5000 bosh tuxum beruvchi tovuqqa mo’ljallangan tovuqxona - Сельское и лесное хозяйство - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	2.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Март 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Дата регистрации 08 Февраль 2024

65 Продаж

5000 bosh tuxum beruvchi tovuqqa mo’ljallangan tovuqxona

Купить

Titul uchun joy

Mavzu: 5000 bosh tuxum beruvchi tovuqqa mo’ljallangan
tovuqxona . Tovuqlar tirik vazni 2,5 kg , Qashqadaryo
viloyati , tashqi harorat -2 0
C

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………............... 2
2. QISHLOQ XO’JALIKLARIDA RESURSLARDAN FOYDALANISH
HOLATI TAHLILI ……………………….……............................................. 3
3. TUXUM YO’NALISHIDAGI TOVUQLARNING
MAHSULDORLIGINI OSHIRISHDA ZOOGIGIYENIK
TADBIRLARNING IQTISODIY SAMARADORLIGI VA UNING
HOZIRGI HOLATI ………………….............................................................. 4
3.1. Samaradorlik tushunchasi, mezoni, turlari, ko’rsatkichlari va ularni
hisoblash usullari………………………………………………......................... 5
3.2. Tuxum yo’nalishidagi tovuqlarning mahsuldorligini oshirishda
zoogigiyenik tadbirlarning iqtisodiy samaradorligining hozirgi holati
tahlili………………………………………………………................................ 6
3.3. Parrandalarni oziqlantirishda gigiyena talablari va ularning hozirgi
holati………………………………………………………………………….... 8
3.4. Inkubatsiya gigiyenasi va ularning hozirgiholati………………………….. 10
4. TUXUM YO’NALISHIDAGI TOVUQLARNING
MAHSULDORLIGINI OSHIRISHDA ZOOGIGIYENIK
TADBIRLARNING IQTISODIY SAMARADORLIGINI OSHIRISH
IMKONIYATLARI…………………………………………………………... 13
4.1. Parrandalarni saqlash usullarini takomillashtirish imkoniyatlari………… 15.
Tovuqlarning tuxum mahsuldorligini oshirish imkoniyatlari……….. 18
4.3. Tuxum yo’nalishidagi tovuqlarning mahsuldorligini iqtisodiy
samaradorligini oshirish imkoniyatlari………………………………………… 22
5. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIK MASALALAR
XULOSA VA TAKLIFLAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

K I R I SH
Chorvachilikning asosiy ajralmas tarmoqlaridan biri bu parrandachilikdir.
Aynan bu soxadan respublikamiz axolisining sifatli oziq-ovqat mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyoji qondiriladi. Bunda aholi iste’molidagi parranda go’shti va
tuxumning asosiy qismini beradigan parrandachilikning o’rni muhimdir.
Parrandachilik – mamlakat qishloq xo’jaligining muhim tarkibiy
qismidir. Parrandachilik tarmoqlarining maqsadga muvofiq, samarali
joylashtirilishi, rivojlantirilishi respublikada mehnat taqsimotini ijobiy hal
etilishiga bevosita ta’sir etadi. Hududlarning tabiiy, iqtisodiy sharoitlarini
hamda bozor talablarini e’tiborga olgan holda parrandachilik sohalarini
joylashtirilish va rivojlantirish zarur. Chunki bu tarmoqlarda oziq-ovqat va
qayta ishlash sanoati korxonalari uchun tuxum, parranda go’shti, pat, par va
qo’shimcha mahsulotlar: g’oz jigari kabi mahsulotlar yetishtiriladi. Natijada
sanoat tarmoqlarining rivojlantirilishi ham ta’minlanadi, parrandachilik
tarmoqlarida inson salomatligi uchun zarur, oqsil moddalarga boy bo’lgan
turli xildagi mahsulotlar ham yetishtiriladi.Shuning uchun respublika hukumati
mamlakatning parrandachilikni barcha sohalarini rivojlantirishga qaratilgan yirik
dasturlar ishlab chiqib, ularni amaliyotga tatbik etish bo’yicha qator chora-tadbirlarni
amalga oshirmoqda.
Mamlakatimizda chorvachilikni rivojlantirish uchun mustaqillik yillarida barcha
imkoniyatlar yaratib berildi. Chorvachilikni xususiylashtirish natijasida chorva
hayvonlari egasini topdi, fermer, dehqon va shaxsiy yordamchi xo’djaliklarda chorva
bosh sonlari ko’payib, mahsulot yetishtirish keskin oshdi. Fermer xo’jaliklari uchun
har shartli bosh molga 0,30-0,45 ga yer ajratib berilishi natijasida chorva hayvonlari
uchun yetarli miqdorda turli xildagi ozuqalar yetishtirilib, mollarni to’laqiymatli
oziqlantirish imkoniyatlari yaratildi. Chorva mahsulotlariga davlat byudjetlari va xarid
baholarini bekor qilishni chorvadorlarning moddiy manfaatdorligini oshirish imkonini
berdi.
Respublika Prezidentining farmon va qarorlari, xukumat qarorlari bu
borada dasturi-amal bo’lib xizmat qilmoqda. Bu xujjatlarda chorvadorlar
uchun barcha shart-sharoit va imtiyozlar o’z aksini topgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2013 yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yunalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Biz bugun 2013 yilning yakunlari
haqida gapirganda avvalo, o’tgan yilda mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarda mutanosiblikka erishgani, modernizasiya va diversifikasiya hisobidan
yuqori sur’atlar bilan rivojlanganini qayd etamiz. Mamlakatimiz yalpi ichki
mahsuloti 8 foizga o’sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga,
qishloq xo’jaligi - 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi - 14,8 foizga oshdi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va o’rni tobora
mustahkamlanib borayotganining o’zi iqtisodiyotimizning tarkibida bo’layotgan
ijobiy o’zgarishlardan dalolat beradi. Faqatgina o’tgan yilning o’zida yurtimizda

26 mingdan ziyod kichik biznes subyekti ish boshladi, ushbu sektorda faoliyat
ko’rsatayotgan korxonalarning umumiy soni yil oxiriga kelib 190 mingtaga yetadi.
1. QISHLOQ XO’JALIKLARIDA RESURSLARDAN FOYDALANISH
HOLATI TAHLILI
Samarqand viloyati Samaqand tumani 1938 yil 15 yanvarda tashkil
qilingan. Tumanda 3 ta shaxarcha va 33 ta qishloq fuqorolar yig’inida 238134 kishi
istiqomat qilib kelishmoqda. Tuman fermer xo’jaliklari tomonidan turli xildagi
qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqariladi. Bundan tashqari tumanda kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi iqtisodiyotning real sektorlari
yaxshi rivojlangan. Masalan parrandachilik, sabzavot mahsulotlarini saqlash, qayta
ishlash bilan bog’liq ko’plab qo’shma korxonalar ishlab turibdi. Tumanda
g’allachilikka ham katta etibor berilmoqda. Xususan 2013 yil 4090 ga maydonda
g’alla yetishtirgan bo’lib, har 1 ga maydondan 51,6 s. hosil olingan. Bu natijaga
erishish uchun tumanda almashlab ekish tadbirlari olib borilgan.
Tumanda infratuzilmalarga to’xtaladigan bo’lsak, xozirgi kunda tumanda
14 ta shifoxona axolining sog’lig’ini saqlashda, yoshlarga ta’lim berish uchun 33 ta
umuta’lim maktablari, 4ta kasb xunar kolejlari hamda 18 ta maktabgacha ta’lim
muassasalari xizmat qilib kelmoqda.Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning moddiy
elementlari orasida yer resurslari muhim o’rinni egallaydi. U moddiy boylik
yaratishning dastlabki shartsharoiti va tabiiy asosi hisoblanadi. Klassik iqtisodchilar,
yerni mehnat vositalari, mehnat predmetlari va manzilgoh joylarni yaratuvchi buyuk
laboratoriya, xazina ekanligini ta’kidlaganlar. Yer resurslari - buyuk va hyech narsa
bilan almashtirib bo’lmaydigan milliy boylik. Yer resurslari, boshqa ishlab chiqarish
vositalardan tubdan farq qilgani holda, asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanib, bir
qator o’ziga xos xususiyatlarga ega va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi iqtisodiga
katta tasir ko’rsatadi.
1. Yer tabiat mahsuli. Inson mehnati tuproq xususiyatini o’zgartiradi, bu
uning mehnat predmeti ekanligi. o’simliklarning rivojlanishi va o’sishga ta’sir
ko’rsatishi uning mehnat vositasi ekanligi. Ikkalasi birgalikda uning ishlab
chiqarish vositasi ekanligini bildiradi.
2. Yerning hududiy chegaralanganligi va uning takror yaratilmasligi. Yer
boshqa ishlab chiqarish vositalari kabi insonnig xohishi bilan ko’payib
qolavermaydi.
3. Yerni almashtirish mumkin emasligi. Yerni boshqa ishlab chiqarish
vositalari kabi almashtirib bo’lmaydi, undan boshqa ishlab chiqarish vositalarini
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishiga qarab takomillashganlari bilan
almashtiriladi.
4. Yerni siljitib bo’lmasligi. Yer qayerda joylashgan bo’lsa, o’sha yerda
undan foydalanish mumkin, uni bir joydan boshqa joyga ko’chirish mumkin emas.
5. Yer uchastkalarining sifati bo’yicha turli tumanligi. Yer uchastkalariga
bir xil miqdorda mablag’ va mehnat sarflansa ham olinadigan mahsulotlar miqdori
turlicha bo’lishi mumkin.
6. Boshqa ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish jarayonida
foydalanilganda eskiradi, o’zining foydalilik xususiyatini kamaytiradi va butunlay
ishdan chiqadi.
Yer umrbodlik ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi, eskirmaydi, aksincha u
yaxshilab parvarish qilinsa, ko’p hosil beradi. Yerning bu xususiyatlari uning

