Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 295.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Химия

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

O'simliklarning kimyoviy tarkibi. O'simliklarda suv va quruq modda

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ O ’ simliklarning kimyoviy tarkibi. O ’ simliklarda suv va quruq modda. REJA:1. O ’ simliklarning kimyoviy tarkibi. 2. O ’ simliklardagi suv va uning ahamiyati. 3. O ’ simliklardagi quruq modda 4. O ’ simliklar quruq moddasining organik birikmalari. 5. Tayanch iboralar 6. O ’ z-o ’ zini tekshirish uchun savollar 7. Foydalanilgan adabiyotlar O ’ SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI O ’ simliklar o ’ z organizmlarini tashqi muhitda bo ’ lgan maolum bir kimyoviy elementlardan tuzadi. Tirik o ’ simlik va qurib qolgan o ’ simliklar massasi bir-biridan elementar tarkibi bilan farq qiladi. ’ simliklar organizmi suv va quruq moddadan tashkil topadi. Quruq modda esa organik va mineral birikmalardan iborat. Ko ’ pchilik qishloq xo ’ jalik ekinlarining vegetativ organlaridagi suvning miqdori 70-95 %, urug ’ larida esa 5 % dan 15 % gacha bo ’ ladi. O ’ simliklar quruq massasining 90-95 % ni organik birikmalar va 5-10 % ni mineral tuzlar tashkil etadi. O ’ simliklardagi asosiy organik moddalar: oqsillar va boshqa azotli birikmalar, yog ’ lar, kraxmal, qand moddalari, klechatka va pektin moddalaridan iborat bo ’ ladi. O ’ simliklarda kechadigan fotosintez jarayonida o ’ simliklarning bargi orqali yutilgan karbonat angidrid gazi va ildizi orqali olingan suvdan uglerod, kislorod va vodoroddan iborat bo ’ lgan oddiy azoti bo ’ lmagan organik moddalar hosil bo ’ ladi. O ’ simliklar quruq massasining 95 % ni uglerod, kislorod, vodorod va azot tashkil etadi. Bu yuqoridagi 4 element organogen elementlar deb yuritiladi. O ’ simliklarni kuydirganda qoladigan elementlarni kul elementlar deyiladi va ular o ’ simliklar quruq massasining 5 % ni tashkil qiladi. Bunday elementlarga natriy, magniy, fosfor, oltingugurt, kaliy va birnecha miqdor mikroelementlar kiradi. XX asrning boshlarida shu narsa aniqlandiki, o ’ simliklarningnorma o ’ sishi va rivojlanishi uchun uglerod, kislorod va vodoroddan tashqari yana 7 elementlar azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, oltingugurt va temir ham kerak bo ’ ladi. Bu elementlar makroelementlar deyiladi. Keyinroq yana shu narsa ko ’ rsatib o ’ tildiki, ushbu 7 elementdan tashqari o ’ simliklarga juda oz miqdorda boshqa elementlar ham zarur ekan. Bular jumlasiga marganets, bor, molibden, mis, rux, kobald, yod. Ulardan o ’ simliklardagi miqdoriy foizning mingdan hatto yuz mingdan bir ulushiga to ’ g ’ ri keladi. Bunday elementlarni mikroelementlar deb ataladi. Makro va mikroelementlardan tashqari o ’ simliklarda juda oz miqdorda ultramikroelementlar ham uchraydi. Bunday elementlarga rubidiy, tseziy, selen, kadmiy, kumush, simob va boshqalar kiradi. Agarda o ’ simliklar tarkibidagi kimyoviy elementlarning hammasini qo ’ shib hisoblaganda 70 dan ortiq elementlarni tashkil etadi. O ’ simliklardagi azot va kul elementlarining miqdori o ’ simlikni yoshiga va uni yetishtirish sharoitiga bog ’ liq bo ’ lib, har xil organda, to ’ qimalarda har xil miqdorda bo ’ ladi. Masalan, o ’ simliklarning ildizida, poyasida va bargida kul elementlari ko ’ p bo ’ lsa, urug ’ ida esa kam bo ’ ladi. O ’ simliklarning kuli tarkibidagi fosfor va kaliy miqdori ushbu elementlarning oksidlari shaklida ifodalash qabul qilingan. Ko ’ pchilik o ’ simliklar bargining kulida kaliy 30-50 % ni tashkil etadi. Beda va vikaning bargida esa kaliyga nisbatan kaltsiy ko ’ p bo ’ ladi. O ’ simliklarning qari barglarida kaliy, fosfor va oltingugurtning miqdori kam bo ’ lib, kaltsiyning miqdori kulning massasiga nisbatan 20-40 % dan 50-60 % gacha ortadi. Qishloq xo ’ jalik ekinlarining har xil organlari kulining tarkibini o ’ rganish ayrim qonuniyatlarni keltirib chiqaradi. Donli va don dukkakli ekinlarning kulida fosfor 40-50 % kaliy 30-40 %, magniy 8-12 % ni tashkil etadi. Demak, bu 3 elementlar oksidlarining urug ’ idagi miqdori umumiy kul miqdoriga nisbatan 90 % ni tashkil etadi. Poxolning kulida fosfor 3-5 marta kam. lekin kaltsiy va kremniy miqdori ancha ortiq bo ’ ladi.Kartoshka va ildizmevalilarning kulida kaliy miqdori 40-60 % ni tashkil etadi. Agar o ’ simliklar tarkibini aniq va zamonaviy analiz qilish usullari bilan tekshirilsa, yuqorida sanab o ’ tilgan kimyoviy elementlarning sonini yanada ko ’ paytirish imkonini beradi. O ’ SIMLIKLARDAGI SUV VA UNING AHAMIYATI Har bir tiri organizm to ’ qimasi suv va quruq moddadan iborat bo ’ ladi. Ko ’ pchilik qishloq xo ’ jalik ekinlarining vegetativ organlarida suv 70-95 %, urug ’ larida esa 5-15 % gacha bo ’ ladi. O ’ simlik hujayrasining suv bilan optimal darajada taominlanishini o ’ simliklar organizmida kechadigan hayotiy muhim jarayonlarning tezligini va yo ’ nalishini belgilaydi. O ’ z navbatida mineral oziqlanish, shningdek suv bilan taminlanishi va o ’ simliklarning biologik xususiyatlari ulardagi suvning miqdorini belgilaydi. Suvning kamayib ketishi o ’ simliklarda kechadigan moddalar almashinuvi va sintetik jarayonlarning o ’ tishi oldin susaytiradi va kein to ’ xtatadi. Oqibatda o ’ simlik halok bo ’ ladi. Quyida turli qishloq xo ’ jalik ekinlari organlaridagi suvning miqdori keltiriladi. 1) pomidor va bodring mevasida - 94-96 % 2) oqboshli karam va rediskada - 90-93 % 3) sabzi, lavlagi, piyozda - 86-91 % 4) kartoshka va qand lavlagida - 75-80 % 5) g ’ alla ekinlarining donida - 12-15 % 6) kungaboqar urug ’ ida - 7-10 % Demak, qishloq xo ’ jalik ekinlarining ko ’ pgina vegetativ organlarida suv 85-95 % ni tashkil etar ekan. O ’ simliklardagi suvning funktsiyalari uning fizik va kimyoviy xossalari bilan bog ’ liq va u turli xil funktsiyalarni bajaradi. Suv yuqori solishtirma issiqlik sig ’ imiga ega bo ’ lganligi sababli va parlanish xususiyatiga ega bo ’ lganligi uchun o ’ simliklarni qizib ketishdan saqlaydi. Suv ko ’ pgina birikmalar uchun yaxshi erituvchi, suvli muhitda bunday birikmalar elektrolitik dissotsilanadi va o ’ simliklar tarkibida zaruriy mineral oziqa elementlari bor ionlarni o ’ zlashtiradi. Suvning sirt tarangligi yuqori bo ’ lganligi sababli u turli adsorbtsiya jarayonlarida va mineral hamda organik birikmalarning bir joydan ikkinchi joyga siljishida katta rol o ’ ynaydi. Suvning ishtirokida o ’ simliklardagi sintezning biokimyoviy reaktsiyalari va organik birikmalarning parchalanishi sodir bo ’ ladi. Suv tuproqdan olingan mineral tuzlarning erituvchisi bo ’ lish bilan birga o ’ simliklardagi moddalarning almashinishi va harakatlanishi uchun ham muhim hisoblanadi. O ’ simliklardagi suvning miqdori o ’ simliklarning turi va yoshiga, suv bilan taminlanish sharoitiga, transpiratsiyasiga va mineral oziqlanishiga bog ’ liqdir. Suv o ’ simliklardagi energetik o ’ zgarishlarda avvalo quyosh energiyasini fotosintezida kimyoviy birikmalar hosil bo ’ lishida akkumulyatsiyalanishida alohida ahamiyatga ega. Suv nurning fotosintez uchun zaruriy ko ’ rinadigan va shunga yaqin bo ’ lgan ultrabinafsha qismini o ’ tkazib, infraqizil isiqlik radiatsiyasini maolum qismini tutib qoladi. O ’ simliklarning to ’ qimalari hujayralarida suvning bo ’ lishligi turgorga sabab bo ’ ladi, bu turli tuman fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning muhim intensivlik va yo ’ nalganlik faktoridir. O ’ simliklar organizmida organik birikmalarning juda ko ’ p biokimyoviy sintez va parchalanish reaktsiyalari suvning bevosita ishtirokida boradi. Boshqa tashqi muhit omillari bilan bir qatorda suv suv bilan yaxshi taminlanganlik darajasi ham qishloq xo ’ jalik ekinlari hosilining miqdori va sifatiga hamda o ’ g ’ itlarining samaradoroligiga sezilarli darajada taosir qiladi. O ’ SIMLIKLARDAGI QURUQ MODDA O ’ simliklar quruq moddasining 90-95 % ni organik birikmalar, oqsillar va boshqa azotli moddalar, uglevodlar va yog ’ lardan tarkib topadi. Bularning miqdori hosil sifatini belgilaydi, 5-10 % ni esa mineral tuzlar tashkil etadi. Har bir qishloq xo ’ jalik ekinlari tarkibida maolum miqdorda oqsillar, qand tsellyuloza, vitaminlar olish uchun yetishtiriladi. Masalan, yem-xashaklar tarkibida tsellyuloza ko ’ p bo ’ lsa, uning yem-xashakli qimmati pasayadi, g ’ o ’ za zig ’ ir kanakunjut esa tola olish uchun yetishtiriladi. Qaysiki ularning tolasi asosan tsellyulozadan iborat bo ’ ladi. Qand lavlagining sifati undagi saxarozaning oz-ko ’ pligi bilan belgilanadi. Dukkakli ekinlar ularning tarkibida qanchalik oqsil to ’ planishi bilan baholanadi. Turli qishloq xo ’ jalik mahsulotlari tarkibidagi quruq modda miqdori har xil bo ’ ladi. Masalan, 1) pomidor va bodring mevasida - 4-6 % 2) oqboshli karam va rediskada - 7-10 % 3) sabzi, lavlagi, piyozda - 9-14 % 4) kartoshka va qand lavlagida - 20-25 % 5) g ’ alla ekinlarining donida - 85-88 % 6) kungaboqar urug ’ ida - 90-93 % Urug ’ larning pishishi natijasida ulardagi suvning miqdori kamayib boradi va quruq moddalarning miqdori 85-90 % gacha ko ’ payadi. Ekinlardan yuqori hosil yetishtirish uchun maolum bir maydondan ko ’ proq quruq modda olishga erishish lozim. O ’ simliklarning to ’ qimalarida suv borligini hisobga oladigan bo ’ lsak, u yoki bu qishloq xo ’ jalik ekinlarining hosilida qancha quruq modda borligini bilish mumkin. (ts/ga) Hosildorlik Quruq modda Bug ’ doy doni 30 25 Makkajo ’ xori doni 60 50 Kartoshka 250 50 Qand lavlagi 300 60 Karam 500 40 Sabzi 400 40 Agarda asosiy qishloq xo ’ jalik ekinlaridan nisbatan yuqori hosil olinsa, uning tovar qismidan har gektar hisobiga 25-60 ts quruq modda olish mumkin. Bundan tashqari quruq modda o ’ simliklarning ildiz qismida ham va xo ’ jalikda foydalanadigan ikkilamchi qismida qolib ketishi mumkin. O ’ simliklar quruq moddani havodan karbonat angidrid gazi, tuproqdan ildizi orqali suv va mineral tuzlarni olish hisobiga to ’ playdi. Ko ’ pchilik qishloq xo ’ jalik ekinlari quruq moddasining tarkibi o ’ rganilganda ularning tarkibidagi uglerod 45 %, kislorod 42, vodorod 7 % ni tashkil etib, bu elementlar quruq moddaning 94 % ni, qolgan moddalar esa 6 % ni tashkil etadilar (94 % quruq moddani tashkil etgan qismi o ’ simlikning karbonat angidrid va suv hisobiga, qolgan 6 % qismi esa tuproqdan olinadi). O ’ SIMLIKLAR QURUQ MODDASINING ORGANIK BIRIKMALARI O ’ simliklar quruq moddasining 90-95 % ni organik birikmalar tashkil etadi. Bular jumlasiga oqsillar va boshqa azotli birikmalar, uglevodlar va yog ’ lar kiradi. Bularning miqdori ekinlardan olinadigan hosilning sifatini belgilaydi. Oqsillar. Ancha cheklangan miqdordagi aminokislotalarning yuzlab va minglab qoldiqlaridan tuzilgan yuqori molekulyar organik mddalardir. oqsillar organizmar hayotining asosiy moddalar almashinuvini barcha jarayonlarida hal qiluvchi rolni o ’ ynaydi. Oqsillar struktura va katalitik funktsiyalarni bajaradi. SHuningdek o ’ simliklarning asosiy zapas moddalaridan biri hisobanadi. O ’ simliklarning vegetativ organlarida oqsillar miqdori odatda ular massasining 5-20 % ni, boshoqli don ekinlari urug ’ ida 6-20 % ni, dukkakli va moyli ekinlar urug ’ ida esa 20-35 % ni tashkil etadi. Oqsillarning elementar tarkibi ancha o ’ zgarmas, yani stabil bo ’ lib, quyidagichadir. Uglerod kislorod azot vodorod oltingugurt 51-555 % 21-24 % 15-18 % 6,5-7 % 0,3-1,5 % Oqsillar o ’ z tuzilishiga ko ’ ra 2 guruhga bo ’ linadi. 1. Aminokislotalar qoldiqlaridan tuzilgan oddiy oqsillar yoki proteinlar. 