O’simliklarning hayotiy shakllari - Botanika - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Aprel 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Botanika

Sotuvchi

Akromjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

0 Sotish

O’simliklarning hayotiy shakllari

O’simliklarning hayotiy
shakllari

REJA:
•
1. Bir pallalilar sinfiga qisqacha tasnif.
•
2. Loladoshlar oilasiga tasnif.
•
3. Greyg lolasi, daraxtsimon aloy
•
4. Piyozdoshlar oilasiga tasnif.
•
5. Sarimsoq piyozi
•
6. Sparjadoshlar oilasiga tasnif.
•
7. May marvaridguli
•
8. Dorivor sarsabil
•
9. Qiyoqdoshlar oilasiga tasnif.
•
10.Falladoshlar oilasiga tasnif.
•
11.Makkajo‘xori o‘simligi
•
12.Suli o‘simligi

Bir pallalilar sinfi - Monocotyledoneae
•
Gulli o‘simliklarning bu katta sinfiga, asosan mo‘ta-dil
iqlimli shimoliy kengliklarda tarqalgan o‘t o‘simlik-lar,
shuningdek subtropik va ayniqsa tropik oblastlarga xos bir
muncha kam tarqalgan daraxtsimon o‘simliklar kira-di.
•
Bir pallali o‘simliklar o‘ziga xos quyidagi
belgilari bilan ikki pallalilardan farq qiladi.
•
1. Bu sinfga mansub ko‘pchilik o‘simlik
vakillaring uru-g‘ida faqat bitta urug‘ palla bo‘ladi.
•
2. Bosh ildizi barvaqt qurib qolib qo‘shimcha
ildizlari rivojlanadi.
•
3. Barglari asosan, paralel yoki yoysimon ba’zan
to‘g‘risi-mon tomirlangan bo‘ladi.
•
4. Naychalar bog‘lami tutash (kambiy qatlamisiz)
bo‘ladi va ular ko‘pincha sochilib joylashadi.
•
5. Ko‘pchilik xollarda gullari 3 bo‘lakchali va
besh qinrralidir.

•
Bu sinfga kiradigan ko‘pchilik bir pallali
o‘simliklarning poya va ildizlari kambiy qatlami
bo‘lmaganligidan ular, odatda yo‘g‘on toritib
(ikkilamchi) o‘smaydi. Ikkilamchi o‘sish bir
pallalilarning faqat ba’zi turigagina (yog‘ochsimon,
drasena, yukkalarga) xos bu poyaning periferik
qismida hosil bo‘ladigan ikkilamchi meristema (hosil
qiluvchi to‘qima) ning bo‘lishi natijasida ro‘y beradi.
•
Bir pallalilar turlarining soni ikkipallalilar
turlari sonining 1/3 ko‘ra kamrog‘ini tashkil qiladi.
Lekin birpallalilar individlarning soni jihatidan
o‘tloqlar, cho‘llar, katta - katta daryolarning sohilidagi
sersuv yerlari singari ba’zi joylarda ikki pallalilardan
turadi va ko‘pincha asosiy manazara fonini hosil
qiladi.

•
Bizning floramizda bir pallalilardan faqat o‘t o‘sim-
liklar bo‘lib, ular o‘tloq, dasht, shunigdek, tog‘ va
cho‘l yaylovlarda o‘sadi. Odatda, bir pallali
o‘simliklar orasida ildiz poyali ko‘p yillik,
shunigdek,tuganakli va piyozli o‘simliklar uchraydi.
Piyozsimonlar asosan yilning qurg‘oqchilik davri
aniq ifodalangan oblastlar uchun xosdir. Bir pallali
o‘simliklar inson xayetida katta ahamiyatga ega.
Bug‘doy, javdar, makkajo‘xori, shakarqamich, palma
kabi oziq ovqat tayyor-lanadi, shunigdek, har xil
yem-xashak, texnika xom ashyosi va manzarali
o‘simliklar sifatida qo‘llaniladi.

