O’simliklarning taqsimlanishi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	424.7KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	28 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

O’simliklarning taqsimlanishi

Sotib olish

REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
1 Cho’l mintaqasi o’simliklari
2 Adir mintaqasi o’simliklari
3 Tog’ mintaqasi o’simliklari
4 Yaylov mintaqasi o’simliklari
5 To’qay mintaqasi o’simliklari
III . Qizil kitob va uning ahamiyati , O ’ zbekistondagi
foydali va zararli o ’ simliklar
XULOSA

Kirish
Yer sharida uchraydigan barcha o ’ simlik turlari hech vaqt yakka ( boshqa tirik
organizmlardan ajralgan ) holda hayot kechira olmaydi . Muayyan bir yerning
o ’ zida bir necha o ’ simlik turlari birgalikda o ’ sayotganini ko ’ rish mumkin . Bu
o ’ simliklar tuban va yuksak o ’ simlik vakillaridan tashkil topgan bo ’ ladi .
Haqiqatdan ham barcha gulli o’simliklar bilan birga tuproqda ba’zi suv o’tlari
bakteriyalarni va zamburug’larni uchratish mumkin. O’simlik jamoasi (guruhi)
deganda, muayyan bir yerda bir guruh o’simliklarning birgalikda yashashi va
ma’lum manzara hosil qilishi tushiniladi.yer yuzida bunday guruhlar turli hil
o’simliklar (o’rmon, o’tloqzor, botqoqlik, dasht, cho’l o’simliklari va hakozo)tipini
tashkil qiladi.O’simliklarning yer yuzida tarqalishi, tarqalish qonuniyatlarini
o’simliklar geografiyasi o’rganadi. O’simliklarning tarqalishi haqida gap borganda,
har bir geografik zonaning o’ziga xos tabiiy sharoitlari, ayniqsa tashqi muhit
sharoitlarini bilish zarur. Bu vazifa bilan esa botanikaning yana bir tarmog’i-
o’simliklar ekologiyasi shug’ullanadi. Har bir konkret yerning, iqlim. tuproq, relief
va boshqa sharoitlarni o’rganish asosida shu yerda o’sadigan o’simliklar hayotini
aniq tsavur etish mumkin bo’ladi.O’simliklarning umumiy tashqi muhit qolaversa,
konkret tuproq sharoitiga bolgan munosabatini botanikaning boshqa tarmog’i -
geobotanika o’rganadi. O’simliklar geografiyasi umuman botanika fanining
rivojlanishida Osiyo shu jumladan, O’zbekiston territoriyasida olib borilgan
botanik geografik tekshirishlarda hissa qo’shgan olimlarning soni juda ham ko’p.
Masalan, S.I.Korjinskiy, A.I.Kraspov. V.L.Komarov. M.G. Popov,
I.M.Krashnikov.N.V.Pavlov, I.T.Vasilchenko, N.T.Nichaeva, I.I. Grapitov,
P.Zokirov va boshqalqr.Yuqorida nomlari qayt etilgan olimlarning kuzatishlari
asosida O’rta Osiyo va O’zbrkiston o’simliklarining tarqalishi va joylashishiga
doir klassifikatsiyalar tuzilgan. Maskur klassifikatsiyalar (yoki sistemalar) asosida
o’simliklarning mintaqalar bo’yicha taqsimlanish prinsipi yotadi. Ayniqsa
P.Zokirov sistemasi o’zining qulayligi, aniqligi va oddiyligi, bilan boshqalaridan
farq qiladi. Qoraqarag’ay o’rmonlari Tyanshanning Jung’oriya. Zaili. Chotqol,
Talas tog’larida uchraydi va bir necha formatsiyalarni tashkil qiladi Qoraqaragay
pixta o’rmonlari asosan, Chotqol va Farg’ona tog’larida uchraydi. O’simliklar
geografiyasi o’z ichiga kuyidagi mustakil bo’limlarini oladi.
1. Floristik geografiya. Bu bo’lim avlod, oila va shu kabi sistematik
birliklarning xamda o’simlik guruxlarining (o’rmon, dasht, cho’l, tog) er yuzidagi
tarkalish konuniyatlarini o’rgatadi.
2. O’simliklarning ekologik geografiyasi - o’simliklarning tashki muxit bilan
o’zaro munosabatini o’rganadi.
3. Tarixiy geografiya - iklim xamda er kobigining o’zgarishi natijasida er
yuzida sodir bo’lib, turadigan o’simliklarning tarkalish konuniyatlarini o’rgatadi.
4. Geobotanika yoki fitotsenologiya - O’simlik jamoalarining yashash joyi
sharoiti va xududlarga boglik xolda tuzilishini va ularning taksimlanishini
o’rgatadi.