2. Tarkibida oqsillar emas, birikmalar bilan mustahkam bog ’ langan oddiy oqsili bor murakkab oqsillar yoki proteidlar. Proteinlar yoki oddiq oqsillar eruvchanligiga qarab quyidagi fraktsiyalarga bo ’ linadi. albuminlar - suvda eriydi globulinlar - neytral tuzlarni tuzsiz eritmalarida eriydi prolaminlar - spirtda eriydigan oqsillar gluteinlar - iqorda eriydigan oqsillar Barcha oqsillarning asosiy struktura birligi bo ’ lgan aminokisloatalar tarkibida karboksil guruhlardan va 1 ta yoki 2 aminoguruhdan iborat bo ’ lib, yog ’ qatori yoki aromatik qatorning organik kislotalari hisoblanadi. O ’ simlik oqsillari 20 ta ominokislota va 2 ta omiddan tuzilgan. Qishloq xo ’ jalik ekinlaridagi oqsillar o ’ zining fraktsion va aminokislota tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, dukkakli va moyli ekin urug ’ idagi asosiy oqsillar massasini globulinlar tashkil etadi, prolaminlar faqat g ’ allagullilar urug ’ ida uchraydi. Prolaminlar va gluteinlar bug ’ doyning yelimligi tarkibiga kirib, donni texnologik va non bo ’ lish sifatlarani yaxshilaydi. O ’ simliklarning oqsillari tarkibida juda qimmatli aminokislotalar (valin, leytsin va izoleytsin, treonin, metionin, gistidin, lizin, triptofan va fenilalanin) Kana kunjut urug ’ ida - 60 kunjut - 50-45 ko ’ knori - 45-50 zaytun - 45-50 kungaboqar - 24- 50 zig ’ ir - 30 kanop - 30bo ’ lishining alohida ahamiyati bor. CHunki bu aminokislotalar odam va hayvonlar organizmida sintez qilinmaydi. Bunday aminokislotalarni faqat o ’ simlik mahsulotlaridan olish mumkin. Oqsillar tarkibida urug ’ lardagi azotning va ko ’ pgina o ’ simliklar vegetativ organlaridagi azotning ko ’ p qismi bo ’ ladi. Uglevodlar o ’ simliklarda qand moddalari kraxmal, tsellyuloza va pektin moddalari holida bo ’ ladi. Qand moddalari xususan shakarlar barcha qishloq xo ’ jalik ekinlarida oz miqdorda bo ’ ladi. Ildizmevalilarda va sabzavot ekinlarining ayrim organlarida uzumda, rezavor meva hamda mevalarda zapas modda sifatida to ’ planadi. Ko ’ pchilik o ’ simliklarda monosaxaridlar, asosan glyukoza va fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid va oligosaxaroza holida bo ’ ladi. O ’ simliklarda glyukoza va fruktoza erkin holatda yani fosfat kislotaning efirlari holida uchraydi. Monosaxaridalardan glyukoza o ’ simliklarning nafas olishida asosiy energetik material hisoblanadi, uning fosfat efirlari esa boshqa saxarofosfatlar bilan birga fotosintezda murakkab uglevodlar sintezida va boshqa moddalar almashinuvi jarayonlarida itirok etadi. Glyukozaning uzumdagi miqdori 8-15 % ni tashkil etadi, fruktozaning danakli mevalardagi miqdori 6-10 % ni tashkil etadi. Saxaroza glyukoza va fruktozadan tuzilgan disaxariddir. Sabzi, piyoz, lavlagida uning miqdori 4-8 % ni tashkil etadi. Saxaroza qand lavlagida 14-22 %, shakar qamish poyasining shirasida esa 11- 25 % ni tashkil etadi. Kraxmal. O ’ simliklarning barcha yashil organlarida ozroq miqdorda bo ’ ladi, lekin tuganaklarda, piyozboshda va urug ’ da asosiy zapas uglevod sifatida to ’ planadi. Kartoshkaning ertangi navlari tuganaklarida kraxmal miqdori 10-14 %, o ’ rta va kechpishar navlarining tuganaklarida 16-22 % ni tashkil etadi. Bu tuganaklarning quruq massasiga aylantirib hisoblaganda 70-80 % ni tashkil etadi. Kraxmal amilaza va amilapektindan yani ko ’ p miqordagi glyukoza qoldiqlaridan iborat polisaxaridlardan tarkib topadi. Kraxmal - odam va hayvonlar organizmi oson o ’ zlashtiradigan uglevoddir. TSellyuloza. O ’ simlik hujayrasi devorlarining asosiy komponenti hisoblanadi. Paxta tolasining 95-98 % ni, zig ’ ir, kanop, kunjut tolalarining 80-90 % ni tashkil etadi. Suli , guruch , tariq urug ’ larida tsellyuloza 10-15 %, don - dukkakli ekinlar urug ’ ida 3-5 ni tashkil etadi . TSellyuloza glyukoza qoldiqlarining tarmoqlanmagan zanjiridan tuzilgan polisaxarid bo ’ lib , molekulyar massasi bir necha 100 mingdan bir necha milliongacha bo ’ ladi . TSellyuloza to ’ liq gidrolizlanganda glyukoza hosil bo ’ ladi . Pektin moddalar . Mevalarda , ildizmevalarda va o ’ simliklar tolalarida bo ’ ladigan yuqori molekulr polisaxariddir . Pektin moddalari kislotalar va shakarlar ishtirokida jele hosil qilish xususiyatidan qandolatchilik sanoatida foydalaniladi . Yog ’ lar va yog ’ simon moddalar (lipidlar). O ’ simlik hujayrasi tsitoplazmasining struktura komponenti hisoblanadi. Moyli ekinlarda esa zapas birikmalar rolini bajaradi. Eng muhim moyli ekinlar va soya urug ’ laridagi moyning o ’ rtacha miqdori % hisobida korchitsa - 30- 35 chigit - 25 soya - 20 %. Kimyoviy tuzilishiga ko ’ ra yog ’ lar 3 atomli spirt glitsirinning murakkab efiri bilan yuqori molekulyar yog ’ kislotalar aralashmasidir. O ’ simlik moylarida to ’ yinmagan kislotalardan olein, linol va linonel kislotalar, to ’ yinganlaridan esa palmitin va steorin kislotalar bo ’ ladi. O ’ SIMLIKLARNING OZIQLANISHI VA UNING TURLARI. OZIQLANISH NAZARIYASINING ASOSIY BOSQICHLARI. REJA: 1. O ’ simliklarning oziqlanishi uning hayotidagi muhim omildir. 2. Oziqlanish nazariyasining asosiy bosqichlari. 3. Oziqlanish turlari. a) o ’ simliklarning havodan oziqlanishi b) o ’ simliklarning ildiz orqali oziqlanishi v) o ’ simliklarning ildizdan tashqari oziqlanishi 4. O ’ simliklarga zarur va nozarur bo ’ lgan kimyoviy elementlar. 5. O ’ simliklar kimyoviy elementlarning to ’ plovchisidir. 6. Tayanch iboralar 7. O ’ z-o ’ zini tekshirish uchun savollar 8. Foydalanilgan adabiyotlar O ’ SIMLIKLARNING OZIQLANISHI UNING HAYOTIDAGI MUHIM OMILDIR Qishloq xo ’ jalik ekinlari bir vaqtning o ’ zida ikki muhitdan oziqlanadi, 1) tuproqdan 2) atmosferaning pastki qatlamidan. O ’ simliklar barglari orqali havodan karbonat angidridni yutadi, ildizi orqali esa suv, mineral moddalar va organik moddalarni ham tuproqdan oladi. O ’ simliklarning havodan va ildizdan oziqlanishi o ’ tgan asrning o ’ rtalariga kelib yoritildi. Yani fiziologlar o ’ simlik bargining yashil rangini va quyosh yorug ’ ligining rolini bir-biri bilan bog ’ laganlaridan so ’ ng va o ’ simliklar tomonidan karbonat angidridning o ’ zlashtirilishi maolum bo ’ lganda, shuningdek agroimyogarlar esa o ’ simliklarni tarkibi oldindan maolum bo ’ lgan oziqali tuzlar eritmalarida ham o ’ stirish mumkin ekanligini aniqlaganlaridan so ’ ng maolum bo ’ ldi. O ’ simliklarning havodan oziqlanishi to ’ g ’ risida K.A.Timiryazev juda katta olamshumul ilmiy-tadqiqotlarni amalga oshirdi va o ’ zining mumtoz asarlarida yoritib berdi. Uning shogirdi D.N.Pryanishnikov esa o ’ simliklarning ildizdan oziqlanishi haqidagi mukammal ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirdi. D.N.Pryanishnikov dehqonchilikda azot almashinuvi va o ’ simliklarni azotli o ’ g ’ itlar bilan oziqlantirish mumkin ekanligini ko ’ rsatib berdi. D.N.Pryanishnikov 1892 yilda G ’ arbdagi Vlibexning kimyo maktabiga teng keladigan va unga qarshi tura olish qobiliyatiga ega bo ’ lgan ilmiy agrokimyo maktabini yaratdi va agrokimyoda fiziologiya yo ’ nalishini yaratdi. O ’ SIMLIKLARNING MINERAL OZIQLANISHI TO ’ G ’ RISIDAGI NAZARIYALAR VA ULARNING TARAFDORLARI O ’ simliklarning mineral oziqlanishi to ’ g ’ risida bir necha nazariyalar mavjud bo ’ lib, bu nazariyalar 1858 yilda o ’ z tasdig ’ ini oldi. Yani shu yilda suniy oziqaviy muhitda birinchi marta o ’ simliklarni to ’ liq rivojlantirib, pishgunga qadar olib borildi. Keyinchalik o ’ simliklarni qumli muxitda o ’ stirish uchun to ’ laqonli suniy ozuqa aralashmasi taklif etildi. 1837 yilda Dyutroj tomonidan tirik hujayralar tomonidan moddalarning yutilishi to ’ g ’ risida maolum bir fikrlar aytilgan edi, yani hujayraga kirayotgan suv va unda erigan moddalar tsitoplazmatik membrananing teshiklari orqali diffuziya yo ’ li bilan kiradi degan edi. Saksning fikriga ko ’ ra, hujayrada ro ’ y beradigan kimyoviy jarayonlar hujayra ishlab chiqarishidagi moddalar va uni o ’ rab turgan eritma o ’ rtasidagi kontsentratsiya muvozanatini buzadi. Diffuzion osmotik nazariyasining tarafdorlari professor Defriz, Mayer va boshqa olimlar kiradilar. Bu nazariyaga ko ’ ra ildiz sistemasi orqali suv bilan birga oziqa moddalari so ’ riladi, Suv esa doimo parlanib turadi. SHunday qilib, oziqa moddalarni o ’ simlikka qabul qilinishi uning transpiratsiyasiga bevosita bog ’ liqdir. Lekin bu fikrlar o ’ simliklarga oziqa moddalarni qabul qilinishi to ’ g ’ risidagi qonuniyat doirasiga to ’ g ’ ri klmaydi. O ’ simlikka qabul qilinayotgan su va ozuqa moddalari o ’ rtasida malum aloqadorlik yo ’ qligi to ’ g ’ risida Timiryazev ham aytib o ’ tgan edi. Yani o ’ simliklarning oziqlanishi uchun parlanishga sarflangan miqdorda ko ’ p suv kerak emas. Bu fikrlar D.A.Sabilinning ishlarida ham o ’ z ifodasini topgan. 19-asrning oxirida oVerton tomonidan lipoid nazariyasi ilgari suriladi. Bu nazariyaga ko ’ ra moddalarning hujayraga kirishi, ularni tsitoplazmatik membranasining lipid suyuqligida erishi natijasida sodir bo ’ ladi. Ular bu hodisani anilin bo ’ yog ’ ini o ’ simlik hujayrasiga kirishi va uni lipid suyuqligida erishini kuzatganlar. Traube va Rulandlar esa ultrafiltratsion nazariya tarafdorlari edilar. Ularning fikrlariga ko ’ ra hujayraga ozuqa moddalar tsitoplazma qoldig ’ ining teshiklari orqali kiradi. Oziqa moddalarning kirishi tsitoplazma qobig ’ ining teshiklari va oziqa moddalar molekualarini o ’ lchamlariga bog ’ liq. Lekin shunday faktlar ham maolumki, o ’ simliklar molekulalarining o ’ lchami anchagina katta bo ’ lgan aminokislotalarni ham yutadi. XX asrning boshlarida Devo o ’ simliklar hujayrasining kuchli suyultirilgan eritmasidan kationlarni tezlik bilan bog ’ lash mumkinligini aniqladi. Bu holat esa adsorbtsiya nazariyasining kelib chiqishiga sabab bo ’ ldi. Bu nazariyaga asosan bog ’ langan kation o ’ z miqdoriga teng bo ’ lgan boshqa kationni o ’ simlik to ’ qimasidan siqib chiqaradi. SHunday qilib o ’ simliklar hujayrasiga bir ionning yutilishi boshqa huddi shunday miqdordagi ionni siqib chiqaradi. CHunonchi bu jarayo o ’ simlik hujayrasi eritmasining kontsentratsiyasiga va vaqtga bog ’ liqdir. D.A.Sabinin va boshqa olimlarning ko ’ pgina tekshirishlari natijasida o ’ simlik xujayrasiga moddalarning yutilishi bilan hujayra hayot faoliyati darajasi o ’ rtasida bog ’ liqlik borligi ko ’ zga tashlanadi. O ’ simlik ildiz sistemasining hujayraga moddalar yutilishida aktiv rol o ’ ynashi ko ’ rsatib o ’ tilgan. O ’ simlik shirasidagi moddaning miqdori o ’ simlikning oziqa elementlari bilan qanday taminlanganligiga, tur xususiyatlariga yoki o ’ simlikning yoshiga bog ’ liqdir. Hujayra va to ’ qimalar fiziologik aktivligining har xil bo ’ lishi ularning kimyoviy tarkibi va elektr xususiyatlarini har xil bo ’ lishini belgilaydi. O ’ simliklarning to ’ qimasidagi modda almashinuvi darajasi ular moddalarining yutilish darajasiga belgilaydi. Styuard, Lundegrd, Byurstrem va boshqa olimlar tomonidan o ’ simliklar to ’ qmasining nafas olish bilan mineral tuzlar ionlarining yutilishi o ’ rtasida bog ’ liqlik borligi aniqlandi. Xogland va Ryuerlarning ishlarida oziqa eritmasi tarkibiga havo va glyukoza ko ’ p qo ’ shilganda harorat ko ’ tarilganda va boshqa nafas olish jarayonlarini tezlashtiruvchi omillarni yuzaga keltirganda o ’ simlik hujayrasi va to ’ qimalariga oziqa moddalarning yutilishi ko ’ payganligini isbotlaganlar. D.A.Sabinin tomonidan o ’ simliklarni oziqlanishi bilan malum bir organlarning paydo bo ’ lishi va rivojlanishi o ’ rtasida aloqadorlik borligi isbotlangan. OZIQLANISH TURLARI A) O ’ simliklarning havodan oziqlanishi. Maolumki o ’ simliklarning quruq moddasida o ’ rtacha 45 % uglerod va 42 % kislorod mavjud. O ’ simliklarning uglerod va kisloroddan organik moddalar sintez qilishini manbai esa o ’ simliklarning havodan oziqlanishidir. Karbonat angidrid gazi o ’ simliklarga barg og ’ izchalari orqali kiradi. Barg og ’ izchalaridan bir vaqtning o ’ zida suv ham parlanib turadi. O ’ simlik barglari sathining umumiy yig ’ indisi o ’ zi o ’ sib turgan tuproq sathidan 20-70 marta kattadir. Bu esa yashil barlarni karbonat angidrid gazi va quyosh nuri energiyasidan ko ’ proq va to ’ laroq taminlanishi uchun yaxshi sharoit yaratadi. Barglarning yashil rangi xlorofill borligidan dalolat beradi. Xlorofillsiz o ’ simliklar quyosh nuri energiyasidan foydalana olmas edilar. O ’ simliklarning har bir kilogramm yangi bargidagi xlorofillning miqdori 1-3 grammni tashkil etadi yoki 25 sm kv. barg plastinkasida esa 1 m grammni tashkil etadi. Yozning yorug ’ bir kunida o ’ simlik bargi 25 % gacha yangidan organik moddani to ’ laydi, shunday esa 5-10%ni nafas olish uchun sarflaydi. O ’ simliklar nafas olish jarayonida hosil bo ’ layotgan uglevodlarning 15-20 % dan 30-50 gachasini oksidlaydi. O ’ simliklarda kechadigan fotosintez jarayoni natijasida ulevodlar bilan organik kislotalar aminokislotalar va oqsillar paydo bo ’ ladi. Fotosintez jarayonida ishtirok etayoggan mineral elementlardan azot va oltingugurtdan tashqari fosfor ham istemol qilinadi va natijada fosolitserin kislota va saxarofosfatlar hosil bo ’ ladi. Bundan tashqari xlorofill tarkibida 2,7 % gacha magniy ham bo ’ ladi. O ’ simliklardagi kaliy ham muxim vazifani bajaradi, yani uglevodlarni barg plastinkalaridan o ’ simlikning boshqa organlariga xarakatlantiradi. Agar o ’ simliklarda temir yetishmasa xlorofilning hosil bo ’ lishiga salbi taosir ko ’ rsatadi. Fotosintez jarayonida quyosh nuri energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi va fotokimyoviy reaktsiyalar energiyasi hisobiga yangi organik birikmalar sintez qilinadi. Fotokimyoviy reaktsiyalar natijasida ATF hosil bo ’ ladi. Uzoq vaqtlar fotosintez jarayoni uchun sarflangan quyosh energiyasi karbonat angidrid gazini parchalaydi. Atmosferaga kislorodning ajralib chiqishiga va uglerodning suv bilan birikishiga sarflanadi deb aytiladi. Fotosintez jarayonining dastlabki mahsuloti formaldegid deb hisoblanar edi. Ammo formaldegid o ’ simliklarda hech qachon uchratilmagan. Bunday holatni formal ’ degidni tezlik bilan glyukozaga aylanadi, deb tushuntirilar ediyu ammo radiaktiv uglerod bilan tajribalar o ’ tkazilganda, fotosintez boshlangandan so ’ ng 30 sek o ’ tganda ham bargda formal ’ degid uchramagan, karbonat angidrid gazining parchalanishi ham ro ’ y bermasligi aniqlangan. A.P.Vinogradov 1941 yilda bu masalani oydinlashtirdi. U izotop usuli yordamida fotosintez jarayonida o ’ simliklar tomonidan ajralib chiqarilayotgan kislorod suvning parchalanishi natijasida hosil bo ’ ladi. Karbonat angidridning parchalanishi natijasida emasligini isbotladi. Keyinchalik fotosintez jarayonini 2 stadiyada sodir etilishi aniqlandi. SHulardan birinchisi fotosintezning yorug ’ likda sodir bo ’ ladi, suv parchalanadi va kislorod ajralib chiqadi va vodorod ishtirokida qaytadan hosil bo ’ lgan birikmalar vujudga keladi. Ikkinchi stadiyasi qorong ’ uda sodir bo ’ ladi va bunda karbonat angidrid assimilyatsiya qilinib har xil organik birikmalar hosil bo ’ ladi. O ’ simliklarning quyosh nuri energiyasidan foydalanish koeffitsientini oshirish uchun yuqori hosilli ekinlarni ekish va qayta ekishni joriy etish lozim. Hashaki ildizmevali ekinlarning quyosh nuridan foydalanish koeffitsienti 1,98 %, kartoshkaniki 2,38 %, g ’ alla ekilarida 2,42 - 2,74 %, lyupinda 4,79 % ni tashkil etadi. Har yili butun yer yuzasida o ’ simliklar 400 mlrd tonna organik moddani sintez qiladi. Agar atmosferani karbonat angidrid gazi bilan to ’ ldirib turilmasa, taminan 4-5 yil mobaynida to ’ lig ’ icha u yashil o ’ simliklar bilan birikadi. Atmosferani karbonat angidrid gazi bilan to ’ ldirilib turilishida dengiz va okeanlar muhim haroratining ko ’ tarilishi natijasida karbonat angidrid gazining suvda eruvanligi pasayadi va bir qismi havoga uchib ketadi. Harorat pasayganda esa karbonat angidrid gazi suv xavzalariga aralashadi. Lekin o ’ simliklar uchun karbonat angidrid gazi o ’ suv darida kerak bo ’ ladi. SHuning uchun havoni karbonat angidrid gazi bilan boyitish lozim. Atmosferada karbonat angidrid gazi umumiy hajmiga nisbatan 0,03 % ni tashkil etadi. Bu 1 l suvda 0,5565 m grammga to ’ g ’ ri keladi. Er yuzasiga yaqin bo ’ lgan 1 m qalinlikdagi havo qatlamida 1 gektar maydon ustidagi karbonat angidrid miqdori 5-6 kilogrammni tashkil etadi. Bu o ’ simliklarni talabiga nisbatan juda ozdir. O ’ simliklarning o ’ sishi va rivojlanishi uchun juda ko ’ p miqdorda karbonat angidrid gazi zarur bo ’ ladi. Masalan, qand lavlagidan har gektar maydondan 400 ts hosil olish uchun 1 kunda tez rivojlanayotgan paytda 1 ga uchun 300 kilogramm karbonat angidrid gazi kerak bo ’ ladi. Karbonat angidrid gizining miqdonini ko ’ paytirish uchun ko ’ p miqdordagi organik o ’ g ’ itlardan foydalanish lozim. Organik o ’ g ’ itlarning parchalanishi natijasida juda ko ’ p miqdorda karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Har ga 20-30 t o ’ g ’ it solinganda uning parchalanishi natijasida atmosferaga 5-7 t karbonat angidrid gazi chiqadi. Agar atmosferadagi karbonat angidrid gazining miqdori 0,01 % dan kamaysa, o ’ simliklarda fotosintez jarayoni to ’ xtaydi. O ’ SIMLIKLARNING ILDIZ ORQALI OZIQLANISHI Tuproqdan azot va boshqa kul elementlari o ’ simliklari ildiz sistemasining faol yuzasi orqali ionlar holida yutiladi. Masalan, azot natriy anioni va oltingugurt fosfat sulfat kislotalarining anionlari holida kaliy, kaltsiy, magniy, natriy, temirlar, kationlar holida mikroelementlar esa tegishli kation va anionlar holida yutilishi mumkin. O ’ simliklar ionlarni faqat tuproq eritmasidangina emas, balki kolloidlarga yutilgan ionlarni ham o ’ zlashtiradi. Bundan tashqari o ’ simliklar tuproqning qattiq fazasiga aktiv taosir etib, zaruriy oziq-moddalarni o ’ zlashtiradigan shaklga aylantiradi. Ildiz sistemasining baquvvatligi, uning tuzilishi va tuproqda tarqalish xarakteri o ’ simliklarning har xil turlarida keskin farq qiladi. Ildiz morfologiyasi ildiz sistemasining shakllanishi dinamikasi uning rivojlanish darajasi va tuproqda qanchalik chuqur kirib borishi avvalo o ’ simliklarning biologik xususiyatlari bilan belgilanadi. Lekin ildiz sistemasining morfologiyasidan va rivojlanish xususiyatlaridan qatiy nazar barcha o ’ simliklarda ildizlarning massasi chuqur kirib borgan sari kamayadi. Ularning umuiy yuzasi esa ortadi. Ildiz sistemasining aktiv qismi o ’ sayotgan yosh ildizchalardan iborat bo ’ ladi. Tuproqdan mineral oziq elementlari ana shular orqali yutiladi. Har bir ildizcha o ’ sa borishi bilan uning yuqorigi qismi yo ’ g ’ onlashib, tashqi tomonidan po ’ kaklangan to ’ qima bilan qoplanadi va oziq-moddalarni yutish xususiyatini yo ’ qotadi. Ildiz sistemasining o ’ sish tezligi va rivojlanish xarakteriga tuproqning fizik xossalari, unda namlikning va oziq-moddalarning taqsimlanishi katta taosir ko ’ rsatadi. O ’ simliklarning kuchli tarmoqlangan ildiz sistemasi tuproqda nihoyatda katta yutish sathini hosil qiladi. uning kattaligi o ’ simliklarning vegetatsiya davrida o ’ zgarib turadi va ko ’ pincha gullash davrida maksimumga yetadi. O ’ simliklarni oziq-moddalarni yutish jarayonini tushunib olish uchun ildizning birlamchi tuzilishini ko ’ rib chiqish lozim. O ’ simlik ildizi ildiz qini bilan himoyalangan uchidan boshlab o ’ sadi. Ildizchalarning uchiga bevosita yaqin joyda bo ’ linuvchi meristematik hujayralar zonasi joylashadi. Uning yuqorisida cho ’ zilish zonasi bo ’ ladi. Bu yerda hujayralar sistemasining kattalashishi va ularda markaziy vakuola hosil bo ’ lishi bilan birga o ’ tkazuvchi to ’ qimalarning differentsiatsiyasi boshlanadi. CHo ’ zilish zonasida o ’ simliklar naychali o ’ tkazuvchi sistemasini shakllangan pastlab boruvchi qismi floema bo ’ ladi, organik moddalar yer ustki organlaridan ildizga aan shu floema orqali o ’ tadi, so ’ ngra o ’ sayotgan ildiz uchidan 1-3 mm masofada ildiz tolalari hosil bo ’ lish zonasi joylashadi. Bu zonada o ’ tkazuvchi sistemalarning yuqorilab boruvchi qismining ksilemaning shakllanishi tugaydi. Ana shu qism orqali suv shuningdek yutilgan ionlarning va ildiz sintezlangan organik birikmalarning bir qismi ildizdan o ’ simlikning yer ustki qismiga o ’ tadi. Ildiz tolalari hosil bo ’ lishi tufayli ildiz sistemasining tuproq bilan kontaktda bo ’ lgan oziq-moddalarni yuta oladigan faol yuzasi keskin o ’ nlab marta kattalashib ketadi. Ildiz uchidan boshlab ildiz tolalari hosil bo ’ lish zonasi tugaydigan joyga qadar hujayraning tashqi tsellyuloza qobig ’ ida kutikulalar bo ’ lmaydi va oson singdiruvchan bo ’ ladi. Ildiz kutikulasiz huddi anashu qismi tuproqdan oziq moddalarni yutishda ishtirok etadi. Ionlarning eng intensiv yutilishi ildiz tolalarining hosil bo ’ lish zonasida sodir bo ’ ladi. Va ildizga o ’ tgan ionlar bu yerdan o ’ simlikning yer ustki organlari tomon xarakatlanadi. SHuni takidlash kerakki, ildiz faqat yutish organi bo ’ libgina qolmay, balki ayrim organik birikmalarni, shu jumladan oqsillar va aminokislotalarni sintez qilish organi hamdir. Ildiz o ’ sa borishi bilan tuproqdagi aktiv yutilish zonasining uzluksiz ravishda siljishi sodir bo ’ ladi. Bunda xemotropizm hodisasi ro ’ y beradi. Uning mohiyati shundan iboratki, o ’ simlikning ildiz sistemasi o ’ zlashtiriladigan oziq-moddalar joylashgan yo ’ nalishda tez o ’ sadi. Bu musbat xemotropizmdir. O ’ simliklar ildiz sistemasining o ’ sishi ular uchun noqulay bo ’ lgan ko ’ p tuz to ’ plangan zonada to ’ xtab qoladi. Bu manfiy xemotropizmdir. O ’ sayotgan yosh ildizchalar tuproq eritmasidan ionlarni o ’ z atrofidagi radiusi 20 mm ga yaqin tuproq hajmidan almashinib yutiladigan ionlarni esa 2 -8 radiusli tuproq hajmidan tortib oladi. O ’ simliklarning ildizlari orqali oziq-moddalar yutilishi passiv va aktiv yo ’ l bilan sodir bo ’ ladi. Bunda aktiv yutilish yetakchi rol o ’ ynaydi. Passiv yutilish. Suvning bug ’ lanishi natijasida barg hujayralarida so ’ ruvchi kuch vujudga keladi. Bu kuch ildizlarning tuproqdan suvning yutilishiga sabab bo ’ ladi. So ’ ruvchi kuch osmotik bosim bilan turgor bosim orasidagi farqdan paydo bo ’ ladi. O ’ simlik suvni qanchalik ko ’ p yo ’ qotsa, barglardagi hamda ildiz sistemasidagi osmotik bosim shuncha yuqori, o ’ simlikning so ’ rish kuchi shuncha katta bo ’ ladi. Gidrostatik sistema ksilemaning erkin bo ’ shlig ’ i bilan tutashgan hujayralarning erkin bo ’ shlig ’ idan iborat. Erkin bo ’ shliq deganda hujayralarning mineral elementlar diffuziya yo ’ li bilan ionlar holida kira oladigan bo ’ shlig ’ i tushuniladi. Suv va mineral birikmalarning yuqorilab boruvchi oqim bilan yutilishi va xarakatida transpiratsiya bilan bir qatorda ildiz bosimi kattaligi ham muhim ahamiyatga ega. Ildiz po ’ stlog ’ ining parenxima hujayralari suv bilan unda erigan moddalarni o ’ tkazuvchi naychali sistemaga aktiv haydaydi va anchagina gidravlik bosim hosil qiladi. Oziq elementlarining passiv yutilishi kontsentratsiya gradienti bo ’ yicha, yaoni katta kontsentratsiyadan kichik kontsentratsiyaga qarab sodir bo ’ lishi mumkin va metabolitik energiya bo ’ lishi mumkin va metabolitik energiya sarf qilinishini talab qilmaydi. Bu jarayon diffuziya hamda osmos jarayonlari bilan bog ’ liq va erkin sirt energiyasi, shuningdek transpiratsiya sarflanadigan quyosh energiyasihisobiga sodir bo ’ ladi. Aktiv yoki metabolik yutilish . O ’ simliklarga ayrim oziq elementlari tuproq eritmasidagi miqdoriga nisbatda o ’ tadi. Elementlarning tevarak atrof-muhitdagi kontsentratsiyasi hatto bir xil bo ’ lganda ham bazi elementlarni ildizlar ko ’ p miqdorda boshqalarini esa kamroq miqdorda yutadi. O ’ simliklarning oziqlanishi tanlab yutish harakteriga egadir. O ’ simliklarning oziq moddalarni yutishi ildizlarning tuproq eritmasini undagi tuzlar bilan birgalikda passiv ravishda so ’ rishdangina iborat bo ’ lmay, balki aktiv fiziologik jarayondir. Bu jarayon o ’ simliklarning ildizlari va yer ustki organlarining hayot faoliyati bilan fotosintez, nafas olish hamda moddalar almashinuvi jarayonlari uzviy ravishda bog ’ liq va energiya talab qiladi. O ’ simliklarning tuproq eritmasidan oziq moddalarning yutilishini dastlabki bosqichi ildizning yutuvchi yuzasida ionlarning adsorbtsiyalanishi doimo tiklanib turadi. CHunki adrobtsiyalangan ionlar ildiz hujayrasi ishlab chiqarishiga to ’ xtovsiz ravishda kirib turadi. Hujayralarga kirgan ionlar o ’ zgarmas holatda yoki ildizda sintezlangan organik birikmalar shaklida yer ustki organlariga poya va barglarga ular eng intensiv assimilyatsiyalanadigan joylarga siljiydi. Oziq moddalarni ildizlarga yutilishi va keyingi harakati o ’ simliklar organizmida moddalar va energiya almashinuvi jarayonlari bilan yer ustki organlarining ham ildizlarning ham hayot faoliyat va o ’ sishi bilan bog ’ liq. nafas olish jarayoni mineral oziq elementlarining aktiv yutilishi uchun zaruriy energiya manbai hisoblanadi. Ildizlarning o ’ sishi yomonlashganda va nafas olish jarayoni sekinlashganda oziq moddadarning yutilishi keskin kamayadi. Ildizlarning normal o ’ sishi va rivojlanishi uchun nafas olish jarayoni uchun ularga yer ustki organlaridan energetik material fotosintez jarayoni mahsulotlari doimo kelib turishi zarur. Fotosintez jarayoni susayganda ildizda assimilyatsiyalarning hosil bo ’ lishi va harakatlanishi kamayadi, natijada ularning hayot faoliyati yomonlashadi va tuproqdan oziq moddalarning yutilishi kamayadi. O ’ SIMLIKLARNING ILDIZDAN TASHQARI OZIQLANISHI O ’ simliklaring oziqlanishida bir qism kul elementlari va azot ularning barglari orqali yutiladi, masalan, amiak va oltingugurt oksidi havodan, tuzlar esa yomg ’ ir suvlaridan, shuningdek mikroelementlar ham. Lekin odatda bilan yo ’ l bilan o ’ simliklarning ozuqa moddalarga bo ’ lgan talabini qondirib bo ’ lmaydi. Ammiak oltingugurt oksidlari va boshqa oziq elementlari hamda mikroelementlar havoda juda kam bo ’ ladi. Ildizdan tashqari o ’ simliklarning oziqlanishida tuzlarning kuchsiz eritmalaridan purkash yo ’ li bilan foydalanishga umid bog ’ langan. Lekin o ’ simliklarni bunday usul bilan oziqlantirilganda yani ularga kuchsiz eritmalar purkaganda fotosintez jarayoni va boshva organik birimalarning hosil bo ’ lish jarayonlariga salbiy taosir qilar ekan. Maolum bo ’ lishicha., ko ’ pchilik mineral moddalar hatto ular kuchsiz eritma xolida bo ’ lsa ham o ’ simliklarning bargini kuydirar ekan. SHuning uchun azotli o ’ g ’ itlar orasida ildizdan tashqari oziqlantirishda faqat mochevinaning eritmasidan foydalanish mumkin ekan. Bundan tashqari faqat ildizdan tashqari oziqlantirishdan o ’ simliklarning normal o ’ sib rivojlanishiga erishib bo ’ lmaydi. Bu usul ildiz orqali oziqlantirish usuliga yordam to ’ ldiruvchi omil hisoblanadi. O ’ SIMLIKLARGA ZARUR BO ’ LADIGAN KIMYOVIY ELEMENTLAR Hozirgi vaqtda ilmiy bilimlaring rivojlanishi shuni ko ’ rsatadiki, 20 element o ’ simliklarning oziqlanishi uchun eng zarur elementlar, 12 ta element shartli zarur elementlar hisoblanadi. 