Loladoshlar tartibi - Liliales.
Loladoshlar oilasi - Liliaceae.
•
Bu oilaga 10 avlod, 470 tur kiradi, ulardan 230 ga
yaqini madaniy holda o‘stiriladi. Bu oilaga mansub
o‘simliklar asosan o‘rta iqlimli mintaqalarda, SHg‘arbiy
va Sharqiy Osiyoda, Himolayda tarqalgan.
•
Bu oilaga asosan yo‘g‘on ildiz poyali, piyozli
yoki tugunakli ko‘p yillik o‘t o‘simliklar kiradi. Ba’zi
daraxatlar (yukka, dratsena, aleoe kabilarlar) va qisman
lianalar kiradi. Barglari lansetsimon chiziqli, ba’zan
elips shakli, parallel yoki yoysimon tomirli. guli 2 jinsli
aktinomorf, odatda shinggil, boshoq ro‘vak va shu
singari to‘p gullarga yig‘ilgan.

•
Yirik gullari yakka 6 ’zoli. Gul formulasi
•
R 3-3 A 3-3 G 3
•
Ko‘pchiligining tugunchasi ustki.
Mevasi chokidan chatnaydigan ko‘sakcha. Bu
oilaga kiradigan avlodlardan Savrijon
(Colchicum), shirach (Eremurus) , piyozgul
(Lilioideae) , boychechak (usaqea) va lola
(tulipa) , liliya (Lilium) kabilarni misol qilish
mumkin.

Greyg lolasi - T. gregii
•
Greyg lolasi lolalar avlodiga mansub bo‘lib, u
aprelning oxiri - mayning boshlarida adir va tog‘larning
quyi qismidagi yonbag‘irlarda ochiladi yirik gulli,
ko‘rkam o‘simlik. Bo‘yi 20 - 45 sm. Piyozi tuxumsimon
yoki yumaloq. Barglari 3-4 dona ustida to‘q binafsha
rangli dog‘lari bor. Guli bitta, yirik sarg‘ish - qizil osti
qora dog‘li changchi iplari qora va sariq, changdonlari
sariq binafsha rang yoki kulrang. Uning mevasi 3
chanoqqa bo‘linib ochiladigan ko‘sakcha, iyulda pishadi.
G. lolasi urug‘idan va piyozidan ko‘payadi. Urug‘dan
o‘sgan lola 9-10 yilda piyozchasidan o‘sgani esa 4-5 yilda
gullab urug‘ beradi. Uning guli juda chiroyli. Keyingi
paytlarda odamlarning shavqatsiz yulishi piyozchalarini
kovlab olishi natijasida juda kamayib ketdi. Hozirgi
paytda u muhofaza qilinadi va O‘zbekistonning qizil
kitobiga kiritilgan.

Daraxtsimon aloy - Alo yo arborescens Mill .
•
Yer yuzida aloening 250 dan ortiq turi mavjud. Ular orasida bo‘yi 10 m ga
yetadiganlari ham mavjud. Aloelar yovvoyi holda Afrikada, Hindistonda,
madagaskar, va Saudiya Arabistonda tarqalgan. Bizda xonalarda va
issiqxonalarda o‘stiriladigan aloe Afrikadan chiqqan. Daraxtsimon aloe bo‘yi
4 m ga yetadigan sershira doim yashil daraxtsimon o‘simlik poyasi tik
o‘suvchi bo‘lib pastki qismi shoxlangan. Poyasining asos qismidan chiqqan
juda ko‘p yon kurtaklar o‘simlikning vegetativ ko‘payishida katta ahamiyatga
ega. Bargi yumshoq, etdor, sershira yashil qilichsimon yuqori tomoni botiq,
pastki tomoni do‘ng qirrasi tikanli uzunligi 20-65 sm qalinligi 12-15 mm ga
teng bo‘lib qini bilan poyada ketma ket joylashgan. Gullari to‘pbarg
o‘rtasidan chiqqan uzun silindrsimon gul o‘qiga joylashib shingil to‘pgulni
hosil qiladi. Gulqo‘rg‘oni oddiy tojsimon naycha shaklida qizg‘ish
gultojbargli 6 ta bo‘lib 3 tadan 2 qator joylashgan. Otaligi 6 ta bular ham 2
qator o‘rnashgan. Mevasi o‘tmas 3 qirrali, silindrsimon, ko‘sakcha. Aloe xona
sharoitda kamdan kam gullaydi. Shunday qilib loladoshlar oilasiga bir va
ko‘p yillik o‘simliklar kiradi. Ularni ichida aloe singari dorivorlari ham, lola
kabi manzarali o‘simliklar ham ko‘p uchraydi. Aloe tarkibida antratsen
unumlari, smola, efir moylari saqlaydi. U tibbiyotda turli xil kasalliklarda,
xususan, ichni yumshatadigan, o‘t haydaydigan va bakteratsid ta’sir
ko‘rsatadigan, yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadigan vosita sifatida
foydalaniladi.

