O’simliklarning inson va biosferada tutgan o’rni va muhofazasi - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	671.3KB
Xaridlar	16
Yuklab olingan sana	14 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

23 Sotish

O’simliklarning inson va biosferada tutgan o’rni va muhofazasi

Sotib olish

Mavzu: “O’simliklarning inson va biosferada tutgan o’rni va
muhofazasi”.
Mundarija:
Kirish ........................................................................................................................................... 2
II.BOB. Asosiy qism ................................................................................................................... 9
2.1.O’simliklarning tabiatdagi o’rni ............................................................................................ 9
2.2.O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati ....................................................................... 20
2.3.O’simliklarning biosferada tutgan o’rni .............................................................................. 27
2.4.O’simliklarning muhofazasi ................................................................................................ 31
Xulosa ....................................................................................................................................... 36
1

Kirish
O'simliklar bizni oziqlantiradi, kiyintiradi, isitadi, ko'zni yopiq
kolleksiyalarda, guldastalarda va gulli bezaklarda quvontiradi. Sayyoramizning
yashil bezaklarini tashkil etuvchi turlar Yer atmosferasiga kislorod chiqishi bilan
organik birikmalar hosil qilishga qodir. O'simliklarning inson hayotidagi,
tabiatdagi ahamiyati, iqtisodiyotdagi ahamiyati katta . Keling, amaliy
foydalanishning asosiy yo'nalishlarini va tirik organizmlarning ushbu katta
guruhining kognitiv rolini ko'rib chiqaylik. O'simliklarni hamma joyda topish
mumkin: o'rmonda, dalada, okean tubida, bir tomchi suvda va tog' tepasida. Bu
tirik mavjudotlar guruhi orasida bir hujayrali va ko'p hujayrali organizmlar
ajralib turadi. O simliklar, ularning tuzilishi, tarqalishi va sistematikasiniʻ
o rganuvchi fan botanikadir. Muayyan hududda joylashgan barcha turdagi
ʻ
o'simliklarning yig'indisi floradir. Uchtasi bor hayot shakllari. Ular tashqi
ko'rinishida farqlanadi: daraxtlar, butalar va o'tlar. Bir yillik, ikki yillik va ko'p
yillik o'simliklar uchun har xil umr ko'rish odatiy holdir. Yerda spora
organizmlarining katta guruhi mavjud - bular suv o'tlari, moxlar, klub moxlari,
paporotniklar. Urug'larga gimnospermlar va gulli o'simliklar kiradi. Bu
o'simliklar inson tomonidan qadim zamonlardan beri ishlatilgan.
Rus olimi K. A. Timiryazev yashil hujayralar "osmondan olov o'g'irlagan
Prometey" kabi harakat qilishini yozgan. Quyosh nurlari o'simliklar tomonidan
yaratilgan organik moddalar energiyasida saqlanib qolganga o'xshaydi. Xlorofill
va o'simliklarning tabiat va inson hayotidagi rolini o'rgangan Timiryazev
sayyoramizning yashil aholisini "osmon va yer o'rtasidagi vositachilar" deb
atagan. Olim yashil hujayralardagi shakar va kraxmalning hosil bo'lish jarayoni -
fotosintezni nazarda tutgan. Ushbu yunoncha so'z tarjimada "nurdagi ulanish"
degan ma'noni anglatadi va oziqlanishning maxsus usuli - avtotrofni anglatadi.
Avtotrof tirik mavjudotlar yorug'lik energiyasidan (Quyosh yoki sun'iy yoritish)
foydalanib, noorganik moddalardan organik birikmalar hosil qiladi. Odamlar va
hayvonlarning organizmlari bunday jarayonga moslashmagan, shuning uchun
ularga o'simliklar kerak.
2

Mavzuning dolzarbligi: O'simliklarsiz insoniyatning mavjudligini
tasavvur qilib bo'lmaydi, shuning uchun sayyoramizning yashil bezaklaridan
oqilona foydalanish, ehtiyotkorlik bilan davolash va yangilanish kerak.
O'simliklar Yerda keng tarqalgan. Ular hayot uchun mos bo'lgan joylarda
joylashgan. Shu bilan birga, har bir yashash joyi va iqlim zonasi o'ziga xos
o'simliklar bilan ajralib turadi. O'simliklar suyuq suvga muhtoj, shuning uchun
ularning ko'pchiligi etarli miqdorda yog'ingarchilik bo'lgan va yil davomida
sovuq bo'lmagan joylarda mavjud. Bunday iqlim zonalari o rmonlar va o tloqlarʻ ʻ
hosil bo ladi. Quruqroq joylarda biz dashtlarni uchratamiz. Ammo cho'llarda va
ʻ
abadiy muzliklarda ham ba'zi o'simliklar o'sadi.
Kurs ish i ning maqsadi: o'simliklar bu butun sayyoramiz kelajagi uchun
juda zarur ekanligi va ular yo'qolib ketsa sayyoramiz inqirozga yuz tutishi
mumkinligidir.Ushbu kurs ishida o'simliklarni asrash va muhofaza qilish yo'llari
berib o'tilgan. Ulardan oqilona foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqish
hamda kelgusidagi ishlar va rejalarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi:
-O'simliklarning inson hayotidagi o'rni beqiyos ekanligini anglab yetish;
-O'simliklarni muhofaza qilish, saqlash, hamda undan unumli foydalanish
yo’llarini ishlab chiqish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Mavzuni to’liq yoritib berish
maqsadida 3 ta rasmdan foydalanilgan. Ishning hajmi 42 sahifani tashkil etadi.
3

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI
O`rta Osiyo olimlarning o`rta asrda qilgan ilmiy tadqiqotlarining
ko`pginasi bizgacha etib kelmaganligi o`sha davrlarni holati haqida xususan,
botanika haqida fikr yuritish ancha mushkul. Masalan, Abu Rayxon Beruniyning
150 ta asaridan bizgacha 27 tatasigina yetib kelgan xolos. Beruniy o`zining
«Kitob as-Saydana fi-t-tib» kitobida tabiatshunoslik va tibbiyot masalalariga
to`xtagan bo`lsada, lekin u o`z ma‘lumotlarida botanika fani bilan bog`liq ko`p
masalalarni hal qilgan. O`rta asrlarning botanika va o`simlik dunyosi
rivojlanishiga muhim hissa qo`shgan olimlardan yana biri Abu Ali Ibn Sinodir.
Ibn Sino o`zining «Tib qonunlari» kitobiga dorivor o`simliklarga keng to`xtab,
ularning morfologiyasini, nomlanishini kelib chiqishini va geografiyasini
yoritgan. Ibn Sino o`simliklarni lotincha, grekcha, arabcha atamalari bilan birga
ularning mahalliy atamalarini ham keng qo`llagan. Ular hozirgi zamon ilmiy
atamashunoslik amaliyotiga kirgan.
O`simliklar haqida qo`shimcha ma‘lumotlar Mahmud Qoshg`aroiyning
(XI asr) “Devonu Lug`atiy turk” asarida ham keltirilgan. Sharqiy Turkistonning
ensiklopedik va geograf olimi 200 ga yaqin o`simliklarni geografik, ekologik
tarqalishi va morfologiyasiga oid ma‘lumotlarni bergan. Mashhur arab geografi
Ibn Boyto`t (Muhammad Ibn Abdulloh) o`zining Afrika, Osiyo va Janubiy
Yevropaga qilgan sayohatida 14-asrning birinchi yarimida Xorazm, Buxoro va
Samarqandga ham kelgan. Uning asarlarida geografik ma‘lumotlar bilan birga
O`zbekistonning o`simliklar dunyosi xaqida ham o`ta muhim ma‘lumotlar
berilgan. [3]
O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va
mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning
«Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan
shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar
kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi.
XVIII asrning boshlaridan boshlab O`rta Osiyo rus samoderjaviyasining
e‘tiborini jalb eta boshladi, natijada 1914 yildan 1920 yilgacha O`rta Osiyoga
4

ruslarning bir qancha ekspedetsiyalari tashkil etildi. Biroq, bu xarbiy razvedka
ekspeditsiyalari tarkibida tabiatshunoslar bo`lmaganligi tufayli ularning
to`plagan ma‘lumotlari tabiatshunoslik nuqtai-nazardan unchalik muhim
bo`lmagan. Shunga qaramay ulardan ayrimlari O`zbekiston tabiati haqida oz
bo`lsada ma‘lumotlar berilgan. Dastlabki Yevropalik tabiatshunoslar
O`zbekistonga 1820 yili kelganlar. 1841 yilda muxandis–injener Botenev
boshliq ekspeditsiyasi (uning tarkibida tabiatshunos Lemann ham bo`lgan)
Qizilqumdan Samarqandgacha kelgan. Ular Zarafshon bo`ylab yuqoriga
ko`tarilishgan va o`simliklardan gerbariylar va boshqa ma‘lumotlar yig`ishgan.
Lemanning to`plagan ma‘lumotlari keyinchalik A.Bunge tomonidan qayta
ishlanib bosmadan chiqarilgan. Lemanning kundaliklari uning vafotidan so`ng
Gelmerson tomonidan nashr etilgan. Uning floristik ma‘lumotlari o`simliklar
geografiyasi nuqtai-nazardan muhim ahamiyatga ega bo`lib, keyinchalik
I.G.Borisov tomonidan Zarafshon vodiysini alohida botanik geografik viloyat
sifatida ajratish uchun asos bo`lgan. 50-60 yillarda O`zbekiston, jumladan
Farg`ona vodiysida yirik va ilmiy ahamiyatga ega tadqiqotlar olib borgan rus
olimlari P.P.Semenov, N.A.Seversev, I.G.Borisovlar tomonidan olib borilgan.
I . G . Borisov o ` zining « Orol - Kaspiy o ` lkasi botanik geografiyasi uchun
ma ‘ lumotlar » asarida (1885) O ` rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan
ayrim o ` simliklarning geografik tarqalishini ko ` rsatgan . I.G.Borisov shu
o`lkaning o`simlik formatsiyalarini o`rganib, bu o`lka o`simliklarning shu
o`lkaga xosligi, O`rta Osiyo o`simlmk dunyoing avtozon rivojlanganligi haqida
fikrga keladi. Keyinchalik uning bu fikrlarini A.N.Krasnov rivojlantiradi.
1865 yildan keyin , ya ‘ ni O ` rta Osiyoning Rossiyaga qo ` shilishi natijisida
bu joylarga kelishi sayohat qilish va uni o ` rganish muammo bo ` lmay qolganidan
so ` ng rus olimi va tabiatshunoslari tez - tez keladigan bo ` lib qolishdi . 1868-1871
yillarda Moskva tabiatshunoslar jamiyati yordamida er-xotin A.P. Fedchenko va
O.A.Fedchenkolar ekspeditsiya tashkil qilib O`zbekistonga, ya‘ni Farg`ona
vodiysiga kelishadi. Olga Aleksandrovna Fedchenko Zarafshonning o`rta
qismiga yaqin bo`lgan Samarqand vohasini o`rganadi. 1870-1871 yillarda
5