1. H, (Li), Na, K, Cu, (Ag) 2. Mg, Ca, Zn, (Sc, Cd) 3. B, (Al) 4. C, (Si, Ti, ‘ b) 5. N, ‘ , V 6. O, S, Mo (Cr, Se) 7. Cl, J,Mn (F) 8. Fe, Co, (Ni) O ’ simliklarning oziqlanishi uchun eng zarur bo ’ lgan elementlarsiz o ’ simliklar o ’ zlarining rivojlanish tsikllarini to ’ la tugata olmaydilar va ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo ’ lmaydi. O ’ simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo ’ ladigan elementlarni mikro, makro va ultromikroelementlarga bo ’ linishi ham mumkin. O ’ simliklarning turli organlaridagi mikro elementlarning miqjori maolum bir qonuniyatga mos holda tarqalgan. Maslan, marganets v molibden o ’ simliklarning bargida, ru, bor, kobal va mis gevetativ va generativ organlarda, donli ekinlarning donida va ko ’ pchilik dukkakli ekinlarning vegetativ organlarida bor ko ’ p miqdorda bo ’ ladi. Turli biologik guruhlarga xos bo ’ lgan o ’ simliklar mikro elementlarning maolum bir kontsentratsiyalariga bo ’ lgan talabiga qarab farq qiladilar. Masalan, makkajo ’ xori va tamaki ruxga, g ’ allali ekinlar esa marganets va molibdenga talabchan bo ’ ladilar. O ’ SIMLIKLAR - KIMYOVIY ELEMENTLARNING TO ’ PLOVCHISIDIR Maolumki, ko ’ pchilik qishloq xo ’ jalik ekinlari o ’ zlarida mineral oziqlanish elementlarni to ’ plash xususiyatiga egadir. Bunday xususiyatni qishloq xo ’ jalik ekinlarini yetishtirish va mahsulot olishda hisobga olish lozim, chunki ularning ozuqaviy qimmatini baholashda kerak bo ’ ladi. O ’ simliklarda to ’ plangan elementlar bir qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Masalan, molibden dukkakli ekinlarda to ’ planadi va biz bilamizki, bu elementlar atmosfera molekulyar azotini bog ’ lashda muhim rol o ’ ynaydi. Oltingugurt dukkakli ekinlarda to ’ planadi va u oqsil almashinuvida ishtirok etadi. SHunday qilib, mineral oziqlanish elementlarni to ’ plovchi o ’ simliklardagi modda almashinuvi va ushbu o ’ simliklarning mineral elementlarni to ’ plash qobiliyati orasida maolum bir aloqadorlik mavjudligi kuzatiladi. O ’ SIMLIKLAR QABUL QILADIAN OZUQA ELEMENTLARI BIRIKMALARINING SHAKLI. O ’ SIMLIKLARNI OZUQA MODDALARNI QABUL QILISHIGA TASHQI MUHIT JARAYONLARINING TAOSIRI REJA: 1. O ’ simliklar qabul qiladigan ozuqa elementlari birikmalarining shakli. 2. O ’ simliklarning ozuqa moddalarni qabul qilishaga tashqi muhit sharoitlarining taosiri. a) tuproq eritmasi kontsentratsiyasining taosiri b) ozuqa muhitidagi makro, va mikro elementlarning nisbati va ularni o ’ simliklar tomonidan qabul qilinishi v) tuproqning namligi g) tuproqdagi havo almashinuvi d) issiqlik e) yorug ’ lik 3. Tuproq muhitining reaktsiyasi 4. Tayanch iboralar 5. O ’ z-o ’ zini tekshirish uchun savollar 6. Foydalanilgan adabiyotlar O ’ SIMLIKLAR QABUL QILADIGAN OZUQA ELEMENTLARI BIRIKMALARINING SHAKLI To ’ xtovsiz biologik, fizikaviy, kimyoviy va fizik-kimyoviy jarayonlar taosirida tuproqdagi murakkab mineral va organik birikmalar oddiy moddalargacha parchalanadi. Hosil bo ’ lgan parchalanish mahsulotlari o ’ simliklarning oziqlanishi uchun foydalanilgan bir qismi gaz holiga o ’ tadi, bir qismi esa tuproqning chuqur qatlamlariga yuvilib ketadi. O ’ simliklar ozuqa elementlarining asosiy qismini ildiz sistemasi orqali oladi. Ozuqa elementlari ion shaklida o ’ zlashtiriladi. Bundan tashqari o ’ simliklar oziqlanishi uchun oz miqdorda aminokislotalardan, qand moddalardan va boshqa organik moddalardan foydalanadi. O ’ simliklarga qabul qilingan aminokislotalar ammiakgacha qaytariladi va ammiak sintetiu jarayonlarda ishtirok etadi. Lekin azot asosan nitrat anioni ko ’ rinishida va ammoniy kationi ko ’ rinishida yutiladi. Bu ionlar tuproqda doimiy ravishda mikroorganizmlar tomonidan sodir etiladigan ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlarida organik birikmalarning parchalanishi natijasida hosil bo ’ ladi. O ’ simliklarga qabul qiladigan nitrat anioni shaklidagi azot fermentlar taosirida ammiakgacha qaytariladi. Azotning tarkibida aylanishi va hosil bo ’ lishida molekulyar azotning bog ’ lanish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Atmosferadagi molekulyar azotning bog ’ lanishi tuproqdagi mikroorganizmlar va ular bilan simbiotik hayot kechirayotgan o ’ simliklar tomonidan amalga oshiriladi. Molekulyar azotning bog ’ lanish jarayoni ko ’ p pog ’ onali harakterga ega bo ’ lib, bu jarayonda nitrogenaza, leggemoglobin fermentlari, V12 vitaminlar guruhi va temir, molibden va boshqa metallar ishtirok etadi. Oltingugurt o ’ simliklar tomonidan sul ’ fat kislotaning anioni ko ’ rinishida qabul qilinadi. O ’ simliklarda qabul qilinadigan sulfat, sulfit va sulfidgacha qaytariladi va vodorod birikishi natijasida sulfogidrid guruhini tashkil etadi. Vodorod atomining yo ’ qotilishi natijasida, ikkita sulfogidril guruxi birikib, disulfid guruxini hosil qiladi. Oltingugurt aminokislotalar va atsetilkoenzim Ai lipidlarsintezida ishtirok etuvchi birikmalar tarkibiga kiradi. Fosfor - o ’ simliklarga fosfor kislotaning anionlari ko ’ rinishida o ’ zlashadi. O ’ simliklardagi fosfor nuklein kislotaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Nuklein kislota yadroning genetik apparatini tarkibiy qismini tashkil etadi. Tirik organizmlardagi fosfor, ortafosfor kislotaning qoldig ’ i ko ’ rinishida qabul qilinadi va organik molekulalar bilan birikadi yoki bu kislota qoldig ’ i bir molekuladan boshqasiga o ’ tadi. Hayoti faoliyat bilan bog ’ liq jrayonlarda energiya bilan taminlashda ATFning ahamiyati beqiyosdir. Xlor - o ’ simliklarga xlor ioni ko ’ rinishida qabul qilinadi. Xlor ksho ’ proq sho ’ rga chidamli o ’ simliklarda, yani galofitlarda uchraydi. Bor va molibden - o ’ simliklarda borat va molibdat anionlari ko ’ rinishida qabul qilinadi. Kaltsiy, kaliy, magniy, mis temir varux - shu elementlarning kationlari ko ’ rinishida. Marganets - esa ham kation, ham anion ko ’ rinishida qabul qilinadi. O ’ SIMLIKLARNING OZUQA MODDALARNI QABUL QILISHAGA TASHQI MUHIT SHAROITLARINING TAOSIRI. Ozuqa moddalarning tuproqdan so ’ rib olinishi - bu aktiv fiziologik jarayo hisoblanib, nafaqat ildiz sistemasining, balki butun o ’ simlikning hayotiy faoliti bilan bog ’ liqdir. O ’ simliklarning mahsuldorligi va o ’ simlik tomonidan makro, va mikro elementlarning singdirilishi tuproqdagi mineral ozuqa elementlarining miqdoriga bog ’ liqdir. Tuproqdagi ozuqa elementlari tuproq eritmasida, yani turli xil mineral va organik erituvchi brikmalarda, tuproqning organik moddasida va tuproqning qattiq mineral fazasida bo ’ lishi mumkin. O ’ simliklar uchun hamma erigan hamda almashinuvchi-singdiriluvchi shaklidagi ozuqa elementlari yaxshi qabul qilinadi.Qolgan moddalar esa o ’ simliklarga qabul qiladigan shaklga o ’ tganda, parchalangandan keyin, organik moddalar pinerallashgandan so ’ ng qabul qilinadi. Tashqi sharoitning o ’ zgarishi natijasida tuproqdagi bir qism makro va mikro elementlar o ’ zlasha olmaydigan shaklga o ’ tib qolishi ham mumkin. Bu esa ularni o ’ simliklarga qabul qilinishini kamaytiradi. O ’ simliklarga ozuqa elementlarining oz yoki ko ’ p qabul qilinishiga o ’ simliklarning o ’ zlari ham sababchi bo ’ ladilar. O ’ simliklardan ajralib chiqadigan har xil moddalar taosirida muhit reaktsiyasining o ’ zgarishi natijasida tuproqdagi ko ’ pina qiyin qabul qiladigan birikmalar oson o ’ zlashadigan shaklga o ’ tishi mumkin. O ’ simliklarga ozuqa elementlarining qabul qiladigan o ’ simliklarning biologik xususiyatlariga, tuproqning xossalariga, shuningdek tuproqning potentsial unumdorligiga, organik moddalarning miqdoriga, mineral tarkibiga, harorat, namlik, yorug ’ lik va boshqa ko ’ pgina omillarga bog ’ liq. Masalan, kechasi o ’ simliklarga kali, kaltsiy, fosforning qabul qilinishi 1,5-3 marta kamayadi. Demak, kechasi yorug ’ likning yetishmasligi, haroratning pasayishi, havo rejimi, transpiratsiya va fotosintez jarayonilari to ’ xtaydi. O ’ simliklarning ozuqa moddalarining qabul qilishiga bir necha tashqi muhit sharoitlari taosir qiladi: a) tuproq eritmasi kontsentratsiyasining taosiri. Tuproq ozuqa elementlarining kontsentratsiyasi yetarli darajada bo ’ lmasa, unda o ’ simliklar yomon o ’ sadi va ozuqa elementlariga bo ’ lgan talabi qondirilmaydi. Kontsentratsiyaning ortib borishi natijasida esa o ’ simliklarning nobud bo ’ lishiga olib keladi. O ’ simliklarning ildiz sistemasi ozuqa moddalarini tuproq ozuqa eritmasining kontsentratsiyasi 0,01-0,05 % ga teng bo ’ lganda yaxshi qabul qiladi. Agarda shu darajada uning kontsentratsiyasi ushlab turilsa, ozuqa moddalarni qabul qilish jarayoni yaxshi kechadi. Tabiiyo aroitda tuproq ozuqa eritmalarining kontsentratsiyasi, sho ’ rlangan tuproqlarda 0,02-0,2 % gacha o ’ zgarib turadi. O ’ simliklarga mineral elementlarning eng ko ’ p qabul qilinishi tuproq eritmasidagi ozuqa moddalar kontsentratsiyasi maolum bir darajaga yetgandagina amalga oshadi. Suv esa o ’ g ’ itlanmagan zonada joylashgan ildiz sistemasi orqali yaxshi qabul qilinadi. Tuproq eritmasida tuzlarning kontsentratsiyasini ortib ketishi natijasida uning osmotik bosimi ortadi va o ’ simlikka suv hamda ozuqa elementlarini qabul qilinishi qiyinlashadi. b) Ozuqa muhitidagi makro va mikro elementlarning nisbati va ularni o ’ simliklar tomonidan qabul qilinishi. O ’ simliklarning oziqlanishi uning o ’ suv davridagi ozuqa elementlarini qanchalik o ’ zlashtirilishi va bu ozuqa elementlarining bir-biriga bo ’ lgan nisbatiga qarab baholash lozim. Tekshirishlar shuni ko ’ rsatdiki, o ’ simliklarning mmineral ozuqa elementlarini o ’ zlashtirishda muhitdagi ionlarning nisbati muhim rol o ’ ynaydi. Har bir o ’ simliklar turiga, o ’ suv davrida, ozuqa elementlarining malum bir nisbati zarur. Ildiz orqali ozuqa elementlarining qabul qilinishida gidratlangan holdagi ionlarning diametri muhim ahamiyatga ega. SHundan kelib chiqib, shuni aytish kerakki,o ’ simlik hujayrasiga bir valentli kationlar ikki va ko ’ p valentli kationlarga nisbatan tez qabul qilinadi. Lekin eng muhimi esa qabul qilish sistemasining o ’ ziga xos xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Masalan, o ’ simliklarning ildiz sistemasiga kaliy rubidiy va tseziyga nisbatan tez qabul qilinadi, lekin rubidiy va tseziyning gidratlangan anioni diametri kaliynikiga nisbatan kichikdir. CHunonchi, har qanday mineal ozuqa elementlarini birdaniga ko ’ payishi yoki ortib