umrbodligiga, ya’ni parvarish qilinayetgan o’simlikni zarur ozuqa moddalari bilan
qondirish va hosil yetishtirish xususiyatiga bog’liq. Iqtisodchilar tuproq
unumdorligini uch turga ajratganlar:
1. Tabiiy
2. Sun’iy
3. Iqtisodiy
Tuproqning unumdorligi - quyosh, shamol, suv kabi tabiiy kuchlarning
ta’sirida uzoq davom etgan tuproq hosil bo’lishi jarayonining natijasidir.
Tuproqning tabiiy unumdorligi, uning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini
xarakterlaydi, u dehqonchilik uchun hal qiluvchi ahamyatga ega, iqtisodiy
unumdorlikning asosi hisoblanadi.
Yerdan foydalanish xarakteri ko’pgina tabiiy, tarixiy, texnik, iqtisodiy va
boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Bunda hal qiluvchi rolni sosial-iqtisodiy omil
o’ynaydi. Jamiyatda hukmronlik qiluvchi ishlab chiqarish usuli, shuningdek
iqtisodiy munosabatlarning holati yer munosabatlarining xarakterini aniqlaydi.
O’zbekiston Respublikasining barcha yer resurslari yagona yer fondini tashkil
etadi. Ular maqsadli foydalanishiga qarab, O’zbekiston Respublikasi yer
kodeksining 2-bobida ko’rsatilganidek quyidagi kategoriyalarga bo’linadi:
1. Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar;
2. Aholi punktlarining yerlari;
3. Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo’ljallangan
yerlar;
4. Tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreasiya maqsadlariga
mo’ljallangan yerlar;
5. Tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar;
6. O’rmon fondi yerlari;
7. Suv fondi yerlari;
8. Davlat zahira yerlari.
Xozirgi kunda Respublikamizda fermer xo’jaliklari yer resurslardan
samarali foydalanishini ta’minlash maqsadida yiriklashtirish tadbiri amalga
oshirilmoqda. Mamlakatimizda asosiy unumdor yerlar sug’oriladigan yerlar
hisoblanadi (1.1-jadval).
Samarqand viloyatining umumiy yer fondi 1511,6 ming gektar bo’lib,
shundan qishloq xo’jalik yerlari 1221,7 ming gektarni tashkil qilib bundan
so’g’oriladigan ekin yerlari 254,6 ming gektarni tashkil qiladi.
Har bir qishloq xo’jalik korxonasini o’rganishda avvalo yer resurslari
o’rganiladi. Shu bois, biz ham tadqiqotimiz obyekti bo’lgan Samaqand viloyati
Samarqand tumani fermer xo’jaliklari yer resurslaridan foydalanish xolatini tahlil
qilamiz.
2011yilga nisbatan 145 gektarga yoki 5,8 martaga oshgan. 2011 yilda g’alla ishlab
chiqarish uchun ajratilgan yermaydoni 4375 gektarni tashkil etgan, 2013 yilda bu
ko’rsatkich 4090 gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 285
gektarga yoki 6,5 foizga kamaygan. 2011 yilda kartoshka ishlab chiqarish uchun
ajratilgan yer maydoni 578 gektarni tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich
388 gektarni tashkil etgani holda 2013yilda 2011 yilga nisbatan 190 gektarga yoki
32,9 foizga kamaygan. 2011 yilda hosilli uzumzorlar 2741 gektarni tashkil etgan
bo’lsa 2013 yilda bu ko’rsatkich 2967 gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda

2011 yilga nisbatan 226 gektarga yoki 8,2 foizga oshgan. Tuman fermer
xo’jaliklari jami ekin maydoni 2011 yilda 17139,9 gektarni tashkil etib, 2013 yilda
bu ko’rsatkich 17150,9 gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga
nisbatan 11,0 gektarga yoki 0,1 foizga o’sgan.Qishloq xo’jaligini intensiv rivojlantirish
hozirgi bosqichida mavjud ishlab chiqarish salohiytining samaradorligini oshirishda
moddiy-texnika bazasini kengaytirish qayta tashkil qilish va rekonstruksiya qilish
birlamchi ahamiyatga egadir.
Qishloq xo’jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo’jaligida
mavjud bo’lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig’indisiga
tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari,
qishloq xo’jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi
hayvonlari, ko’p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug’lik, chorva ozuqalari, neft
mahsulotlari, o’g’it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining
miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog’liq.
Qishloq xo’jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli erkaklar -16 dan 60
yoshgacha, ayollar -16 dan 54 yoshgacha, shuningdek qishloq joyda yashovchi
o’smirlar va nafaqaxo’rlar kiradi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida mehnat resurslari tarkibiga
1. Doimiy.
2. Mavsumiy.
3. Vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, shtatda turuvchi.
4. O’smirlar.
5. Nafaqaxo’rlar kiradilar.
Shu jumladan:
1. Doimiy ishchilarga - muddatsiz ishga qabul qilinganlar;
2. Mavsuiy ishchilar - 6 oygacha muddatga qabul qilinganlar;
3. Vaqtinchalik ishchilarga - 2 oygacha muddatga qabul qilinganlar
kiritiladi.;
Korxonalarning mehnat resurslaridan tashqari ba’zi hollarda qishloq
xo’jaligida (mavsumiy ishlarda) mehnat shartnomasi asosida chetdan jalb
qilinganlar mehnatidan ham foydalaniladi, shu jumladan yollanma ishchilar ham.
Qishloq xo’jalikda mehnat resurslarining shakllanish va foydalanishning asosiy
xususiyatlari quyidagilar:
1. Biologik ishlab chiqarish vositalari, tirik organizmlar - tuproq, o’simlik,
hayvonlarni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish uchun xodimlar mehnati
mazmunining yo’naltirilganligi. Bu qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish tirik
organizmlarining rivojlanishi, o’zgarishiga, ularning tabiatini noorganik
elementidan organik moddalarga sintezlashuviga bog’liqdir;
2. Mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi tabiiy, xususan,
yerning umumdorligi va ob-havo iqlim sharoitlariga bog’liq. Chunki iqlim tez
o’zgarib turganligi uchun o’simlik va hayvonotga qulay sharoit yaratish lozimdir;
3. Ko’p xodimlarning bir qancha mehnat vazifalarini bajarishi. Bunday
aralashishning zarurligi ish turining ko’pligi va bajarish muddatining
mavsumiyligidan kelib chiqadi. Qishloq xo’jaligi xodimi alohida texnologik
operasiyalarni bajarishga ixtisoslashgan tor malakali bo’lmasligi kerak. Qishloq
xo’jalik xodimi ma’lum turdagi pirovard mahsulot yetishtirishga keng

ixtisoslashgan bo’lishi kerak;
4. Ishlab chiqarish jarayonida yer, mollar va boshqa resurslarning mustaqil
emasligi. Pirovard mahsulot natijasiga iqtisodiy javobgarligini ta’minlash uchun
xodimlarga umumiy yerlarni emas, balki aniq dalalarni, butun hayvonlarni emas,
balki aniq mollar bosh sonini berkitib qo’yish lozimdir;
5. Mehnat jarayonlarining o’z-o’zini boshqarishi. Biologik ishlab chiqarish
vositalaridan foydalanish, qishloq xo’jaligida, ayniqsa o’simlikchilikda biologik
jarayonda sharoitlar tez-tez o’zgarib turadi, shuning uchun bu yerda chetdan turib
boshqarish imkoniyati ancha chegaralangan;
6. Xodimlar daromadining o’simlikchilikda va chorvachilikda pirovard
iqtisodiy natijalarga bog’liqligi. Bu bog’liqlik mehnat operasiyalarini bajarish
paytida xodimdan texnologik talablarga rioya qilishda o’zini qattiq nazorat
qilishning bevosita sharti bo’lib hisoblanadi;
7. Xodimlar daromadining faqat ijtimoiy xo’jalikda emas, balkiy shaxsiy
dehqon xo’jaligida ham qo’llanilishi. Samarali qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi
uning mehnat resurslari bilan me’yor bo’yicha ta’minlashishiga bog’liqHar bir
qishloq xo’jalik korxonasida ishlab chiqarishni ta’minlash uchun uning yetarli
mehnat resurslari bo’lishi lozim. Shu bois, biz ham tadqiqotimiz obyekti bo’lgan
Samarqand viloyati Samarqand tumanida mavjud mehnat resurslarining xolati va
undagi o’zgarishlarni 1.4-jadval ma’lumotlari asosida ko’rib chiqamiz.
Qishloq xo’jaligida band aholi soni2011 yilda 15150 kishini tashkil etgan
bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 17150 kishini tashkil etgani holda 2013 yilda
2011 yilga nisbatan 13,2 foizga oshgan. 2011 yilda dehqon xo’jaliklarida bandlar
soni 3214 kishini tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 3468 kishini
tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 7,9 foizga oshgan
Shu jumladan parranda go’shti 105 sentnerga ko’p ishlab chiqilgan. Korxonada, 2011 -
yilda 16000 dona tuxum inkubatsiyalangan bo’lsa, 2013 - yilga kelib, bu ko’rsatkich
32560 donani, ya’ni 16560 donaga ko’p tuxum inkubatsiyalangan. O’tgan yillarga
nisbadan tuxumlardan jo’ja chiqishi 6%ga oshgan.