Zarafshon daryosining yuqori qismi bo`yicha Janubiy-Sharqiy Qizilqum va
Farg`ona vodiysi bo`yicha ko`pgina kolleksiyalar to`pladi. Uning botanika
sohasidagi asosiy va muhim ishlari 1901,1904,1906,1909,1911 yillarda nashr
qilingan. U 1500 ortiq o`simlik turlarini qayta ishladi. Ular orasida yangi tur va
turkumlar ham bor edi. A.V.Bunakovskiy 1869 yilda Chirchiq daryosining
vohasini, A.A.Ivanov esa uning o`rmon zonasini o`rgangan. Huddi shu vohaning
o`simlik dunyosi bilan 1873 yilda N.I.Korolkov ham shug`ullangan. 1975 yilda
Xisor ekspeditsiyasining boshlig`i N.I.Isaev yo`l- yo`lakay Samarqandning
Taxtaqoracha atroflari bo`yicha o`simliklardan kolleksiyalar yig`adi.
1878 yilda V . Fomanin boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibidagi qatnashgan
M . Nevesskiy esa Samarqand Taxtaqorcha yo ` nalishida , 1876 yillarda
L . S . Borshevskiy Samarqand , Urgo ` t , Panjikent , Zarafshon vodiysi
hududlarining o ` simlik dunyosi bilan shug ` ullanib , muhim ma ‘ lumotlar
to ` plagan . 1976 yilda A.Regel Tyan-Shanning Toshkent atrofi tumonlarni, 1980
yilda esa Toshkent, Jizzax, Samarqand, Xo`jand va Farg`ona vodiysining
Noringacha bo`lgan qismini o`simlik dunyosini o`rgandi. 1880-1882 yillarda u
Kuxistonning Xisor- Zarafshon qismining o`simliklarini, Toshkent, Samarqand
atroflarini, Dovon, Termiz, Sherobod, G`o`zor o`simliklarini, 1883 yilda
Bobotog` atroflarining o`simliklari dunyosini o`rgandi. 1884 yilda Zarafshon
vodiysining O`zbekiston qismining qamrab olib Qoraqum o`simlik dunyosi
bilan mashg`ul bo`ldi. Regelning topshirig`i bilan 1881 yilda Musa Maxmud
G`arbiy TyanShanning Toshkent xududlarining o`simliklarini o`rgangan.
Ayniqsa 1881 yilda O`zbekiston o`simlik dunyosini o`rgangan franso`z
Kopyu va Bonvanlarning ishlari diqqatga sazovordir. Kopyu 1880 yilda
Samarqand atroflarini va Samarqand tog`lari, Qarshi-Sherobod, va
Zarafshonning yuqori qisimlari o`simlik dunyosini tadqiq qildi. A.F.Middendorf
1878yildan boshlab Farg`ona vodiysining barcha xududlarini ilmiy jihatdan
o`rgangan. 1920 yilda Turkiston Davlat Universiteti (keyinchalik O`rta Osiyo
davlat Universiteti SAGU) deb nomlangan)tashkil etiganligi munosabati bilan
O`zbekistonga M.G.Papov, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov, R.I.Abolin,
6

A.I.Vvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov, I.A.Raykova, M.M.Sovetkina kabi
mashhur botaniklar O`rta Osiyoga, xususan O`zbekistonga kelib, uning flora va
o`simlik qoplamini o`rganishda o`zlarining muhim hissalarini qo`shganlar.
1828 yilda SAGU tasarrufida «Yuksak o`simliklar» va «O`simliklar
geografiyasi» kafedrasi ochilib, unda shu bugunga qadar 400 dan ortiq
mutaxassilar yetishib chiqadi. Ulardan ko`pchiligi Fan sohasida xizmat qiladilar
ham ularni ko`pchiligi faoliyat ko`rsatmoqda.
O ` zbekiston florasi va o ` simliklar dunyosini o ` rganishga V . G . Kultiasov
I . I . Granitov , A . YA . Bo ` tkov , S . X . Chevrinidi , R . S . Vernik , I . F . Momotov ,
R . D . Melnikov , O . N . Bondarenko kabi rus olimlari qatorida M . M . Orifxonova ,
Q . Z . Zokirov , T . A . Odilov , A . U . Usmonov , P . K . Zokirov , O `. P . Pratov ,
A . M . Maxmedov , T . X . Xudoyberdiyev , M . M . Nabiyev , I . Sottiboev , S . Holiqov
kabi olimlar o ` z xissalarini qo ` shganlar . 1920 yilda O`rta Osiyo universiteti
tashkil etilishi munosabati bilan Farg`ona vodiysidagi botanik tadqiqotlar ham
ancha kuchayadi. Universitetga taniqli botaniklar P.A. Baranov, E.P. Korovin,
V.P. Drobov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy, M.M. Sovetkinalar tashrif
buyurishadi. Ular bilan birga 1932-1933 yillar tashrif buyurishgan Leningradlik
botaniklar P.N. Ovchinnikov, F.A. Zapryagaev, V.I. Zapryagaeva, Yu.S.
Grigorev, A.S. Koroleva, K.S. Afanasev, V.N. Nikitinlar ham Farg`ona vodiysi
florasini o`rganish va tahlil qilishda katta ishlar olib borishadi. O`sha davrdagi
yirik olimlardan ta‘lim olgan mahalliy botanik olimlarning hizmatlari Farg`ona
vodiysining o`simliklarini o`rganishga katta xissa qo`shadi 1967 yil M.M.
Arifxonova Farg`ona vodiysi o`simliklari qoplamini o`rganishga bag`ishlangan
tadqiqotlariga yakun yasab, «Rastitelnost Ferganskoy dolin ы » nomli
monografiyasini chop etadi. Bu asarda bu xududda mavjud bo`lgan barcha
o`simlik tiplari to`g`risida ba‘tavsil ma‘lumotlar berilgan. Bizning tadqiqotimiz
ob‘ekti bo`lgan to`qay o`simliklari borasidagi ilk to`laqonli ma‘lumotlar ham
aynan M.M. Arifxanovaning izlanishlarining natijasi hisoblanadi. Farg`onalik
professor A.M.Maxmedov birinchi marta O`rta Osiyo yalpizdoshlarini
sistematik tahlil qilib bir necha yangi turlarni aniqlagan. T.X. Xudayberdiev
7

tomonidan birinchi marta Farg‘ona vodiysida tarqalgan oilasi flora va
o‘simliklar qoplami tarkibidagi taksonomik birlik sifatida tadqiq qilingan. Ish
asosan oila vakillarining o‘simliklar qoplamida tutgan o‘rni, tur tarkibini
aniqlashtirishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya ishida markaziy o‘rinni turlarning
xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni va oqilona foydalanishning asoslariga
bag‘ishlangan. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra, mazkur hudud florasida 36
turkumga mansub bo‘lgan 184 tur uchrashini qayd etilgan. Flora davlatimizning
yirik tabiiy boyligi undan oqilona foydalinib, muhofaza qilish uchun uning
turlarini botanika nomenklaturasi nuqtai-nazaridan puxta o`rganish zarur. Aks
holda juda murakkab chalkashliklarga olib kelishi mumkin. Ta‘kidlash joizki,
so`ngi 20 yil ichida, ayniqsa chet ellarda sistematikaga oid qator asarlar nashr
etildi, ularda tavsiya etilgan fikr va taksonomik birliklar jahon botanik olimlari
tomonidan ma‘qullandi, «Xalqaro botanika nomenkaturasining kodeksi»ga
sistematik taksonlarga oid qator o`zgarishlar kiritildi. O`zbekistonda esa «Flora
Uzbekistana» nomli monagrafiyalar nashr etilgandan so`ng fan uchun yangi
ko`plab tur va turkumlar kashf etildi.
8

II.BOB. Asosiy qism
2.1. O’simliklarning tabiatdagi o’rni
Avtotrof mavjudotlar Yerdagi barcha hayot uchun zarurdir. O'simliklarning
qiymati yashil hujayralardagi kimyoviy jarayonlarning quyidagi xususiyatlari
bilan belgilanadi:
 yorug'lik energiyasi so'rilgan, reaktsiyalar uchun ishlatiladigan
ovqatlanish usuli;
 odamlar, hayvonlar va o'simliklarning nafas olishi uchun zarur bo'lgan
kislorodni chiqarish;
 organik moddalarning shakllanishi;
 karbonat angidridning so'rilishi, uning katta miqdori odamlar va
hayvonlar uchun zararli.
Yerda alohida jamoalarda va global miqyosda materiya va energiya
almashinuvi mavjud. Qisqa va uzun oziq-ovqat zanjirlari ( 2.1.1-rasm) mavjud
bo'lib, ular oziq-ovqat to'rlarini hosil qiladi:
 o'rmon o'ti → quyon → tulki;
 gullarning nektar va gulchanglari → asalarilar → asal buzzard (qush);
 yonca → buzoq → odam.
2.1.1-rasm.Oziqlanish zanjiri.
9

Yashil o'simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati suv, kislorod,
azot, karbonat angidrid va boshqa birikmalarning aylanishlarida ishtirok
etishidir. Masalan, ko'p hujayrali tirik mavjudotlar havo va tuproqdagi azot
molekulalarini o'zlashtira olmaydi. Element oqsilni yaratish uchun zarur - eng
muhim “qurilish materiali” va ozuqa moddasi.
Ildizlar ustida dukkakli o ' simliklar azot biriktiruvchi bakteriyalardan tashkil
topgan tugunlar hosil bo ' ladi . Ular tuproqdagi bo'shliqlarni to'ldiradigan havo
tarkibidagi azotni o'zlashtiradi va dukkakli o'simliklar uchun mavjud bo'lgan
birikmalarga aylantiradi. Bu simbioz turli tirik mavjudotlarning foydali
hamkorligidir. O'simliklar nobud bo'lganda, tuproq tirik ildizlar tomonidan
so'rilishi mumkin bo'lgan azot birikmalari bilan boyitiladi. Bir kishi uchun
dukkaklilar oqsilning muhim manbai hisoblanadi. Qishloq xo'jaligida ular yashil
go'ng sifatida ishlatiladi. O'simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati
juda xilma-xildir. Shunday qilib, fotosintez, azot fiksatsiyasi va transpiratsiya
(barglar tomonidan suv bug'ining chiqishi) havo tarkibiga ta'sir qiladi.
Bug'lanish yashil organizmni haddan tashqari issiqlikdan himoya qilishga
yordam beradi. O'simliklar tufayli havo toza, sovuqroq va namroq bo'ladi:
 yorug'likdagi yashil hujayralar atmosferadagi karbonat angidridni
o'zlashtiradi va kislorod chiqaradi;
 barglar transpiratsiyaga qodir, atrofdagi havodagi suv bug'ining tarkibini
tartibga soladi;
 o'simliklar chang, kuyik va odamlar uchun zararli bo'lgan boshqa
ifloslantiruvchi moddalarni saqlaydi;
 barglar tomonidan ajratilgan fitonsidlar patogenlarga zararli ta'sir
ko'rsatadi.
Tabiatda va inson hayotida o'simliklarning ahamiyati juda katta. Yashil
o'simliklar fotosintez va ekskretsiya orqali Yerda hayot mavjudligini
ta'minlaydi. Fotosintez - murakkab biokimyoviy jarayon bo'lib, unda o'simliklar
yashil pigment xlorofill orqali quyosh nuri energiyasidan karbonat angidrid va
suvdan energiyaga boy organik moddalarni sintez qiladi. Natijada, quyosh
10