qolishi natijasida o ’ simliklarning javob reaktsiyasi bunga qarshi boqa elementni qabul qilishi ortadi. O ’ simliklarning yer usti organlarini normal o ’ sishida va ildiz sistemasining yaxshi rivojlanishida tuzlarning eritmadagi nisbati, eritmaning fiziologik muvozanatlashganligi ham muhim ahamiyatga egadir. Tarkibidagi alohida-alohida ozuqa moddalar o ’ simliklar eng samarali foydalanadigan nisbatlarda bo ’ lgan eritma fiziologik muvozanatlashgan eritma deyiladi. Tarkibida faqat bitta tuz bo ’ lgan eritma fiziologik muvozanatlashmagan bo ’ ladi. O ’ simlikda bitta tuzning,ayniqsako ’ p bo ’ lishi, xususan bir valentli biror kationning ortiqcha miqdorda bo ’ lishi o ’ simlikk zararli taosir ko ’ rsatadi. O ’ simlik ildizi ko ’ p tuzli eritmada eng yaxshi rivojlanadi. Unda ionlar ontogonizmi namoyon bo ’ ladi. Yani har qaysi ion boshqa ionning ildiz hujayrasiga ortiqcha miqdorda kirishiga to ’ sqinlik qiladi. Antogonizm bir xil zaryadlangan ionlar orasida va eritmada bir ionning kontsentratsiyasi boshqa ionning kontsentratsiyasidan juda ortiq bo ’ lgan hollarda kuchli namoyon bo ’ ladi. Eritmaga kaltsiy tuzlari qo ’ shilganda fiziologik muvozanatlashish juda tez va oson tiklanadi. Eritmada kaltsiy kationi bo ’ lganida ildiz sistemasining rivojlanishi uchun yaxshi sharoit yaratiladi, shu sababli suniy ozuqa aralashmalarida kaltsiy kationi boshqa barcha ionlardan ko ’ proq bo ’ lishi lozim. v) tuproqning namligi Tuproqda yetarli darajada namlikning mavjud bo ’ lishi o ’ simliklarning normalo ’ sib, rivojlanishi uchun va ozuqa elementlarining yaxshi qabul qilinishiga katta imkoniyat tug ’ diradi. Tuproq tarkibidagi moneral ozuqa elementlari miqdori bilan va ularni o ’ simlikka qabul qilinishida transpiratsiya intensivligi bilan to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri bog ’ lanish mavjud emas. Lekin tashqi muhitda makro va mikro elementlar miqdorining quyi bo ’ lganda va transpiratsiya tez borayotgan bo ’ lsa, ularning o ’ simliklarga qabul qilinishi ortadi. O ’ simliklarga mineral ozuqa elementlarining qabul qilinishida tuproq namligining taosirini quyidagi fiziologik va fizik omilar bilan belgilanadi: 1. O ’ simliklarning umumiy fiziologik holarini, fotosintez jarayoni, oqsillar biosintezi va boshqa moddalar almashinuvi jarayonlari yaxshilanadi, qaysiki bu omillar o ’ simliklarning ozuqa elementlarini yutishida muhim rol o ’ ynaydi. 2. Tuproq namlik bilan mo ’ tadil taminlanganda o ’ simliklarning ildizlari yaxshi rivojlanadi va joylashadi hamda ildizning umumiy yutish qobiliyati ortadi. 3. Ozuqa moddalar inolarining tuproq eritmasidan va tuproq singdirish kompleksidan o ’ simliklarning ildiz tukchalariga o ’ tishini yaxshilaydi. Yuqoridagi sanab o ’ tilgan omillar o ’ simliklarga makro va mikro elementlar qabul qilinishida tuproq namligining ahamiyati katta ekanligini ko ’ rsatadi. Tuproq mo ’ tadil ravishda namlik bilan taminlanganda o ’ simliklarga azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, marganets, temir va boshqa elementlarning umumiy qabul qilinini ortadi. Turoqda namlik yetishmasa, o ’ simliklarga minerl ozuqa elementlarining qabul qilinishi qiyinlashadi, fermentlar sistema jarayoni ishida buzilish ro ’ y beradi, gidroliz jarayoni va organik moddalarning cho ’ kishi kuchayadi, fotosintez jarayonining tezligi keskin pasayadi va o ’ simlikning o ’ sishi to ’ xtaydi. Yozning issiq kunida o ’ simlik 1 soat davomida o ’ z tanasidagi suv miqdoriga teng bo ’ lgan suvni bug ’ latadi. Suv bargning og ’ izchalarida parchalanadi. Kunning ikkinchi yarmida o ’ simliklar ildizining katta so ’ ruvchi sathi ham parlanish uchun suvni yetkazib bera olmaydi. SHuning uchun kunning ikkinchi yarmida fotosintez jarayonining dispersiyasi boshlanadi, yaoni barg og ’ izchalari berkiladi, o ’ simlik suvni bug ’ latmaydi, bu paytda o ’ simliklarga karbonat angidrid gazining yutilishi ham to ’ xtaydi. g) tuproqdagi havo almashinuvi Tuproq va ozuqa ritmasining havosi almashinuvida, o ’ simliklarga ozuqa moddalarning qabul qilinishi keskin o ’ zgaradi. O ’ simlik ildizini o ’ rab turgan muhitdagi kislorod va karbonat angidridning miqdori o ’ zgarib turadi. Anaerob sharoitda hujayralarni kislorod bilan taminlanishi yomonlashadi, karbonat angidrid miqdori ortadi. Tuproqdagi havo almashinishi yoki unda havoning yangilanib turishi o ’ simliklarning ildiz orqali oziqlanishida muhim ahamiyatga ega. Tuproq haqosining yaxshilash uchun tuproqqa o ’ z vaqtida ishlov berilishi, qator oralarining yumshatilishi, qatqaloqni yo ’ qotish loim bo ’ ladi. Bundan tashqari tuproq eroziyasi tuproqda harorat va bosimning o ’ zgarishi, yog ’ in yog ’ ishi natijasida has kuchayadi. O ’ simliklarning ildizlari yoki ajritb qo ’ yilgan sharoitda o ’ stirilayotgan o ’ simlik ildizi o ’ sha muhitda 2-3 % kislorod bo ’ lganda ozuqa elementlarini yaxshi qabul qiladi. Tuproqdagi havo almashinuvi yoki aeratsiya shamol taosirida ham sodir bo ’ ladi. Odatda g ’ ovak qovushmali yetilgan tuproqlarda aeratsiya jarayoni normal kechadi. Tuproqlardagi gaz almashinuvi 25-35 sm qalinligidagi qatlamlarida bir soat davomida to ’ la almashinib, yangilanib turadi. Karbonat angidrid miqdori o ’ simliklar va mikroorganizmlar hayotiga va shuningdek tuproqqning xossalariga bevosita taosir qiladi. Aeratsiyaning yaxshilanishini natijasida tuproqda kislorod ko ’ payadi, aerobakteriyalarning faoliyati kuchayadi, o ’ simliklarning ildizlari yaxshi o ’ sadi, tuproqning suv rejimi yaxshilanadi. Tuproq havosida 20 % kislorod bo ’ lganda, o ’ simliklar hayoti uchun mo ’ tadil havo sharoiti vujudga keladi. d) issiqlik va o ’ simlikning oziqlanishi . O ’ simliklarning hamma hayot faoliyati malum bir harorat chegarasida ro ’ y beradi. Issiqlik o ’ simliklarning unib chiqishi va rivojlanishiga ham taosir qiladi. Ko ’ pchilik o ’ simliklar yetarli darajada yorug ’ lik va namlik bilan taminlanganda, harorat 15-30 S daraja bo ’ lganda, yaxshi oziqlanadi. G ’ allali ekinlarga azot fosforning normal qabul qilinishi uchun harorat 23-25 S daraja bo ’ lmog ’ i kerak. Kana kunjut, soya, g ’ o ’ za, kabi ekinlar harorat 30-35 S ga yetganda ozuqa moddalarni yaxshi qabul qiladi. Haroratni 5-7 S ga pasaytirilganda, bug ’ doyga kaliyning qabul qilinishi kamaymaydi, lekin ildizning azot, fosfor, kaltsiy va oltingugurt qabul qilishi kuchli darajada qisqaradi. Har bir o ’ simlik turi va navi uchun mineral ozuqa elementlaridan intensiv foydalanish uchun malum bir xarorat darajasi bo ’ ladi. Past haroratda o ’ simliklarni fosforni o ’ zlashtirish yomonlashadi, 5-6 da esa nitratli azot qabul qilinishi qisqaradi. Umuman olganda, 10 S gradusdan past haroratli sharoitda o ’ simlik ildiziga mineral oziqlanish elementlarning qabul qilinishi susayadi yoki to ’ xtaydi. e) yorug ’ lik va o ’ simliklarning oziqlanishi. O ’ simlik quyoshning birinchi nurlari paydo bo ’ lgandan boshlab, mineral ozuqa elementlariini kuchli darajada qabul qila boshlaydi. O ’ simlik o ’ sayotgan joyga soya tushishi natijasida fotosintez jarayonining va ildizning ozuqa moddalarni yutish intensivligi pasayadi. Agarda o ’ simliklarni uzoq muddat qorong ’ ulikda soqlab turilsa, mineral ozuqa elementlariini qabul qilinishi to ’ xtaydi. Bu holat shu bilan tushuntiriladiki, fotosintez jarayonida o ’ simliklarning nafas olishida foydalaniladigan organik moddalar hosil bo ’ ladi. Qorong ’ ulikda esa o ’ simliklarning nafas olishi sekin asta to ’ xtaydi. SHunday qilib, yorug ’ likning o ’ simliklar oziqlanishiga taosiri fotosintez jarayonining borishi bilan izohlanadi. TUPROQ MUHITINING REAKTSIYASI Tuproq muhitining reaktsiyasi tuproq eritmasidagi vodorod va giroksil ionlarining nisbatiga bog ’ liq. Tuproq muhitining reaktsiyasi hamma o ’ simliklar uchun muhim fiziologik ahamiyatga ega. Tuproqqa ohak solish yo ’ li bilan Rnni o ’ zgartirish natijasida vodorod ionining o ’ rnini kaltsiy egallaydi, bu esa o ’ simlikni ko ’ pgina mineral ozuqa elementlaridan foydalanish imkoniyatini beradi. Malumki, kaltsiy vodorod ionini o ’ simlikka qabul qilinishini to ’ xtatadi va tuproq eritmasida kaltsiyning ko ’ pligi natijasida o ’ simliklar nordon reaktsiyali muhitga bardosh bera oladi. Nordon reaktsiyali muhitda temir, marganets, kobalt, misning o ’ simliklarga yaxshi qabul qiladigan shakllarini miqdori ortadi. Malumki, nordo reaktsiyali eritmada vodorod ioni quyi bo ’ lib, eritmaning kislotaligini ortishi natijasida anionlarning qabul qilinishi kuchayadi. Eritmalarning ishqoriyligi ortganda kationlarning qabul qilinishi kuchayadi, bunda ON- ionlarining miqdori ortadi. O ’ simlikka yaxshi qabul qiladigan bir valentli fosfor kislota ikki valentli fosfor kislotaga va oxiri uch valentli, o ’ simliklar yomon o ’ zlashtiradigan fosfatga aylanadi. Ishqoriy muhitda o ’ simliklarning o ’ sishi va rivojlanishining pasayishiga ularga kerakli bo ’ lgan fosfor birikmalari miqdorining kamayishi bilan bog ’ liq ekan. O ’ simliklarga salbiy taosir etadigan yuqori kislotali muhit tuproq eritmasida kaltsiy miqdorining kamligi bilangina emas, balki yorug ’ likning yetishmasligi natijasida fotosintez jarayonini susayishi va mineral ozuqa elementlarining yomonlashuviga ham olib keladi. Tuproqdagi havo almashinuvining yomonlashuvi, yuqori darajadagi namlik ham yuqori kislotalilikni o ’ simlikka salbiy taosirini kuchaytiradi. Bazi hollarda tuproq muhiti kislotaliligining ortishi natijasida ko ’ pgina yomon eriydigan tuproq tuzlarining erishi kuchayadi va ularni o ’ simlikka qabul qilinishi yaxshilanadi. Tuproq eritmasida kislotalilik darajasi ortganda tuproqdagi temir, alyuminiy, marganets ionlarining xarakatchanligi kuchayadi va o ’ simliklarda ular zaharli kontsentratsiyagacha to ’ planadi va bu o ’ simliklarning rivojiga o ’ ta salbiy taosir qiladi. Ko ’ pchilik qishloq xo ’ jalik ekinlari kuchsiz nordon reaktsiyali muhitda yaxshi o ’ sib rivojlanadi. Umuman o ’ simliklar katta singirish sig ’ imiga ega bo ’ lgan tuproqlarda muhitning noqulay sharoitlarini yengil o ’ tkazadi. TAYANCH IBORALAR Ozuqa elementlari birikmalarning shakli, parchalanish mahsulotlari, o ’ simliklarning oziqlanishi, natrat anioni, ammoniy, kationlar, ammonifikatsiya, nitrifikatsiya, molekulyar azotning bog ’ lanishi, aminokislotalar, molekulyar azot, nuklein kislotalar, galofitlar, ozuqa moddalarni tuproqdan so ’ rib olinishi, tuproq organik qismi, o ’ simliklarning biologik xususiyatlari, kontsentratsiya, osmotik bosim, makro, mikro elementlar nisbati, muvozanatlashgan eritma, ionlar ontogonizmi, tuproqning namligi, tuproqdagi havo almashinuvi, anaerob sharoit, tuproq muhitining reaktsiyasi, eritmaning kislotaliligi, tuproqning buferlik qobiliyati. O ’ Z-O ’ ZINI TEKSHIRISH UCHUN NAZORAT SAVOLLARI 1. Azotli oziqlanish birikmalari o ’ simliklarga qanday shaklda qabul qilinadi? 2. Fosfor va oltingugurt qanday shaklda qabul qilinadi? 3. O ’ simliklarning ozuqa moddalarni qabul qilinishiga qanday tashqi muhit omillari taosir qiladi? 4. O ’ simliklarga ozuqa elementlarining qabul qilinishi qanday omillarga bog ’ liq? 5. Tuproq oziq eritmasining kontsentratsiyasi necha foizga teng bo ’ lganda ozuqa moddalarni yaxshi qabul qiladi? 6. Qanday eritma fiziologik muvozanatlashgan eritma deyiladi? 7. Ionlar ontogonizmi nima? 8. O ’ simliklarning oziqlanishiga namlik qanday taosir ko ’ rsatadi? 9. O ’ simliklarning oziqlanishida issiqlikning ahamiyati. 10. Tuproq muhitining reaktsiyasi qaysi ionlarning nisbatiga bog ’ liq bo ’ ladi? 11. Nima uchun kechasi o ’ simliklarda kechadigan jarayonlar sekinlashadi yoki to ’ xtaydi? Adabiyotlar 1. Agroximiya. Pod. red . V.M.Klechkovskogo i prof. A.V,Peterburgskogo. Izd-vo. Kolos. Moskva. 1964. 3-8 str. 2. Agroximiya. Pod. red. B.A. Yagodina. Moskva, Agropromizdat. 1989. 3. Agroximiya. P.M.Smirnov, E.A.Muravin. Toshkent, O ’ qituvchi, 1984. 4. Pankov M.A, Tuproqshunoslik. «O ’ rta va Oliy maktayu» davlat nashriyoti. T. 1963. TUZLARNING FIZIOLOGIK REAKTSIYASI. O ’ SIMLIKLARNING OZIQLANISHIDA MIKROORGANIZMLARNING ROLI. O ’ SIMLIKLAR OZIQLANISHINING DAVRIYLIGI. REJA: 1. Tuzlarning fiziologik reaktsiyasi. 