Amarillislar tartibi - Amarilidales .
•
Piyozguldoshlar oilasi - Alliaceae.
Bu oilaga 32 avlod 750 tur o‘simliklar kiradi. Shulardan 310 tasi
piyozlar avlodiga mansubdir. O‘zbekiston florasida bu oiladan 165 turi
uchraydi. Piyozguldoshlar yer qismining hamma qismida xususan dasht
va cho‘l zonalarida keng tarqalgan. Barcha piyozguldoshlar o‘t
o‘simligi bo‘lib, yer ostida piyozboshi yoki ildizpoyasi bo‘ladi.
Efemeroidlari ham uchraydi. Barglari ildizoldi, bandsiz, ensiz
lentasimon, trubkasimon shakllarda uchraydi. Gullari ochilguncha
pardasimon o‘rama bilan qoplangan bo‘lib oddiy soyabon hosil qiladi
va u gul strelkasining uch qismiga joylashgan. Gulqo‘rg‘oni oddiy, 6
a’zoli erkin yoki pastki qismi birlashgan, ko‘pincha ikki doira bo‘lib
o‘rnashadi. Gulqo‘rg‘oni rangli, tojbargli yoki rangsiz yupqa
pardasimon bo‘lsa, kosachabargli. Changchisi 6 ta gulqo‘rg‘oni bilan
birlashgan. Urug‘chisi 3 ta meva bargdan tuzilgan, qo‘shilib o‘sgan 3
uyali, tuguncha ustki. Ba’zan ustunchasi ostki R 3-3 A 3-3 G (3) mevasi
chokidan chatnovchi ko‘sakcha, ba’zan xo‘l meva.

•
Piyozguldoshlarning xarakterli belgisi uning «tirik
tug‘uvchanligidir» chunki piyozboshi yonida mayda
piyozchalar hosil bo‘ladi. Masalan sarimsoq piyozi
(A. Sativum) doim shu yo‘l bilan ko‘payadi. Bu
oilaga oddiy piyoz - Allium sepa L . , sarimsoq - A.
Sativum L. yovvoyi cho‘l piyozi - A . Siffithianun
cho‘l piyozi - A caspium lar kiradi. Ular ichida
cho‘lpiyoz zaharli o‘simlik hisoblanadi.
•
Ko‘pgina piyozguldoshlarga mansub
o‘simliklarda oltingugurt saqlovchi moddalar bo‘ladi.
Ular ko‘pchiligi tibbiyotda qo‘llaniladi. Shulardan
biri sarimsoq piyozi. ( A . sativum . L )

Sarimsoq piyozi - Allium sativum . L .
•
Bo‘yi 100 sm gacha boradigan ko‘p yillik o‘tsimon
o‘simlik. Piyozi tuxumsimon shaklda bo‘lib, 7
donadan 30 donagacha boradigan mayda - mayda
piyozchalar tashkil topgan. Bu pallalari oqish rangda
bo‘ladigan, pardadek umumiy po‘st bilan o‘ralgan.
Pallalari ham, o‘z navbatida pushti yoki binafsha rang
po‘st bilan qoplangan uzunligi 4 sm gacha boradi.
Poyalari taxminan yarmiga qadar barg qinlari bilan
o‘ralgan, ustki qismi gullagunicha halqaga o‘xshab
qayrilib turadi. Gullari uzun bandli bo‘lib,
soyabonsimon to‘pgul hosil qiladi. Odatda meva va
urug‘ tugmaydi.