3.3. Parrandalarni oziqlantirishda gigiyena talablari va ularning
hozirgi holati.
Parrandachilik – chorvachilikning asosiy tarmoqlaridan biridir.
Parrandachilikda asosiy o’rnini tovuqchilik egallaydi. Parrandachilik axolini to’liq
qiymatli tuxum va parhyez go’sht bilan yengil sanoatni pux va par bilan
ta’minlaydi.Parrandachilikni intensiv rivojlantirishda parrandalarni to’yimli oziqalar
bilan ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Parrandalarni to’yimli oziqalar bilan
ta’minlash bilan birga, mu’tadil mikroiqlim sharoitlarini yaratish har xil
kasalliklarga qarshi organizm chidamliligini oshiradi va kasalliklarning oldini
oladi. Inkubatsiya qilinadigan tuxum sifati, ulardan chiqadigan jo’jalarni
kasalliklarga nisbatan chidamliligi va sog’ligi ko’pincha oziqalarning
to’yimliligiga bog’liqdir. Jo’jalarga 60 kunligigacha oziqalar kuniga kamida 3 - 4
marta beriladi. Yirik xo’jaliklarda parrandalarga maxsus omuxta yemlar beriladi.
Uning tarkibida kalsiy, fosfor, natriy, aminokislotalar(lizin, metionin, sistin,
triptofan, arginin, gistidin, leysin, izoleysin, fenilalanin, treonin va valin)dan
tashqari vitaminlar va mikroelementlar bo’ladi. Parrandalarga vitaminning yetish -
yetmasligini aniqlash uchun ulardan namuna so’yilib jigarida vitamin A ni
boryo’qligiga qaraladi. Masalan, bir kunlik jo’ja jigarida 15 - 20 mkg, 10 kunligida 25-
30; 30 kunligida 40; 60 - 120 kunligida 80 - 100 va katta parrandalarda 300 – 350 mgr
bo’ladi.Oziqani tayyorlash, saqlash, hayvonlarga yedirishda veterinariya -
sanitariya qoidalariga rioya qilinmasa parrandalarning mahsuldorligi pasayadi va
ular kasallanadi. Bunday kasalliklarga zamburug’lar bilan ifloslanish (aspergillyoz,
kandidomikoz va boshqalar), avitaminozlar, oqsil va mineral almashishning
buzilishi va boshqalar kiradi.Oziqlantirishni tug’ri tashkil etish parrandalar
mahsuldorligiga va mahsulot tannarxiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida barcha chorvadorlar oldiga kam ozuqa

sarflab ko’proq sifatli mahsulot olish vazifasi qo’yilgan.
Tovuqlarni biologik to’liq qiymatli ozuqalar bilan yetarli darajada
oziqlantirilganda tuxum yunalishidagi zotli tovuqlardan 1 yilda 250 - 280 ta tuxum
olish mumkin. Bunday holda 1000 ta tuxumga 1,5 - 1,7 s oziqa birligi, 10 ta
tuxumga 1,5 - 1,7 oziqa birligi sarflanadi.
Tuxum beruvchi tovuqlarning tuxumdorligi, tuxumning inkubasion (jujja
ochib chiqish) davri, sifati, holati va xo’jalikda ishlatish muddati, ularning
oziqlantirish va saqlash usuliga bog’liq bo’ladi.
Tovuqning 1 yillik tuxum mahsuldorligi 250 dona bo’lsa, 1 kg tirik vazni hisobiga 875
g oqsil ishlab chiqaradi. 1 yilda 5000 litr sut beradigan sog’im sigirni 1 kg tirik
vazniga 275 g oqsil tug’ri keladi.
Tovuqlar ratsionida almashinuv energiyasi, xom protein, aminokislotalar,
xom yog’, xom kletchatka, mineral moddalar ya’ni asosan kul reaksiyasi va
vitaminlar miqdori nazorat qilinadi.
Parrandalar ratsionida almashinuv energiyasi me’yorda bo’lmasa mahsulot
birligiga sarflanadigan oziqa miqdori oshib ketadi. Parrandalar almashinuv
energiyasini hayotini saqlash, tuxum hosil bo’lish, o’sish, rivojlanish va yog’ hosil
qilishi uchun sarflaydi.
Xayotini saqlash uchun sarflanadigan energiya saqlash usuli va tirik vazniga
bog’liq bo’ladi. Tovuqlarni polda guruhlarda saqlaganda kataklarda saklanganga
nisbatan ko’p sarflanadi.
Tuxum beruvchi tovuqlarni yuqori energiyaga ega bo’lgan ratsion bilan
oziqlantirganda energiya almashinuvi buziladi va jigarda yog’ to’planishi 2-5
marta oshadi, suyib ko’rilganda jigar och qo’ng’ir yoki sariq rangda bo’ladi. Bu
vaqtda boshqa a’zolarida ham yog’ to’planadi, tuxum berish darajasi 30 - 40%
kamayib, tuxumning hajmi kichrayadi. Bunday vaqtda oyiga 2 marta 1 kg omixta
yemga 1,8 g xolin, 11 % xb vitamin Ye, 13 mg vitamin 12 qo’shib berish lozim.
Tovuq tuxumining umumiy og’irligini 58% yoki 32% sarig’i 10% ni
po’stlog’i tashkil qiladi. Tuxum oqining tarkibida 87% suv 12% oqsil, yog’,
karbon suvlar va boshqa moddalar 7% ni tashkil qiladi. Tuxum sarig’ida esa 66%
suv, 13% oqsil, 10,5% yog’, 10,5% mineral moddalar mavjud. Demak, 1 dona
tuxum 56 g bo’lsa 6 - 7 g oqsil bo’lar ekan, buning uchun tovuq ratsionda 12 - 17 g
xom protein qabul qilishi kerak. Bundan tashqari tirik vaznini saqlash uchun ham
protein zarur.
Tuxum beruvchi tovuqlar organizmida modda almashinuvining me’yorda
bo’lishi uchun mineral moddalar katta rol o’ynaydi. Shuning uchun tovuqlar
ratsionida mineral moddalarni nazorat qilish kerak. 1 dona tovuq tuxumida 2 gr Sa,
0,12 gr R, Md - 30 mg, Sa - 70 mg bo’ladi. bundan tashqari 0,7 mkg Mp bor.
Tovuqlar ratsionining asosiy qismini don ozuqalar tashkil qiladi. Bu ozuqalar
tarkibida Sa kam, R ko’p bo’ladi. Rasion tarkibidagi kalsiy va fosfor nisbatini
to’g’rilash maqsadida omixta yem tarkibiga 7% o’t uni va bundan tashqari bo’r,
chig’anoq uni, oxak va boshqa kalsiyga boy moddalar qo’shiladi. Kalsiy
yetishmagan vaqtda tuxum po’chog’i tez sinadigan bo’ladi, xatto po’choqsiz
pardada tuxum tug’ishi ham mumkin.
Kalsiy miqdori me’yordan oshib ketsa ham tovuqning ishtahasi yuqoladi,
oriqqlaydi va tuxum berish darajasi pasayadi. Tuxum beruvchi tovuqlar uchun
tayyorlangan omixta yem tarkibida 3,1% kalsiy va 0,7 % fosfor bo’lishi kerak.

