigan va baquvvat ildiz sistemasi orqali ta’minlanadigan suv bug’lantirish hodisasidir. Qishloq xo’jaligida o’simliklarning issiqqa chidamliligini oshirish uchun ularni barglari va tanasi rux tuzining 0,05%li eritmasi bilan ishlanadi. 2.3 Kserofit hamda mezofitlar bir biridan farqli jihatlari. Qurg’oqchil sharoitda yashashga moslashgan o’simliklardir. Ular dasht , cho ’ l va chala cho ’ l zonalarida keng tarqalgan . Kserofitlar o ’ z navbatida ikki guruhga ajraladi : sklerofitlar va sukkulentlar . Sklerofitlar qurg ’ oqchilikka chidamli , ko ’ pyillik , dag ’ al , ko ’ pincha barglari reduktsiyalashgan yoki tikanlarga , tangachalarga aylangan , qalin kutikula qavatiga ega va yaxshi rivojlangan mexanik to ’ qima bo ’ ladi . Ularga sak-sovullar, yantoq, chalov, shuvoq, betaga va boshqalar kiradi. O’rta Osiyoning qumli cho’llarida o’suvchi turlar o’z tanasidagi umumiy suv miqdorini 50% gacha kamaytirishi mumkin. Bu xususiyat tsitoplazmaning kolloid kimyoviy xossalariga bog’liq ravishda tushuntiriladi. Hujayra shirasining osmotik bosimi yuqori —4-10 Pa — 6-10 Pa. Ildiz tizimi xilma-xil, er ustki organlari er ostki organlariga nisbatan bir necha marta kichik (masalan,yantoqda 30 : 1), poyalari yog’ochlashgan. Suvni nihoyatda tejab sarflaydi hamda ba’zi bir turlar yozgi tinim davrini o’tkazgan holda noqulay sharoitga moslashgan. Sukkulentlar — tanasi sersuv , etli , ko ’ p yillik o ’ simliklardir . Ular bargida yoki poyasida suvni jamg ’ arishi mumkin . Har ikki holatda ham ularda quyidagi moslanish belgilarini ko ’ rish mumkin : barg va poyalari odatda tuksiz , epiderma , kutikula va mum qavatlari qalin , ildiz tizimi tuprog ’ ining yuzasida joylashadi , osmotik bosimi past (3-10,5-8- Yu Pa ), suvni nihoyatda tejab sarflaydi , o ’ ziga xos modda almashinish tipiga ega , bargning et qismi ikki xil to ’ qimaga ajralgan va suv jamg ’ aruvchi parenxima hujayralar bilan o ’ ralgan . Ba ’ zi bir kaktuslar tanasida 1-3 tonnagacha suv saqlashi mumkin . Kaktuslar eng yaxshi ma ’ lum bo ’ lgan kserofit o ’ simliklari . Biroq , kserofitlarga tegishli bo ’ lgan bir nechta kaktus bo ’ lmagan turlari mavjud . Bu so ’ z Yunon tilidan kelib chiqqan va Sheriflar = quruq va fito = o ’ simlik yoki sabzavot . Kserofit o’simliklarining asosiy xususiyatlari: - Ular uzoq vaqt davomida suvni (parenximani) saqlashga qodir o’simlik tuzilmalariga ega. Shuningdek, ular o’simliklarning bug’lanishini sezilarli darajada kamaytiradigan tuzilmalarga ega. - Ular ko’p miqdorda tikanlar bo’lgan o’simliklardir. - Kserofit turlarining aksariyati gullar va mevalarni hosil qiladi. - Bug’lanish maydonini va natijada suv yo’qotilishini kamaytirish uchun ozgina barglarning mavjudligi. - Ko’p turlar tuproqning chuqur joylaridan suv olish uchun uzoq ildizlarga ega. - Qisqa biologik tsikl. - To’qimalarni suvsizlantirish va namlash uchun ajoyib qobiliyat. Mezofit: O’rtacha namlik sharoitida yashovchi o’simliklar hisoblanadi. Bu ekologik guruhga ko’pchilik madaniy va yovvoyi holdagi o’simliklar kiradi. Ularning o ’ ziga xos xususiyatlari qo ’ yidagilar : - Mezofit o’simliklarning ildiz tizimi odatda yaxshi rivojlangan, - Barglari ko’pincha yirik, yassi, yumshoq, etsiz, to’qimalari o’rtacha rivojlangan bo’ladi. Bargining eti ikki xil to’qimaga ajralgan. Barglar ko’pincha tuksiz, og’izchalari odatda bargning ostki tomonida joylashgan. Suv sarfi og’izchalar orqali boshqariladi., - Hujayra shirasining osmotik bosimi 2-10 Pa 2,5-10 Pa ga. Bu o’simliklar 2 xil sharitda o’sadi. Bu o’simliklarda boradigam fizalogik jaronlar yuqoridagi ma’lumotlatdan ko’rinib turibdiki bir biridan tupdan farq qiladi. 2.4 Qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar Qurg’oqchilikka chidamli o’simliklar asosan cho’l va dasht zonalarida tarqalgan. Cho lʻ (tekislik)dagi o simliklar hayoti, asosan qum va gipsli tuproqlar hamda sho rxok ʻ ʻ bilan bog liq. Qumli cho lga ʻ ʻ Qizilqum , Qashqadaryoning quruq o zani ʻ (Sandiqliqum), Surxandaryoning quyi qismidagi Kattaqum va Xorazm voxasidagi qumli massivlar kiradi. Aksariyat qumliklar o simliklar bilan mustahkamlangan. ʻ Qum uyumlarida daraxt yoki yirik butalardan oq saksovul, juzg un (qandim), ʻ cherkez; butalardan oq boyalich, quyon suyak, qizilcha kabi o simliklar o sadi. ʻ ʻ Juzg’un asosan, cho llarda ʻ o sadi. Bo yi 50 sm dan 3 m gacha. ʻ ʻ Barglari ketma-ket joylashgan, tez to kiladi. Shuningdek, bu turdagi o simlik ko rimsiz hisoblanib, ʻ ʻ ʻ uzunligi 5—7 mm, tasmasimon. O zbekistonda, asosan, Qizilqumda va Markaziy ʻ Farg ona qumlarida qora juzg un (lotincha: ʻ ʻ Calligonum aphyllum ), norjuzg un ʻ (lotincha: Calligonum eriopodum ), oq juzg un (lotincha: ʻ Calligonum junceum ), qizil juzg un (lotincha: ʻ Calligonum caput-medusae ) va boshqa turlari o sadi. ʻ Juzg unlar, asosan, ko chma qumlarni to xtatish uchun ekiladi. Juzg un ildizlari ʻ ʻ ʻ ʻ yon tomonga 20 m gacha o sib qumlarni ma lum darajada ushlab turadi. ʻ ʼ 2.7- rasm. Juzg’un o’simligi. Quyonsuyak dukkakdoshlarga mansub buta yoki daraxt. O zbekistonda Qizilqum ʻ cho lida, Buxoro viloyatida, Qoraqalpog istonning qumli yerlarida o sadi.Bo yi ʻ ʻ ʻ ʻ 0,5–3 m. Daraxtining bo yi 8 m ga yetadi. Novdalari ingichka, osilib turadi. ʻ Barglari yaltiroq-kumushrang, mayin, uz. 2 - 3 sm.Yog ochidan har xil buyumlar ʻ tayyorlanadi, ildizidan bo yoq olinadi va ko chma qumlarni mustahkamlash ʻ ʻ maqsadida ekiladi. 2.8-rasm.Quyonsuyak o’simligi Gipsli cho lga Ustyurt, janubiy-g arbiy va shimoliy-g arbiy Qizilqumda joylashganʻ ʻ ʻ ayrim hududlar (massivlar) kiradi. Gipsli cho l florasi turlarga uncha boy emas. ʻ O simliklar formatsiyasi (jamoasi)ni shakllantirishda, asosan, sho radoshlarga ʻ ʻ mansub turlar ishtirok etadi. Jumladan, yarim buta va butalardan buyurg un, ʻ boyalich hamda bir yillik sho ralar ʻ (baliqko z), shuvoq turkumiga mansub oq ʻ jusan kabi turlar va efemerlarni ko plab uchratish mumkin. ʻ Baliqko z ʻ ( Climacoptera ) — sho radoshlar oilasiga mansub bir yillik o tlar ʻ ʻ turkumi. Bo yi 5 — 50 sm, poyasi tukli. Barglari mayda, etdor, poyada ʻ qaramaqarshi joylashgan. Mevasi qizg ish yoki sarg ish pardasimon qanotchalarga ʻ ʻ ega. Iyun — iyulda gullaydi, oktabrda pishadi.O’rta Osiyo hududida cho l ʻ mintaqalarida sho r (taqir) va sho rxok tuproqlarda o sadi. 10,5% protein, 11,5% ʻ ʻ ʻ kletchatka va 1,5% moi, poya va barglarida esa 1,3% limon kislota bo ladi. ʻ O zbekistonda bir nechta ʻ turi tarqalgan. 