•
Sarimsoq piyozi jahonning ko‘p mamlakatlarida,
jumladan O‘rta Osiyoning hamma rayonlarida.
•
Sarimsoq piyozi tarkibida 0,3% gacha alanin
0,4% gacha efir moyi, 0,06% atrofida yog‘li moy
fitosterin, azotli moddalar, fitonsidlar anchagina
miqdorda askarbinat kislota bor.
•
Sarimsoq piyozi tarkibida moddalar me’da
ichak yo‘lini ishini kuchaytiradi, o‘t siydik
haydaydigan, og‘riq qoldiradigan, balg‘am
ko‘chiradigan va bakteratsid xususiyatlarga ega.

Sparjalar oilasi - Asparagaceae
•
Bu oilaga 23 avlod, 230 tur o‘simlik mansub bo‘lib, oila
vakillari yaxshi rivojlangan ildizpoyali, ko‘p yillik o‘t
o‘simlik.
•
Poyalari tik o‘suvchi, ba’zan shakli o‘zgargan
kaladodiylaribo‘lib, barg vazifasi ni bajaradi. To‘pgullar
sochoq, gulqo‘rg‘oni birikib o‘sgan. Mevasi rezavor.
•
Sparja avlodi ( Asparagus ) ning 120 turi bor.
Shundan O‘rta Osiyoda 24, respublikamizda 7 turi
uchraydi. Bu avlodning vakillari chala buta
o‘simliklardir. Barglari mayda, pardasimon tangachaga
aylangan. Gullari ayrim jinsli. Bir yoki ikki uyli
o‘simlik. Gulqo‘rg‘oni qo‘ng‘iroqsimon 6 ta bargchasi
birikib o‘sgan. Mevasi sharsimon xo‘l meva.

May marvaridguli - Sonvallaria majalis L.
•
Marvaridgul o‘simligi Kavkaz va Uzoq Sharq
o‘rmonlarida tarqalgan. Ildizpoyali o‘t o‘simlik. Poyasi
shoxlanmaydi, barglari yoysimon tomirlangan, oddiy.
Gullari unchalik katta emas, xushbo‘y oq gullar, tojbargli
bir tomonlama shingilga to‘rlangan.
•

•
Gul formulasi R (6) A (3+3) G (3)
•

•
Mevasi qizil rangda , rezavor meva . Urug ‘ i
endospermli . Marvaridgul barglaridan yurak glikozidlari
olinadi , shuningdek saponinlar ham to ‘ planadi .
Tibbiyotda yurak kasalliklarini davolashda keng
ishlatiladi . Gullaridan olingan efir moylari
parfyumeriyada qo ‘ llaniladi .

Dorivor sarsabil - Asparagus acutifolius L.
•
Sarsabil - bo‘yi 150 sm gacha boradigan ko‘p
yillik o‘tsimon o‘simlik. Ildizpoyasi yo‘g‘on bir
talay ildizlar chiqaradi. Poyalari to‘g‘ri o‘sib,
ko‘p shoxlanadi, tuksiz. Barglari reduksiyalanib
pardasimon kichik - kichik tangachalarga
aylangan. Gullari mayda , yashil - sariq rangda,
uzun - uzun bandli. Mevasi diametri 5 mm gacha
boradigan olti urug‘li dumaloq rezovor meva.
Urug‘lari ikki tomondan qisilib kelgan, dumaloq
shaklda.
•
May iyulda gullaydi, iyun oxirlari - iyulda
mevalari yetila boshlaydi.