Marganes elementi yetishmasa modda almashinuv jarayoni pasayadi, tuxum
inkubatsiyadan chiqmaydi. Shuning uchun bu element nazorat qilinadi, lekin bu
elementga bo’lgan talab don ozuqalar bilan to’lig’icha qondiriladi.
Osh tuzidan ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Agar tarkibida 1% osh
tuzi bo’lgan omixta yem bilan tovuqlarni oziqlantirib, ichimlik suvi yetishmagan
vaqtda ko’chli zaharlanish bo’lishi mumkin.
Vitaminlar parrandalar organizmida energiya bermasada, moddalar
almashinuvida ishtirok etib katalizatorlik vazifasini bajaradi.
Vitamin A yetishmaganda shapko’rlik va boshqa kasalliklar kelib chiqadi.
Vitamin D quyosh nurida teri osti bezida sintezlanib, organizmda mineral
moddalar almashinuvi, aminokislotalarning ta’sir kuchini boshqaradi. Shuning
uchun kataklarda saqlangan tovuqlarda bu vitamin yetishmasligi mumkin. Bu
vaqtda suniy vitamin qo’shib beriladi. Bulardan tashqari barcha suvda va yog’da
eruvchi vitaminlarni ham nazorat qilish zarur.
Vitamin D tuxumning otalanish darajasiga ta’sir qiladi. Agar 1 kg ozuqa
tarkibida 1160 XB vitamin D bo’lsa, tuxumdan jo’ja ochib chiqish 91% ni tashkil
qiladi va bu ko’rsatkich 190 XB ga kamaysa jo’ja ochib chiqish 44% ga tushadi.
Vitamin K ham tuxumning inkubatsiya sifatiga ta’sir ko’rsatadi. shuning
uchun tuxum beruvchi tovuqlarning ratsionida 1 kg ozuqada 15-20 mg vitamin K
bo’lishi lozim. Buning uchun omixta yem tarkibiga 3-5% o’t uni qo’shilsa bu
vitaminga bo’lgan talab qondiriladi.Vitamin V guruhi aloxida rol o’ynaydi. Bu vitamin
yetishmaganda tuxumning inkubatsiya sifati pasayib, ochib chiqgan jo’janing o’sish va
rivojlanishi past bo’ladi.
Parrandalarda 3 ta oziqlantirish tipi mavjud:
a) quruq tip oziqlantirish - bunda tovuqlar uchun ratsion tuzilmaydi,
to’yimlilik moddalarga bo’lgan talabi 100 g ozuqalar aralashmasida yoki omixta
yemda tenglashtiriladi.
b) aralash tipdagi oziqlantirish - bunda 1 boshga ratsion tuzilib, shu
ratsionga don va boshqa oziqalar qo’shib beriladi.
d) Ho’l tip oziqlantirish - bunda namlab yoki namligi yuqori oziqalarga
aralashtirib beriladi. Bu tip oziqlantirishda oziqani tayyorlab shu kunning o’zida
ishlatish lozim aks holda achib qoladi.
Tuxum beruvchi tovuqlarni oziqlantirganda omixta yem tarkibidagi ayrim
zaharli moddalar saqlovchi oziqalar miqdoriga e’tibor berish lozim. Paxta
kunjarasi va shroti gossipoldan tozalanishi lozim.
Zig’ir kunjarasini omixta yemga qo’shishdan oldin sinil kislotasi miqdorini
e’tiborga olish lozim.
3.4. Inkubatsiya gigiyenasi va ularning hozirgi holati
Yirik parrandachilik xo’jaliklarida parrandalar tuxumini inkubatsiya kilish
keng miqyosda qo’llaniladi. Buning uchun «Universal» nomli inkubatoriya
ishlatiladi. U tuxumlar joylashtiriladigan lotoklar, ventilyator va havoni
almashinish, harorat-namlik talablarini o’zi boshqarish qurilmalari bilan
jihozlangan. Inkubatsiya qiladigan lotoklarga tovuq tuxumidan 142 dona,
o’rdaknikidan 106 dona sig’adi. Tuxum solingan lotok maxsus barabanlarga
joylashtiriladi, qaysiki, xar ikki soatda avtomatik ravishda 90° ga o’zi aylanadi.
Inkubatsiyani biologik nazorat kilish bunga tuxumlarni inkubatorga
qo’yishdan oldin sifatini baholash, embrionning o’sish va rivojlanishini doimo

kuzatib borish, tuxumdan chikqan jo’janing o’sish holati va sog’ligini aniqlash
ishlari kiradi. Har xil turdagi parrandalarning tuxum tug’ishi kunning har xil
paytiga to’g’ri keladi. Tovuqlar, kurkalar va sesarkalar ertalab va kunduzi, o’rdak
esa tong azonda tug’adi. Tuxumlarning haddan tashqari sovib ketmasligi va
ifloslanmasligi uchun tug’ilgan tuxumlar 2 - 3 soat ichida, o’rdaklarniki esa undan
ham tezroq yig’ib olinishi lozim. Terilgan tuxumlar shu zahoti vaqtinchalik
saqlanadigan (6 kundan oshmasin) omborlarga beriladi. U yerda harorat +80 - 12°S
va nisbiy namlik 70 - 75% atrofida bo’ladi. Saralangan tuxumlar simob - kvarsli
lampa, formaldegidning bug’i va boshqalar bilan dezinfeksiya qilinadi.
Inkubatsiyaga qo’yiladigan tuxumlar to’g’ri shaklda, toza, silliq, po’stlog’i
yetarlicha mustahkam bo’lishi kerak. Inkubatsiyaga qo’yiladigan tuxumlarning
og’irligi tovuqniki 50-58 g, o’rdakniki 70-90, g’ozniki 120-180, kurkaniki 70-90,
sesarkaniki 35-45 g bo’lishi kerak. Tuxum ichidagi havo bo’shlig’ining diametri
1,8-2 sm dan oshmasligi zarur. 1 g tovuq tuxumining sarig’ida vitamin A kamida
6-8 mikrogramm, karotinsimonlar 15, vitamin V2 5-6; Kurka tuxumida esa unga
nisbatan 9-11, kamida 15,6 va 7, o’rdak va g’oznikida 10-15, kamida 20 va 8-9
mikrogrammlargacha bo’lishi kerak.
Tuxumning shakli noto’g’ri, qobig’i yorilgan yoki to’liq yetilmagan,
yupqa, havo bo’shligi harakatchan yoki aralashib ketgan, qon aralashgan, iflos va
eski bo’lsa inkubatsiyaga qo’yilmaydi.
Inkubatsiya jarayoni vaqtida tuxumda kurtakning o’sishi maxsus asbob
ovoskop bilan ko’rib boriladi. Tovuq tuxumlari chiqarish lotoklariga 19-20 kuni,
o’rdakniki 25-27 va g’ozniki 20 kuni o’tkaziladi. Ovoskop qilishning birinchi
martasida kurtakning o’sishi, qon tomirlarining holatiga qarab baxolanadi. Yomon
rivojlanayotgan kurtakning qon tomirlari to’rining rivojlanishi kuchsiz bo’ladi.
Ikkinchi marta ovoskop qilinganda kurtak qon tomirlari tizimini rivojlanishiga
qarab baholanadi. Uchinchi marta ovoskop qilinganda kurtakning rivojlanishi
yaqqol ko’rinadi. Birinchi ko’rishda qon tomirlari ko’rinmasa yoki uchinchi
ko’rishda to’liq qorong’i bo’lib ko’rinsa, bunday tuxumlar lotokdan olib
tashlanadi.