Ma ’ lum bir xududda o ’ suvchi o ’ simlik turlarining yigindisiga flora deyiladi .
Masalan: O’zbekiston florasi, Kozogiston florasi va xokazo. Bir mamlakat florasi
boshka mamlakat florasidan xamma vakt fark kiladi. Chunki ularning iklimi va
tuprok sharoiti xamda o’simlik turlarining kelib chikishi turlichadir.
O’simlik turlarining er shari bo’ylab tarkalishi ma’lum konuniyat asosida bo’lib,
ular kuyidagilardan iboratdir.
1. Shimoldan Janubga borgan sari o’simlik turlari ortaveradi. Chunki iklim
o’zgarib, o’simliklarning yashashi uchun sharoit yaxshilanib boradi.
2. O’simlik turlari togli tumanlarga nisbatan tekislikda kamrok bo’ladi. Sababi
toglarda iklim va tuprok sharoiti xilma xildir.
3. Geologik jixatdan oldin xosil bo’lgan toglar va tekisliklarda o’simliklar soni,
nisbatan yangi bo’lgan xududlarga karaganda ko’prok bo’ladi.
4. Tropik va subtropik mamlakatlarda iklim sharoiti o’ta kulayligi tufayli
ularda o’simlik turlarining soni ko’p bo’ladi. Masalan: MDX da yuksak
o’simliklarning 16 mingga yakin turi uchragan bo’lsa, Braziliyada 40 ming. O’rta
Osiyoning togli tumanlarida yukori o’simliklarning 5 mingga yakin turi o’sadi.
Cho’l zonasida xammasi bo’lib, 800 ga yakin o’simliklar turi uchraydi.
3. O’simlik turlarining kelib chikishi, tabiatda tutgan o’rni, xalk xo’jaligida
foydalanishiga ko’ra barcha yuksak o’simliklar kuyidagi guruxlarga bo’linadi. 1.
Madaniy o’simliklar. Bular insonlar tomonidan ekib, o’stiriladigan o’simliklar
bo’lib, odamlar ularning xosilli sifatli tur va navlarini yaratganlar. Masalan: go’za,
bugdoy. G. N. Shlikov ma’lumoticha xozir ekiladigan o’simlik turlarining soni
30000 ta bo’lib, insonlarning doimiy foydalaniladigan turlari 11 mingni tashkil
kiladi.
O’zbekistonning o’simliklari, xususan dendroflorasi turli mamlakatlardan
keltirilgan yangi daraxt va buta o’simlikar xisobiga boyimokda. Masalan: Virgenya
xurmosi, pushti gulli akatsiya, katalpa, Amerika zarangi, tuxmak, shark xurmosi,
beresklet, sovun daraxti, lola daraxti, magnoliya va shu kabilar.
2. Yovvoyi o’simliklar evolyutsion jarayonlar natijasida yashashga moslashgan
tabiy sharoitda o’sadiagn o’simliklardir. Masalan: O’rta Osiyo cho’l zonasidagi
shovoklar, korabosh, yantok, lolakizgaldok, saksovullar. Tog zonasidagi yovvoyi
olma, yongok, archa, do’lana, bodom, pista, botkoklarda o’suvchi kamishlar,
ko’galar, suv o’tlari, moxlar.
3. Begona o’tlar. Bularni transpiratsiya koyfitsenti madaniy o’simliklarga
nisbatan yukori bo’ladi. Masalan: go’zada 500-600 g, bugdoyda 500 g, juxorida
300 gr -ga teng bo’lsa, gumayda 750, sho’rada 800, ok shuvokda esa 950 gr- ga
tengdir. go’zani o’rtacha o’t bosganda xar ga dan 1000 - 1800 m3 suv ortikcha sarf
bo’ladi. Begona o’tlar kelib chikishiga ko’ra antropoxor-boshka joylardan kelgan
va apofit - maxalliy begona o’tlarga bo’linadi. Apofitlar. 1. Ekinzor va
ko’chatzorlarda o’sadigan segetal apofitlar.
2. Tashlandik joylarda o’sadigan ruderal apofitlar.
3. Insonalr tomonidan yaratilgan suv xavzalarida o’sadigan gidroapofitlar.

4. Suv omborlari va sugorish vositalarining chekkalarida o’sadigan
gigroapofitlarga bo’linadi. Begona o’tlar bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik
begona o’tlarga ajratiladi.
O’simliklarning floristik geografiyasi. O’simliklarning areali. Areal yunoncha,
"area" so’zidan olingan bo’lib, maydon, xudud degan ma’noni bildiradi. Ma’lum
bir o’simlik turi, avlodi yoki oilasining er yuzida tarkalgan mayodoni areal deb
ataladi. Areal turli kattalikda bo’lishi mumkin. Ma’lum tur, avlod tarkalgan arealga
nisbatan oila areali kengrok va kattarok bo’ladi. Bir arealda uchraydigan
o’simlikarning turlari shu xududda bir tekis bo’lmay, yashash uchun kulayrok
joylarida ko’prok., nokulay zonalarida esa kamrok uchraydi. Areallar ikki xil
bo’ladi. Tabiiy areal, sun’iy areal. Masalan: oddiy kamish er sharining shimolidan
tortib janubidagi eng chekka kengliklargacha bo’lgan barcha kit’alarda o’sadi.
Areali er shari kurukligining yarmidan ko’pini egallaydigan o’simlik turlari
kosmopolitlar deb ataladi. (jag-jag, koki o’t, sho’ra, ko’ngirbosh, keng bargli
zubturum). Tutash areal deb, ma’lum tur individlarning shu arealni tashkil kilgan
maydonlari bo’yicha tarkalishiga aytiladi. Uzilgan areallar, chuchuk bodom
(Amygdalus communis) O’zbekistonning Parkent tumani va Turkmanistonning
garbiy Kopetdogida o’sadi. Ayrim turlarining areali tor bo’lishi mumkin, chunki,
tashki muxitning keskin kiskarishi natijasida ular yashaydigan maydon keskin
kiskarishi mumkin. O’zining sobik maydonlarida saklanib kolgan bu turlar relekt
turlar yoki relektlar deyiladi. Masalan: yongok (juglans regia). Juda xam kichik
arealni ishgol kiluvchi turlar endimik turlar yoki endimiklar deyiladi.
O’z arealini kengaytirishga ulgurmagan yoki kengaytira olmaydigan turlar
neoendemiklar deyiladi. (togli mamlakatlarda yoki orollarda o’suvchi o’simliklar).
Er yuzida joylashib ulgurmagan yosh turlar paleoendemiklar deyiladi.
Lentasimon areal -masalan: turangil teragi Sirdaryo, Amudaryo va boshka
daryolar bo’ylarida o’sadi. Areal chegaralariga antropogen omillar xam katta ta’sir
ko’rsatadi. Masalan: O’rta osiyo toglari va cho’llarida o’suvchi archa, pista,
bodom, yongok, yovvoyi olmalar, saksovul, shuvok, bularning areali ancha
toraygan. Insonlar areallarni kengaytiradi xam, masalan: o’rta tolali go’za
Amerikadan, ingichka tolali go’za Misrdan, pomidor - kartoshkalar Janubiy
Amerikadan olib kelingan.
Insonlar o’z xayot faoliyatida o’zi uchun kerakli o’simliklarni bir joydan ikkinchi
joyga ko’chirib turadilar. Bu umumiy nom bilan introduktsiya deyiladi. Masalan:
Xitoydan Kavkazning kora dengiz soxillariga choy, tsitrus, bambuk, tunga daraxt
olib kelib ekilishi.
O’zbekiston asosan ikki azim daryo –Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida
joylashgan.U Orol dengizi va ustuyrt tekisligidan tortib, qorliTyanshan va Pomir –
Oloy tog’larigacha, Amudaryo yoqalaridan trtib. Qizilqum cho’llarigacha bo’lgan
g’oyat katta territoriyani egallaydi.Uning umumiy maydoni 449,6ming kv km ni
tashkil etadi.
O’zbekiston relyefining notekisligi, mikro relyefining turli tumanligi uning tabiiy
sharoitiga keskin ta’sir etadi.Shu sababli uni aniq bir iqlim mintaqasiga kiritib