•
Tojikiston Kavkaz va Farbiy Sibirda dasht -
qirlar, butazorlar orasida o‘sadi. O‘rta Osiyoda
ko‘p joylarda ekiladi ham
•
Uning ildizpoyasi bilan ildizlari va yosh
novdalari dorivorlik xususiyatiga ega bu
organlar o‘z tarkibida asparagin va saponin
moddalarini saqlaydi. Yetilgan mevalarida 36%
gacha qand moddalari, kapsantin bilan fizamin
urug‘larida 16% yog‘li moy topilgan.
•
Tibbiyotda sarsabil siydik

Qiyoqgullilar tartibi - Cyperales.
•
Qiyoqgullilar oilasi – Cyperaceae
Bu oilaga 120 taga yaqin avlod va 5600 taga yaqin
tur kiradi. O‘zbekiston florasida 16 avlod 90 turi
uchraydi. Yer yuzining hamma xududlarida, asosan
botqoqliklarda o‘simlik qoplamini hosil qiladi. Bu
oilaga kiradigan o‘simliklarning ko‘pchiligi ko‘p
yillik, ildizpoyali, poyasining uzunligi 4 m gacha
yetish mumkin. Ularning poyalari 3 qirrali,
silindrsimon.

•
Barglari ko‘pchiligi 3 qator bo‘lib joylashgan, ularning ko‘pi
poyaning pastidan chiqadi. Barglari poyani mahkam o‘rab olgan va
ko‘pincha chetlari qo‘shilib o‘sadigan qin va ingichka plastinkaga
bo‘linadi. Barg qini barg plastinkasiga aylangan joyida poyani o‘rab
turadigan tilcha bo‘ladi. Gullari mayda, ko‘rimsiz, ikki jinsli yoki bir
jinsli yoki bir jinsli bo‘lib, shamol yordamida changlanadi. Ular
boshoqsimon simoz to‘pgullar hosil qiladi. To‘pgullar o‘z navbatida
boshchasimon, soyabonsimon, supirgisimon murakkab to‘pgullar
bo‘lib bir biriga qo‘shiladi. Gullarning gulqo‘rg‘oni 6 ta pardacha
yoki tangacha ko‘rinishida yoki 1-6 ta yoki bir talay qilchalar
ko‘rinishida bo‘ladi. Y o bo‘lmasa butunlay reduksiyalanib ketadi, bu
hollarda gullari yalang‘och bo‘lib qoladi. Changdonlar asosi bilan
otaliklar ipiga birlashgan. Onaligi 1 ta, unda bir uyali ustki tuguncha
va 2 ta yoki 1 ta ustunchalari hamda tumshuqchalari bor, tugunchasi
3 ta gaho 2 ta meva bargchadan yuzaga keladi.

•
Urug‘kurtagi 1 ta anatrop mevasi - yong‘oqcha hamda
urug‘idagi embrioni unsimon endosperm bilan o‘ralgan.
•
Qiyoqlarning amaliy ahamiyatlari juda kam. Ular
xashak bo‘ladigan o‘tlar sifatida ko‘pchiligi dag‘al
bemaza xashak beradi, tarkibida fosfor va kalsiy kam
bo‘ladi.
•
Qiyoqgullilarning eng ko‘p tarqalgan avlodlari
quyidagilardir:
•
Rang avlodi ( Carex ) - bu avlodga 2000 ga yaqin
tur kiradi. O‘zbekistonda 43 turi uchraydi. Bu avlod
vakillari ildizpoyali ko‘p yillik bo‘lib, nam va botqoq
yerda, soy va ariq bo‘ylarida, cho‘l hamda baland
tog‘larda o‘sib, qalin o‘tzorlar hosil qiladi. Qum rangi
( C. arenaria ) - ko‘chma qumlar harakatini to‘xtatish va
yem - xashak uchun ekiladi.

•
Salomalaykum avlodi ( Cyperus ) Bu avlodning 14 turi
O‘rta Osiyoda, 8 turi O‘zbekistonda uchraydi. Ular
sernam va botqoq yerlarda o‘sadi. Tugunakli
salomalaykum ( C . rotundus ) h avfli begona o‘t
hisoblanadi, dalada juda tez ko‘payadi, ko‘p yillik o‘t
o‘simlik, ildizpoyasi 2 xil
•
1) pastga qarab o‘sgan ildizpoyasi, uning
uchiga qo‘ng‘ir rangdagi tugunakchasi va 2) gorizontal
o‘sgan ildizpoyalari bor.
•
Qiyoq avlodi ( Scirpus ) O ‘rta Osiyda bu avlodning
19, O‘zbekistonda 11 turi uchraydi. Zax va botqoq
joylarda, ko‘l va soy qirg‘oqlarida qo‘l qiyog‘i ( S .
fcustris ), qirg‘oq qiyog‘i ( S . littarales ) turlari o‘sadi.