energiyasi kimyoviy bog'lanish energiyasiga aylanadi. O'simliklar biosferada
organik moddalar ishlab chiqaruvchisi bo'lib, ular boshqa organizmlarning
mavjudligini ta'minlaydigan trofik piramidalarning asosi bo'lib xizmat qiladi.
O'simliklardagi fotosintez Yerning hamma joyida sodir bo'ladi, shuning
uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Har yili Yerdagi o'simliklar taxminan
177 milliard tonna organik moddalarni hosil qiladi. Ularning 122 milliard
tonnasi quruqlik o simliklari, 55 milliard tonnasi esa Jahon okeaniʻ
o simliklaridir. Fotosintez mahsulotlarining yillik kimyoviy energiyasi
ʻ
dunyodagi barcha elektr stansiyalari ishlab chiqaradigan energiyadan 100
barobar ko'pdir. Atmosfera tarkibidagi karbonat angidrid gazi hayvonlar va
o'simliklarning nafas olishi paytida ajralib chiqmasa, faqat 300 yil davom etadi.
Fotosintez jarayonida biosfera uchun yana bir muhim jarayon - suvning fotolizi
sodir bo'ladi. Natijada barcha tirik organizmlar nafas oladigan O
2 ajralib chiqadi.
Atmosferadagi barcha kislorod tirik materiyadan taxminan 2000 yil ichida o'tadi.
O'simliklar bir million yil ichida sayyoramizdagi barcha suvdan foydalanadi va
parchalanadi. Milliardlab yillar davomida o'simliklar sintezlangan katta
soni organik moddalar, ularning bir qismi hozirgi kungacha neft, tabiiy gaz,
ko'mir, neft slanetslari, torf konlari shaklida saqlanib qolgan. Faqat ko'mir va
neft shaklida saqlanadigan uglerod miqdori barcha tirik organizmlardagi
miqdordan taxminan 50 baravar ko'pdir. Bularning barchasi ko'rsatadi.
Fotosintez sayyoramizning yuzini tubdan o'zgartiradigan buyuk kosmik
jarayondir. Organik moddalarning molekulalariga azot, oltingugurt, fosfor va
boshqa elementlarning atomlari kiradi: magniy, temir, mis, kobalt va boshqalar.
Ular o'simliklar tomonidan tuproq eritmalaridan olinadi va eng muhim kimyoviy
jarayonlarning tsikllarida ishtirok etadi. Mineral tuzlar muqarrar ravishda
tuproqning sirt qatlamlaridan yuvilishi kerak edi, lekin o'simliklar doimiy
ravishda undan mineral moddalarning bir qismini oladi, keyinchalik ular qisman
hayvonlar organizmiga kiradi. O'simliklar va hayvonlarning o'limidan so'ng,
minerallar tuproqqa qaytadi, u erdan ular yana o'simliklar tomonidan iste'mol
qilinadi. Shunday qilib, moddalarning bu kichik yoki biologik aylanishi
11

natijasida o'simliklar tuproqda mineral tuzlarning mavjudligini doimo saqlab
turadi, bu uning unumdorligi uchun juda muhimdir. Bu tabiatdagi moddalar va
energiya oqimlari aylanishida o'simliklarning ulkan rolini ko'rsatadi. O'simliklar
o'zaro chambarchas bog'liq bo'lgan iqlim, tuproq, hayvonot dunyosi va
biosferaning boshqa qismlariga ta'sir qiladi. O'simliklar iqlimga mo'tadil ta'sir
ko'rsatadi, xususan, ular quruqlikdan bug'langan suvning 90% dan ko'prog'ini
atmosferaga yetkazib beradi. O'simliklarning inson hayotidagi ahamiyati katta.
U odamlar va hayvonlarning hayoti uchun zarur bo'lgan narsalarni yaratadi, turli
xil oziq-ovqat mahsulotlari, texnik va dorivor xom ashyo, qurilish materiallari
va boshqalarning bitmas-tuganmas manbai bo'lib xizmat qiladi. Inson turli
texnologik jarayonlarda ko'plab turlardan foydalanadi.O'simliklarning salbiy roli
- ekin maydonlari va yaylovlarda begona o'tlarning paydo bo'lishi; suv
havzalarining haddan tashqari ko'payishi, ko'llarda yozgi baliqlarning nobud
bo'lishiga olib keladi; odamlarga va xalq xo'jaligiga zararli ta'sir ko'rsatish
holatlari. Biroq, o'simliklarning odamlarga zararli ta'siri uning ijobiy roli bilan
taqqoslanmaydi. Bu ko'pincha o'simliklardan oqilona foydalanish, o'simliklar
jamoalarining rivojlanish naqshlari va munosabatlarini bilmaslik, shuningdek,
oldindan aytib bo'lmaydiganlik bilan bog'liq. mumkin bo'lgan oqibatlar inson
aralashuvi.
Barcha o'simlik resurslaridan o'rmonlar tabiat va inson hayotida eng muhim
hisoblanadi. Ular iqtisodiy faoliyatdan eng ko'p zarar ko'rdilar va birinchi bo'lib
himoya ob'ektiga aylandilar.
O'rmon sayyoramizning eng muhim o'simlik manbai sifatida
O'rmonlar, shu jumladan odamlar tomonidan ekilganlar, quruqlikning
uchdan bir qismini egallaydi. Ularning maydoni 40 million kvadrat kilometrdan
bir oz ko'proq. Bu Shimoliy yarim shardagi tayganing keng kamari, mo''tadil
zonaning aralash va bargli o'rmonlari, doim yashil subtropik va nam tropik
o'rmonlar. O'rmonlarning aksariyati tropiklarda; tayga va o'rmon-tundra 32%,
mo'tadil zonaning aralash va bargli o'rmonlari - 17%. Sayyora 30% ignabargli
va 70% bargli o rmonlardan iborat ( 2.1.2-rasm).ʻ
12

2.1.2-rasm. O’rmon.
O'rmon qoplami biosferaning barcha tarkibiy qismlariga ta'sir qiladi, juda
katta tarkibiga, yer yuzasining suv va issiqlik rejimiga, yer osti va yer usti
oqimlariga ta sir qiladi, tuproq qoplamini hosil qiladi va saqlaydi, hayvonotʼ
dunyosining ko pligi va xilma-xilligini tartibga soladi. O'rmon qoplami iqlim
ʻ
bilan o'zaro bog'liq: shamol kuchini kamaytiradi, baland va yumshatadi past
haroratlar, namlikni to'playdi. O'rmonlar moddalar va energiya oqimlarining
aylanishini ta'minlab, biosferadagi dinamik muvozanatni barqarorlashtiradi. Ular
juda samarali o'simlik shakllarini hosil qiladi. Fotosintezning global
mahsuldorligida o'rmonlarning ulushi yiliga 70 milliard tonna quruq organik
moddalarni tashkil etadi, bu quruqlikning yillik biologik mahsulotining 65% va
biosferaning 42% ni tashkil qiladi. O'rmon xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida
keng qo'llaniladi. O‘rmon materiallaridan foydalanmasdan turib hech bir sanoat
rivojlana olmaydi. O'rmon yog'och, qobiq, ignalarni qayta ishlash jarayonida
olingan turli xil kimyoviy moddalar manbai bo'lib xizmat qiladi. Ushbu
universal xomashyodan 15-20 mingdan ortiq buyum va mahsulotlar
tayyorlanishi mumkin. Dunyoda iste'mol qilinadigan yog'ochning deyarli yarmi
hali ham yoqilg'i sifatida ishlatiladi va uchdan bir qismi qurilish materiallari
ishlab chiqarishga sarflanadi. O rmon texnik va dorivor xom ashyo, oziq-ovqat
ʻ
13

mahsulotlari va boshqalar bilan ta minlaydi.So'nggi o'n yilliklarʼ o'rmonlarning
sanitariya-gigiyena, balneologik va rekreatsion roliga tobora ko'proq e'tibor
qaratilmoqda. Dunyoning ba'zi mintaqalarida o'rmonning noresurs funktsiyalari
o'rmon maydonlarining daraxt kesish bazasi sifatidagi ahamiyatiga soya solib
qo'ydi. Rossiyada o'rmonlardan noxomashyo resursi sifatida ham keng
foydalanila boshlandi. Bu shaharlarning yashil hududlari, tabiiy yoki Milliy
bog'lar, kurort zonalari. Terpenlarning dezinfektsiyalash xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda, qarag'ay o'rmonlarining sil kasaliga foydali ta'siri yaxshi ma'lum.
Shaharlardagi daraxt plantatsiyalari havodan ortiqcha karbonat angidridni
o'zlashtiradi va undagi hayot uchun zarur bo'lgan kislorodni tiklaydi. Ular yaxshi
filtr bo'lib xizmat qiladi - parklarda chang miqdori shahar ko'chalariga
qaraganda o'n baravar kam. Daraxtlarning barglari va gullari fitontsidlarni
chiqaradi, ularning ko'pchiligi shahar havosini zararsizlantiradi, zararli
mikroorganizmlarni o'ldiradi, yuqumli agentlarning rivojlanishini kechiktiradi
va yuqumli kasalliklarning tarqalishini oldini oladi. Yashil joylar tovushlarni
yaxshi qabul qiladi, shovqinga qarshi kurashga hissa qo'shadi. O'rmonning
insonga psixologik ta'siri bebahodir.
O'rmonlarni kesish insoniyat rivojlanishining boshida boshlangan va hozir
ham davom etmoqda. Issiqlik hosil qilish, yaylovlar va haydaladigan yerlar
uchun erlarni tozalash uchun daraxtlar kesiladi va yoqiladi. Iqtisodiyot va
hunarmandchilikning yaxshilanishi bilan o'rmon nafaqat yoqilg'i, balki qurilish
bezak materiali sifatida ham qo'llanila boshlandi. Kishilik jamiyatining
rivojlanishi bilan yog och va boshqa o rmon mahsulotlariga bo lgan ehtiyoj tez
ʻ ʻ ʻ
ortib borgach, ekspluatatsiya ham kuchaydi. U yer yuzida yuqori darajada
rivojlangan texnologiyasi va xususiy mulki bilan kapitalizm davrida o'zining
alohida qudratiga erishdi. Sanoat va texnologik inqilob kelishi bilan dunyodagi
o'rmon resurslariga eng jiddiy ta'sir ko'rsatdi. So'nggi 10 ming yil ichida butun
dunyoda va eng ko'p aholi yashaydigan mintaqalarda barcha o'rmonlarning 2/3
qismi qisqartirildi. Tarixiy vaqt davomida 500 million gektarlik ulkan maydon
14

o'rmonlardan taqir cho'llarga aylandi. O'rmon qoplamining qisqarish darajasini
daryo havzasi misolida ko'rish mumkin.
Bir kishi yiliga biosferaning 1% dan ko'p bo'lmagan biologik
mahsulotlarini iste'mol qiladi. Biroq, ayrim joylarda yog'och tayyorlash hajmi
o'rmondan foydalanish chegarasiga keltirildi. O'rmonlar shunchalik tez vayron
bo'ladiki, tozalangan maydonlar ko'chat maydonlaridan sezilarli darajada oshadi.
Bugungi kunga kelib, aralash va keng bargli o'rmonlar zonasida ularning asl
maydonining 55% gacha qisqartirildi, O'rta er dengizi subtropiklari zonasida -
80, musson o'rmonlari - 90 va o'rmonlarning 5% dan kamrog'i saqlanib qolgan.
Buyuk Xitoy va Hind-Ganga tekisliklari. G'arbiy Afrikada birlamchi o'rmon
maydonlari tez kamayib bormoqda, Janubi-Sharqiy Osiyo, Markaziy Amerika;
Markaziy Afrika va Amazonda biroz sekinroq. Xorijiy Osiyoda har yili 15
million gektar, Janubiy Amerikada 10 million gektar maydon kesiladi. Tropik va
musson o'rmonlari tanazzulga yuz tutadi va ularning maydoni qisqaradi. Agar
1960-yillarda Tailandda ular butun o'rmon maydonining yarmini egallagan
bo'lsa, hozir ular chorakdan kamroq. Bu sur'atda ular keyingi asrda butunlay
yo'q bo'lib ketishidan qo'rqishlar mavjud. Selvaning kesilgan joylari
tiklanmaydi, ularning o'rnida unumsiz buta hosilalari rivojlanadi va kuchli
eroziya bilan cho'llanish sodir bo'ladi.
Tropik o'rmonlarning taqdiri haqida gapirganda, shuni ta'kidlash kerakki,
mutaxassislarning fikriga ko'ra, o'rmonlarning qisqarishi tez sur'atlarda bo'lgan
hududlarda yaqin o'n yilliklarda deyarli barcha birlamchi o'rmonlar tanib
bo'lmas darajada o'zgaradi. Tropik o'rmonlarning barcha o'rmonlarini zamonaviy
foydalanish bilan o'zgartirish XXI asrning boshlarida yakunlanadi. Dastlabki
hisob-kitoblarga ko'ra, 21-asrning birinchi o'n yilliklarida o'rmonlarning
umumiy maydoni hozirgi holatidan 50% ga qisqaradi. Sayyoradagi keskin
pasayish og'ir oqibatlarga olib keldi: daryolar va ko'llarning sayozlashishi,
halokatli toshqinlar, tuproq eroziyasi, sel oqimlari, iqlim o'zgarishi.
Daryolar oqimining kamayishi va o'rmonlarning kesilishi ta'sirida
ko'llarning qurishi uzoq vaqtdan beri ma'lum. Ma'lumki, o'rmon xo'jaligini to'g'ri
15