bo’lmaydi. Lekin umumiy joylashishi.sharoitini hisobga olib.uni o’rtacha
mintaqaning cho’llar zonasiga kiritishadi.O’zbekiston o’simliklarga boy o’lka
,VI tomlik.,o’zbekiston florasida” 4148 ta tur qayd etilgan.
O’zbekiston territoriyasining mintaqalarga bo’linishi.
(Qoraqolpog’iston bilan birga)

Mintaqalar Ming ga %
Cho’l 27594,8 61.16%
Adir 2479,7 9,5%
Tog’ 961,9 2,13%
Yaylov 701,8 1,55%
Ekin ekiladigan yerlar 11577,7 25,66%
JAMI 45115,9 100%

66
Cho’l mintaqasi.
Ekstraarid cho’l mintaqasi butun respublikamiz teritoriyasining 61,6% ni tashkil
etadi. Cho’l mintaqasi dengiz sathidan 500-600 m gacha bo’lgan balandlikda
joylashgan. bunday yerlar asosan O’zbekistonning g’arbiy qismidagi Qizilqum
cho’llarining ancha qismini, Amudaryo deltasining barcha maydonini,Ustuyrt
tekisliklari va Qarshi va Surxon cho’llarni o’z ichiga oladi.Bu mintaqada asosan
O’zbekistonning g’arbiy qismidagi Qizilqum cho’lining ancha qismini,Amudaryo
deltasining barcha maydonlarini.Ustuyrt tekisliklarini hamda Kimerikum,Qarshi va
Surxon cho’llarini o’z ichiga oladi .Bu mintaqadaasosan kserofit,ya’ni quruq va
issiq yoz sharoitiga moslashgan o’simliklar o’sadi.cho’l mintaqasi respublikamizda
juda ko’pmaydonni egallaydi.Cho’llarning tuprog’I uch hil:a)sho’rxor tuproqli
cho’l (tuz konlari. sho’rhor yerlar,taqirlar, sho’rdan bo’rtgan yerlar) tipi.b) qumli
cho’l (qum,qumloq, oq qumlar, uchib yurivchi qumli yerlar) tipi,v)gipsli cho’l
(mayday tosh aralash karbonatli yerlar) tuproq tiplaridan iborat. Cho’l
mintaqasining turli hil tuproqdan iboratligi undagi o’simliklarni ham turli tuman
bo’lishiga sabab bo’lgan.Masalan sho’rxor tuproqli ylarda sho’r o’simliklar,qum
tuproqli yerlarda qumda yaxshi o’suvchi ksereofit o’simliklar, gipsli yerlarda shu
sharoitga moslashgan ba’zi o’simliklar o’sadi.
Ekstrarid (o’ta issiq) iqlimli cho’l mintaqasida harorat juda yuqori
bo’lib,yozda+40, +45 C* ga yetadi.Yozda kunlarning juda isishi.
yog’ingarchilikning butunlay bo’lmasligi.kuchli issiq shamollarning esib
turishi,bulutli kunlarning butunlay bo’lmaslgi bilan xarakterlanadi.Cho’l
mintaqasida yillik namlik 120-200 mm ni tashkil etadi. Yozda 4-5 oygacha bir
tomchi ham yog’in tushmaydi.Shu sababli havoning absolute namligi iyulda
30%ga zo’rg’a yetad.Cho’llardan esadigan issiq havo oqimini hech qanday to’siq
qaytara olmaydi va u boshqa nam havo bilan qo’shilmaydi.Cho’l mintaqasi

sho’rxoq. qum, gips vas oz tuproqli yerlardan iborat. Bu mintaqaning
iqlimi.o’simliklari va tuprog’I tuli tuman bo’lganligi sababli u ikki qismga : pastki
cho’l va yuqori cho’lga bo’linadi.