Falladoshlar tartibi Graminales
•
Boshoqdoshlar oilasi – Graminerae
Bu oilaga bir yillik ikki yillik va ko‘p yillik o‘simliklar va ba’zan
bo‘yi bir necha metrga yetadigan daraxt o‘simliklar kiradi. Poyalari
poxol bo‘lib, bo‘g‘im va bo‘g‘im oraliqlari bor, poyaning bo‘g‘im
oralari ichi bo‘sh (kovak) ba’zi xollardagina masalan, makkajo‘xori,
sava cho‘llardir. Barglari chiziqli oddiy barg qini va barg
plastinkasidan iborat bo‘lib ko‘pincha barg ko‘rinib turadigan tilcha
bor: Barglari poyaga navbat bilan joylashadi. Tilchaga yopishib, turib
barg qini bilan poxol poya oralig‘idagi bo‘shliqdagi bo‘shliqqa suv
kirishiga yo‘l bermaydi. Tilcha sistematik belgilari bo‘lib, uning
shakli va katta kichikligi har xil bo‘ladi. Qin bo‘g‘inlar oralig‘idagi
o‘sish zonalarini ximoya qiladi. Va ayni vaqtda poyani chidamliligini
ortiradi.

•
Boshoqdoshlarning oilasi tuproq yuzasidagi yoki undan yuqori
turgan qismida to‘planish bo‘g‘imidan shoxlaydi.
Falladoshlarning guli bir yoki ikki jinsli bo‘lib, ular dastlabki
to‘pgul-boshoqchalarga yig‘ilgan. Boshoqchalar ham o‘z
navbatida murakkab to‘pgullar: murakkabboshoq, murakkab
rovak, popuk va so‘tana hosil qiladi. Boshoqchaning tuzilishi
har xil bo‘lib, u sistematik belgi hisoblanadi. Tipik boshoqning
butun boshoqchani maxkam o‘rab oladigan bir juft po‘sti
bo‘ladi. Po‘sti ichida 1 ta yoki ko‘p gul turadi. Har bir gul
po‘stining ostki qismini ham o‘rab. Ustki gul po‘stining 2 ta
qirrasi bor: bu uning gulqo‘rg‘onini tutashib o‘sgan 2 ta
bargchasidan iborat ekan ishchini ko‘rsatadi. Bundan keyin 2 ta,
ba’zan 3 ta va undan ham ko‘p 2 ga ajralgan gulqo‘rg‘on pardasi
(Lodikulae) joylashgan. Bu parda g‘alladoshlarning gullash
biologiyasida katta ahamiyatga egadir. Gullash oldidan pardalar
nixoyatda shishib ketadi va shuning uchun gul po‘sti
ochiladigan, bu esa changchi va urug‘chilarning gul ichida
chiqishiga imkon beradi.

•
Changchi ko‘pincha 3 ta , ba’zan 1, 2, 6 ta yoki
undan ko‘p bo‘ladi. Changchilarning ko‘p miqdor
quruq va yengil chang chiqaradigan yirik changdoni
bo‘ladi. Changchi iplari o‘simlik gullaguncha qisqa
bo‘ladi, lekin gullash vaqtida tez uzayadi va
changdonlarini guldan tashqariga chiqaradi.
Changchi tushib o‘sgan 2-3 ta meva bargchadan
tuzilgan. Changchi og‘izchasi 2 bo‘lakchali, ba’zan
1-3 bo‘lakchali patsimon, faqat makkajo‘xo-rining
urug‘chi og‘izchasi ipsimon. Tugunchasi ustki, bir
uyali to‘g‘ri yoki bir oz egilgan 1 ta urug‘kurtakda
bo‘ladi.
•
Boshoqlar shamol yordamida, faqat ba’zilari
o‘z-o‘zidan changlanadi. Mevasi don bo‘lib, u
gulqo‘rg‘on bilan zich tutashib o‘sadi. Endosperma
juda rivojlangan.