olib borish uchun Silisia va boshqa O'rta er dengizi mamlakatlarida o'rmonlarni
kesish keskin qisqartirildi, milliy ahamiyatga ega o'rmonlar uch guruhga
bo'lingan. Birinchi guruhga shaharlar va sanoat markazlari atrofidagi yashil
hududlar, daryolar bo yi va suv havzalari atrofidagi qo riqlanadigan hududlar,ʻ ʻ
temir yo l va avtomobil yo llari bo yidagi himoya plantatsiyalari, kurort,
ʻ ʻ ʻ
dalalarni muhofaza qilish, yodgorlik, o rmon qo riqxonalari va qo riqxonalar
ʻ ʻ ʻ
kiradi. Ular 115,9 million gektarni yoki mamlakat o rmon maydonining 15% ni
ʻ
tashkil qiladi. Bu erda kesish qat'iy tartibga solinadi. Ikkinchi guruh o rmonlari
ʻ
asosan sanoat va aholi zich joylashgan hududlarda joylashgan. Ularning
maydoni 63,6 million gektar yoki taxminan 8% ni tashkil qiladi. Uchinchi guruh
o rmonlari 612,1 million gektar maydonni egallaydi. operativ ahamiyatga ega.
ʻ
Ularning resurslari hududning atigi 46 foizida ishlatiladi.
O'rmonlarning rekreatsion qiymati
O'rmon har doim ovchilarni, qo'ziqorin yig'uvchilarni va reza mevalarini
yig'uvchilarni o'ziga jalb qilgan. Ommaviy turizmning rivojlanishi bilan
o rmonga tashrif buyuruvchilar soni bir necha barobar ortib, odamlarning
ʻ
o rmonlarga yetkazayotgan zarari yanada ko zga tashlanib qoldi. Har yili
ʻ ʻ
millionlab odamlar dam olish uchun shahar atrofidagi o'rmonlarga oqib
kelishadi. Sayyohlar bir xil marshrutlar bo'ylab, ilgari tegmagan joylarni yaxshi
belgilangan yo'llarga aylantiradilar. Rekreatsion o'rmonlar yo'llar va yo'llar
tarmog'i bilan kesilgan. Ehtiyotsiz sayyohlar yosh daraxtlarni kesadi, qarilariga
zarar etkazadi, tagidagi daraxtlarni oyoq osti qiladi, o'sadigan daraxtlarni buzadi
va tuproqni siqadi, bu esa uning tuzilishini buzadi, g'ovakligini kamaytiradi,
mikroorganizmlar va tuproq faunasining yashash sharoitlarini yomonlashtiradi,
daraxtlarning o'sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi. O'rmonlar turli xil axlatlar,
tunuka qutilar, shishalar, lattalar, qog'ozlar bilan to'ldirilgan. O'rmon o'simliklari
yong'in joylarida va tuproqning siqilgan joylarida yaxshi tiklanmaydi.
Turizmning o‘rmonlarga yetkazgan zararini ana shunday ko‘rsatkichlar
bilan baholash mumkin. Moskva yaqinidagi o'rmonlarga quyoshli dam olish
kunida 4 milliongacha dam oluvchilar tashrif buyurishadi. Yozgi mavsumda ular
16

Markaziy Flogging o'rmonzorining to'rtdan bir qismiga teng bo'lgan o'rmonni
kesishadi. Gorkiy Moskvada. Moldova ekspertlarining fikriga ko'ra, sayyohlar
va dam oluvchilar tomonidan o'rmon kesish, bu respublikada ekinlar va
pichanzorlarga etkazilgan zarar taxminan 1,5 million rublni tashkil qiladi.
Rekreatsion o'rmonlardan foydalanishni tartibga solish uchun turli xil tabiiy
komplekslar uchun rekreatsion yukning ruxsat etilgan maksimal normalari
ishlab chiqilgan. Bu o'rmon erlarida dam oluvchilarning ortiqcha to'planishining
oldini oladi. O‘rmonda odamlarning xulq-atvori qoidalari belgilanib, tabiat
obyektlariga yetkazilgan zarar uchun undiriladigan jarimalar miqdori belgilandi.
Rekreatsion o'rmonlarni muhofaza qilish uchun kurashning muhim shakllaridan
biri kengdir ekologik tashviqot. Turizm, kasaba uyushmalari va
boshqalar jamoat tashkilotlari. Bu ishlarni tashkil etish va muvofiqlashtirishda
qishloq, tuman va shahar hokimliklari katta rol o‘ynaydi. Shahar yashil
maydonlari alohida sanitariya-gigiyenik va estetik ahamiyatga ega. Shaharlarni
ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha kommunal xizmat ko‘rsatish va
ko‘kalamzorlashtirish trestlari mutaxassislari tomonidan katta hajmdagi ishlar
amalga oshirilmoqda. Bu ishda jamoat tashkilotlari, maktablar, o‘rta kasb-hunar
ta’limi muassasalari ishtirok etadi. Ta'lim muassasalari, maktabdan tashqari
bolalar muassasalari. Ular daraxtlar, butalar, gullar ekishadi, ularni
shikastlanishdan va oyoq osti qilishdan himoya qiladilar. So'nggi 50 yil ichida
mamlakatning shahar va qishloqlarida ekilgan manzarali daraxtlar va butalar,
xiyobonlar yaratildi, xiyobonlar va hovlilar obodonlashtirildi, istirohat bog'lari
obodonlashtirildi, shaharlar atrofida yashil zonalar tashkil etildi va hokazo.
Maqsadli qo'shimcha obodonlashtirish zarur.
O'rmonlarni muhofaza qilishning asosiy vazifasi ulardan oqilona
foydalanish va ko'paytirishdir. Bu vazifani bajarish bo yicha ustuvor chora-ʻ
tadbirlar qatoriga: daraxt kesish fondini ilmiy asoslangan holda hisoblash va
taqsimlash, yog ochdan tejamkorlik bilan foydalanish, o rmonlarni ko paytirish
ʻ ʻ ʻ
va unumdorligini oshirish, yong in, zararkunandalar va boshqa salbiy omillardan
ʻ
himoya qilish kiradi.
17

Yog'och kesish fondini taqsimlash va so'qmoqlarni me'yorlash.
O'rmonni to'g'ri boshqarish bilan, ba'zi joylarda kesish 80-100 yildan keyin,
o'rmon to'liq pishib yetgandan keyin takrorlanishi kerak. Hisoblangan kesish
maydonining 1/4 qismidan kamrog'i yig'ib olinadi. Vaziyat faqat uchinchi guruh
o'rmonlarida qulay. Rossiyaning markaziy, janubiy va g'arbiy mintaqalari
o'rmonlariga kelsak, ular haddan tashqari kesish natijasida juda qashshoqlashdi.
Ruxsat etilgan kesish maydonidan oshib ketadigan o'rmon kesish, afsuski,
Rossiyaning Evropa qismining zich joylashgan markaziy, g'arbiy va janubiy
hududlarida davom etmoqda. Kesishlarning sezilarli darajada ko'pligi
o'rmonlarning o'sishiga olib keldi katta maydonlar iqlim va suvni tartibga solish
qiymatini yo'qotdi.
Yuqorida aytilganlarning barchasi o'rmonlarni muhofaza qilishda qat'iy
ilmiy tartibga solish muhim ahamiyatga ega degan xulosaga kelishimizga imkon
beradi. O'tkazildi katta ish yog'och kesishni mamlakatimizning sharqiy,
o'rmonga boy hududlariga ko'chirish uchun, lekin Rossiyaning Yevropa qismida
ko'proq zavod va yog'ochni qayta ishlash zavodlari mavjud. Yog'ochni qayta
ishlash joylariga tashish va qayta ishlashda qiyinchiliklar mavjud. Yog'ochni
qayta ishlash sanoati yog'och yig'ishning o'sishini ta'minlay olmadi va bu o'rmon
maydonida tayyorlangan yog'och miqdori va undan foydalanish o'rtasida
tafovutni keltirib chiqaradi.
Noto'g'ri foydalanish o'rmonlar uzoq vaqt davomida Rossiyaning Evropa
qismida ignabargli daraxtlar ulushining kamayishi tufayli mayda bargli
plantatsiyalar ulushi ortib, ikkilamchi o'rmonlar taxminan 40 million gektarni
tashkil etdi. Kesish etuk novdalar zaxirasining sezilarli darajada qisqarishiga
olib keladi, shuning uchun kesish fondini to'g'ri taqsimlash uchun har bir hudud
uchun ilmiy asoslangan kesish normalari belgilanadi. Ular o'rmonlarning xilma-
xil ahamiyatini va ularni rivojlantirishning haqiqiy imkoniyatlarini hisobga
oladi. Yog'och hosildorligini kamaytiradigan pishmagan o'rmonlarni kesish va
o'rmonlarning haddan tashqari ko'payishi qabul qilinishi mumkin emas. Yetuk
18

o'rmonlar yog'och sifatini pasaytiradigan zararkunandalar va kasalliklar manbai
hisoblanadi.
Yog'ochni yo'qotish bilan kurashing. O'rmonlarni saqlashda ularning
ahamiyati katta ehtiyotkorlik bilan foydalanish . Afsuski, o'rim-yig'im, tashish va
foydalanish paytida yog'ochning yo'qolishi shunchalik ko'pki, sanoatning boshqa
hech bir tarmog'i uning xom ashyosiga ruxsat bermaydi. Eng katta yo'qotishlar
yog'ochni yig'ish paytida sodir bo'ladi. Kesish joylarida ko'plab novdalar va
ignalar qolgan bo'lib, ular qishloq xo'jaligi hayvonlari uchun vitamin va protein
konsentratlarining asosi bo'lgan ignabargli unni tayyorlash uchun ishlatilishi
mumkin. Chiqindilardan ignabargli un bilan bir qatorda efir moylari olinadi.
Shartli ravishda kesish vaqtida kam kesish natijasida ko'p yog'och yo'qoladi. Shu
bilan birga, kesish fondidan to‘liq foydalanilmayapti: kesish joylarida kasal va
kam baholi daraxtlar saqlanib qolgan. qattiq daraxtlar o'rmonni axlatlash,
o'simliklarning o'zgarishiga va zararkunandalarning ko'payishiga hissa qo'shish.
Har yili yog'ochni raftingda bir necha million kub metr yog'och yo'qoladi.
Cho‘kib ketgan yog‘ochlar daryo o‘zanlarida to‘planib, navigatsiyaga to‘sqinlik
qiladi va baliqchilikni buzadi. Mantiqsiz mol raftingi (raftingsiz) taqiqlanadi.
O'rmon yong'inlariga qarshi kurash. O'rmon yong'inlari katta zarar
keltiradi o'rmon resurslari, o'rmon biotsenozini to'liq yoki qisman yo'q qilish.
Yong'in natijasida shikastlangan o'rmon o'zining himoya, himoya va boshqalarni
yo'qotadi foydali xususiyatlar. Natijada, zararli hasharotlarning ommaviy
ko'payishi mavjud, o'rmon qo'ziqorin kasalliklaridan ta'sirlanadi. O'rmon
yong'inlarida, shuningdek daraxt kesishdan keyin boshqa turdagi o'simliklar
rivojlanadi, bu esa faunaning o'zgarishiga olib keladi. Shikastlangan o'rmonda
ovchilik va tijorat faunasi va o'rmonning qo'shimcha mahsulotlari bostiriladi.
O'rmon yong'inlarining asosiy sababi odamlarning yong'inga ehtiyotsiz
munosabatda bo'lishidir. Yong'inlar qishloq xo'jaligidagi kuyishlar, traktor va
avtomashinalarning chiqindi quvurlari alangasi, yog'och kesish joylarini yong'in
bilan tozalash natijasida yuzaga keladi. Jahon statistik ma'lumotlariga ko'ra,
o'rmon yong'inlarining 97 foizi odamlar tomonidan sodir bo'ladi.
19