Inkubatsiya jo’jalarning yaxshi rivojlanishi va har xil kasalliklarga
chidamli bo’lishi ularning birinchi kungi hayotiy sharoitiga bog’liqdir. Inkubatsiya
davrida tuxumlar suvning bug’lanishi tufayli 11% dan 13% gacha o’z og’irligini
yo’qotadi. Yo’qotilgan suvning miqdori inkubatsiyada mu’tadil rejimni saqlab
turishga bog’liq. «Universal» inkubatoriyasida mikroiqlim ko’rsatgichlari quyidagi
jadvalda keltirilgan.
Inkubatsiya rejimi buzilsa, ayniqsa, harorat pasaysa yoki ko’tarilib ketsa,
namlik yetishmasa yoki ko’payib ketsa. embrionning o’sishi va rivojlanishini
to’xtatishga, ular organizmi chidamliligining pasayishiga sabab bo’ladi. Agar
tovuq tuxumiga inkubatsiyaning birinchi 2 kunligida 4 sm3 kislorod kirsa, 5
kundan keyin 16,7 - 30; 10 kundan keyin 70, 14 kundan keyin 270 va 19 kundan
keyin to 3863 gacha kislorod kiradi. Bir vaqtda inkubatsiya davrida 3,6 - 4,5 l
karbonat angidrid gazi ham chiqadi.
Tuxumdan chiqqan tovuq, o’rdak, kurka va g’oz jo’jalari bir necha soat
inkubatsiyada ushlab quritaladi. Bundan keyin jo’jalar 3 guruhga - sog’lom,
kamquvvat va majruhlarga saralanadi. Sog’lom jo’jalar mustahkam turadi,
Ferma sharoitida bir kunlik jo’jalarning bir-birini cho’qib mayib -
qilmasliklari uchun maxsus mashina yordamida tumshuqlarining burun teshigidan
keyin 1/3 qismi qirqiladi. Naslli xo’rozchalarning ichki barmog’ining tirnog’i
kesiladi va pixi kuydiriladi. Sog’lom va baquvvat jo’jalar balandligi 18 sm va
o’lchamlari 60 x 60 sm bo’lgan qutilarga joylashtiriladi. Quti to’rt qismga bo’linib,
oralari to’siq bilan ajratiladi. Har bir qismiga tovuq jo’jasidan 25 bosh, o’rdak va
kurkadan 15 bosh yoki g’ozdan 10 bosh joylashtiriladi. Jo’jalar saralangandan
keyin o’stirishga jo’natiladi.
4. TUXUM YO’NALISHIDAGI TOVUQLARNING MAHSULDORLIGINI
OSHIRISHDA ZOOGIGIYENIK TADBIRLARNING IQTISODIY
SAMARADORLIGINI OSHIRISH IMKONIYATLARI
4.1. Parrandalarni saqlash usullarini takomillashtirish imkoniyatlari
Parrandachilik chorvachilikning asosiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi.
Yirik mexanizasiyalashgan parrandachilik fabrikasi yiliga 300 - 450 mln dona
tuxum ishlab chiqadi yoki har bir tovuqdan 250 - 270 tuxum oladi. Hozirgi kunda
parrandalar ikki xil usulda - yayratib va yayratilmasdan boqiladi. Yayratib saqlash
usulida parrandalar polda saqlanib, chegaralangan yayratishdan foydalanadi.
Yayratilmasdan saqlanadigan parrandalar yopiq binolarda boqilib,
kataklarda, (qalin to’shama, to’rli yoki ochiq yog’och pollarda ushlanadi.
Parrandaxonalarni loyihalash va qurish hamda mahsulot parrandalardan
foydalanish mavjud texnologiyani loyihalash me’yorlari asosida bajariladi.
Parrandachilik xo’jaliklarida saqlashni qaysi usulidan foydalanishni
xo’jalikning yo’nalishi, iqtisodiy tomondan samara berishi va iqlim sharoitiga
qarab belgilaydi.
Parranda go’shti va tuxum ishlab chiqarish jarayoni xo’jalikning yo’nalishi
va ixtisoslashishiga bog’liq. U yopiq bo’lishi mumkin, bunda hamma texnologik
jarayonlar bir xo’jalikda tugatiladi. Bunda bitta ixtisoslashgan xo’jalikda yil
davomida uzluksiz ravishda tuxum va broyler go’shti ishlab chiqariladi. Tuxum
ishlab chiqarish jarayoni inkubatsiyadan boshlanib, bir kunlik jo’ja, jo’jani
o’stirish, yil davomida bosh sonni to’ldirish, asosiy mahsulot beradigan
parrandalarning sonini ko’paytirishga qaratiladi. Yopiq holidagi ixtisoslashgan

korxonalardan broyler-jo’ja go’shti, o’rdak va kurka go’shti yetishtirishda ham
foydalaniladi. Inkubatsiya tuxumini olish, uni inkubatsiya qilish, o’stirish va
xo’jalik ichida tug’adigan tovuqlar bosh sonini tashkillashtirish tashqaridan
yuqumli kasalliklar kirishining oldini oladi.
Ixtisoslashgan yopiq tipdagi xo’jaliklardan tashqari, to’liq bo’lmagan
texnologik ishlab chiqarish sikllaridan foydalanuvchi xo’jaliklar ham bor. Ular bir
kunlik jo’jalarni boshqa xo’jaliklardan olib, keyin o’zlari tuxum, go’sht, broyler
olish uchun boqadilar.
Parrandalar qaysi bir usulda boqilmasin va qaralmasin asosiy texnologik
jarayonlarni gigiyena tomondan baholash earur.
Katta yoshdagi parrandalar polda yayratish bilan saqlanganda erkin holida
harakatda bo’ladi, keragicha toza havodan nafas oladi, quyosh nuri bilan
ta’minlanadi, natijada organizmda modda almashishning yaxshilanishi, tabiiy
chidamlilikning oshishi, kam kasal bo’lishi kuzatiladi. Yayratilmaydigan
parrandalarga qaraganda ularning tuxumlari inkubatsiyada yaxshi natija beradi,
jo’jalari kam nobud bo’ladi va yaxshi o’sadi.
Parrandalarni kataklarda saqlashga o’tkazish parrandaxonalardan
foydalanish maydonini 3 - 4 martaga oshiradi, ammo hamma texnologik
jarayonlarda (oziqlanish, qarash va saqlash) mexanizatsiya, elektrofikasiya va
avtomatizatsiyani joriy qilish tufayli mehnat unumdorligi oshadi. Parrandalarni
kataklarda saqlash, ayniqsa jo’jalarni o’stirishda ishonchli mikroiqlim
ko’rsatgichlarini muhayyo qilish, yetarli to’yimli oziqalar bilan ta’minlashni talab
etadi. Bu esa ularni yaxshi o’sishi, kasalliklarga chidamli bo’lishi va xo’jalikda
foydalanish davrida mahsuldorligini oshiradi.
Hozirgi kunda parrandachilik ferma va fabrikalari quyidagi o’lchamlarda
qurilgan: tuxum yo’nalishida - katak va polda saqlanadigan sanoat asosida qurilgan
fermalar, tug’adigan tovuq uchun 10, 15, 25, 50 va 100 ming boshga, fabrika esa
200 ming boshga mo’ljallanadi.
Parrandachilik fabrikasi yopiq siklda, tuxum yetkazsa, 200, 300, 400 va
500 ming boshga mo’ljallanadi. Go’sht yo’nalishidagi broyler jo’ja o’stiradigan
ferma 30, 100, 250, 320, 500 ming va 1000000 boshga; kurka jo’jasi o’stiradigan
ferma 25, 50 va 100 ming boshga; broyler - o’rdak jo’jasi 65, 125 va 250 ming
boshga; go’shtga boqiladigan g’ozlar esa 10, 60 va 200 ming boshga; broyler -
kurka jo’jalari yetkazadigan fabrika 250 va 500 ming; broyler-jo’ja yetkazadigan
fabrika 3000, 4000, 6000 va 8000; broyler - o’rdak jo’jasi fabrikasi 500, 750 ming
va 1 va 1,5 mln. boshga va g’oz go’shti yetkazadigan fabrika 250 va 500 ming
boshga quriladi.Parrandachilik fermasi, ayniqsa, parrandachilik fabrikasi har ehtimolga
qarshi ma’lum maydonda, aholi yashash joylaridan uzoqda, zooveterinariya
qoidalariga va sanitariya oraliqlariga qat’iy rioya qilingan holda qurilishi
kerak.Parrandachilik fabrikalari va fermalarini qurishda umumiy talab
qilinadigan veterinariya-sanitariya qoidalari inkubatoriya va jo’jaxonalarni
qurishda ham talab etiladi. Veterinariya inshootlari so’yish sexi va util sexlari
shamol yo’liga qarab hamma binolardan keyinda quriladi.
Parrandachilik fabrikalari va fermalarini qurishda xo’jaliknn har xil
yuqumli kasalliklardan saqlash tadbir-choralariga to’liq amal qilish zarur. Shuni
e’tiborga olib loyihalash va qurish davrida sektorlarga bo’linadi, ya’ni:
parrandachilik sektori, qaysiki, bunda parrandalarni saqlaydigan hamma binolar,

inkubatoriya va boshqarish-xo’jalik sektori bo’ladi. Yirik ixtisoslashgan
xo’jaliklarda alohida zonalarga: ona tovuqlar saqlash hududi, inkubatoriya va
jo’jaxonalar bor hududga bo’linadi.Parrandachilik xo’jaliklarining atrofi kamida 2 m
balandlikda devor bilan o’ralishi kerak. Ona tovuqlar sexi va o’sishdagi jo’jalar
saklaydigan hudud sim to’r bilan o’raladi. Xo’jalikka kiradigan yagona yo’lga darvoza
kengligida dezobaryer qilinib, usti ayvon bilan yopiladi. Xizmatchilarning kirish yo’li
dezgilamlar bilan jihozlanadi.
Tovuqlarni pol ustida qalin to’shamada, axlatlari yig’iladigan to’r pollarda
yoki orasi ochiq taxta pollarda saqlanadi. Katta yoshdagi parrandalar va o’sishdagi
jo’jalarni qalin to’shamada saqlanganda parrandaxonaning pollari avvaldan
tayorlangan bo’ladi. Toza, quruq va zichlangan 1 m2 polga avval 0,7 - 1,0 kg
ohak sepiladi va ustidan 6 - 8 sm qalinlikda to’shama to’shaladi. Keyin zaruriyat
tug’ilganda boshqa yangi to’shamaga almashtiriladi. Almashtirilmaydigan
to’shamani qalinligi jo’jalarni tagida 15 - 20 sm, katta tovuqlarni tagida esa 20 - 25
sm bo’ladi. O’rtacha yillik to’shamaning miqdori har bir tovuqqa: torf tolasi 12 -
15 kg, kesilgan poxol 18 - 20 kg, yog’och qirindisi 9 kg ga tug’ri keladi. Torfli
to’shama boshqa to’shamalarga nisbatan ammiakni 7 marta, karbonat angidrid
gazini 6 barobar va namlikni 3 barobar ko’p yutishi aniqlangan (A. K. Danilova).
To’r yoki orasi ochiq qilingan pollarni oxirgi romlari olinadigan bo’ladi. Turli
romlar poldan 40 - 60 sm balandlikda qo’yilgan qo’ygichlarga o’rnatiladi.
Parrandalar tezagi taxtalar oralig’idan yoki to’r teshiklaridan polga tushadi.
Parrandachilnk fabrikalarida jo’jalar ko’pincha oddiy
uychalarda o’stiriladi. Bu uychalar 100 m uzunlikkacha bir - biri bilan ulanadi.
Ularga parallel qilib tarnovsimon oxur va sug’orish idishlari o’rnatiladi.
Parrandaxonani ochiq bostirma shaklida qurib, atrofiga yengil devor qilinadi. Bu
bostirmani poli metall to’rdan qilinib, ular romlarga tortiladi. To’r tagi 80 sm
pastlikda tuprog’i zichlangan bo’ladi. Bunday parrandaxonaning old tomoni sim