KOVRAK Asosan qumliklar, cho’llar, adirlar va tog’oldi hududlarida o’suvchi
sassiq kovrak o’simligining bo’yi 1.0-1.5 metrgacha
yetadi, uning yo’g’on ildizi, tuproqning 1.5 metr
chuqurligigacha kirib boradi. Shakli silindrsimon,
bochkasimon yoki tuxumsimon bo’lishi mumkin. Bu
o’simlikning poyasi tik o’suvchi, ichi biroz g’ovak, yuqori
qismidan shoxlangan, asosan bir genertiv novda hosil qilib
7-9 yilda bir marotaba gullab, urug’lab keyin nobud
bo’ladi. Barglari, yumshoq, tez so’liydigan, ustki tomoni
tuksiz, pastki qismi esa biroz tukli, ildiz bo’g’zidagilari
qisqa, yo’g’on bandli, poyadagilari maydaroq bo’lib,
uchki qismdagilari faqat barg novini hosil qiladi. Ildiz
bo’g’zidagi barglarning
shakli piramidasimon, barg plastinkasi ikkilamchi qirqilgan, barg bo’laklari
lansetsimon, chekkalari tekis bo’lib, uzunligi 14-18, eni 5-7 santimetrga yetadi.
Poyadagi barglar yuqoriga qarab maydalashib boradi, eng uchdagilari faqat
bargqinidan (novdan) iborat. Kovrak vegetatsiyasini fevral oyining oxiridan
boshlaydi. Mart, aprel oyida gullab, mayning oxirida urug’laydi. Mevasi may
oyining oxiri va iyun oyining birinchi yarmida pishib yetiladi. Urug’lar yetilgach,
hasharotlar, qushlar va shamol yordamida tarqaladi. Kovrak tarkibida efir moylari,
smola (elim), uglevodlar va boshqa biologik faol moddalar mavjud. Tibbiyotda
ishlatiladigan yelim-smola tarkibi efir moylari, unga qo’lansa hid beruvchi organik
sulfidlar, pinen va terpenoidlar, kumarin va boshqa birikmalardan iborat. Kovrak
ildizidan qirqish yo’li bilan ajratib olingan yelim-smola kina, asafetida, sapagen,
al’banum, sumbul, ammoniakum kabi turli nomlar bilan qadimdan tibbiyotda keng
qo’llanilib kelingan.
QORASAKSOVUL -(Halahulon apholu lijin)
Sho’radoshlar oilasidan bo’lib, bo’yi 3 -5 m diometri 60 -80 sm ga yetadigan
daraxt. Uning bir yillik novdalari juda ham sersuv, bo’g’imli va yashil rangda
bo’lib, barg vazifasini bajaradi. Barglari yoqolib ketgan va mayday tangalar bilan
almashgan. Qorasoksovul aprel –may oylarida ko’karadi va gullaydi gullari
ko’rimsiz, juda mayday bo’ladi. Uning mevasi oktabr oyida pishadi mevalari
qanotchali bo’lib, eni bir sm yetadi. Tashqi tomondan gulag o’xshaydi. U
urug’idan yaxshi unadi. U rugini sho’rxok qum tuproqli yerlarga kuzda (noyabrda)
yoki erta bahorda(fevralning oxiri mart oyida) ekish mumkun. Qorasoksovul sho’r
tuproqda yaxshi o’sadi shuning uchun bazan sho’rxok saksaul deyishadi. Tanasi
ko’ndalangiga kesilsa, unda 150 dan ortiq yillik halqalar ko’ramiz. U bir yilda bir

necha yillik halqalar hosil qiladi.o’simlik 30-35 yilda to’liq voyaga yetadi.50-60
yildan keyin quriy boshlaydi. Agar 5-6 yillik eski novdalari kesib olinsa ham
ildizidan yana ko’karadi. Chorva uchun to’yimli ozuqa. yog’ochi ogir tez
sinuvchan. usti to’q kulrang po’stloq bilan qoplangan. chirigan poyalari eng yaxshi
yoqilg’i bo’lib, undan ko’mir tayyorlanadi.

BOYCHECHAK (Kolchikum
keselrigi)piyozguldoshlar oilasi,piyozboshli ko’p yillik
o’simlik .poyasi yer ostida joylashgan bo’lib,faqat
gullayotganda yer ustiga chiqadi. Gullari 1-3 ta,gul
qo’rg’on bo’laklari oqbo’zan to’q binafsha rangli,yo’l
yo’l,chiziqli,nashtarsimon,uzunligi,15-
30mm, naychasidan3 barobar kalta. U yilning kelishi
va joyning dengiz sathidan balandligiga qarab, turli vaqtlarda-fevraldan maygacha
gullaydi.mevasi mart iyun oylarida pishadi.boychechak cho’l mintaqasidan tog’
mintaqasigacha uchraydi.
CHERKEZ (salsola richteri karel) sho’rodoshlar oilasidan boyi 1- 2,5 m keladigan
buta poyasi tik shoxlangan barglaari ipsimon 4 -8 sm asosi enli uchi o’tkir.o’q
ildizi uzun, tuproqqa ancha chuqur kiradi mart – aprelda ko’karadi iyun – iyyulda
gullaydi, mevasi avgust –sentabr oyida pishadi. qanotchali bo’lib urig’i markazda
joylashgan. ular shamol yordamida osonlik bilan tarqaladi. Novdasi va barglari
tarkibida ishlatiladigan salsolin alkaloidi bor. bargidan jun matolarini bo’yashda
ishlatiladi.
QORABARAK (halostachus kaspika) sho’radoshlar oilasidan bo’yi 1–3,5 m ga
yetadigan daraxt yoki buta. Poyasi kuchli shoxlangan bargllari burchak shaklid.
o’tkir qipig’ shaklida asosidan bir- biriga tutashgan shuning uchun poyasida
bo’g’imlar hosil bo’lgan. Mart oyida ko’karadi o’q ildizi tuproq ichiga ancha
chuqur kiradi. Gullari oq rangli iyun-iyul oylarida gullaydi. Iyul –sentabr
oylarigamevasi pishadi, mevasi uch burchak shaklda.pishmasdan oldin shishgan
holda bo’ladi.urug’I tuxumsimon bo1’yi 0,75mm tuksiz.u nam.sersuv.sho’rxoq
yerlarda ko’p o’sadi.
SARSAZAN -(Haloknemum strobilakeum) sho’radoshlar oilasidan. Bo’yi 10-30 sm
chala buta. Poyasi juda shoxlangan. sersuv, bir tupi 1m kv joyni egallaydi.yillik
shohlari silindr,etli bo’g’imli.Mart-aprelda ko’karib,iyul-avgust oylarida
gullaydi.Mevasi avgust-oktabr oyida pishadi.o’simlik taqir.nam,sho’r yerlarda
o’sadi.
BOYALICH (salsola arbuskula) sho’radoshlar oilasi,bo’yi 20-100sm chala buta
poyasi kuchli shoxlangan .Barglarining uzinligi 5-35mm ko’k yoki
kulrang.Martaprel oylarida ko’karib.iyun-iyul oylarida gullaydi. Gullari
boshoqsimon. gulqo’rg’on bargchalari pardasimon,sarg’ish yoki binafsha rangda