Rossiyada yong'inlarga qarshi kurash katta milliy ahamiyatga ega. Uch
guruhga bo'lingan chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilgan: profilaktika, qo'riqchi
xizmati va yong'inga qarshi. Kimga profilaktika choralari aholi o'rtasida
yong'inga qarshi texnik targ'ibot, kesish joylarini tozalash, o'rmonlarning
axlatlanishining oldini olish va bartaraf etish, o'rmonlarni yong'inga qarshi
kurashish. Yong‘inga qarshi maydonchalar va yong‘inga qarshi ahamiyatga ega
yo‘llar yaratilmoqda, yo‘lak va ariqlar shudgor qilinmoqda. Patrul va qo'riqlash
xizmati yong'inlarni o'z vaqtida aniqlash uchun zarur. U muntazam ravishda
o'rmon sayrlari, yong'in minoralari, samolyotlar va vertolyotlardan kuzatishlar
bilan shug'ullanadi, bu ayniqsa kam aholi punktlarida muhimdir. To'g'ridan-
to'g'ri yong'inga qarshi kurash o'tkazildi turli usullar . Ilova zamonaviy
texnologiya samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Yong'inlarni bartaraf etish
uchun o't o'chirish samolyotlari, o't o'chirish desantlari va mahalliy aholidan
tashkil etilgan brigadalar qo'llaniladi. Qator o‘rmonli hududlarda maxsus
avtomashinalar va texnik vositalarga ega o‘t o‘chirish punktlari tashkil etilgan.
2.2.O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati
Sporalar, gulchanglar, barg izlari va toshga aylangan yog'och qoldiqlari
olimlarga millionlab yillar avval tabiat qanday bo'lganini aniqlashga, Yerdagi
hayotning o'zgarishi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Yog'ochdagi o'sish
halqalari iqlimni baholash uchun ishlatilishi mumkin turli yillar . Barometr
o'simliklari bor, ular quyoshli havoda gullaydi va yomon ob-havodan oldin
gullarni yopadi. Yomg'irdan oldin kalla, balzam barglarida suv tomchilari paydo
bo'ladi. O'simliklar ko'pincha fanning turli sohalari vakillari tomonidan
tajribalarda qo'llaniladi. Masalan, ekologlar o'qishadi Kimyoviy
tarkibi hujayralar va to'qimalar, atrof-muhitning ifloslanishini baholang.
O'simliklar seleksiya ishlari uchun, irsiy ma'lumotlarni uzatish usullarini
o'rganish uchun material bo'lib xizmat qiladi. O'simliklar tasodifan tajribalarda
ishlatilgan va muhim kashfiyotlar qilgan qiziq holatlar mavjud. Masalan, ingliz
Robert Boyl kimyoviy moddalarni tashlab tasodifan ko'rsatkichlarni topdi bog
'binafshalari vaza ichida. O'simliklar kompleks yaratish uchun prototip bo'lib
20

xizmat qiladi texnik qurilmalar , muhandislik inshootlari (bionika). Yashil
o'simliklar Yerdagi barcha tirik organizmlarning mavjudligi uchun sharoit
yaratadi. Ular nafas olish uchun zarur bo'lgan kislorodni ajratib oladi va barcha
hayvonlar uchun asosiy oziq-ovqat manbai bo'lib xizmat qiladi. Hatto eng qonli
yirtqich ham uning o'ljasini boqadigan o'simliklarga bog'liq. Yerni yashil gilam
bilan qoplagan holda, o'simliklar uni himoya qiladi va saqlaydi. O'simliklar
qisman o'z iqlimini yumshoqroq va namroq qilib yaratadi, chunki barglar
quyosh nurining so'lib turadigan ta'siriga qarshi turadi. O'simlik ildizlari
tuproqni ushlab turadi va ushlab turadi. O'rmon saqlanadigan joyda, Yer yuzasi
jarliklar tomonidan buzilmaydi.
O'simliklarning odamlar uchun ahamiyati ham bebahodir. Oziq-ovqat va
dori-darmon, yoqilg'i va tola o'simliklardan olinadi. Ular uylarni qurish va
qog'oz ishlab chiqarish, mebel va musiqa asboblarini ishlab chiqarish uchun
materiallar bilan ta'minlaydi. O'simliklar bizni oziqlantiradi, kiyintiradi, iliq
qiladi, ichki to'plamlarda, kvilingda va guldastalarda ko'zni quvontiradi.
Sayyoramizning yashil bezaklarini tashkil etadigan turlar Yer atmosferasiga
kislorod chiqishi bilan organik birikmalar hosil qilishga qodir. O'simliklarning
inson hayotida, tabiatda, aholining iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyati. Amaliy
foydalanishning asosiy yo'nalishlarini va ushbu katta tirik organizmlarning
kognitiv rolini ko'rib chiqing.
O'simliklarni hamma joyda topish mumkin: o'rmonda, dalada, okean
tubida, tomchi suvda va tog'ning tepasida. Ushbu tirik mavjudotlar orasida bir
hujayrali va ko'p hujayrali organizmlar ajralib turadi. O'simliklar, ularning
tuzilishi, tarqalishi va sistematikasini o'rganadigan fan - botanika. Muayyan
hududda joylashgan barcha o'simlik turlarining umumiyligi flora. Uchta hayot
shakli mavjud. Ular tashqi ko'rinishida farq qiladi: daraxtlar, butalar va
maysalar. Turli xil umr ko'rish yillik, bienal va ko'p yillik o'simliklar uchun
xarakterlidir. Yer yuzida spora hosil qiluvchi organizmlarning katta guruhi
mavjud - bular yosunlar, moxlar, kuya, fernlar. Urug'larga gimnospermalar va
gullash kiradi. Bu o'simliklar qadim zamonlardan beri odamlar tomonidan
21

ishlatilgan. Ildizlar tuproqdan suv va mineral tuzlarni oladi, havodan karbonat
angidrid barglardagi mikroskopik teshiklar orqali kiradi. Fotosintezning
kimyoviy reaktsiyalari natijasida bular shakar va kraxmalning bir qismidir.
Jarayon o'simliklarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini aniqladi.
Fotosintezning mohiyati sxemada aks ettirilgan: 6CO 2 + 6H 2 O → C 6 H 12 O
6 + 6O2 ( 2.2.1-rasm). Boshqa kimyoviy reaktsiyalar o'simliklarda uchraydi,
turli xil moddalar (kraxmal, tsellyuloza, oqsillar, yog'lar, lignin, vitaminlar,
qatronlar va boshqalar) hosil bo'ladi. Ular o'simlikning o'zi tomonidan iste'mol
qilinadi, insonning ratsionida va davolashda, uning to'rt oyoqli do'stlari -
hayvonlarda muhim ahamiyatga ega.
2.2.1-rasm. Fotosintez jarayoni
Yashil hujayralar quyosh energiyasini akkumulyator sifatida ishlaydi. U
organik molekulalarning kimyoviy birikmalarida saqlanadi. Uzoq geologik
davrlarda yer yuzini qoplagan o'rmonlar ko'mir konlarini keltirib chiqardi.
Fotosintezning qazilma mahsulotlariga neft, torf, tabiiy gaz, neft slanetslari ham
kiradi. O'simliklarning xilma-xilligi, o'simliklarning inson hayotidagi ahamiyati
oziq-ovqat, yog'och-kimyo, sellyuloza-qog'oz, to'qimachilik, farmatsevtika va
boshqa sanoat tarmoqlarida keng qo'llanilishi bilan bog'liq. Yog'och kesish
mahsulotlari mebel, qurilish materiallari, gidrolitik spirt, kofur va boshqa
moddalar ishlab chiqarish uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Konservativ
22

hisob-kitoblarga ko'ra, insoniyat yog'ochdan foydalanishning 20 ming usullarini
biladi. Eng qadimiy - issiqlik uchun yoqish, binolarni qurish, to'siqlar, qog'oz
ishlab chiqarish. Tolali ekinlar (paxta, zig ir, jut, kanop va boshqalar) sanoatʻ
uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Tabiiy kauchukning manbai tropik
daraxt hevea. Parfyumeriya va kosmetika efir moyli o'simliklarsiz amalga
oshirilmaydi.
O'simliklarning inson hayotidagi ahamiyati ularni oziq-ovqatda, oziq-ovqat
ishlab chiqarishda, aholi punktlari va binolarni bezashda ishlatish bilan bog'liq.
Qishloq xo'jaligidan foydalanish turlari bo'yicha quyidagi guruhlar ajratiladi:
 donli mahsulotlar (bug'doy, guruch, arpa, javdar, makkajo'xori va
boshqalar);
 dukkaklilar (no'xat, soya, loviya, loviya);
 meva va rezavorlar (olma, olcha, smorodina, malina va boshqalar);
 shakarli (shakarqamish, qand lavlagi);
 sabzavotlar (pomidor, bodring, qalampir va boshqalar);
 yog'li o'simliklar (kungaboqar, kolza, zig'ir);
 dekorativ (lilak, atirgul, xrizantema, aster va boshqalar).
O'simliklar yangi iste'mol qilinadi va butunlay yoki faqat ularning alohida
qismlari sifatida qayta ishlanadi. Muhim konsentratsiya ozuqa moddalari donli
donlarda uchraydi. Bu uglevodlar, oqsillar va yog'larning ko'p qirrali manbai.
Non mahsulotlarini pishirish uchun dondan un olinadi, makaron va don
mahsulotlari ishlab chiqariladi. Ovqat pishirishda qadrlanadi va dietali ovqat
dukkakli o'simliklarning urug'lari.
O'simliklar zahiradagi organik birikmalarni meva, piyoz va ildizlarda,
kamroq poya, barglar va ildizpoyalarda to'playdi. O'simliklarning inson hayoti
va oziqlanishidagi qiymati suvli qismlarda saqlanadigan birikmalar to'plami
bilan belgilanadi. Vitaminlar va boshqa erigan moddalarga ega hujayra
sharbatining ko'p qismi sabzavotlarning mevalari, piyozlari, ildizlari va
barglarida, mevali daraxtlar va rezavorlar ekinlari. Issiqlik bilan ishlov berish
jarayonida ba'zi qimmatli birikmalar, masalan, vitaminlar yo'q qilinadi. Shuning
23

uchun dietologlar ko'proq yangi sabzavot va mevalarni iste'mol qilishni tavsiya
qiladilar. O'simliklarni iste'mol qilishga butunlay o'tgan odamlar guruhlari bor -
vegetarianlar va veganlar.
O'simliklarning inson hayotidagi qiymati vitaminlar to'plamining
boyligidadir. Mevalari, barglari, ildizpoyalari va urug'lari ko'plab muhim
birikmalarni o'z ichiga oladi. Eng muhimi, o'simliklar A, B, C, E, K guruhlariga
tegishli vitaminlarni o'z ichiga oladi ( 2.2.2-rasm). Bular yashil organizmda,
shuningdek, inson, hayvon tanasida metabolizmni tartibga soluvchi moddalardir.
Biologik katalizatorlarning yo'qligi yoki etishmasligi kasallikka olib keladi.
2.2.2-rasm. Vitaminlar.
Misol uchun, boy bo'lgan S vitamini yetishmasligi yangi sabzavotlar va
mevalar, milklar va butun inson tanasiga zarar yetkazadi - iskorbit. Gipo- va
beriberi bilan kurashish qiyin, yangi o'simlik mahsulotlarini iste'mol qilish orqali
bu istalmagan holatlarning oldini olish osonroq.
Ular organlarda shirin sharbatning sezilarli miqdorini to'playdigan ekinlarni
etishtirishadi; u quyuqlashadi, bug'lanadi va shakar olinadi. Urug'lar va
mevalardagi yog' kislotalari iste'mol qilinadigan yog'larning tarkibiy qismi
sifatida muhimdir. Sharob, pivo, choy, qahva, kakao va meva
sharbatlari mevalar, rezavorlar, sabzavotlar, urug'lar va barglardan olinadi.
24