Ko‘p yillik boshoqlar to‘planish usuliga qarab
3 ta tipga bo‘linadi .
Ildizpoyali boshoqlar boshoqdoshlarning to‘planish bo‘g‘imlaridan
birmuncha uzun novdalar chiqadi, ular yer tagiga gorizontal
xolatda o‘suvchi ildiz poyalardir. Bug‘doyiq, suv bug‘doyiq, qamish
Ildizpoyali boshoqdoshlarga misol bo‘la oladi.
Siyrak to‘planuvchi boshoqdoshlar Bularning bo‘g‘imi ham yer yuzasida bo‘ladi,
lekin bo‘g‘imdan chiqqan novdalar yer ustidagi asosiy poyaga nisbatan o‘tkir burchak
bilan ko‘tariladi. Timofivka oq suxta siyrak to‘planuvchi o‘simliklarga misol bo‘la oladi.
Zich to‘planuvchi boshoqdoshlar Bularning ildizpoyali hamda siyrak to‘planuvchi
boshoqdoshlardan farqi shuki, to‘planish bo‘g‘imi yer yuzasidan yuqorida bo‘ladi. Har qaysi
bo‘g‘imidan oraliqlarijuda qisqa bo‘lgan novdalari chiqadi. Har bir novda o‘zining to‘planish
bo‘g‘imini hosil qiladi. Undan xuddi yuqorida aytilganidek ichki yon novdalar paydo bo‘ladi.
Natijada, zich to‘p vujudga keladi zich to‘planuvchi boshoqdoshlarga chalov
betagalar misol bo‘la oladi.

Boshoqdoshlar oilasi 3 ta kenja
oilaga bo‘linadi. Boshoqdoshlarning to‘planish tipi tuproq
hosil bo‘lishda katta ahamiyatga ega.
Bambuksimonlar Tariqsimonlar Qo‘ng‘irboshsimon
Bulardan MDX da 2 tasi ya’ni tariqsimonlar va
qo‘ng‘irboshsimonlar kenja oilalariga mansub o‘simliklar
uchraydi.

Bambuklar kenja oilasi - Bambuseae
•
Bu oilaning deyarli hamma vakillari ildiz poyali ko‘p
yillik o‘simliklar bo‘lib, juda shoxlab ketadigan ko‘p
yillik daraxtsimon poyalar chiqaradi. Poyalarining
bo‘yi ba’zilari-da 40 m ga yo‘g‘onligi 30 sm ga
boradi. To‘pgullari supirgisimon, ko‘pchiligining
gullarida 3 ta lodikula, 6 ta otalik, 3 -2 ta ustuncha
bor. Mevasi don, ba’zilarida yong‘oqcha yoki rezavor
meva holida 200 dan oshiq turi tropik va subtropik
mintaqalarda o‘sadi. Yovvoyi holda o‘sadigan
bambuklarni yerli aholi deyarli hamma xo‘jalik
ishlarida ishlatadi.

Tariqsimonlar kenja oilasi - Panicoideae .
•
Oilacha vakillari asosan o ‘ t o ‘ simliklar ba ’ zan
poyalari yog ‘ ochlashadi . Oddiy boshoqchalari 1 gulli ,
bittasi bir jinsli erkak gul bo ‘ lib , ikkinchisi ikki jinsli
gul . Boshqacha qobiqlari ikkitadan ko ‘ p . Bu
oilachaga bir qancha muhim ekinlar kiradi . Eng
muhimlari makkajo ‘ xori avlodi ( Zea ) , jo‘xori avlodi
( Sorghum ) (bu avlod oddiy jo‘xori, oq jo‘xori, qand
jo‘xori, sudan o‘ti, g‘umay kabi o‘simliklar kiradi),
shakarqamish avlodi ( Saccharum ), tariq avlodi
( Panicum ) Suli avlodi ( Avena ), Chalov avlodi ( Stipa ),
Sholi avlodi ( Oryza ), Silen avlodi ( Aristida ) kabilar
hisoblanadi.