to’r bilan o’raladi. Uzunasidagi devor bo’yicha oxurlar, uyalar o’rnatiladi. Bu esa
oziqa tarqatish va tuxumni terishda ichkariga kirib yurmaslikka imkon beradi.
Tarnovsimon sug’orgichlar parrandaxonani old tomoniga o’rnatiladi. To’r tagiga
tushgan axlatlar yil davomida 1 - 3 marta tozalanadi.
Naslli parrandalarni saqlash uchun maxsus seleksion parrandaxonalar
quriladi. Uning har ikkala tomoniga kengligi 3,5 metr bo’lgan joy qilinadi.
Parrandaxonaning poli 3,5 x 2 m qilib bo’linadi. Har bir xo’rozga 10 tovuq, 8 - 10
kurka, 5 - 8 o’rdak yoki 3 - 5 g’oz berkitiladi. Shunday usulda saqlanganda alohida
parrandalarning mahsuldorligi ortadi. Har bir tovuqning tuxumi nazorat uyalarida
hisoblanadi.
Naslli va tovar yo’nalishidagi parrandalarni o’stirish va saqlashni to’g’ri
tashkillashtirishda mikroiqlim sharoitini barpo etish juda katta ahamiyatga ega.
Harorat, namlik va yorug’lik rejimi parrandalar uchun to’yimli oziqalar bilan
ta’minlanishi bilan teng bo’ladi.
hajmli parrandaxonalar isitish, ventilyasiya tizimlari bilan
jihozlanadi va havoning sovuq vaqtlarida ham bino havosi harorati +140 -16°S va
nisbiy namligi 60 – 70% da saqlanadi. Guruh holida o’stiriladigan tovuqlar 1250
boshdan alohida bo’limda saqlanadi. Tug’adigan tovuqlarni polda saqlaganda
tabiiy iqlim sharoitiga qarab havoning sovuq vaqlarida har 1 kg tirik vazni hisobiga
1,5 - 1,8 m3 toza havo yuboriladi, issiq paytlarda esa 5,9 m3, kataklarda saqlansa
sovuq vaqtda 1,4 dan 1,6 m3 va issiq vaqtlarda esa 5,3 m3 havo yuboriladi. Sovuq
vaqtlarda parrandaxonalarda havoning harakati 0,3 m/sek, issiq vaqtlarda esa 1,2
m/s bo’lishi kerak.
Katta jo’jalarni o’stirishda kunning yorug’ vaqti parrandaxonalarda har
haftada 1 soatga kamayib boradi. 16 haftaligida parrandalarga yorug’lik 8 soat,
tuxum tug’ishni boshlagandan boshlab, ya’ni 150 - 180 kunligida yorug’lik
astasekinko’paytiriladi. 14-16 oyligida yorug’lik berish 12-16 soatga yetkaziladi.
Parrandaxonalarda tabiiy yorug’lik ya’ni yorug’lik koeffisiyenti 1:8 - 1:10, sun’iy
yorug’lik 4 - 5 Vt/m2 yoki 12 - 16 lk, kunduzgi lampalar bilan yoritilsa 50 lyuksga
teng bo’lishi kerak.Yirik parrandichilik fabrikalari va fermalarida tuxum yetishtirish
tovuqlarni kataklarda saqlash bilan bog’liqdir.
Olimlarning tajribalari shuni ko’rsatadiki, katta yoshdagi jo’jalarni kataklarda
saqlaganda erkin holida yurganlarga qaraganda o’sishi tezlashar ekan. Kataklarda
jo’jalarni pati tez chiqib va ularni tullashi 15 kun oldin tugaydi. L. K. Danilova va
boshqalarni aniklashicha,shu yoshdagi jo’jalarni kataklarda saqlaganda gaz almashishi
ancha intensiv bo’lar ekan.
Parrandalarni o’stirishda har xil turda qilingan qavatli-qatakli
batareyalardan foydalaniladi. Ixtisoslashgan ferma va fabrikalarda
1 kunlikdan 60 kunlikkacha jo’jalarni, katta yoshdagi jo’jalarni va tug’adigan
tovuqlarni saqlash uchun katakli batareyalardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishda
ko’pincha 1 - 30 kunlik jo’jalarni saqlash uchun besh qavatli KBE-1 katakli
batareyalardan foydalaniladi. Jo’jalar keyingi yoshlarida 31 - 60 kunligida yana
ham mukammallashtirilgan KBM-2, KBM-2A, KBM-2B va boshqa katakli
batareyalarga o’tkaziladi. 61 - 140 kunlik broyler jo’jalarni saqlash uchun KBA
katakli batareyalardan foydalaniladi. Uch qavatli KBS-3 va bir qavatli BGO - 140
lardan boshqa katakka o’tkazmasdan bir kunlik jo’ja 140 kunligigacha boqiladi.
Har bir yoshdagi jo’jalar uchun ma’lum o’lchamdagi kataklar qilinadi.

4.1.3 – rasm. Tovuqlarni qavatli kataklarda saqlash
Katta yoshdagi tug’adigan tovuqlar uchun yakka yoki guruh holida
saqlaydigan kataklardan foydalanib, qavat-kavat qilib birlashtiriladi. Bunday
kataklarning poli va devorlari sim to’rlardan panjaralar qilinadi. Kataklarning shifti
xizmatini tovuqlar chiqindilarini chiqaradigan transporterlarning pastki yuzasi
bajaradi. Poli kataklarning old tomoniga qarab qiya qilinadi va tuxum bemalol
yumalab keladi. Tug’adigan tovuqlar uchun kletkali batareyalardan KBN-1 eng
ko’p ishlatiladi. Bu to’rt qavatli batareyada oziqa tarqatish, tovuqlar tagini
tozalash, tuxumni yig’ishtirish jarayonlari oziqa tarqatgichning bir sikl harakatida
bajariladi. Ko’pchilik parrandachilik fabrikalarida besh qavatli batareyalar
o’rnatilib, oziqa tarkatish o’zi yuradigan oziqa tarqatgichlar yordamida bajariladi.
Bunda tuxum yig’adigan mashina ham yuradi. Ular go’nglarni chiqaradigan
maxsus uskuna bilan ham ta’minlangan.
Tovuqlarni guruhlarda saqlash kataklarida zichlik me’yori ma’lum
darajada belgilangan. 1 - 30 kunlikkacha yoshdagi parrandalar har bir katakda 22
ta, 31-60 kunligi 11 ta, 61-140 kunligi 8 ta, katta tovuqlar 6 ta saqlanadi. Keyingi
yillardagi ilmiy-amaliy tajribalar shuni ko’rsatadiki keng hajmli parrandaxonalarda
bir qavatli katakli batareya OBN dan foydalanish maqsadga muvofiq ekan. Bu
kataklarning afzallik tomoni shundan iboratki, ishlab chiqarish jarayonlarining
hammasini bajarishda to’liq mexanizasiyani joriy qilish mumkin. Bularning
hammasi yuqori mahsuldorlik va parrandalarni sog’lom saklash va ishlab
chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasayishiga imkon tug’diradi.
Bir qavatli OBN batareyalaridan foydalanishda parrandalarni polda
saqlaganga nisbatan ikki barobar ko’p joylapggiriladi va bunda mehnat
unumdorligi hamda ishlab chiqarish madaniyati ortadi.
To’rt qatorli bir qavatli katakli batareyalar to’liq mexanizasiyalashgan
komplekt jihozlardan iborat qilib ishlab chiqariladi. Kataklarni joylashtirish va
o’rnatish har xil kenglikdagi ishlab chiqarish binolarida bir xil bo’lmaydi. Masalan,
12 m kenglikdagi binoda to’rt batareyadan va 18 m kenglikdagi binoda esa olti
batareyadan komplekt qilinadi. Batareyalarga 3800 boshgacha tovuq joylashadi.
Har bir batareya 24 katakdan iborat bo’lgan seksiyadan iborat bo’lib, har bir
katakka uchtadan tovuq joylashtiriladi.
4.2. Tovuqlarning tuxum mahsuldorligini oshirish imkoniyatlari
Tuxum yo’nalishidagi parrandachilik korxonalarida texnologik ish
jarayonlari sanoat asosidagi tovuqlar podasi bosh sonini yil davomida
to’ldirishga asoslangan bo’lib, bu yil davomida bir me’yorda tuxum ishlab
chiqarishning sharti hisoblanadi.Parrandachilik korxonasi qanchalik katta bo’lsa, u
tovuqlar podasini shunchalik tez to’ldiradi va bir me’yorda tuxum yetishtiradi.
Tovuqlar podasini to’ldirib borish uchun jo’ja ochirish va o’stirish
yil davomida amalga oshiriladi.Parrandachilik korxonalarida va boshqa xo’jaliklarda
iste’mol uchun tuxum yetishtirishda odatda duragay tovuqlar asraladi.
Iste’mol uchun tuxum yetishtirish maqsadida odatda ularning
tuxumdorligidan yil davomida foydalaniladi, bu taxminan tovuqlarning 17
oylik yoshiga to’g’ri keladi. Ana shu yoshidan keyin tovuqlar guruhi
podadan chiqarilib, go’shtga topshiriladi va katta yoshdagi parrandalardan
bo’shagan xonalar va jihozlar tozalanadi, yuviladi va dizenfeksiyalanadi.
Parrandalarning yangi guruhini olishdan oldin xona ma’lum vaqt davomida