O'simliklarning inson hayotidagi rolini tavsiflovchi yuqoridagi sohalarga
qo'shimcha ravishda, yovvoyi va madaniy turlardan foydalanadigan muqobil
tibbiyot mavjud. Dorivor o'simliklar tarkibida tibbiy muhim birikmalar mavjud:
 alkaloidlar va glikozidlar - organlar va tizimlar faoliyatiga tartibga
soluvchi ta'sir ko'rsatadi;
 taninlar - biriktiruvchi va mikroblarga qarshi xususiyatlarga ega;
 vitaminlar va mikroelementlar metabolizm uchun ajralmas;
 efir moylari- yallig'lanishga qarshi va dezinfektsiyalovchi ta'sirga
ega;
 organik kislotalar - ovqat hazm qilish, terining, sochlarning holatiga
ta'sir qiladi;
 flavonoidlar - qon tomirlarining kuchini tartibga soladi;
 fitontsidlar - mikroblarga qarshi ta'sir qiladi.
Shunday qilib, o'simliklarning inson hayotidagi o'rni hayot uchun zarur
bo'lgan moddalarni sintez qilish qobiliyatidan iborat. O'simlik materiallaridan
olingan dorilar sintetik moddalarga nisbatan yumshoqroq harakat qiladi,
kamdan-kam hollarda yon ta'sirga ega. Dorivor xususiyatlari floraning yuzlab
vakillariga xos bo'lgan quyidagi turlar ayniqsa qadrlanadi:
 Yevropa qayin (kurtaklari, barglari, qayin qobig'i, sharbati);
 atirgul dolchini (soxta mevalar);
 chinor katta (barglari);
 valerian officinalis (ildiz);
 romashka dorixonasi (inflorescences);
 mayda bargli jo'ka (gullar).
O ' simliklarsiz insoniyatning mavjudligini tasavvur qilib bo ' lmaydi , shuning
uchun sayyoramizning yashil bezaklaridan oqilona foydalanish , ehtiyotkorlik
bilan davolash va yangilanish kerak .
O'simliklar Yerda keng tarqalgan. Ular hayot uchun mos bo'lgan joylarda
joylashgan. Shu bilan birga, har bir yashash joyi va iqlim zonasi o'ziga xos
o'simliklar bilan ajralib turadi. O'simliklar suyuq suvga muhtoj, shuning uchun
25

ularning ko'pchiligi etarli miqdorda yog'ingarchilik bo'lgan va yil davomida
sovuq bo'lmagan joylarda mavjud. Bunday iqlim zonalari o rmonlar va o tloqlarʻ ʻ
hosil bo ladi. Quruqroq joylarda biz dashtlarni uchratamiz. Ammo cho'llarda va
ʻ
abadiy muzliklarda ham ba'zi o'simliklar o'sadi. Inson o'z ehtiyojlari uchun ko'p
turdagi o'simliklarni, jumladan, uzoq yashash joylaridan olib kelinganlarni
o'stiradi. Madaniy o'simliklar dalalarda, bog'larda, issiqxonalarda o'sadi, bu erda
o'simliklar yil davomida o'sib, meva berishi uchun sharoitlar yaratilgan. Inson
ko'plab manzarali o'simliklarni o'stiradi. Tabiatda o'simliklar juda muhim rol
o'ynaydi, chunki ular tufayli hayvonlarning hayoti mumkin.
Birinchidan, O'simliklar noorganik moddalardan organik moddalar hosil
qiladi. Hayvonlar buni qanday qilishni bilishmaydi, ular tayyor organik
moddalarni iste'mol qilishlari kerak, ya'ni o'simliklar yoki o'simliklar bilan
oziqlanadigan boshqa hayvonlarni iste'mol qilishlari kerak. O'simliklarsiz
hayvonlar ochlikdan o'ladi. Birinchidan, o'simliklar glyukoza organik moddasini
sintez qiladi, keyin u boshqa organik moddalarga, asosan kraxmalga aylanadi.
Glyukoza sintezi uchun o'simliklar asosan ikkita noorganik moddaga - suv va
karbonat angidridga muhtoj. O'simliklar suvni asosan tuproqdan, karbonat
angidrid esa havodan so'riladi. O'simliklar organik moddalarni sintez qilish
uchun energiyaga muhtoj. Ular buni quyosh nurlaridan oladilar. Ushbu sintez
jarayoni deyiladi fotosintez .
Ma'lumki, nafas olish jarayonida karbonat angidrid chiqariladi. Agar
o'simliklar uni o'zlashtirmasa, u atmosferada to'planib qoladi. Bu halokatli
oqibatlarga olib keladi (hayvonlarda nafas olish muammolari, issiqxona effekti).
Shuning uchun o'simliklarning ikkinchi ahamiyati karbonat angidridning
so'rilishi . Fotosintez jarayonida qo'shimcha mahsulot - kislorod ajralib chiqadi.
Bu barcha tirik organizmlar nafas oladigan kisloroddir (ular uni atmosferadan
o'zlashtiradilar). Demak, o'simliklarning tabiatdagi uchinchi ahamiyati
atmosferani kislorod bilan boyitish.
O'simliklarning inson hayotidagi o'rni ham katta. Odamlar ularni oziq-
ovqat uchun ishlatishadi, ularni uy hayvonlariga boqadilar, o'simliklardan uylar,
26

mebellar va boshqa ko'plab narsalarni quradilar. O'simliklar qog'oz hosil
qiladi turli moddalar (to'qimalar, dori-darmonlar va boshqalar). O'simliklar
yoqilg'i sifatida ishlatiladi. Bunday holda, nafaqat yog'och, balki qadimgi
o'simliklarning qoldiqlari bo'lgan torf va ko'mir ham ishlatiladi. Aytish
mumkinki, tabiat o'zining uzoq rivojlanish yo'lida inson uchun energiya
zaxirasini yaratishga muvaffaq bo'ldi. Ushbu to'plangan energiya tufayli
insoniyat jamiyati jadal rivojlanish imkoniyatiga ega bo'ldi. O'simliklar inson
ratsionida mavjud. Ba'zilarida qutulish mumkin bo'lgan mevalar, boshqalarida
urug'lar, boshqalarning yashil qismlari, ko'plarida esa yer osti qismlari (tublari,
ildizlari va boshqalar) mavjud. Odamlar o'simliklarni qayta ishlaydilar va ko'p
narsalarni oladilar oziq-ovqat mahsulotlari: un, don, shakar va boshqalar.
O'simliklarning estetik roli katta. Ularning ko'pchiligi gullaydi chiroyli
gullar , boshqalari xona o simliklari sifatida o stiriladi. Afsuski, insonningʻ ʻ
o'simlik dunyosiga ta'siri asosan salbiydir. Iqtisodiy faoliyat tufayli ko'plab
o'simlik turlari yo'q bo'lib ketdi, boshqalari esa yo'q bo'lib ketish xavfi ostida.
Ko'pincha odam o'simliklarning yashash joylarini o'zgartiradi, natijada ular endi
o'sishi mumkin emas. Insoniyatning butun hayoti doimo tabiat bilan uzviy
bog'liqdir. turli xalqlar ijtimoiy, madaniy va tarixiy sharoitlariga qarab, ular
o'simliklarga o'ziga xos tarzda munosabatda bo'lishadi. Bunday munosabat
ularning urf-odatlarini, urf-odatlarini aks ettiradi, turli davr va shakllanish
an'analarini saqlaydi.
Misol uchun, qishi qattiq yoki fasllarning keskin o'zgarishi bo'lgan
mamlakatlarda yashovchi xalqlar har doim o'simliklarni uyda saqlashga
intilishadi. Shu tariqa ular qishning qattiq, sovuq kunlarida ko‘katlardan
zavqlanib, yozni o‘zlari uchun saqlashga harakat qiladilar. Darhaqiqat,
o'simliklarning inson hayoti va tabiatdagi o'rni juda katta .
2.3.O’simliklarning biosferada tutgan o’rni
Tabiatda o'simliklar to'satdan mavjud emasligini tasavvur qilish juda qiyin.
Ha, bu mumkin emas. Zero, biz nafas olayotgan havo, biz iste'mol qiladigan
ovqat o'simliklar bilan uzviy bog'liqdir. Bundan tashqari, ular odamlarga tabiat
27

bilan muloqot qilish quvonchini beradi, uning jozibasi va go'zalligini ko'rishga
yordam beradi. O'simliklar ularga g'amxo'rlik qilsak, bizni toza, mehribon qiladi.
O'simliklar inson hayoti uchun zarurdir, chunki ular nafas olish uchun zarur
bo'lgan kislorodni chiqaradi, uy va yovvoyi hayvonlar ular bilan oziqlanadi.
Hatto yirtqichlar ham ularga bog'liq, chunki ularning o'ljasi odatda o'tli
hayvonlardir.
O'tlar, daraxtlar, butalar erni quritishdan himoya qilib, zich tirik gilam bilan
qoplaydi. Yog'ochli chakalaklarda yumshoqroq, namroq mikroiqlim yaratiladi,
chunki barglar quyoshning issiq nurlarini erni quritishga yo'l qo'ymaydi.
Ularning ildizlari tuproqni ushlab turadi va ushlab turadi. Yashil o'simliklarning
juda muhim funktsiyasi fotosintezni amalga oshirishdir. Bu jarayon
sayyoramizdagi barcha hayot mavjudligi uchun juda muhimdir. Fotosintez
tufayli o'simliklar karbonat angidrid va suvdan o'simlik ovqatlari - sabzavot,
meva, don, dukkaklilar va boshqalar uchun zarur bo'lgan organik moddalarni
yaratish qobiliyatiga ega. O'simliklar sanoat, qurilish va tibbiyot uchun xom
ashyo sifatida ham ishlatiladi.
Shuningdek, atmosferaning gaz tarkibining shakllanishi o'simlik hayotiga
bevosita bog'liq. Fotosintez tufayli o'simliklar yiliga taxminan 510 tonna zarur
kislorodni atmosferaga chiqaradi. Ular gumus tufayli tuproq unumdorligini
oshiradi. Ular ildizlari bilan tuproqdagi minerallarning bir qismini so'rib
oladilar, so'ngra ularni hayvonlarga oziq-ovqat sifatida o'tkazadilar. O'simliklar
tabiat hayotida ulkan rol o'ynaydi, iqlim, suv manbalari, hayvonlar hayoti,
shuningdek biosferaning boshqa tarkibiy qismlarining shakllanishiga ta'sir
qiladi.
O'simliklar sayyoramizda odamlar paydo bo'lishidan ancha oldin yashagan.
O'shandan beri ular yerning turli qismlarida yashab, ba'zan hayotga yomon
moslashgan. Ular tundrada, o'rmonlarda, dashtlarda, cho'llarda o'sadi. Ular
ko'llar, daryolar, dengizlar va okeanlarda yashaydilar. O'simliklarni hatto
yalang'och qoyalar va bo'sh qumlarda ham topish mumkin. Ularning ko'payishi,
28