2. O ’ simliklarning mineral ozuqa elementlarii qabul qilishida mikroorganizmlarning roli. 3. O ’ simliklarning har xil o ’ suv davrlarida oziqlanish sharoitiga munosabati. 4. O ’ simliklar oziqlanishining davriyligi. 5. Tayanch iboralar 6. O ’ z-o ’ zini tekshirish uchun savollar 7. Foydalanilgan adabiyotlar TUZLARNING FIZIOLOGIK REAKTSIYALARI . O ’ simliklarga ozuqa moddalarning mineral o ’ g ’ itlardan qabul qilinishiga boshqa omillar bilan bir qatorda tuzlarning fiziologik reaktsiyasi ham qiladi. O ’ g ’ it sifatida ishlatilayotgan hamma tuzlar kimyoviy xususiyati jihatidan kislotali yoki nordon, ishqoriyli va neytral bo ’ lishi mumkin. O ’ simliklar o ’ suv davrida ionlarni tanlab qabul qiladi, hatto tuproq eritmasiga solingan kimyoviy neytral tuzlarning fiziologik reaktsiyasi ham har xil bo ’ lishi mumkin. O ’ simliklarning oziqlanishida u yoki bu kation va anionlrning ahamiyati ularning qabul qilinishidagi har xil intensivligini belgilaydi. Natijada tuproq ozuqa eritmasida qolgan ionlar tuproq eritmasining nordonligini yoki ishqoriyligini belgilaydi. O ’ g ’ itlarning fiziologik kislotaligi - bu uning muhit reaktsiyasini nordonlashtirish xususiyatidir. Bunda o ’ simliklar tuz tarkibiga kiruvchi kationlardan foydalanadi. Fiziologik kislotali o ’ g ’ itlarga quyidagilar kiradi: ammoniy xlorid, ammoniy sulfat, ammoni karbonat, kaliy xlorid, kaliy sulfat - o ’ simliklar asosan ushbu o ’ g ’ itlar tarkibidagi ammoniy, kaliy kationlaridan foydalandi. O ’ g ’ itlarning fiziologik ishqoriyligi - bu ularning muhit reaktsiyasini ishqoriyligini oshirish xususiyati bo ’ lib, o ’ simliklar tuz tarkibidagi anionlardan ko ’ proq foydalanadiar. Fiziologik ishqoriy o ’ g ’ itlarga quyidagilar kiradi: natriy nitrat, kaltsiy nitrat, magniy nitrat, kaliy nitrat. Agar eritmada ammoniy xlorid bo ’ lsa, u holda o ’ simliklar tezroq va ko ’ p miqdorda ammoniy ionlariga almashinadi. CHunki ammoni kationi aminokislotalar, keyin esa oqsillar sintez qilinishida foydalaniladi. SHu bilan birga xlor ionlari o ’ simlikka oz miqdorda kerak bo ’ ladian va shuning uchun uning yutilishi cheklangan bo ’ ladi. Bunda tupro eritmasida vodorod va xlor ionlari to ’ planadi, eritma esa kislotali bo ’ lib qoladi. Agarda eritmada natriy nitrat bo ’ lsa, u holda o ’ simlik gidrokarbonat anionlari o ’ rniga ko ’ p miqdorlarda va tezroq nitrat anionini yutadi. Eritmada natriy va bikarbonat anionlari to ’ planadi va natriy karbonat hosil bo ’ ladi, eritma esa ishqoriy muhitga ega bo ’ lib qoladi. Tuzlarning fiziologik reaktsiyasi o ’ simliklarni suvda va qumda, yani buferligi kam bo ’ lgan muhitda o ’ stirilganda va mexanik tarkibi qumoq bo ’ lgan yerlarga solinganda ko ’ proq namoyon bo ’ ladi. Fiziologik kislotali tuzlardan doimiy ravishda foydalaniladi, yerlarni ohaklash lozim. Tarkibida azot bor tuzlarda birinchi navbatda o ’ simlikka azot o ’ zlashadi. SHuning uchun azotning ammiakli tuzlari fiziologik kislotali tuzlar, selitralar esa fiziologik ishqoriy o ’ g ’ itlar hisoblanadi. Masalan, natri nitrat, kaliy nitrat, magniy nitrat, kaltsiy nitrat tarkibidagi nitrat anioni o ’ simlikka tez va ko ’ p miqdorda qabul qilinadi, eritmada esa yuqoridagi tuzlarning metall qoldiqlari qoladi.Natijada eritmada gidrolitik ishqoriy muhit yuzaga keladiyu Tuproq ozuqa eritmaga ammoniy tuzlarining qabul qilinishi oqibatida ammoniy kationi o ’ simliklar tomonidan tez va ko ’ p miqdorda qabul qilinadi va qolgan kislota qoldiqlari kislotali muhitni yuzaga keltiradi. Kaliyli tuzlarning fiziologik reaktsiyasi ekinlarning talabiga qarab, turlicha bo ’ lishi mumkin. Masalan, kaliyga kam talabchan jkinlar uchun kaliyli o ’ g ’ itlar fiziologik neytral hisoblanadi, kaliyga talabchan ekanilar uchun esa fiziologik kislotali hsoblanadi. O ’ SIMLIKLARNING MINERAL OZUQA ELEMENTLARII QABUL QILISHIDA MIKROORGANIZMLARNING ROLI. Mikroorganizmlar planetamizda hayotning normal kechishida juda muhim ahamiyatga ega. Mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida organik moddalar minerallashadi va atmosferaga karbonat angidrid gazi to ’ xtovsiz ajralib turadi. Fotosintez jarayoni normal kechadi. Tog ’ jinslarining yemirilishi, torfning paydo bo ’ lishi, neft, toshko ’ mirning, selitralarning , ohaktoshlarning paydo bo ’ lishi, hammasmi to ’ g ’ ridan-to ’ g ’ ri mikroorganizmlarning ishtirokida amalga oshiriladi. Birlamchi tirik mikroorganizmlar tuproq paydo bo ’ lishida ishtirok etgan. Mikroorganizmlar o ’ zlaridan kuchli kislotalarni ajratib chiqarganlar, qaysiki bu kislotalar ona jinsni parchalagan, maydalagan, natijada yangi struktura elementlari yuzaga kelgan. Vaqt o ’ tishi bilan yemirilgan jinslar organik moddalar bilan boyigan va tuproq hosil bo ’ lish jarayoni boshlangan. Tuproqning har bir gektar haydov qatlamidagi bakteriyalar miqdori 3 t dan 7-8 t gacha yetadi. Mikroorganizmlar oziqlanishiga ko ’ ra avtotrof va geterotrof oziqlanuvchi mikroorganizmlarga bo ’ linadi. Avtotrof bakteriyalar karbonat angidrid gazidagi uglerodni bog ’ lash uchun yo fotosintez jarayonidan yoki ayrim mineral moddalarning oksidlanishidagi kimyoviy energiyadan foydalanadi. Fotosintez jarayonida ishtirok etish xususiyatiga ega bo ’ lgan bakteriyalarga yashil oltingugurt bakteriyalari, nitrifikatsiya bakteriyalari va temir bakteriyalari kiradi. Geterotrof bakteriyalari esa uglerodni tayyoreaktsiyasi organik birikmalardan o ’ zlashtiradi. Ko ’ pchilik tuproq bakteriyalari, aktinomitsetlar, deyarli hamma zamburug ’ lar geterotrof bakteriyalari jumlasiga kiradi. Vodorod sulfidni, elementar oltingugurtni va tiobirikmalarni sulfat kislotagacha oksidlanishi sulofikatsiya jarayoni deyiladi. Bu jarayonni oltingugurt bakteriyalari va tiobakteriyalar amalga oshiradilar. Nitrifikatsiya jarayoni nitroz va nitrat bakteriyalari ishtirokida amalga oshirilib, ammiakli tuzlarni nitratlargacha oksidlaydi. Odatda tuproq tarkibidagi nitratlar har bir kilogramm tuproqda 2 mg dan 20 mg gacha tashkil etadi.Nitratlar juda harakatchan bo ’ lganligi uchun ular tuproqning pastki qatlamlariga yuqilib ketadi hamda denitrifikatsiya jrayoniga tez uchraydi. Denitrifikatsiya - bu nitratlarning molekulyar azotgacha yoki oraliq birikmalar, azot kislota va ammiakkacha qaytarilishidir. Malumki, organik azotni o ’ simliklar qabul qilmaydi. O ’ simliklar uchun nitrat shaklidagi mineral azot zarur. Tuproqda organik azotning minerallashuvi natijasida ammiak hosil bo ’ ladi. Bu biologik jarayon ammonifikatsiya deb yuritiladi. Bunda geterotrof bakteriyalar, aktinomitsetlar va zamburug ’ lar ishtirok etadilar. Mikroorganizmlar o ’ zlarining oziqlanishi uchun har xil kimyoviy elementlardan foydalanadilar. Tuproq mikroorganizmlari, asosan zot bilan oziqlanadilar. Avtotrof mikroorganizmlar oddiy azotli mineral birikmalardan ammoniyli va azot kislota tuzlaridan foydalanadilar. Avtotrof mikroorganizmlar orasida fotosintez qiluvchi organizmlar ham uchraydi, ular atmosferadagi azotni o ’ zlashtiradi. Geterotrof mikroorganizmlar esa mineral birikmalar tarkibidagi azotni o ’ zlashtiradi. Tuproqda va mikroorganizmlarning hujayralarida bo ’ ladigan kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar suvda sodir etiladi. Mikroorganizmlar 50-60 % maksimal nam sig ’ imiga ega bo ’ lgan tuproqlarda yaxshi rivojlanadi. Anaerob mikroorganizmlar esa 100 % namlikda ham yaxshi rivojlanadi. Tuproq tarkibida mikroorganizmlarning har xil turlari uchraydi, ular kletchatkani va pektin moddalarni parchalaydi. Urobakteriyalar taosirida mochevina ammoni karbonatgacha aylanadi. Urobakteriyalar rN 7-8 ga teng bo ’ lganda ham yaxshi rivojlanadi. Mochevina ularga uzot manbai bo ’ lib xizmat qiladi. O ’ simlik o ’ zining hayot faoliyati davomida ildizi orqali har xil moddalarni mineral tuzlarni, organik kilotalarni, qand moddalarni aminokislotalar, vitaminlarni ajratib chiqaradi. Mikroorganizmlar oziqlanishi uchun o ’ simlik ildizi ajratmlaridan tashqari chiriyotgan ildiz qoldiqlaridan, ildiz tolalaridan ham foydalanadi. O ’ SIMLIKLARNING HAR XIL O ’ SUV DAVRLARIDA OZIQLANISH SHAROITIGA MUNOSABATI. O ’ sishning turli darlarida o ’ simliklarning tashqi muhit sharoitlariga, shu jumladan oziqlanish sharoitlariga talabi turlicha bo ’ ladi. O ’ simliklarning vegetatsiya davrida azot, fosfor, kaliy va boshqa oziq elementlarini yutishi har xil bo ’ ladi. Oziqlanishning kritik davri va oziq moddalar eng intesiv yutilganda maksimal oziqlanish davri tushunchalarini bir-biridan farq qilish lozim. O ’ simliklar o ’ sishining dastlabki davrida istemol qiladigan barcha oziq moddalarning absolyut miqdori uncha ko ’ p bo ’ lmaydi, lekin eritmada ularning yetishmasligi ham, ko ’ pligi ham o ’ simlikka tez taosir qiladi. O ’ sishning dastlabki boshlang ’ ich davrida fosfor bilan oziqlanishga nisbatan kritik davrdir. Yosh nihollarga fosforning yetishmasligi o ’ simlikka shu qadar kuchli taosir qiladiki, hatto keyingi rivojlanish davrida fosfor bilan mo ’ l-ko ’ l oziqlantirilganda ham hosil juda kam bo ’ ladi. O ’ simliklarning ildiz sistemasi hali yaxshi rivojlanmagan paytda sintetik jarayonlarning juda tez ketishi sababli yosh nihollar oziqlanish sharoitlariga ayniqsa talabchan bo ’ ladi. Demak, bu davrda ildizning bo ’ g ’ iz zapasida oziq elementlari oson eriydigan shaklda, lekin ularning kontsentratsiyasi yuqori bo ’ lmasligi, azot va kaliyga nisbatan fosfor ko ’ proq bo ’ lishi lozim. Vegetatsiyaning boshlang ’ ich davridanoq barcha elementlar bilan yetarli darajada taminlanishi mo ’ l hosil yetishtirishning muhim omilidir. Masalan, boshoqli don ekinlarida dastlabki 3-4 ta barg yozish davridanoqreproduktiv organlar - boshoq va ro ’ vakka asos solinishi va tabaqalanishi boshlanadi. Bu davrda azot yetishmasligi keyinchalik xatto kuchli oziqlantirilganda ham, ro ’ vakdagi yosh boshoqdagi boshoqchalar sonining kam bo ’ lishiga hamda hosilning pasayishiga olib keladi. O ’ simliklarning yer ustki organlari poya va barglari jadal o ’ sadigan davrda bargcha oziq elementlarini isteomol qilishi ancha ko ’ payadi. O ’ simliklarning o ’ sish jarayonlarida azot yetakchi rol o ’ ynaydi. Azot bilan ko ’ plab miqdorda oziqlantirish vegetativ organlarning tez o ’ sishiga, kuchli assimilyatsion apparatning shakllanishiga yordam beradi. Bunday davrda azotning yetishmasligi esa o ’ sishning to ’ xtashiga, keyinchalik esa hosil miqdori va sifatining pasayishiga olib keladi. Gullash va meva tuga boshlash davriga kelib, ko ’ pchilik o ’ simliklarning azotga bo ’ lgan talabi kamayadi, lekin fosfor va kaliyning ahamiyati ortadi. Bu ularning fiziologik roli - reproduktiv organlarining shakllanishida va hosilning tovar qismida zapas moddalar hosil bo ’ lishida, ayniqsa intensiv boradigan organik moddalar almashinuvida fosfor va kaliyning ishtirok etishi bilan bog ’ liqdir. Vegetativ massaning massaning o ’ sishi to ’ xtaydigan va hosil tugish davrida barcha oziq moddalarning istemol qilinishi asta -sekin kamayadi, so ’ ngra ularning o ’ simlikka yutilishi to ’ xtaydi. O ’ SIMLIKLAR OZIQLANISHINING DAVRIYLIGI Turli xil qishloq xo ’ jalik ekinlari vegetatsiya davri mobaynida ozuqa elementlarini yutish miqdori va tezligi jihatidan bir-biridan Farg ’ ona davlat universiteti qiladi. Barcha boshoqli don ekinlari, zig ’ ir, kanop, ertagi kartoshka, bazi sag ’ bzavotlar intensiv oziqlanish davrining qisqaligi bilan farq qiladi. Ular oziq moddalarning asosiy miqdorini qisqa muddatlarda istemol qiladi. Masalan, kuzgi javdar barcha oziq moddalar miqdorini 25-30 % ni kuz davrining o ’ zidayoq yutadi, bahorgi bug ’ doy nisbatan qisqa muddatda naychalanishdan boshoqlanishgacha bo ’ lgan davrda ozuqa moddalar barcha miqdorining 2/3 - 3/4 qismini istemol qilib bo ’ ladi. Kartoshkaning o ’ rta va kech pishar navlari oziq moddalarni eng ko ’ p miqdorda iyul oyida isteomol qiladi. SHu o ichida hosildagi miqdoriga nisbatan olganda deyarli 40% azot, 50 % dan ko ’ p fosfor va 60 % dan ko ’ proq kaliyni yutadi.Zig ’ irda mineral oziqlanish elementlarini maksimal istemol qilish davri g ’ unchalashdan gullash darigacha, g ’ o ’ zada esa oziq moddalarning asosiy miqdori shonalash boshlanganidan ko ’ saklarda yalpi tola hosil bo ’ lishi boshlanish oralig ’ ida yutiladi. Bazi o ’ simliklar - makkajo ’ xori, kungaboqar, qand lavlagi va boshqalar ozuqa moddalarni bir meyorda va uzoq muddatlarda istemol qilishi bilan xarakterlanadi. O ’ simliklar ayrim ozuqa elementlarini turli tezlik bilan yutadi, masalan, makkajo ’ xorida eng tez yutiladigan kaliy, so ’ ngra azot, fosfor ancha sekin istemol qilinadi. Kaliyning yutilishi ro ’ vak hosil bo ’ lishi davrida, azotniki esa don hosil bo ’ lish davrida batamom to ’ xtaydi. O ’ simlikka fosforning yutilishi ancha cho ’ ziladi va deyarli vegetatsiya oxiriga qadar davom etadi. Kanop dastlabki oyda azot va kaliyni juda tez yutadi. Azotning kelishi maysalar unib chiqqanidan 3 xafta, kaliyning esa 5 xafta o ’ tgandan keyin batamom tugallanadi. Vegetatsiya davrining boshlanishida va maksimal yutilish davrida o ’ simliklarning oziqlanishi uchun qulay sharoitlar yaratish ayniqsa muhimdir. Bu o ’ g ’ it solishning turli xil muddatlarini asosiy o ’ g ’ itni ekishgacha ekish vaqtida solish va qo ’ shimcha o ’ g ’ it solish usullarini birga qo ’ llash bilan amalga oshirishladi. Asosiy o ’ g ’ itlashning asosiy vazifasi - butun vegetatsiya davrida o ’ simliklarning oziqlanishini taminlashdan iborat, shuning uchun ekish oldidan, ko ’ pincha organik o ’ g ’ itlarning to ’ la normasi mineral o ’ g ’ itlarning ko ’ p qismi solinadi. Vegetatsiyaning eng masuliyatli davrlarida o ’ simliklarni oziqlanish elementlari bilan taminlash uchun asosiy o ’ itga va ekin vaqtidagi o ’ g ’ itga qo ’ shimcha o ’ g ’ itla usuli qo ’ llaniladi. O ’ simliklarni oziqlanish sharoitlarini ularning ehtiyojiga yarasha o ’ g ’ it solish yo ’ li bilan o ’ sish davrlari bo ’ yicha boshqarib, hosil miqdori va uning mumkin. G ’ o ’ za o ’ simligiga ozuqa moddalarning qabul qilinishi, % Vegetatsiya davrlari N R 2 O 5 K 2 O 1. shonalashgacha 3-5 3-5 2-63 2. shonalashdan yalpi gullashgacha 25-30 15-20 15-20 3. gullashdan yalpi pishgungacha 65-70 75-80 75-80 G ’ allali ekinlarda ozuqa moddalarning yutilishi, % Vegetatsiy a davrlari bug ’ doy arpa suli N R 2 O 5 K 2 O N R 2 O 5 K 2 O N R 2 O 5 K 2 O nat o ’ rash 71 68 88 71 56 73 51 36 54 Gullash 97 100 100 96 74 100 82 71 100 to ’ liq pishish 90 93 67 100 100 64 100 100 83 TAYANCH IBORALAR Tuzlarning kislotaliligi, ishqoriyligi, fiziologik reaktsiyasi, fiziologik kislotali o ’ g ’ itlar, fiziologik ishqoriy o ’ g ’ itlar anion, anionlar, kation mikroorganizmlar, avtotrof va geterotrof bakteriyalar, nitrifikatsiya, ammonifikatsiya, denitrifikatsiya, urobakteriyalar, rivojlanishning davlatki boshlang ’ ich davri, anaerob mikroorganizmlar, urobakteriyalar, o ’ suv davri, meva xosil qilish davri, intensivlik ozuqa moddalarni yutish miqdori, asosiy o ’ g ’ itlash, ekish bilan o ’ g ’ it solish, qo ’ shimcha o ’ g ’ itlash. O ’ Z-O ’ ZINI TEKSHIRISH UCHUN NAZORAT SAVOLLARI 1. O ’ g ’ itlarning fiziologik reaktsiyasi nima? 2. O ’ g ’ itlarning fiziologik kislotaliligi va shunday o ’ g ’ itlarinng vakillariga qaysilar kiradi? 3. O ’ g ’ itlarning fiziologik ishqoriyligi nima va ularning vakillari? 4. Mikroorganizmlarning ahamiyati? 5. Mikroorganizmlar oziqlanishia qarab necha turga bo ’ linadi? 6. Sulfofikatsiya jarayonini bayon eting? 7. Ultrifikatsiya nima? 8. Ammonifikatsiya nima? 9. Tuproq mikroorganizmlari asosan qaysi elementlar bilan oziqlanadi? 10. Mikroorganizmlar qaysi sharoitlarda yaxshi rovijlanadi. 11. Oziqlanishning kritik davri nima? 12. Oziq elementlarining eng ko ’ p qabul qilishi qaysi davrga to ’ g ’ ri keladi? Adabiyotlar 1. Agroximiya. Pod. red . V.M.Klechkovskogo i prof. A.V,Peterburgskogo. Izd-vo. Kolos. Moskva. 1964. 3-8 str. 2. Agroximiya. Pod. red. B.A. Yagodina. Moskva, Agropromizdat. 1989. 3. Agroximiya. P.M.Smirnov, E.A.Muravin. Toshkent, O ’ qituvchi, 1984. 4. Sparovchnik po udobreniyam. Izd. 39, izd-vo Kolos, Moskva 1964. 5. Azizov G ’ . Tuproq unumdorligini oshirishad mikroorganizmlarning roli, T. O ’ zbekiston. 1969. 6. Petuxov P.M., Panova Ye.N. Dudina N. X. Agroximiya i sistema udobreniya. Izd-vo Kolos. Moskva, 1979. TUPROQNING SINGDIRUVCHANLIK QOBILIYATI VA UNING TURLARI. TUPROQNING KISLOTALILIGI VA UNING TURLARI. TUPROQNING BUFERLIGI. REJA: 1. Tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati va uning turlari. 2. Tuproqning singdirish sig ’ imi. 3. Tuproqning kislotaliligi va uning turlari. 4. Tuproqning asoslar bilan to ’ yinganlik darajasi. 5. Tuproqning buferligi. 6. Tayanch iboralar 7. O ’ z-o ’ zini tekshirish uchun savollar 8. Foydalanilgan adabiyotlar TUPROQNING SINGDIRUVCHANLIK QOBILIYATI VA UNING TURLARI Tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati uzoq o ’ tmishdan ham kishilarga maolum edi. Tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatini o ’ rganish19-asrning o ’ rtalariga to ’ g ’ ri keladi. 1850-1854 yillarda shu sohada D.Ueyening ishlari chop etildi. Uning fikriga qaraganda, tuproq tuzlarini to ’ liq singdirmaydi balki uning tarkibidagi asosinigina singdiradi va tuproqdan eritmaga ham shuncha miqdordagi tuz asosi ajralib chiqadi. Keyingi paytlarda tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatini o ’ rganishda kolloid kimyo fani katta o ’ rintutmoqda. Mana shu o ’ nalishda ko ’ p ilmiy ishlarni amalga oshirgan olimlarga K.K.Gedroyts, G.Vinger va S.Matsonlarni o ’ shish mumkin. Tuproqning almashinuvchi singdiruvchanligini o ’ simliklarning oziqlanishi bilan bog ’ lab o ’ rganishda D.N.Pryanishnikovning laboratoriyasida ko ’ p ishlar amalga oshirilgan. Akademik K.K.Gedroyts tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatini o ’ rganishda uni o ’ g ’ itlarning qo ’ llanilishi, o ’ simliklarning oziqlanishi, tuproqning kimyoviy melioratsiyalash ishlari bilan uzviy bog ’ lab olib bordi. Keyingi yillarda uning ilarini zamondosh olimlar yanada chuqurroq o ’ rgandilar va mukammallashtirdilar. Akademik K.K.Gedroyts o ’ zining tekshirishlari asosida tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatiga quyidagicha tarif berdi. Tuproqning eritmadagi birikmalarini, shuningdek turli bug ’ larni, gazlarni, suspenziyalarni va mikroorganizmlarni ulab qolishga tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati deyiladi. Tuproq qatlamidan o ’ tayotgan suvda erigan va erimagan moddalar, turli gazlar hamda mikroorganizmlarning tuproqda singib qolishi, yani tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati juda murakkab hodisadir. Bunda kimyoviy fizik-kimyoviy va biologik jarayonlar yuz beradi. akademik K.K.Gedroyts tuproqning xar xil moddalarini ushlab qolishi, singdirish va bunda kechadigan jarayonlarni eotiborga olib tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatini 5 turga bo ’ ladi. 1. Tuproqni mexanik singdirish 2. Tuproqni fizik singdirish 3. Tuproqni fizik-kimyoviy singdirish 4. Tuproqni kimyoviy singdirish 5. Tuproqni biologik singdirish 1. Tuproqni mexanik singdirish. Tuproqni qatlami orqali yuqridan pastga xarakat etayotgan yog ’ in va sug ’ orish suvlaridagi loyqa holidagi zarrachalarning shu qatlamlar orasida mexanik ravishda ushlanib qolishiga mexanik singdirish deyiladi. bu xolda tuproq loyqa suvni suzgichi bo ’ lib xizmat qiladi. Bu xildagi singdirish tuproqning mexanik tarkibi strukturasi, qatlamning zichligi va g ’ ovakligiga bog ’ liqdir. Soz va qumoq mexanik tarkibli tuproqlar g ’ ovak qovushmali qumloq tuproqlarga nisbatan suvdagi loyqani yaxshiroq va ko ’ proq ushlab qoladi. O ’ zbekiston hududidagi tog ’ etaklari adirliklarida toshloqliklarni o ’ zlashtirishda tajribali dehqonlar tuproqning singdiruvchanlik qobiliyatidan foydalanganlar. Bir necha o ’ n yillar mobaynida toshloq yerlarga loyqa cho ’ ktirganlar. O ’ sha joylarda ekin ekish uchun yaroqli unumdor taqir tuproqni vujudga keltirganlar. Demak, tuproqning mexanik singdirish qobiliyati tuproq unumdorligini oshirishda o ’ simliklarning oziqlanishini yaxshilashda va oziq elementlaridan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga egadi. 2. Tuproqni fizik singdirish Bunday singdirish paytida tuproq mayda zarrachalarining yuza energiyasi taosirida ularning sirtida turli gazlar, bug ’ lar, mikroorganizmlar va suvda erigan moddalar ushlanib qoladi. Tuproq kolloidlari va uning qattiq qismi qatlami quruq bo ’ lganda tuproq haqosidagi gazlarni, nam bo ’ lganida esa suv va unda erigan moddalarni molekula holida singdiradi. Fizik singdirish darajasi tuproq zarrachalarining maydaligiga, chirindi miqdoriga, minerologik va mexanik tarkibiga bog ’ liq. Fizik singdirish chirindisi ko ’ p soz va og ’ ir mexanik tarkibli tuproqlarda yaxshi kechadi. Tuproq tarkibida temir va alyuminiy oksidlari hamda montmorilaning guruhidagi minerallarning ko ’ paytirish natijasida ham tuproqning fizik singdirish qobiliyati kuchayadi. Bu xildagi singdirish natijasida ozuqa moddalar tez yuvilib ketishidan saqlanadi va tuproq eritmasining kontsentratsiyasini yaxshilaydi. Ammo tuproq eritmasidan bazi moddalarni kolloid zarralar mutlaqo singdirmaydi yokislotali juda oz singdiradi. Bu holdagi salbiy hodisa ayniqasa nitratlarga xos bo ’ lganligi sababli, azotli mineral o ’ g ’ itlarni ekish oldidan yokislotali o ’ suv davrida bir necha bo ’ libi bo ’ lib solish tavsiya etiladi. Bundan tashqari, bakteriyalarni ham singdirib qolinishi mikrobiologik jarayonlarning yaxshilanishiga olib keladi. Lekin shu bilan birga xar xil zararli mikroblarni ham tuproqda ushlanib qolishiga sabab bo ’ ladi. 3. Tuproqning fizik-kimyoviy singdirilishi . Fizik-kimyoviy yokislotali almashinuvchi singdirish tuproqlarning qattiq qismini xossasi bo ’ lib, atrof tevarakdagi eritmadan ionlarni singdirib oladi va ularni mustakam tutib turadi. Bu singdirish tuproq qattiq fazasidagi ionlarning tuproq eritmasidagi ionlarning ekvivalent miqdoriga almashinuvi orqali amalga oshirishladi. Tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati tuproqdagi diametri 0,1 mm dan ham kislotalichik, disperslangan mayda zarrachalarga bog ’ liqdir. Tuproqning mineral yokislotali organik qismidagi manfiy zaryadga ega bo ’ lgan mayda dispers kolloid zarrachalarining tuproq eritmasidan turli kationlarni singdirishi fizik-kimyoviy yokislotali almashinuvchi singdirish deyiladi. Bunda tuproq eritmasidan bir xil kationlarning singdirilishi tuproqning qattiq fazasi tomonidan oldin o ’ zlashtirilgan unga ekvivalent bo ’ lgan boshqa kationlarning siqib chiqarilishi bilan boradi. Tuproqning almashinadigan kationlarini singdirishda qatnashadigan organik va mineral holdagi mayda dispers zarrachalari yig ’ indisi akademik K.K.Gedroyts tomonidan tuproqning singdirish kompleksi yokislotali qisqacha TSK deb nomlangan. Tuproq eritmasidagi kationlarni TSKdagi kationlar bilan almashinishi ekvivalent miqorda boradi. Kationlarning almashinish reaktsiyasi juda tez o ’ tadi. Tuproqqa kal ’ tsiy, ammoniy nitrat, natriy nitrat kabi oson eriydigan o ’ g ’ itlar solinganda, ular tezda tuproqning sindirish kompleksi bilan reaktsiyaga kirishadi, ularning kationlari tuproq eritmasidan ilgari sindirilgan holatdagi kationga almashingan holda singadi: Tuproq kationlardan tashqari anionlarga ham singdiradi. Anionlarning singdirilish darajasiga qarab 3 guruhga bo ’ linadi. 1. Yaxshi singuvchan anionlar 2. Kuchsiz singadigan anionlar 3. Singimaydigan anionlar Tuproqning fizik-kimyoviy singdirish qobiliyati o ’ simliklarning oziqlanishida muhim ahamiyatga ega bo ’ lib bu jarayon natijasida muhim ozuqa elementlari tuproqda ushlanib qoladi va pastka qatlamlarda yuqilib ketmaydi. Fizik-kimyoviy singdirish vaqtida zol holidagi kolloidlarning gel holiga o ’ tishi sababi tuproqlda mikrostruktura elementlari paydo bo ’ ladi. 4. Tuproqning kimyoviy singdirilishi. Tuproqdagi ayrim eruvchan tuzlarning o ’ zaro kimyoviy reaktsiyaga kirishishi natijasida suvda erimaydigan yokislotali juda qiyin eriydigan va cho ’ kmaga tushadigan birikmalarni hosil bo ’ lishi bilan bog ’ liqdir. Masalan, karbonat kislota va sulfat kislota anionlari kalitsiy va magniyning 2 valentli kationlari bilan suvda qiyin eriydigan cho ’ kmalarga tushadiganlarni hosil qiladi. Tuproqning kimyoviy singdirish xususiyati aniyqsa tuproqdagi fosforning o ’ zgarishida katta ahamiyatga egadir. Ikki kaltsiy fosfat kuchsiz (...............) kuchsiz kislotalarda eriydi va uning tarkibidagi fosfor o ’ simliklar tomonidan o ’ zlashtiriladi. Yomon eriydigan uch kaltsiyli fosfatning hosil bo ’ lishi bilan fosforning o ’ simliklar uchun samarasi yo ’ qoladi. 