2.9-rasm.Baliqko’z o’simligi Sho rxok tuproqlar tarkibidagi tuzlar miqdoriga qarab o simliklar turlicha bo ladi. ʻ ʻ ʻ Nam, qatqaloqli va mayin sho rxokli tuproqlar o simlik rivojlanishi uchun juda ʻ ʻ noqulay. Lekin, shunga qaramay, Ayrim joylarda sarisazan , qizilsho ra ʻ , qorabaroq , shohilak , oqbosh , buzoqbosh , donasho r ʻ , sho ra ʻ , ajriq kabi o simliklar uchrab turadi. Umuman, bunday sharoitda o sadigan turlar ʻ ʻ soni 100 dan ortiq. Sho rxoklarda keng tarqalgan o simliklarga saksovul (ikkala ʻ ʻ turi ham) kiradi. Ular cho lning og ir (issiq va quruq) sharoitda o sishga turlicha ʻ ʻ ʻ shaklda moslashgan, ya ni ayrimlarning bargi, poyasi seret bo lsa, boshqalarining ʼ ʻ bargi tikanga aylangan yoki umuman yaprog i shakllanmagan. ʻ Orol dengizining qurishi oqibatlarini yumshatish uchun Orolbo yi mintaqasini rivojlantirish ʻ bo yicha Davlat dasturi asosida 1,5 million gektardan ziyod o rmon ekinlari ekildi. ʻ ʻ Ma lumotlarga qaraganda bitta saksovul to rt tonna ko chki qumini to xtata oladi ʼ ʻ ʻ ʻ . 2.10-rasm.Saksavullar Bir vaqtlar sayos suvlar ostida bo lgan joylar — taqirlarda o simliklar juda ʻ ʻ kamdan-kam uchraydi. Ba zi hollardagina taqir yoriqlaridan chiqib turgan ayrim ʼ efemerlar va donni sho r kabi o simliklarni ko rish mumkin. Bunday taqirlar ʻ ʻ ʻ Qizilqum cho llarda bor.To qaylar daryo (ayniqsa, Amudaryo va Sirdaryo) ʻ ʻ qirg oqlari bo ylab turlicha kenglik hamda uzunlikda joylashgan. To qaylarda, ʻ ʻ ʻ asosan, daraxt, buta va ko p yillik o tlar keng tarqalgan. Daraxtlardan ʻ ʻ turong il ʻ (teraklar turkumidan), kaptarjiyda , tol turkumining bir qancha vakillari; butalardan yulg un ʻ ; ko p yillik o tlardan ʻ ʻ shirin miyya , yantoqning ayrim turlari, qamish , erkakqamish , famatsiya kabilar o sadi.Tog oldi tekisliklarini, asosan, bir yillik va ʻ ʻ ko p yillik o tlar qoplagan. Bu yerlarda daraxtlar uchramaydi. Ayrim butalar esa ʻ ʻ bahordagi yomg ir suvlari oqadigan o zanlar atrofida uchrab turadi. Tog oldi ʻ ʻ ʻ tekisliklarida efemer va efemeroid o simliklar keng tarqalgan bo lib, ular o ziga ʻ ʻ ʻ xos guruh hamda assotsiatsiya (qavmlar)ni tashkil etadi. Bir yillik o simliklar ʻ (efemerlar) kuzda havo iliq va sernam bo lgan paytlarda rivojlanib, qishda ob- ʻ havoga qarab turli darajada o sishda davom etadi. Janubiy viloyatlarda rivojlanish ʻ ancha jadal kechadi. Mart-Aprel oylaridayoq efemerlar nisbatan qisqa vaqt ichida gullab, meva tugashga ulguradi. Efemeroidlar (ko p yillik o tlar) ham efemerlarga ʻ ʻ o xshab havoga mos ravishda kuzda, qishda va bahorda o sib rivojlanadi. Lekin ʻ ʻ piyozli va ildiz poyali efemeroidlar hayotiy jarayonlar kuz va qish fasllarida yer ostida davom etadi. Masalan, lolaning g unchalari tuproq ostidayoq ʻ shakllanadi. Qo ng irbosh ʻ ʻ va iloq turkumiga mansub