inson aralashuvisiz tuproqqa joylashadiganlari yovvoyi deb ataladi. Hozirda
globus da y ovvoyi o'simliklarning taxminan 500 ming xil turlari mavjud.
O'simliklar inson hayotida qanday rol o'ynaydi?
Dunyo aholisi barqaror o'sib bormoqda. Ko'p odamlar hayot uchun tobora
ko'proq yangi joylarga muhtoj. Shu bois shaharlar tobora ko‘payib, o‘rmonlar
kamaymoqda. Fuqarolar beton, shisha va temir bilan o'ralgan holda yashashga
majbur bo'lib, iflos havodan nafas olishga majbur. Bunday sharoitda tirik
o'simliklarga bo'lgan ehtiyoj keskin ortadi. Ular uyda etishtiriladi, idoralar va
korxonalarning ichki qismini bezatadi. Shunday qilib, xonada tabiatning bir
bo'lagi borligi illyuziyasi yaratiladi. Uy yashil yoki gullaydigan o'simliklar
shakllarning mukammalligi, gullashning go'zalligi bilan ko'zni quvontiradi. Ular
uyda havoni tozalaydi, yoqimli, osoyishta, qulay muhit yaratadi. Bularning
barchasi hissiy muhitga juda ijobiy ta'sir ko'rsatadi, asablarni tinchlantiradi,
stress bilan kurashishga yordam beradi, kayfiyatni yaxshilaydi. Inson hayotining
boshqa sohalarida ham o'simliklarning roli juda katta. Ularning estetik
xususiyatlaridan tashqari, ular sanitariya, gigiyenik funktsiyaga ega. Ma'lumki,
yashil maydonlar atmosferadagi zararli moddalar va changni o'zlashtiradi, ular
binolarni karbonat angidriddan tozalaydi, havoni namlaydi va ionlashtiradi. Ular
ko'p sonli patogenlarni bostiradi, yo'q qiladi, chunki ular havoning bakteritsid
energiyasini oshiradigan maxsus moddalar - fitonsidlarni chiqaradi.
Aynan shu moddalar tufayli havo olinadi. bakteritsid xususiyatlari ,
shuning uchun o ' ziga xos soflik , tazelik bor . Buni hamma biladi toza havo . U
inson salomatligiga foydali ta'sir ko'rsatadi va hatto ko'plab kasalliklarni
davolashga yordam beradi. O'simliklarning inson hayotida amaliy qo'llanilishi
kabi muhim rolini qayd etmaslik mumkin emas. Ko'p asrlar davomida inson o'z
dietasida turli xil mevalar, barglar, ildizlar, gullar va ildiz ekinlaridan
foydalangan. Ko'p o'tlar sog'lom, aromatik ziravorlar sifatida ishlatiladi.
O'simliklarsiz tibbiyot fanining rivojlanishi mumkin emas. Ular mato ishlab
chiqarish uchun, terini tarash uchun kerak. Kiyim ishlab chiqarish uchun
ishlatiladigan qismlardan tolalar olinadi. Ulardan jun paxta tayyorlanadi,
29

kauchuk qazib olinadi. Va yog'ochning eng muhim roli haqida cheksiz gapirish
mumkin. U uy-ro'zg'or buyumlari, mebel va boshqalarni ishlab chiqarish uchun
zarur bo'lgan uylarni qurish uchun ishlatiladi.
O'simliklarning tabiat va inson hayotidagi muhim rolini juda uzoq vaqt
davomida sanab o'tish mumkin. Ammo xulosa qilib, faqat bitta narsani aytish
kifoya - boshpana, oziq-ovqat, kislorod bilan ta'minlaydigan o'simliklarsiz
tabiatning o'zi, shuningdek, insoniyat hayoti mumkin bo'lmaydi.
O'simliklar Yerdagi hayotning rivojlanishiga bebaho hissa qo'shadi.
Keling, ularning tabiatda va inson hayotidagi ahamiyatini ko'rib chiqaylik.
O'simliklarning biologik tur sifatidagi asosiy afzalligi shundaki, ular
sayyoradagi hayotni ta'minlash uchun zarur bo'lgan kislorodni chiqarishi
mumkin. Agar barglarda sodir bo'ladigan fotosintez jarayoni bo'lmaganida,
biron bir tirik mavjudot shunchaki nafas ololmasdi va Yer bo'sh va odamsiz
qolar edi. Bundan tashqari, o'simliklar juda ko'p o'txo'rlar uchun ozuqa bo'lib,
global oziq-ovqat zanjirida ajralmas bo'g'in bo'lib xizmat qiladi. Axir, agar ular
bo'lmaganida, o'txo'rlar ochlikdan o'lishadi va ulardan keyin yirtqichlar o'ladi,
ya'ni. Yerda tirik organizmlar deyarli bo'lmaydi. O'simliklar iqlimning
shakllanishida ham katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, ular o'z ildizlari bilan
katta er massasini ushlab turishga qodir, shuning uchun ular tuproqning
emirilishi va qurg'oqchilik paydo bo'lishining oldini oladi. O'simliklar iqlimni
yumshatishga ham hissa qo'shadi, chunki ular shamol va namlikni ushlab turadi,
ko'plab tabiiy ofatlarning oldini oladi.
Odamlar o'simliklar tomonidan ishlab chiqariladigan kislorodni ham nafas
olishlari bilan bir qatorda, undan boshqa maqsadlarda ham foydalanadilar.
Shunday qilib, eng foydali oziq-ovqat - sabzavotlar va mevalar - butunlay
o'simlik kelib chiqishi. Inson oziq-ovqatga yaroqli daraxt navlarini ekish uchun
yerni maxsus ishlov beradi, otsu o'simliklar va hokazo. Qishloq xo'jaligi qisman
hal qilishga yordam beradi global muammo insoniyat boshiga tushishi mumkin
bo'lgan ocharchilik. Odamlar estetik maqsadda gullar va boshqa turlarni
ekishadi: ular shaharlarda ko'kalamzorlashtirishadi, maydonlar va bog'lar
30

qurishadi, uyning qo'shni hududlarini jihozlashadi. U chiroyli ko'rinadi va katta
foyda keltiradi: ko'plab o'simliklar juda ko'p kislorod beradi va havoni zararli
aralashmalardan tozalashga imkon beradi. Shuningdek, odamlar foydalanadigan
ko'plab foydali narsalar o'simliklardan tayyorlanadi:
 Dorilar;
 Kiyim-kechak (masalan, zig'ir);
 Mebel va interyer buyumlari;
 Qog'oz;
 Plitalar va boshqa qurilish materiallari
Sayyoramizdagi o'simliklarning rolini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Ular
sayyoradagi barcha hayotning asosidir, chunki u barcha tirik organizmlar nafas
olishi kerak bo'lgan kislorod ishlab chiqaradigan o'simliklardir. Bundan tashqari,
o'simliklar tufayli havodagi karbonat angidridning ulushi kamayadi, bu ko'p
miqdorda barcha tirik mavjudotlar uchun zararli. Shuningdek, o'simliklar oziq-
ovqat zanjirining asosi, hayvonlar uchun ozuqa bazasidir. Axir, o'txo'rlar
o'simliklarning qismlarini, yirtqichlar esa o'txo'rlarni iste'mol qiladilar. Odamlar
kabi ovqatlanishadi turli xil turlari o'simliklar va o'txo'rlar.
O'simliklar Yerdagi hayotning mavjudligi, gullab-yashnashi va
rivojlanishining asosiy manbai bo'lib, birinchi navbatda fotosintezni amalga
oshirish qobiliyatiga bog'liq. Fotosintez sayyoramizning deyarli hamma joyida
sodir bo'ladi va shuning uchun uning umumiy ta'siri juda katta. Fotosintez
jarayonida yashil o'simliklar karbonat angidrid va suvdan organik moddalar
hosil qiladi, qimmatbaho oziq-ovqat (don, sabzavot, meva va boshqalar), sanoat
va qurilish uchun xom ashyo manbai bo'lib xizmat qiladi.
2.4 .O’simliklarning muhofazasi
Qishloq xo jaligi hayvonlarini ozuqa bilan ta minlashda o tloq vaʻ ʼ ʻ
yaylovlarning ahamiyati katta. Tabiiy o'tloqlarning o'tlari vitaminlar,
mikroelementlar va mineral tuzlarga boy bo'lgan eng to'liq oziq-ovqat
hisoblanadi. SSSRda yaylovlar va yaylovlar maydoni 74,6 million gektarni
tashkil etdi. Ayniqsa, o'rmon zonasidagi o'tloqlar maydonlari bo'shliqlar, yonib
31

ketgan maydonlar, sobiq ekin maydonlari va suv toshqini tekisliklarida katta.
O simlik turlarining 60% ga yaqini o tloq va yaylovlarda o sadi. Etakchi o'rinniʻ ʻ ʻ
don va Compositae (umumiy o'simlik massasining 35% gacha) egallaydi. SSSR
Botanika instituti ma'lumotlariga ko'ra, pichanzorlarning hosildorligi (tundra va
o'rmon tundrasidan tashqari) gektariga 12,4 tsentner, yaylovlar - havo quruq
vazni bo'yicha gektariga 4,2 tsentner. Pichanzorlarda 614 million sentner,
yaylovlarda 1360 sentner, jami 1974 million sentner uy hayvonlari iste mol
ʼ
qiladigan quruq massa o rib olinadi. Bu yetarli emas, pichanzor va yaylovlarni
ʻ
yaxshilash, ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha keyingi chora-tadbirlarni
ko‘rish zarur.
Yaylov va yaylovlarni yaxshilash chora-tadbirlari sifatida quyidagilar
tavsiya etiladi:
1) sirtni tozalash va tekislash (butalar, toshlar, qoldiqlar, o'lik daraxtlarni
tozalash, bo'rtiqlarni yo'q qilish);
2) takomillashtirilgan tartibga solish suv rejimi tuproqlar;
3) yirik daryolarning tekisliklarida butalarning qirg'oqbo'yi chiziqlarini saqlab
qolish (agar kerak bo'lsa va yaratish);
4) jang qilish zaharli o'simliklar ;
5) organik va mineral o'g'itlarni qo'llash;
6) ba'zan o'tlarni ekish.
Yaylovlar hosildorligini oshirishda pichan-yaylovlarni muqobil ravishda
ishlatish eng yaxshi natijalarga erishmoqda. Biroq, erta bahorda yaylov va
pichan o'tlash o'tloqlar hosilini ikki baravar kamaytiradi. Lichen yaylovlari
(kiyik moxi) bug'uchilik uchun katta ahamiyatga ega. Likenler tabiiy tundra
biotsenozlarini saqlash uchun zarur bo'lgan o'simlik komponentidir.
Hayvonlarning haddan tashqari o'tlanishi natijasida tundraning qashshoqlashishi
o'simliklarning tabiatini o'zgartiradi va yaylovlarning sifatini yomonlashtiradi.
Ommaviy ko'payish yilida tundra o'tlariga kemiruvchilar zarar etkazadi.
Tabiiy o'simliklarning mahsuldorligini saqlash va oshirish uchun chorva
mollarini o'tlatishni o'tloqning rivojlanish muddatlarini va yaylovlarning holatini
32