bo’ladi avgustsentabrda yetiladi.Mevasi qanotchali bir birinig ustiga yopishgan
yupqa pardasimon.
YUQORI CHO’L Respublikamizda anchagina maydonni egallaydi. Bunga
Buxoro, Jizzax,Samarqand,Sirdaryo,Qashqadaryo,Surxandaryo,Qoraqalpog’istonni
ng Ustutr tekisliklari kiradi.Yuqori cho’l adir poyasiga yaqin bo’lganligidan uning
ba’zi joylarida gips aralash tuproqlar ham uchraydi.Ayniqsa bunday yerlar
Samarqand viloyatining Nurota,Buxoro viloyatining Konimex, Jizzaxning Forish,
Qarnabcho’l, Mirzacho’lda uchraydi. Yoz va kuz bo’yi bir tomchi ham yog’in
yog’maydi. Qorlar uzoq saqlanmaydi. Ksereofit o’simliklar ko’p o’sadi.
O’simliklarning asosini shuvoq o’simligi tashkil etadi. Adirda yaqin joylashganligi
tufayli yuproqda namlik bir oz ko’’proq havo namligi ham ko’proq; yillik
temperature 14 – 18 gr ni tashkil etadi. Yooz va kuz bo’yi bir tomchi ham yomg’ir
yog’madi. Yoggan yomg’ir uzoq saqlanmaydi. yuqori cho’lning o’simliklar
dunyosi turli tuman. Bu yerda kserofit osimliklari ko’p o’sadi o’simliklar qismining
asosiy qismini shuvoq tashkil etadi.yuqori cho’l adir poyasiga yaqin bo’lganidan
uning bazi joylaridagios aralash tuproq ham uchraydi.
OQSOKSOVUL (HALOXYLON PERSIKUM) sho’radoshlar oilasidan bo’yi 5 m
daraxt.barglari mayday kattaligi 1.5 mm bo’lgan tangachali.u ekilgan yerlarning
havosi nam bo’lib turli hil bir yilliko’simliklarning ancha normal o’sishiga yordam
beradi ko’chma qumlarni tutib qolishi tufaylitemir yo’l yoqlariga cho’ldagi ovul
quduqlar atrofiga ekiladi. Undan eng sifatli yoqilg’I ham tayyorlanadi.. undan
tayyorlangan komir oyoq og’riq kasalligiga yaxshi davo beradi.uning guulidan
99

achchiqtuzlar oliinadi.u Qizilqum Buxoro oblastlarida qumloq joylarda ustyurtning
janubi tomonidagi adirda ko’p o’sadi.
YANTOQ (Alhagi sparsifpliya
shap)dukkakdoshlar oilasi.bo’yi60-80sm,ko’p
yillik o’simlik.ildizi 1520m chuqurlikkacha
boradi. Uning uchinchi tartibli shoxchalari
tikanga aylangan. Barglari tuksiz,
24smuzunlikda,eni1,5-2,5 sm,elipsimon teskari
tuxumsimon,ohiri uchli b,b tugaydi. Gullari
pushti tuksiz.Uzunligi 1sm,3-58 tadan
shohchalarga o’rnashadi. MevasiAvgust-oktabr
oylarida pishadi.urug’I po’st bilan qoplangan,
bo’g’im bo’lib joylashgan.urug’idan sekin
ko’payadi Chorva uchun to’’yimli ozuqa, undan shakar ham
olishadi. Yoz davomida100-150 kg shakar to’plashi
mumkin.
YALTIRBOSH (BROMUS TEKTORUM) boshoqdoshlar oilasidan bo’yi 20-
30sm bir yillik oo’simlik.poyasi kam shoxlangan mayday tukchalar bilan
qoplangan.u fevral oyida chiqadiaprel oyida gullaydi. Gullari oq rangli, changchisi
bosshoq qipigidan chiqib turadi., sarg’ish rangda. May oyida urug’I pishadi u
qipig’ bilan o’raglan.mevasi boshoq xolidapoyaning uchki qismida joylashgan.
Bandi uzun boshoqning uchida qipig’u bor. urig’idan yaxshi unadi.

CHO’L MINTAQAASIDA ENG KO’P O’SADIGAN O’SIMLIK

№ MAXALLIY NOMI OILASI GULLASH DAVRI
Buta va chala butalar
1 JINGIL Yulg’indoshlar Iyul -oktabr
2 KERMAKJUSAN Murakkabguldoshlar sentabr
3 KO’KPEK Sho’radoshlar Iyul
4 NORJUZGAN Torondoshlar aprel
5 OQBO’YALISH Sho’radoshlar Iyun
6 OQJUZG’ON Torondoshlar aprel
7 OQSHO’RA Sho’radoshlar Iyun
8 OQYLMONQULOQ dukkakdoshlar Iyun
9 PATLOQ dukkakdoshlar aprel
10 TUKLI
QUYONSUYAK may
11 CHO’LASTRAGAL may
12 CHO’TQARAGAN may
13 SHOXILAK Sho’radoshlar Iyul
10 yok

14 ERMON Murakkabguldoshlar sentabr
15 ECHKINCHAK dukkakdoshlar aprel
16 QORQBARQIT Sho’radoshlar Iyun
17 QORAJUVSAN Murakkabguldoshlar sentabr
18 QORASHUVOQ sentabr
BIR YILLIK O’SIMLIK
1 Achchiqo’t sutlamadoshlar aprel
2 Babuna Murakkabguldoshlar aprel
3 Bo’zcho’l Boshoqdoshlar may
4 Gultikan Murakkabguldoshlar aprel
5 Movigul Govzabonguldoshlar aprel
6 Momaqaldirmoq sutlamadoshlar aprel
7 Mushuktirnoq Dukkakdoshlar aprel
8 Mushukqoyruk Kermakdoshlar aprel
9 Nayzaqora Sho’radoshlar may
10 Olabuta mart
11 Otashak Ayiqtovondoshlar mart
12 Oqchitir Kermakdoshlar may
13 Oshiq o’t sutlamadoshlar aprel
14 jag’-jag’ Kermakdoshlar aprel
15 poshmak Sho’radoshlar Iyul
16 sariqsira Soyaabonguldoshlar aprel
17 Sog’an Sho’radoshlar Iyun
18 Sertukbaliqko’z Iyul
19 Keta Iyul
20 Tasmacho’p Ayiqtovondoshlar may
21 Tuksizbaliqko’z Sho’radoshlar Iyul
22 To’rg’ayo’t Iyun
23 To’rg’aycho’p Iyul
24 Tuya qorin Iyul
25 Tuyachangal Iyun
26 Uchma Ayiqtovondoshlar mart
27 Hipikoum Ko’knordoshlar mart
28 Xamizise sutlamadoshlar may
29 Xaredandon Sho’radoshlar Iyun
30 Xolstarium Chinniguldoshlar Iyun
31 Chitiro’t Krestguldoshlar aprel
32 Shokila hiloldoshlar Iyul
11