qator turlar eng keng tarqalgan efemeroidlardir. Bulardan tashqari yana isriq , shuvoqlar ning ayrim turlari va kovrak ni uchratish mumkin. XULOSA Xulosa qilib aytganda, q urg’oqchilik bu-o’simliklarni suvga bo’lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Qurg’oqchilikning asosiy sabablari bu yog’ingarchilikning bo’lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning ko’plab bug’lanishidir. Qurg’ochilikka chidamlilik o’simlik hujayralari, to’qimalari va organlarining sezilarli darajada suvsizlanishiga chidashidir. Suvsizlanish sitoplazmani xususiyatlarini buzadi, oqsil sintezi kamayib ketadi, polisomalar ribosomalarga, ular esa o’zlarining. subbirliklarga parchalanib ketadi. Qurg’oqchilik maydonlarida o’sadigan o’simliklarni kserofitlar ham deyiladi. Kserofitlar tuproq va atmosfera qurg’oqchiligida o’sishga moslashgan o’simliklardir. Ularning xarakterli belgilaridan biri, bu, yer ustki qismining yer ostki qismlaridan o’lchamlari o’yicha kichik bo’lishi hamda bug’latuvcni yuzaning ham kam bo’lishidir. P.A. Genkel ta’limoti bo’yicha, kserofitlarning o’zi ham qurg’oqchilikka chidamliligi bo’yicha sukkulentlar, evkserofitlar, gemikserofitlar, cho’l kserofitlar, poykilokserofitlarga bo’linadi. Sukkulentlar -issiqga o’ta chidamli o’simliklar bo’lib, suvsizlanishga ham bemalol chidaydi. Evkserofitlar -issiqqa chidamli o’simliklar bo’lib, qurg’oqchilikni bemalol o’tkazadi. Gemikserofitlar- suvsizlik va tanasining qizishini ko’tara olmaydigan o’simliklar. Cho’lkserofitlari- Bular cho’llarning boshoqli va kovil kabi o’simliklaridir. Ushbu o’simliklar qisqa muddatli yomg’irlardan yaxshi foydalanadi va qizib ketishga chidamlidir Poykilokserofitlar-o’zlarining suv rejimini boshqara olmaydigan o’simliklardir. F OYDALANAILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. Burigin V.A. va b. Botanika va o’simliklar fiz. O’qituvchi.T.1972 yil 2. Nabiyev M. va boshqalar. Qiziqarli Botanika. O’zbekiston. T., 1975 yil. 3. Малкина Л . Г . Atrof tabiat bilan tanishtirish. «O’qituvchi». 1987 yil 4. Mustaqimov G. O’simliklar fiziologiyasi. (Amaliy mash.) T.1990 yil 5. Habibov Z., Jabborov M., Sheraliyev M. Tabiatshunoslik. T., 1990 6. Haydarov Q, H.Haydarov. Tabiatshunoslik asoslaridan labaratoriya mashg’ulotlari. T., 1990 7. Григорьянц A. Г Tabiatshunoslikni o’qitish. Toshkent.1992. yil. 8. Velikanova L.L.Tuban o’simliklar. O’qituvchi. Toshkent. 1995 yil. 9. Otaboyev Sh., Nabiyev M., Inson va biosfera. Toshkent. 1995 yil. 10. Piratov O’.va b.Botanika 5-6 sinf uchun darslik. O’qituvchi.T.2001 yil. 11. Piratov O’.va b.Botanika 6 sinf uchun darslik. O’qituvchi.T.2003 yil. 12. Negmatov A. O’zbekiston Respublikasining Ekologiya huquqi. Toshkent.2003 yil. 13. Topilova.J. O, Gofurova A.T. ‘‘Ta’lim jarayonodagi. 5-6-sinflar uchun Toshkent” O’zbekiston” 2003y. 14. G’afurov A. va b. Umumiy biologiya. Toshkent.2004 yil 15. Sagdiyev M., Alimova R. O’simliklar fiziologiyasi. Toshkent.2007 yil.

O'simliklarni qurg'oqchilikka chidamliligini aniqlash va ularni kserofit hamda mezofitlar bilan taqqosalash

Купить