hisobga olgan holda tartibga solish kerak. Shunday qilib, yaylovlarni muhofaza
qilish - bu hayvonlarning ortiqcha boqishini bartaraf etish va o'tlarni yaxshilash
va o'simliklarning mahsuldorligini oshirish uchun qishloq xo'jaligi ishlarini
amalga oshirishdir.
Iqtisodiy qimmatli va noyob o'simlik turlarini muhofaza qilish
Yuqori o'simliklarning 5000 ming turidan odam ahamiyatsiz qismini
ishlatadi - atigi 2500 tur. Taxminan 17,5 ming turdagi yovvoyi yuqori
o'simliklardan iqtisodiy maqsadlar atigi 250 dona iste mol qiladi. Jahon oliyʼ
o simliklar fondidan
ʻ dorivor maqsadlarda 1500 mingga yaqin turlardan
foydalaniladi. Ulardan yiliga 20 ming tonnaga yaqin hosil olinadi. Sanoat uchun
yovvoyi holda o'sadigan ko'nchilik, efir moyi, bo'yash va boshqalar katta
ahamiyatga ega foydali o'simliklar . Ko'p turlari manzarali o'simliklar, asal
o'simliklari sifatida ishlatiladi. Intensiv yig'ish natijasida ayrim iqtisodiy
qimmatli o'simlik turlarining zahiralari tugaydi.
Iqtisodiy jihatdan qimmatli turlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona
foydalanish to'g'ri, standartlashtirilgan to'plashdan iborat bo'lib, bu yo'q bo'lib
ketish ehtimolini yo'q qiladi. Hozirgi vaqtda xom ashyoni xarid qilish ko'plab
tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi, bu esa yig'ib olingan o'simliklar soni
ustidan nazoratni o'rnatishni talab qiladi.
Insonning to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita ta'siri ostida ko'plab o'simlik
turlari paydo bo'ldi kamdan-kam yoki yo'qolib ketmoqda. Bunday turlar Qizil
kitoblarga kiritilgan. Muayyan turning ushbu kitoblarga kiritilishi uning xavf
ostida ekanligi va uni himoya qilish uchun maxsus choralar zarurligi haqida
signal bo'lib xizmat qiladi. Rossiyaning Qizil kitobiga kiritilgan turlar orasida
suv kashtan, lotus, aldrovanda, temir daraxti, kashtan bargli eman, kolchian
daraxti, Pitsunda qarag'ayi, berry go'shti va boshqalarni nomlash mumkin.
Noyob va yo'qolib ketish xavfi ostida turgan turlar bir necha usul bilan
himoyalangan. Birinchi usul - bu turlarning axlatini to'liq taqiqlash; ikkinchisi -
qo'riqxonalar va qo'riqxonalarda noyob turlarni muhofaza qilish; uchinchisi -
botanika bog'lari va boshqa ilmiy muassasalarda kolleksiya maydonlari va
33

qo'riqxonalarini tashkil etish. Yig'ish uchastkalarida o'simliklar uzoq vaqt
saqlanib qoladi va ularni tabiatda tiklash uchun zaxira sifatida xizmat qiladi.
O‘simliklarni muhofaza qilishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bu ishda keng
jamoatchilik ishtirokiga bog‘liq. Ekologik ta’lim, xususan, o‘simlik dunyosi va
uning inson uchun ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarni targ‘ib qilish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Bunda ekologik ta’lim va yoshlar tarbiyasining o‘rni
katta.
O'simliklarni huquqiy muhofaza qilish
Ob'ektlarni muhofaza qilish, nazorat qilish, ulardan foydalanishni
tartibga solish flora ichida Rossiya Federatsiyasi federal ijro etuvchi hokimiyat
organlari - Rossiya Federatsiyasi Mudofaa bo'yicha davlat qo'mitasi tomonidan
amalga oshiriladi muhit va tabiiy resurslar (2000 yil maygacha), Tabiiy resurslar
vazirligi, vazirlik Qishloq xo'jaligi va Rossiya Federatsiyasining oziq-ovqatlari,
Rossiya Federal o'rmon xo'jaligi xizmati va Rossiya Federatsiyasining ta'sis
sub'ektlarining ijro etuvchi organlari.
O simlik dunyosi biogeotsenozlarning shakllanishiga ustun ta sirʻ ʼ
ko rsatishiga qaramasdan, o simlik resurslarini to liq hisobga olish, muhofaza
ʻ ʻ ʻ
qilish va ulardan foydalanishni tartibga solish hozirgacha tashkil etilmagan.
O'simlik dunyosini hisobga olish va muhofaza qilish bo'yicha ishlar turli tarmoq
vazirlik va idoralar tomonidan nazorat qilinganligi sababli uning haqiqiy holati
to'g'risidagi ma'lumotlar parcha-parcha va to'liq emas, tabiiy o'simliklarni
saqlash muammosi juda dolzarbligicha qolmoqda. O'rmonlarga alohida e'tibor
kerak. O‘rmon kodeksi (1997) qonunchilik asoslarini belgilaydi oqilona
foydalanish , o‘rmonlarni muhofaza qilish, muhofaza qilish va k o‘paytirish,
ularning resurs va ekologik salohiyatini oshirish. O'rmonlarni muhofaza qilishda
ularni muhofaza qilish darajasiga ko'ra toifalar va guruhlarga bo'lish muhim
ahamiyatga ega.
 Daryolar, ko'llar, suv omborlari va boshqa suv havzalari qirg'oqlari
bo'ylab taqiqlangan chiziqlar;
34

 Qimmatbaho tijorat baliqlarining urug'lanish joylarini himoya
qiluvchi o'rmonlarning taqiqlangan chiziqlari;
 Eroziyaga qarshi o'rmonlar;
 Temir va bo'ylab himoya o'rmon kamarlari avtomobil yo'llari ;
 Shaharlarning yashil zonalari o'rmonlari va boshqalar aholi
punktlari va iqtisodiy ob'ektlar;
 Suv ta'minoti manbalarining sanitariya muhofazasi zonalarining
birinchi va ikkinchi zonalari o'rmonlari;
 Kurortlarning sanitariya muhofazasi tumanlarining birinchi,
ikkinchi va uchinchi zonalari o'rmonlari
 Ayniqsa qimmatli o'rmon maydonlari;
 Ilmiy yoki tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan o'rmonlar;
 Yong'oq-tijorat zonalari, o'rmon-meva plantatsiyalari va boshqalar;
 Qo'riqxonalar o'rmonlari, milliy va tabiiy bog'lar, qo'riqlanadigan va o'rmonli
hududlar va boshqalar.
Bundan tashqari, barcha guruhdagi o rmonlarda, shu jumladan suv havzalariʻ
bo yidagi qirg oqbo yi va tuproqni muhofaza qiluvchi o rmon maydonlarida,
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarliklar va soylar yonbag irlarida, noyob va yo qolib ketish xavfi ostida turgan
ʻ ʻ
yovvoyi hayvonlar va o simliklarning yashash joylarida o rmonlardan
ʻ ʻ
cheklangan foydalanish rejimiga ega bo lgan maxsus muhofaza zonalari
ʻ
belgilanishi mumkin. , va boshqalar. Tabiiy landshaftlarning antropogen
o zgarishining kengayishi va chuqurlashishi munosabati bilan kamyob va
ʻ
yo qolib ketish xavfi ostida turgan o simlik turlarining soni ortib bormoqda.
ʻ ʻ
1997 yil 1 noyabr holatiga ko'ra Rossiya Federatsiyasi Qizil kitobiga 553 turdagi
o'simliklar kiritilgan: 440 turdagi gullash, 11 gimnosperm, 11 ferns, 22 briofit, 4
likopsid, 29 liken, 17 qo'ziqorin turi.
35

Xulosa
O'simliklarsiz insoniyatning mavjudligini tasavvur qilib bo'lmaydi,
shuning uchun sayyoramizning yashil bezaklaridan oqilona foydalanish,
ehtiyotkorlik bilan davolash va yangilanish kerak.
O'simliklar Yerda keng tarqalgan. Ular hayot uchun mos bo'lgan joylarda
joylashgan. Shu bilan birga, har bir yashash joyi va iqlim zonasi o'ziga xos
o'simliklar bilan ajralib turadi. O'simliklar suyuq suvga muhtoj, shuning uchun
ularning ko'pchiligi etarli miqdorda yog'ingarchilik bo'lgan va yil davomida
sovuq bo'lmagan joylarda mavjud. Bunday iqlim zonalari o rmonlar va o tloqlarʻ ʻ
hosil bo ladi. Quruqroq joylarda biz dashtlarni uchratamiz. Ammo cho'llarda va
ʻ
abadiy muzliklarda ham ba'zi o'simliklar o'sadi.
Inson o'z ehtiyojlari uchun ko'p turdagi o'simliklarni, jumladan, uzoq
yashash joylaridan olib kelinganlarni o'stiradi. Madaniy o'simliklar dalalarda,
bog'larda, issiqxonalarda o'sadi, bu erda o'simliklar yil davomida o'sib, meva
berishi uchun sharoitlar yaratilgan. Inson ko'plab manzarali o'simliklarni
o'stiradi. Tabiatda o'simliklar juda muhim rol o'ynaydi, chunki ular tufayli
hayvonlarning hayoti mumkin. Birinchidan, O'simliklar noorganik moddalardan
organik moddalar hosil qiladi. Hayvonlar buni qanday qilishni bilishmaydi, ular
tayyor organik moddalarni iste'mol qilishlari kerak, ya'ni o'simliklar yoki
o'simliklar bilan oziqlanadigan boshqa hayvonlarni iste'mol qilishlari kerak.
O'simliklarsiz hayvonlar ochlikdan o'ladi. Birinchidan, o'simliklar glyukoza
organik moddasini sintez qiladi, keyin u boshqa organik moddalarga, asosan
kraxmalga aylanadi. Glyukoza sintezi uchun o'simliklar asosan ikkita noorganik
moddaga - suv va karbonat angidridga muhtoj. O'simliklar suvni asosan
tuproqdan, karbonat angidrid esa havodan so'riladi. O'simliklar organik
moddalarni sintez qilish uchun energiyaga muhtoj. Ular buni quyosh nurlaridan
oladila di.
36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. B.S.Islomov, M.A.Hasanov “Botanika” Samarqand-2020-yil (570b)
2. Botanika (O'quv qo‘llanma) Т oshkent-2018-yil.”Fan va texnologiya”,(300 b)
3. O’.Pratov, L.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X.Axunov, K.Ibodov,
V.Mahmudov. “Botanika”, “Ta’lim nashriyot” Toshkent-2010-yil, (291b)
4. Tourchi, M.; Arslan, A.; Iranshahi, M. Biological Effects of Arctiin from Some
Medicinal Plants of Asteraceae Family. Am. J. Life n Sci. 2016 , 4 , 41–47.
5. Achika, J.; Arthur, D.; Gerald, I.; Adedayo, A. A Review on the
Phytoconstituents and Related Medicinal Properties of Plants in the Asteraceae
Family. IOSR J. Appl. Chem. 2014 , 7 , 1–8.
6. Nikoli´c, M.; Stevovi´c, S. Family Asteraceae as a sustainable planning tool in
phytoremediation and its relevance in urban areas. Urban For. Urban Green.
2015 , 14 , 782–789.
7. Koc, S.; Isgor, B.S.; Isgor, Y.G.; Shomali Moghaddam, N.; Yildirim, O. The
potential medicinal value of plants from Asteraceae family with antioxidant
defense enzymes as biological targets. Pharm. Biol. 2015 , 53 , 746–751.
8. Amorim, M.H.R.; Gil da Costa, R.M.; Lopes, C.; Bastos, M.M.S.M.
Sesquiterpene lactones: Adverse health effects and toxicity mechanisms. Crit
Rev. Toxicol. 2013 , 43 , 559–579 .
Internet sahifalari:
1. https :// makemone . ru / uz / okna - i - dveri - v - kvartire - i - dome / znachenie - rastenii - v -
zhizni - cheloveka - znachenie - rastenii - v - zhizni - cheloveka . html
2. https :// makemone . ru / uz / montazh - i - remont - pola - v - kvartire / rol - zelenyh - rastenii -
v - prirode - i - zhizni - cheloveka - v - prirode - rol . html
3. https :// www . researchgate . net / publication /
350112238_ The _ Plants _ of _ the _ Asteraceae _ Family _ as _ Agents _ in _ the _ Protecti
on _ of _ Human _ Health
4. https :// www . ncbi . nlm . nih . gov / pmc / articles / PMC 7999649/
5. https :// www . inaturalist . org / taxa /47604- Asteraceae
37

6. https :// www . sciencedirect . com / topics / agricultural - and - biological - sciences /
asteraceae
38

Kurs ishi

Sotib olish