33 Yog’liq qora Krestguldoshlar mart
34 Qoraqiz Murakkabguldoshlar Iyul
35 Qorabark o’t Sho’radoshlar aprel
36 Qizilcho’p Krestguldoshlar aprel
37 Qizil sho’ra Sho’radoshlar Iyul
38 Qumtariq may
39 Qumboq Iyul
40 Qumsiparak Chinniguldoshlar aprel
41 Quyonjun Sho’radoshlar Iyun
42 Qushoyoq Murakkabguldoshlar aprel
43 G’oz o’ti Boshoqdoshlar Iyun
KO’P YILLIK O’SIMLIKLAR
1 Arxarbuyurg’un Sho’radoshlar Iyun
2 Betaga bo’z Boshoqdoshlar aprel
3 Bo’ritikan Chinniguldoshlar may
4 Buldiriqo’t Alesmadoshlar may
5 Bo’ymadarono’t Murakkabguldoshlar may
6 Bug’doyiqqamish Boshoqdoshlar Iyun
7 Buyurg’un Sho’radoshlar aprel
8 Jayrono’t Frankeniyadoshlar may
9 Javqosin Piiyozguldoshlar aprel
10 Iloncho’p Soyabonguldoshlar aprel
11 Kermak Kermakdoshlar may
12 Mavzoley Murakkabguldoshlar aprel
13 Mingtomir Piiyozguldoshlar may
14 Nayzabarg Alesmadoshlar Iyun
15 Norselin Boshoqdoshlar Iyun
16 Olmoso’t Ayiqtovondoshlar aprel
17 Otashak Piiyozguldoshlar aprel
12

18 Oqbosh Murakkabguldoshlar Iyun
19 Oqmiya Dukkakdoshlar aprel
20 Oqtiikan Pechakguldoshlar Iyul
21 Oqpechak Chinniguldoshlar may
22 Oqqurt Pechakguldoshlar may
23 Savrinjon Piiyozguldoshlar mart
24 Sassiq qo’ray Soyabonguldoshlar may
25 Suvbug’doyiq Boshoqdoshlar aprel
26 Suvpiyoz Piiyozguldoshlar may
27 Sirttan Qovoadoshlar may
28 So’libosh Boshoqdoshlar Iyul
29 Tatir Sho’radoshlar Iyul
30 Toshbuyurg’un Iyun
31 Tuyatovon Tuyatovondoshla may
32 Chalov Boshoqdoshlar aprel
33 Choycho’p Gavzabonguldoshlar may
34 Cho’lkuchala torondoshlar aprel
35 Cho’lchukri Torondoshlar aprel
36 Shakaryantoq Dukkakdoshlar aprel
37 Shoxbark shoxbarkdoshlar Iyun
38 Sho’rqjriq Boshoqdoshlar Iyul
39 Sho’rbo’ta Sho’radoshlar Iyul
40 Qoraqo’’g’a Hiloldoshlar Iyul
41 Qizilqiyoq Boshoqdoshlar aprel
42 Qo’zigul Piiyozguldoshlar mart
43 Qumpiyoz may
44 Qumerkak Boshoqdoshlar may
45 qulanquyruq Dukkakdoshlar may

ADIR MINTAQASI.
13

O’zbekiston teritoriyasining dengiz sathidan 500m dan 1200(1400) m gacha
bo’lgan joylar adir mintaqasiga kiradi. Respublikamizning barcha tog’
etaklari.chunonchi:Toshkent, Farg’ona,Andijon, Namangan,Samarqand
viloyatining ko’p qismini adir mintaqasi tashkil etadi. Relyefining notekisligi, bo’z
tuproqdan iboratligi,o’aimliklarning asosiy qismini rang va qo’ng’irbosh
o’simliklari tashkil etishi bilan ajralib turadi.O’zbekiston adirlari turli hil
o’simliklarga boy. Ko’pgina tekis adirlarda g’alla(arpa, bug ’ doy , suli ) ekiladi .
RANG ( karex pachustulis ) hiloldoshlar oilasidan bo ’ lib , bo ’ yi 6-20 sm ga yetadigan
ko ’ p yillik efemer o ’ simlik . U chin hosil qilib o ’ sadi qalinligi 8-9 sm ga boradi .
Asosan ildizi yordamida vegetativ yo ’ l bilan ko ’ payadi . U ko ’ pincha kuzda .
yomg ’ ir yog ’ sa ( noyabr oyining oxiri - dekabr oyining boshlarida ) ko ’ karadi . Qishda
barglarini sovuq uradi . erta bahorda fevral oyining oxiri , mart oylarining boshlarida
qayta ko ’ karadi . Aprel oyida gullaydi. Gullari sariq rangda. May oyida mevasi
pishadi. Urug’idan o’sishi juda qiyin. Qishda o’simliklar qurib qolganda u yam
yashil bo’lib o’sadi va chorva mollari uchun to’yimli
ozuqa bo’ladi.
QOQIO’T (Taraxakuoffikinal)murakkab guldoshlar
oilasidan.bo’yi5-15sm keladigan ko’p yillik o’simlik.
uzunligi 10-25sm, eni 3-6sm keladigan patsimon
bo’lingan,uchki tomoni ancha katta,uchburchak
shaklida. U mart oyida ko’karadi. Aprel-may oylarida
gullaydi. Gullari savatchada joylashgan sariq rangda.
Urug’i iyun-iyul oylarida pishadi.