Makkajo‘xorilar turkumi - Zea mays
•
1 yillik don o‘simlik. Poyasining bo‘yi 1-3 m gacha
boradigan va bundan balandroq bo‘ladi,uchidan changchi
boshoqchali ro‘vak, pastki qismlaridan esa murakkab to‘pgullar
chiqaradi. Barglari navbat bilan joylashgan, cho‘ziq shaklda.
Gullari - bir jinsli, mayda, gul qo‘rg‘oni yo‘q. Mevasining rang
tusi har xil, ancha yirik bo‘ladigan yalang‘och don.
•
Hamma joylarda ekiladi asl vatani janubiy Amerika
Makkajo‘xori popugida sintosterol, stigmasterol, efir moyi, S va
K vitaminlar, alkaloidlar organik kislotalar va boshqa moddalar
bor.
•
Tibbiyotda makkajo‘xori popugi siydik o‘t
haydaydigan vosita sifatida tavsiya etiladi.
•
Qo‘ng‘irboshsimonlar kenja oilasi - Poaeoideae.
•
Boshoqchalari bir yoki ko‘p gulli. Bu oilaga o‘z ichiga muhim
don va yem - xashak o‘simliklarini qamrab oladi. Bu oilachaga
qo‘ng‘irbosh avlodi Roa javdar avlodi ( Secale ) , Arpa avlodi
( Hordeum ) kabilar kiradi.

Sulilar turkumi - Avena
•
Bo‘yi 120 sm gacha boradigan, poyasi yalong‘och bo‘ladigan bir
yillik o‘tsimon o‘simlik. Poyasi ichi kovak bo‘lib, qavarib chiqib
turadigan qattiq bo‘g‘imlari bor. Barglari uzun nashtarsimon uchi
o‘tkirlashib kelgan. Gullari - ikki jinsli, mevasi boshoqlarda
bo‘ladigan cho‘zinchoqroq shaklli don.
•
May iyulda gullaydi, doni iyun - avgustda yetiladi.
•
Suli donlarida anchagina (16% gacha) oqsil, uglevodlar
yog‘ moddalari klechatka, va ko‘pgina makro va mikroelementlar
bor. Unda avenin degan alkaloid va efir moyi ham bor. Shuni
takidlab o‘tish kerakki ekiladigan suli egallaydigan maydon
jihatidan jahon xo‘jaligida g‘alla ekinlari orasida 4 - o‘rinda
turadi. (bug‘doy, makkajo‘xori, sholilardan keyin) Zamonaviy
tabobatda sulidan tayyorlangan qaynatmalar siydik o‘t, yel
haydovdigan va odamni terlatadigan xossalarga ega ekanligi
aniqlangan. Suli yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ham ega bo‘lib
markaziy nerv sistemasi va yurak ishini ham yaxshilaydi.

ADABIYOTLAR
•
1. L.I.Kursanov.,N.A.Komarnitskiy ,Meyyer K.M.va
boshqalar. Botanika II tom.T."O‘rta va Oliy maktab" 1963 y.
•
2. V . A . Bur ы gin . F . X . Jongurazov Saidov J . K . va
boshqalar . Botanika va o ‘ simliklar fiziologiyasi . T ," O ‘ qituvchi "
1972 yil .
•
3. V . G . Xrjanovskiy . Kurs obshey botaniki . Chast II . M . Iz - vo
" V ы sshaya shkola "1982 god .
•
4. I . Xamdamov ., I . Shukurullayev ., YE . Tarasova . va
boshqalar . Botanika asoslari . T ., Mehnat 1990 yil .
•
5. G . P . Yakovlev ., V . A . Chelomb ы tko . Botanika . M . Iz - vo " V ы sshaya
shkola " 1990 god .
•
6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi»
1995 yil.
•
7. V. Karimov, A. Shomahmudov «Xalq tabobati va
zamonaviy ilmi tibda qo‘llaniladigan shifobaxsh o‘simliklar. » T.
«Ibn Sino» nomidagi 1995 yil
•
8. X.X. Xolmatov , Z.X. Habibov O‘zbekistonning
shifobaxsh o‘simliklari. Toshkent, «Meditsina» , 1976 yil.

O’simliklarning hayotiy shakllari

Sotib olish