parrandasiz qoldiriladi. Buni profilaktik tanaffus davri deb yuritiladi.
Profilaktik tanaffusning minimal davomiyligi parrandani asrash usullari va
uning yoshiga bog’liq bo’lib, u quyidagicha bo’lishi kerak. Yosh
parrandalarni hohlagan usulda o’stirishda 9 haftagacha – ikki hafta
davomida; yosh parrandalarni 9 haftadan ortiq o’stirishda va katta yoshdagi
parrandalarni batareyali kataklarda asrashda – uch hafta, yerda asrashda –
to’rt hafta.
Tuxum yo’nalishidagi parrandachilik korxonalarida tuxum yetishtirish sexi
xo’jalikning asosi hisoblanib, bunda sanoat podasidagi tovuqlarning o’rtacha yillik
bosh soni bilan shu korxonaning ishlab chiqarish quvvati aniqlanadi. Barcha
sexlarning kattaligi korxonaning ishlab chiqarish quvvatiga bog’liq bo’lib, u sanoat
asosidagi tovuqlar podasi sexining bir teksda ishlashini ta’minlashi kerak.
Yirik parrandachilik korxonalarida tuxum yetishtirish sexlari bir qancha
bo’lishi mumkin bo’lib, ular parrandachilik ishlab chiqarish bir qancha
ixtisoslashgan korxonalarni o’z ichiga olishi va podani to’ldirish birlashmasi
jo’jalarni boshqa jo’jalardan olishi mumkin.
Sexning yoki parrandachilik korxonasining ishlab chiqarish rejasi har bir
parrandaboqar va brigadalar uchun belgilangan rejalar asosida tuziladi, bularda
asosiy ishlab chiqarish ko’rsatkichlari aks ettiriladi. Bu rejalarda tovuqlarning bosh
sonini to’ldirish muddatlari, ulardan foydalanishning davomiyligi, parrandalarning
oylik mahsuldorligi va bosh sonini saqlash ko’zda tutiladi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvatini o’zgartirmay turib tuxum
yetishtirishni ko’paytirish bilan tovuqlarning tuxumdorligini oshirish va ularning
bosh sonini to’liq saqlashga erishish mumkin.Tovuqlarni juda talabchanlik asosida
podadan chiqarish ularning o’rtacha tuxumdorligini oshirishga olib kelishi mumkin,
ammo bu tuxum yetishtirish miqdorini kamayishiga sabab bo’ladi.
Tovuqlarning bosh soniga tuxum mahsuldorligini saqlash uchun jami
tuxum miqdori va tovuqlarning ma’lum davrdagi o’rtacha bosh sonini bilish
kifoya. Parrandalarning o’rtacha bosh soni jami parranda kunlarini kalendar
kunlari miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Har bir tovuqning o’rtacha tuxumdorligi jami yetishtirilgan tuxum
miqdorini tovuqlarning o’rtacha bosh soniga bo’lishda olingan bo’linmaga teng.
Parrandaning tuxumdorligi foiz hisobida ifodalanadi. Buning uchun jami
yetishtirilgan tuxum miqdori 100 ga ko’paytiriladi va ko’paytma parranda
kunlariga bo’linadi. Parrandaning tuxumdorligi hohlagan muddatda hafta va oy
hisobida ifodalanadi. Parrandaning tuxumdorligi dona hisobida o’rtacha. Oylik,
chorak va yillik deb ataladi.
Tovuqlarning bosh soni va mahsuldorligi oylar bo’yicha namunali
normativlaridan xo’jalikning aniq sharoitlari ko’zda tutilganicha parrandlarning
erishilgan mahsuldorligi oziq bilan ta’minlanganligi, texnika bazasining ahvoli va
boshqalar ushbu korxona uchun rejali normativlar bo’lib qoladi.
Tovuqxonada yilning boshida mavjud tovuqlarning yoshi yillik tuxum
ishlab chiqarish darajasiga katta ta’sir qiladi, chunki ularning tuxumdorligi yoshi
o’tishi bilan asta-sekin kamayib boradi va tovuqlarning bosh soni ham podadan
chiqarilishi sababli qisqaraberadi. Tovuqlardan foydalanish muddati bir yil bo’lsa,
tovuqxonada profilaktik tanaffusga amal qilinmaganda eng ko’p tuxum olishga
erishish mumkin. ammo o’rtacha bosh soniga to’g’ri keladigan yuqori darajadagi

tuxumdorlik jami tuxum ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmaslik mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlarni rejalashtirishda va iste’mol qilinadigan
tuxumlarni ishlab chiqaradigan sexlarning ishini tahlil qilishda jami tuxum
mahsuloti va tovuqlarning o’rtacha bosh soniga to’g’ri keladigan tuxumdorlik
ko’rsatkichlaridan tashqari yana quyidagilar ishlatiladi.
Tovuqlar bosh sonining ko’paytirilishi, har bir parranda o’rni hisobiga
tuxum ishlab chiqarishning oshishi, dastlabki bosh soniga to’g’ri keladigan
tuxumdorlik parrandalar o’rnidan foydalanish prosenti va boshqalar.
Tovuqlar bosh soninig ko’payishini aniqlash uchun 5 oylik tovuqlarning
katta yoshdagi podaga ko’chirgandagi umumiy soni ularning o’rtacha bosh soniga
bo’linadi.
Bu ko’rsatkichni umumiy sex uchun hisoblash maqsadga muvofiqdir. Bu
ko’rsatkich ayrim tovuqxonalar uchun hisoblaganda qiyinchilik bilan
solishtiriladigan ma’lumotlar hosil bo’ladi. Bir parranda o’rni hisobiga tuxum
ishlab chiqarish jami tuxum miqdorini parranda o’rni miqdoriga bo’lish yo’li bilan
aniqlanadi. Parranda o’rnida foydalanish ko’rsatkichi o’rtacha parranda bosh sonini
parranda o’rni miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi.
4.3. Tuxum yo’nalishidagi tovuqlarning mahsuldorligini iqtisodiy
samaradorligini oshirish imkoniyatlari
Tajribaning iqtisodiy samaradorligi tadqiqotning asosiy ko’rsatkichi
hisoblanadi. Shu boisdan ishning iqtisodiy samaradorligi. Bunda mahsulot
ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlar uning asosida bir sentner semirish
yoki tuxumning tannarxi, mahsulotni sotishdan olingan daromad, sof foyda
va rentabellik darajasi aniqlandi. Xarajatlarni birinchi navbatda ozuqalar
sarfini kamaytirish umumiy xarajatlarni kamaytirishga sabab bo’ladi, buning
uchun ozuqalarning sifatli bo’lishi, ya’ni energiya-protein nisbatining
me’yorda bo’lishi, ozuqalarning ishtaha bilan yeyishi, uning kam
sarflanishini ta’minlaydi. Ikkinchidan duragay parrandalardan foydalanish
natijasida har bosh parrandadan ko’proq vazn olish, har bosh tovuqdan
olinadigan tuxum sonini ko’paytirishni taqazo etadi.
Iqtisodiy samaradorlikni ko’tarishda maxalliy, arzon ozuqalardan
ko’proq foydalanishni taqozo etadi. Parrandachilikda don, chiqindilar, shrot,
mineral premiks va vitaminli qo’shimchalar muhim o’rin tutadi. Shu
boisdan har bir parrandachilik xo’jaligida kichik yem tayyorlanadigan
korxona bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Chunki, bunday sexda har doim
talabdagi yemni tayyorlab berish va uni tarkibini xoxlaganda o’zgartirib
turish mumkin.
Parrandachilik fabrikalarida asosan chetdan tashib keltiriladigan
ozuqalardan foydalaniladi, chunki ularning o’z xo’jaliklarida ozuqa
yetishtirilmaydi. Parrandachilik tarmog’i, parrandalarni takror ishlab chiqarishni
ta’minlash, mahsulot yetishtirish bo’yicha shartnoma topshiriqlarini bajarish va
tabiiy- iqtisodiy masalalarni g’isobga olgan holda tuxum yetishtirish, tuxum
go’sht yetishtirish va nasldor parrandachilik yo’nalishlari bo’yicha ixtisoslashgan.