ISFARAK (Delphinium simibarbatum Bienert) ayiqtovondoshlar oilasiga mansub
bo’yi 35-75 cm ga etadigan ko’p yillik. O’simlik barglari uzun bandga o’rnagan.
Barg yaprog’ibarg bandidan chiqadi va 5 bo’lakka bo’linadi. Ularning har biri yana
o’z navbatidaensiz, ipsimon uzun bo’lakchalarga bo’linadi. Ildizi o’q ildiz. Mart
oyida ko karadi apreldan iyun oyigacha gullaydi. Gullari sariq rangda uzunligi 35-
40 sm keladigan to’pgulga sich joylashgan ayrim gulning uzunligi 2 sm 1 sm tikani
ham bor.guli1,5 sm uzunlikdagi gul bandiga o’rnashgangulbandining bir tomoni
tukli bo lib sariq bo’rtmasi bor.urugi iyul oyida pishsdi. Uning tanasida 0,25-0,75
%alkaloid bor.
MOMIQ (Lachnophyiium gossyipinum Bge) murakkab guldoshlar oilasidan bo’yi
10-60sm bir yillik o’simlik, barglari ildiz bo’g’zida va yon shoxchalari ostida
joylashgan. Poyasi tik yumshoq avgust oyida gullaydi gullari oq ko’kish 1 sm
uzunlikda. Gulkosasi sarg’ish, urig’I iyul – avgustda pishadi u savadchada
joylashgan 1 savatchada 80 dan ortiq urug’ bo’ladi., urug’idan yaxshi unadi.
Qurg’oqchilikka juda chidamli. Yer ostki qismi tarkibida 0,1-0,4 efir moyi bo’ladi.
Momiq shirasi bilan turli yara va chipqonlar davolanadi.
14

SHIRACH (Eremurus algae) piyozguldoshlar oilasidan. Bo’yi 30-80 sm ga
yetadigan ko’p yillik o’simlik. Barglari juda etli poyasida barglari bo’lmaydi. Mart
– aprel oylarida ko’karadi. May – iyun oylarida gullaydi. gullari poyaning uchida
popuk shaklida o’rnashgan, pushti rangda. Mevasi iyun – iyulda pishadi. Tashqi
ko’rinishi dumaloq chanoq shaklida bo’lib. uning ichida urug’ yetiladi. Ildizi
popuk ildiz O’zbekistonda 20 ortiq uri bor.
LOLAQIZG’ALDOQ (Papave rpavonium Schrenk) ko’knordoshlar oilasidan,
bo’yi
40sm bir yillik o’simlik. Poyasi oddiy bazan asosidan
shoxlanganb, qalin tukchalar bilan qoplangan.
Barglarining cheti qayrilgan ildiz bo’g’ziga jolashgani
uzun bandli. U fevral oyining oxiri – mart oyining
boshida unib chiqadi. Apreloxiri, may boshida gullaydi.
G’unchasi tuxumsimon, 8-15 sm usti tukchalar bilan
qoplangan. Gulkosasi 2 bo’lib ular tez to’kiladi. Gultoji
qizil rangda; uning ostgi qismi qora dog’li. gultoji 5 ta.chankchisi juda ko’p;
changdoni bitta 3 xonali. Gultoji 2-3 kundan keyin to’kiladi. mevasi may iyun
oylarida pishadi.urug’I kosacha ichida 1mm uzunlikda bo’ladi. Urug’idan unadi
GULHAYRI (althaea rhitikarpa)gulhayridoshlar oilasidan.bo1yi 60-180 sm ko’p
yillik o’simlik.poyasi tik,ko’p shohlanmagan yuldussimon,tukchalar bilan
qoplangan. Bargi 3-5 bo’lakli. martda ko’karadi may-iyunda gullaydi guli och
binafsha rangda asosan sariqroq. Mevasi iyul-avgustda pishadi. mevasi ichida 2022
ta urug’i bor.manzarali va dorivor o’simlik.
NO’XATAK (astragalus filikaulist) dukkakdoshlar oilasidan bo’ti 40sm bir yillik
o’simlik. Poyasi tik turuvchi shohlangan qalin tukli. Barglari bandli 4-8 sm. fevral
–martda unib chiqadi dastlab 2 ta barg hosil qilib ko’karadi. Aprel –may oylarida
gullydi. Gullari to’p guldan poya uchida 6-20 tagacha gul hosil qiladi. Gultoji oq
binafsha rangda. Mevasi may-iyun oylarida pishadi dukkakli uning ichida bir
necha urug’i bor. Urug’idan ko’payuvchi efemer o’simlik.
QATRON (krambe kotschyana bois)krestguldoshlar oilasidan 30-80smli ko’p yillik
o’simlik .barglari juda katta,uzun bandli,tuxumsimon –yumoloq uzunligi60 sm.eni
80 smga yetadi.barglari ildiz bo’g’zida hosil bo’ladi. Va 2-3 yildan keyin poya
chiqaradi. Mart oyida ko’karadi va dastlab oq sarg’ish barglar paydo bo’ladi so’ng
ko’k tusga kiradi. aprel –mayda gullaydi oq sariq tusda. Mevasi iyunda pishadi
urug’I yupqa qobiqli, uchi o’tkir, ko’sakcha ichida joylashgan.uni kuzda ekish
tavsiya etiladi. Qatron bo’z va shag’al aralash gumusga boy tuproqda yahshi unib
asalchil o’simliklardan iste’molda ishlatiladi. Tarkibida 15% qand, 5% oqsil, 3%
kraxmal, 20% klechatka urug’ida 18-25% yog’ va boshqa foydali moddalar ko’p
bo’ladi. quritilgan ildizidan un tayyorlab non yopish mumkin.
BEKLARO’TI (ECHINOPHORA SIPTHORPIANA GUS) soyabonguldoshlar
oilasidan bo’yi 30-50 sm ko’p yillik o’simlik poyasi tik tuklar bilan qoplangan
ildizi o’q ildiz. Barglari poyasini o’rab turadi 3 marta patsimon bo’lingan. Mart
15