5. Tuproqni biologik singdirish. Tuproqni biologik singdirish xususiyati tuproqda o ’ simliklarning tirik ildizlari va mikroorganizmlarning mavjudligi bilan bog ’ liqdir. O ’ simliklarning tirik ildizlari va mikroorganizmlar tuproq eritmasidan azot va boshqa kul elementlarini tanlab qabul qiladi. Ularni o ’ z tanalarida turli organik birikmalarga aylantiradi. Natijada ozuqa moddalar tuproqdan yuvilib ketishidan saqlaydi. Biologik faolyat natijasida tuproqda ozuqa moddalar to ’ planadi. Ko ’ pchilik mikroorganizmlar oziqlanishi va o ’ zining tanasini qurishi uchun o ’ simliklar foydalanadigan ozuqa elementlaridan foydalanadilar. Tuproq tarkibida mikroorganizmlar miqdori juda ko ’ pdir. Mikroorganizmlar organik moddalarni oziq va energetik material sifatida foydalanib ularni parchalaydi va ularni mineral oziqlanish elementlariga aylantiradi. O ’ simliklar bilan bir vatqda mikroorganizmlar ham azot, fosfor oltingugurt va boshqa elementlarni istemol qiladi. Tirik mikroorganizmlar plazmasining tanasida sezilarli darajada azot, fosfor, oltingugurt va kaliy borligi aniqlangan. E.N.Mishustinning hisoblashiga ko ’ ra madanilashgan chimli podzol tuproqlardagi mikroorganizmlarning plazmasida har gektar hisobiga 125 kilogramm azot, 40 kilogramm fosfor va 25 kilogramm kaliy borligi aniqlangan. Tuproqqa solingan o ’ g ’ itlarning bir qismini ham mikroorganizmlar tomonidan istemol qilinadi. TUPROQNING SINGDIRISH SIG ’ IMI Turli xil tuproqlar tarkibida xar xil miqdorda singdirilgan kationlar bilan almashinishga xos bo ’ lgan kationlar mavjud. Tuproqdagi hamma almashinuvchi sinshdirilgan kationlarning umumiy yig ’ indisiga tuproqning singdirish sig ’ imi deyiladi. U 100 gramm tuproqda milligramm ekvivalentda ifodalanadi. Masalan, 100 g tuproqda singdirilgan holatda 400 mg kal ’ tsiy ioni, 60 mg magniy va 9 g ammoniy oini bo ’ lsa, u vaqtda 100 g shu tuproqning singdirishi sig ’ imi 400/20+60/12+9/18=25,5 m.ekv ga tengdir. Singdirish sig ’ imi tuproqning mexanik tarkibi va melorativ holatiga hamda tarkibida qancha miqdorga organik moddalar saqlashiga bog ’ liq. Tarkibida kam miqdorda kolloid fraktsiyalar saqlovchi qumli va qumloq tuproqlarda singdirish sig ’ imi ham juda past bo ’ ladi. Organik moddalarga boy bo ’ lgan tuproqlarning singdirish sig ’ imi ham katta bo ’ ladi. Singdirish sig ’ imi past bo ’ lgan qumli va qumloq tuproqlarda tuproqqa oson eriydigan g ’ ilar solinganda uning tarkibidagi ozuqa moddalarning yufilib ketishi va tuproq eritmasi kontsentratsiyasini haddan tashqari oshib ketishiga olib keladi. SHuning uchun bunday tuproqlarda azotli va kaliyli o ’ g ’ itlarni kichik normalarda berish va ularni ham ekishdan oldinroq solish kerak. Singdirish sig ’ imi yuqori bo ’ lgan tuproqlarda ozuqa moddalarning yuqilib ketishi va tuproq eritmasi kontsentratsiyasini ortiqcha darajada ortib ketish hollar kuzatilmaydi. Kal ’ tsiy va magniy ioni yig ’ indisi tuproqdagi umumiy almashinuvchi singdirilgan kationlarning 90 % ini tashkil etadi. Kislotali muhitga ega bo ’ lgan tuproqlarda singdirilgan kationlar orasida vodorod va alyuminiy ionlari, sho ’ rtob tuproqlarda natriy kationlari ko ’ p miqdorni tashkil etadi. Tuproq tomonidan almashinuvchi singdirilgan kationlardan o ’ simliklar uchun eng muhim ozuqa moddalar manbasi hisoblanadi. Ular tuproq eritmasidan oson siqib chiqariladi va o ’ simliklar yaxshi o ’ zlashtiradi. Tuproqning natriy bilan to ’ yinishi kolloidlarning peptizatsiyasini vujudga keltiradi. Bu esa tuproqdagi ozuqa moddalarning yuvilishiga va uning miqdorini kamayib ketishiga tuproqning donador strukturasining buzilishiga va fizik xossalarining yomonlashuviga olib keladi. Bundan tashqari tuproqni singirish kompleksida natriy mavjud bo ’ lsa, uning tuproq eritmasidagi boshqa kationlar siqib chiqaradi va bunda soda hosil bo ’ ladi. Bu esa tuproq eritmasida o ’ simliklarning o ’ sishi uchun noqulay sharoit yani ishqorli reaktsiyani vujudga keltiradi. Tuproqning singdirish kompleksi tarkibida vodorod va alyuminiy ionlari ortib ketsa suvda eriydigan tuzlarning kationlari bilan o ’ zaro taosir natijasida tuproq eritmasiga o ’ tishi va uni kislotali qilib qo ’ yishi mumkin. Tuproq eritmasining kislotaliligi ortib ketsa va ayniqsa uning tarkibida alyumini ko ’ p bo ’ lsa, u o ’ simlikning o ’ sishiga salbiy taosir ko ’ rsatadi. TUPROQNING KISLOTALILIGI VA UNING TURLARI Tuproqning kislotaliligi uning eritmasida va sigdirish kompleksida vodorod ioni mavjud bo ’ lgan holda vujudga keladi. Odatda tuproqning aktual va potentsial kislotaliligi farq qiladi. Tuproqning aktual kislotaliligi tuproq eritmasidagi vodorod ionnining kontsentratsiyasi yuqori bo ’ lishiga bog ’ liqdir. U tuproqdan olingan suvli so ’ rim bo ’ yicha oziqlanadi va tuproq eritmasidagi vodorod ioni kontsentratsiyasining manfiy logarifmi ko ’ rsatadigan rN kattalik bilan o ’ lchanadi. Neytral raktsiyali muhitda vodorod va gidroksil ionlari kontsentratsiyasi bir xilda bo ’ lib, u bir litr eritmada 10-7 yoki eritma rN 0,7 ni tashkil etadi. Agar eritma rN 7,0 dan kichik bo ’ lsa, reaktsiya kislotali bo ’ ladi. Tuproqning aktual kislotaliligi tuproqda karbonat kislota, shuningdek suvda eriydigan boshqa kislota va boshqa gidrolitik nordon tuzlar vodorod ionining dissotsilanishi hisobiga neytrallaydigan moddalarning yetishmasligidan kelib chiqadi. Tabiiy sharoitda turli xil tuproqlarda suvli so ’ rim reaktsiyasi rN bo ’ yicha 3-3,5 dan sho ’ rtop tuproqlarda rN 9-10 gacha o ’ zgarib turadi. Janubiy qora tuproqlarda va kashtan tuproqlarda rN 7,5, bo ’ z tuproqlarda esa rN 8,5 gacha va sho ’ rtoplarda rN 9 gacha va undan ko ’ proq ishqori reaktsiyaga ega bo ’ ladi. oddiy va qalin qavatli qora tuproqlarda muhit reaktsiyasi neytralga yaqin. rN 6,5. Tuproqning aktual kislotaliligi potentsial kislotalilik bilan bevosita bog ’ liq bo ’ lib bu ham o ’ znavbatida almashinadigan va gidrolitik kislotalikka bo ’ linadi. Tuproqning singdirish kompleksidagi vodorod va alyuminiy ionlari tuz eritmalarining o ’ zaro taosirida singdirilgan holatdan siqib chiqariladi, natijada tuproq eritmasi reaktsiyasini nordonlashtiradi. Eritmada xlorid kislota va alyuminiy xlorid yani gidrolitik nordon tuzlar xosil bo ’ ladi. Tuproqda singdirilgan holatda va birorta neytral tuz taosirida siqib chiqarishga moyil bo ’ lgan vodorod va alyuminiy ionlari vujudga keladigan kislotalilikka almashinadigan kislotalilik deyiladi. U tuproqni 1 n kaliy xlorid eritmasida ishlov berish yo ’ li bilan aniqlanadi va 100 gramm tuproqqa to ’ g ’ ri keladigan m ekvivalent yokislotali rN kattalik bilan ifodalanadi. tuproq 1 normal kaliy xlorid bilan ishlanganda tuproqning singdirish kompleksidan hamma vodorod ham siqib chiqarilmaydi. Ularning tufaqat tuproqqa gidrolitik ishqorli tuzlar eritmasi masalan, natriy atsetatni taosir ettirib siqib chiqarish mumkin. Tuproqqa vodorodni nisbatan kam harakatchan ionlarga bog ’ liq holdagi va ular tuproq gidrolitik ishqorli tuz eritmasi bilan taosir ettirilganda siqib chiqarilganda sodir bo ’ ladigan kislotalilik gidrolitik kislotalilik deyiladi. Tuproqning ushbu kislotaliligida TSKda asosan kamharakatchan vodorod ioni bo ’ lib, ular tuproq eritmasidagi kationlar bilan qiyin almashinadi, shunga ko ’ ra ular o ’ simliklarga bevosita zararli taosir ko ’ rsatmaydi. TUPROQNING ASOSLAR BILAN TO ’ YINGANLIK DARAJASI Tuproqqa tavsif berish uchun faqat uning kislotaliligini absolyut o ’ lchami, yani yutilgan vodorod ionlarining umumiy miqdorini belgilashdan tashqari ularning o ’ zaro nisbati va boshqa yutilgan kationlar bilan o ’ zaro nisbatini ham bilish kerak. Vodorod va alyuminiydan tashqari yutilgan hamma kationlar miqdori ham har yuz gramm tuproqqa n ekvivalent hisobida S harfi bilan yutilgan vodorodning umumiy miqdori yani gidrolitik kislotaliligi Nch bilan ifodalanadi. Ularning yig ’ indisi har 100 gramm tuproqqa m ekv hisobida to ’ g ’ ri keladigan umumiy yutilish sig ’ imini T ko ’ rsatadi. S + Nch = T yutilgan asoslarning singdirish sig ’ imiga nisbatan foizlarda ifodalangan summasi xissasiga tuproqni asoslar bilan bo ’ yinganlik darajasi deyiladi va u V harfi bilan belgilanadi. Tuproqning asoslar bilan to ’ yinganlik darajasi tuproq kislotalilik darajasini xarakterlash uchun zarur ko ’ rsatkich bo ’ lib, u tuproqqa qancha miqdorda oxak solish kerakligini aniqlashda hisobga olinadi. Tuproqning asoslar bilan to ’ yinganlik darajasi qancha kam bo ’ lsa, uning oxakka bo ’ lgan ehtiyoji shunchalik kuchli bo ’ ladi. TUPROQNING BUFERLIGI Tuproqdagi o ’ simliklar va mikroorganizmlarning normal hayoti va rivojlanishi uchun hamda tuproq unumdorligini yaxshilashda tuproq eritmasining reaktsiyasi turg ’ un holatda bo ’ lishi, yani kislotali yokislotali ishqoriy tomonga tez o ’ zgarib ketmasligi katta ahamiyatga ega. Tuproqning yokislotali tuproq eritmasining reaktsiyalar taosiriga qarshi tura olish qobiliyati buferlik deyiladi. Buferlik tuproq reaktsiyasining turg ’ unligini asl holatini saqlab turishini va tashqi muhitning har xil reaktsiyalariga qarshi bardoshlilik xususiyatini ancha oshiradi. Buferlilik juda murakkab hodisa bo ’ lib, u tuproqni va tuproq eritmasining kimyoviy tarkibi xossalari va singdiruvchi kompleksning xarakteriga bog ’ liq bo ’ lib, bir qancha jarayonlar taosirida vujudga keladi. Tuproqning kislotali reaktsiyaga nisbatan buferliligi tuproq tarkibidagi karbonatlarga ayniqsa kaltsiy karbonat birikmasining miqdoriga bog ’ liq. Karbonatli bo ’ z tuproqlarga solingan ammoniy sulfat singari fiziologik kislotali o ’ g ’ itlar o ’ g ’ itlar karbonat bilan reaktsiyaga kirishib uning taosirida neytrallanadi. Bunda tuproq eritmasining reaktsiyasi o ’ zgarmaydi. Singdiruvchi kompleks asoslar bilan to ’ yingan tuproqlar kislotali reaktsiyaga qarshi buferlilikka ega. Asoslar bilan to ’ yinmagan tuproqlar esa ishqoriy reaktsiyaga qarshi buferlilik xususiyatiga ega. Tuproqning singdirish sig ’ imi qancha katta bo ’ lsa, tuproqning buferlilik qobiliyati ham shuncha yuqori bo ’ ladi. Bulardan tashqari tuproq va uning tuproq eritmasi tarkibidagi kislota ishqorlarning oqsil moddalari bilan o ’ zaro reaktsiyaga kirishi natijasida kislotalilik va ishqoriylik daradjasi kamayishi mumkin. CHunki har bir tuproqdagi organik qoldiqlar va chirindilar tarkibida maolum miqdorda oqsillar bo ’ ladi. O ’ simliklar neytral yokislotali unga yaqin reaktsiyali sharoitlardagina yaxshi rivojlanib o ’ sadi. Ana shunday reaktsiya tuproqning buferliligi bilan saqlanib turadi. O ’ Z-O ’ ZINI TEKSHIRISH UCHUN NAZORAT SAVOLLARI 1. Tuproqning singdiruvchanlik qobiliyati qachon va kimlar tomonidan o ’ rganilgan? 2. Necha xil singdirish turi mavjud? 3. Tuproqning fizik singdirishi va fizik-kimyoviy singdirilishi o ’ rtasida farq? 4. Biologik singdirishning mohiyati nimadan iborat? 5. Kimyoviy singdirishning ahamiyati? 6. Tuproqning singdirish sig ’ imi nima? 7. Tuproqning singdirish kompleksi nima? 8. Tuproqning kislotaliligi necha turga bo ’ linadi? 9. Tuproqning asoslar bilan to ’ yinganlik darajasi deganda nimani tushunasiz? 10. Tuproqning buferliligi nima? 11. Tuproqning buferliligining ahamiyati? 12. Buferlilikni oshirish uchun qanday chora-tadbirlar qo ’ llash lozim? Adabiyotlar 1. Agroximiya. Pod. red. B.A. Yagodina. Moskva, Agropromizdat. 1989. 2. Agroximiya. P.M.Smirnov, E.A.Muravin. Toshkent, O ’ qituvchi, 1984. 3. Pankov M.A. Tuproqshunoslik «O ’ rta va oliy maktab nashriyoti». T. 1963. 4. K.K.Gedroyts. Uchenie o poglotitelnoy sposobnosti pochv. Izb. soch. M. Selxozizdat. 1955. t.1. 5. Petuxov P.M., Pankova Ye.N. Dudina N. X. Agroximiya i sistema udobreniya. Izd-vo Kolos. Moskva, 1979.

O’simliklarning kimyoviy tarkibi. O’simliklarda suv va quruq modda.

1. O’simliklarning kimyoviy tarkibi.

2. O’simliklardagi suv va uning ahamiyati.

3. O’simliklardagi quruq modda

4. O’simliklar quruq moddasining organik birikmalari.

5. Tayanch iboralar

6. O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

7. Foydalanilgan adabiyotlar

Купить