Tuxum yetishtirish yo’nalishidagi parrandachilik tovuqchilik
fermalaridagina tashkil etiladi. Tovuq tuxumi oziq-ovqat uchun mazali, iqtisodiy
samarador, tovuq boqish uchun ozuqa bazasi qulay bo’lgan hududlarda keng
tarqalgan. Boshqa tuxum, ya’ni o’rdak, kurka, g’oz tuxumini yetishtirish tovuq
tuxumini yetishtirishga nisbatan qimmat. O’rdak va kurka tuxumiga 3-4 barobar,
g’oz tuxumiga 10 barobar ko’p ozuqa birligi sarflanadi. Shuning uchun o’rdak,
g’oz va kurka fermalari tuxum yo’nalishida bo’lmay, ularda go’sht yetishtirish
uchun jo’jalar boqiladi. Go’sht yetishtirish yo’nalishidagi fermalarga asosan
o’rdak, g’oz va kurka fermalari ixtisoslashgan. Bu yo’nalishdagi xo’jalik fermalari
tovar go’sht (o’rdak, g’oz va kurka jo’jalaridan broyler) yetishtirib beradilar.
Parrandachilik xo’jaliklarida to’ziladigan texnologik loyihalar uchun
tug’adigan tovuqlarni kataklarda asrashda 50, 100, 250, 300, 400 va 500 ming
bosh; kichik fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarish galasini chuqur to’shamada
saqlashda 100000 bosh miqdorda parranda boqish tavsiya etiladi.
Maxsus loyiha bilan qurilayotgan broyler fabrikalarida 500 dan 500000
boshgacha jo’ja boqish muljallangan. O’rdak go’shti yetishtiriladigan yirik
xo’jaliklar uchun 500 mingdan 1 mln boshgacha jo’ja boqishga mo’ljallangan
loyihalar mavjud. G’oz va kurka boqish uchun jo’jalar 100-250 ming boshgacha,
shirkat xo’jaliklar fermalari uchun esa 30 ming boshgacha parranda saqlash
maqsadga muvofiqdir. Har bir qishloq xo’jalik korxonasi singari parrandachilik
fabrikalarining ham tashkiliy xo’jalik asoslari, ularning o’z ustavlarida aks
ettiriladi.
Parrandachilikni to’g’ri tashkil etish va unda yetishtiriladigan mahsulot
miqdorini ko’paytirish, fan yutuqlaridan keng foydalanishni va zooveterinariya
qoidalariga to’liq amal qilishni taqozo etadi. Zooveterinariya talablariga javob
bermaydigan har bir tadbir poda tarkibidagi parrandalar nisbatini o’zgartirishga
olib keladi. Bu borada parrandachilikda takror ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil
etish muhim ahamiyatga ega.
Mahsulot tannarxini pasaytirishning eng muhim yo’li ishlab chiqarish
jarayonlarini to’liq mexanizasiyalashtirish asosida mehnat unumdorligini
oshirishdir. Izchillik bilan jadallashtirish asosida ekinlarning hosildorligini,
chorvachilikning mahsuldorligini oshirish mahsulot tannarxini pasaytirish,
rentabellik darajasini oshirish eng muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash mahsulot
tannarxini arzonlashtirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shuningdek,
mahsulot ishlab chiqarishda aylanma vositalardan maqsadga muvofiq
foydalanishning eng ahamiyati katta.

XULOSA
Parrandachilik sohasi bo’yicha mavjud ma’lumotlar tahlili natijalariga
asoslanib qo’yidagilarni xulosa qilish mumkin:
1. Samarqand tumanida 2011 yilda sabzavot yetishtirish uchun ajratilgan ekin
maydoni 5585 gektarni tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 3951
gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 1634 gektarga yoki
29,3 foizga kamaygan. 2011 yilda poliz mahsulotlari yetishtirish uchun ajratilgan
ekin maydoni 30 gektarni tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 175
gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011yilga nisbatan 145 gektarga yoki 5,8
martaga oshgan. 2011 yilda g’alla ishlab chiqarish uchun ajratilgan yermaydoni
4375 gektarni tashkil etgan, 2013 yilda bu ko’rsatkich 4090 gektarni tashkil etgani
holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 285 gektarga yoki 6,5 foizga kamaygan. 2011
yilda kartoshka ishlab chiqarish uchun ajratilgan yer maydoni 578 gektarni tashkil
etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 388 gektarni tashkil etgani holda 2013yilda
2011 yilga nisbatan 190 gektarga yoki 32,9 foizga kamaygan. 2011 yilda hosilli
uzumzorlar 2741 gektarni tashkil etgan bo’lsa 2013 yilda bu ko’rsatkich 2967
gektarni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 226 gektarga yoki 8,2
foizga oshgan. Tuman fermer xo’jaliklari jami ekin maydoni 2011 yilda 17139,9
gektarni tashkil etib, 2013 yilda bu ko’rsatkich 17150,9 gektarni tashkil etgani
holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 11,0 gektarga yoki 0,1 foizga o’sgan.
2. Samarqand tumani fermer xo’jaliklarida asosiy vositalarning o’rtacha yillik
qiymati 2011 yilda 18582791 ming so’mni tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu
ko’rsatkich 20597385 ming so’mni tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga
nisbatani 1993996,6 ming so’mga yoki 10,7 foizga oshgan. G’allachilikda
yerlarning fondlar bilan ta’minlanishi 2013 yilda 4383,6 ming so’mni, mehnatning
fondlar bilan qurollanishi esa 10969,0 ming so’mni tashkil etgan. Fond sig’imi

2013 yilda 2011 yilga nisbatan 0,11 so’mga kamaygan bo’lsa, fond qaytimi 8,4
so’mga yoki 12,8 %ga oshgan.
3. Qishloq xo’jaligida band aholi soni2011 yilda 15150 kishini tashkil
etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 17150 kishini tashkil etgani holda 2013
yilda 2011 yilga nisbatan 13,2 foizga oshgan. 2011 yilda dehqon xo’jaliklarida
bandlar soni 3214 kishini tashkil etgan bo’lib 2013 yilda bu ko’rsatkich 3468
kishini tashkil etgani holda 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 7,9 foizga oshgan.
4. “Oxalik Lomann-parranda” parrandachilik korxonasida parrandalar
bosh soni 2011 - yilda 378,8 ming bosh bo’lsa, 2013 - yilga kelib, 460 ming
boshga, ya’ni 81200 boshga ko’paydi. Tuxum beruvchi tovuqlar bosh soni
esa, 2010-yilga nisbatan 3600 boshga kamaygan. Jo’jalar soni esa 151600
boshga ko’paygan. 2013 yil 2011 yilga nisbatan jami parandalar soni 81,2
ming boshga, shundan tovuqlar soni 3,6 ming boshga kamaygan bo’lsa,
jujlar soni esa 151,6 ming boshga oshgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Veterinariya to’g’risida.3.09.1993.
2. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Fermer xo’jaligi to’g’risida.30.04.1998.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Fermerlarni, xususiy
tadbirkorlarin hamda kichik beznis boshqa subektlarini qo’llab – quvvatlash
choratadbirlarito’g’risida. PQ - 75. 4.03.2000.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishida shartnomaviy munosabatlarni takomillashtirish va
majburiyatlar bajarilishi uchun tomonlarning javobgarligini oshirish chora
tadbirlari to’g’risida. PQ - 383. 20.03.2007.
5. www.ziyonet.uz . - axborot – talim portali
6. www.stat.uz , O’z.R- Davlat statistika qo’mitasi sayti
7. www.agro.uz , O’zR- Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi sayti
8. www.academy.uz. O’z.R Fanlar akademiyasi sayti
9. www.ftk.cc.uz –O’z.R Vazirlar mahkamasi huzuridagi fan va
texnologiyalari rivojlanishini muvofiqlantirish qo’mitasi sayti
10. www.mineconomy.uz – O’z.R Iqtisodiyot vazirligi sayti.

Купить