oyida ko’karadi. Iyul oyida gullaydi. gultoji tukli uzunchoq sarg’ish rangda mevasi
avgustda pishadi.bo’z tuproqda yaxshi o’sadi.
ROVOCH (RHEUM MAHIVITSIY) torondoshlar oilasidan bo’yi 2 m ko’p yillik
o’simlik barglai 40 sm yog’on bandli. Yirik barglari ildiz oldida doira shaklida
joylashgan mart oyida ko’karadi. Dastlab barglari oqish bo’lib keyin yashil tusga
kiradi. Faqat to’p gul o’rnashgan qismidan novdalar chiqadi. May-iyun oylarida
gullarida gullaydi. gullari mayday. Mevasi iyun –iyul oyida pishib 3 qirrali
yong’oqcha bo’lib uzunligi 2 sm. Urug’idan ko’payadi. etli bandi istemolga
ishlatiladi. Ildizi oshlovchi tanid moddasiga boy.bo’yoqchilikda va dori
tayyorlashda keng ishlatiladi.
BODOM (AMIGDALUS SPILOSIMA) ra’noguldoshlar oilasidan 2-3 mli buta
yoki kichik daraxt uning tanasi ser shoh tikanli shoxlarning uzinligi 2-4sm eni esa
uzinligidan 2-3 marta qisqa.barglari lansetsimon hushbo’y gullari barg bilan birga
yoki oldinroq chiqadi.mart oyining o’rtalarida ko’karib gullaydi. Gullashi
aprelgacha davom etadi gultoji oq pushti rangli. iyun –iyul oylarida mevasi
pishadi. Shakli tuxumsimon. usti qalin tuklar bilan qoplangan. Bodom danagining
mag’zida moy ko’p. bodomning mag’zida oz miqdorda zaharli modda-amigdalin
bo’lib tibbiyotda ishlatiladi.

Tog’ mintaqasi
Respublikamizdagi tog’larning eng yuqori qismi dopim muzliklarr bilan
qoplangan, pastki qismi doimo jazirama issiq qizilqum va Qoraqum bilan
tutashadi. Bizdagi tog’larning eng pastkisi-SultonVays tog’i(dengiz sathidan 473
m)eng ulkani Hisor tog’idagi cho’qqi (dengiz sathidan 4688 m) da
joylashgan.O’zbekiston geografik jihatdan ekvatorga yaqinligi,quyosh
radiasiyasining tik tushishi respublikamiz iqlimiga katta tasir qiladi, shu sababli
tog’lardagi havo ancha quruq.Ozbekiston teretoryasidagi tog’lar Tyanshan va
Pomir-Oloy tog’larining janubi-g’arbiy tarmoql;ari bo’lgan Chatqol, Qurama
Piskon,Ugam,Turkiston, Zarafshon,Hisor, Boysun, Bobotog’ tizmalari va uning
tarmoqlari bo’lgan Nurato Oqtog’ Molg’uzar tog’lari kiradi. Bu tog’lar tabiiy
sharoiti. o’simliklar dunyosi jihatdan ko’pincha adirlarni eslatadi. Gumiq iqlimli
tog’ intaqasining yillik yog’in miqdori 500-600 mm dan 1000-1200 mm.Tog’larda
havo namligi yozda 40-50% qishda 90-100%.Tog’ mintaqasi ham odatda ikki
mintaqaga:Pastki va Yuqori mintaqalarga bo’linadi.
Pastgi mintaqa. Bu yuqori adir bilan tutash bo’lib, uzoq vaqt ko’karib turadigan
efemerlarning ko’pligi bilan xarakterlanadi. Efemerlar juda kam bo’lib, chala buta,
buta daraxtlar tagida o’sadi daraxtar juda siyrak. Bu joyning iqlimi yuqori adirdan
biroz farq qiladi. Tuprog’i gumusta boy bo’lib, o’simlimliklarning o’sishi uchun
juda qulaydir.Bu mintaqada katta xarsang toshlar bilan qoplangan pastki tog’larda
bir yillik va ko’p yillik kisirofit o’tlardan bug’doyiq, esparset, shuvoq, toshkakra,
bozulbong, chalov kabilar ancha ko’p o’sadi. Respublikamizning hamma tog’larida
ham bir xildagi o’simliklar o’smaydi. Cho’l mintaqasiga yaqin joylashgan tog’larda
16

(Nurota, oqtog’, Bukantog’ kabilarda) bug’doyiqlar deyarli uchramaydi. Bu
tog’larning o’simliklari to’liq kserofit bo’lib, mezofit o’simliklarni topish qiyin.
Buning sababi bu tog’larda o’simlik turlari juda kam, ko’pincha chala buta va
butalar, qisman juda siyrak holda o’suvchi bazi daraxtlarni uchratish mumkin.
o’zbekistonning sharqidagi tog’lar bulardan tubdan farq qiladi. Bu yerda qor va
muzliklar uzoq vaqt yotadi. Ham ancha ko’p. Shu sababli bu yerda efemerlar va
ko’p yillik o’simliklar bilan birga chala buta, buta va daraxtlar ancha ko’p o’sadi
Lola (Tulipa greigli) piyozguldoshlar oilasidan,bo’yi 20-
40 sm ga yetadigan ko’p yillik o’simlik. Tuxumsimon
piyozi qizg’ish qo’ng’ir rangli qobiq bilan o’ralgan.
Barglari 3-4 ta bo’lib,uning ustki tomonida qo’ng’ir rangli
chiziqlar bor. Mart oyida ko’karadi. Aprelda gullaydi.
Oddiy gulqo’rg’onli bo’lib,6ta qizil yoki sariq yirik
gultojibarglardan iborat. Tojibarglarning osti sarg’ish qora
dog’li, ularning uzunligi 3-10 sm. Changchisi 6 ta
birlashmagan, sariq yoki qoramtir. urug’chisi sariq ba’zan
binafsha rangli. Uch xonali ko’sakdan iborat mevasi may
oyida pishadi. Uning ichida qoramtir-qo’ng’ir urug’lar
hosil bo’ladi. urug’idan yahshi unadi.
BETAGA( festuka orientalis) Boshoqdoshlar oilasidan, bo’yi 30-100 sm ga
yetadigan ko’p yillik o’simlik. Poyasi va barglari tuksiz silliq. Tilchasi juda kalta.
Barglari yassi bo’zan bir oz buralgan. ro’vagi 3-8 ta boshoqchali. Mart aprel
oylarida ko’karadi. Popuk ildizli. mayda gullaydi. Gullari ro’vaksimon to’p gul
hosil qiladi. Changchisi 3 ta urug’chisi patsimon, mevasi iyun iyul oylarida
pishadi. Boshoq qipiqlari o’tkir, qiltiqli,tuxumsimon. Pastki gul qipig’i uzunchoq
nashtarsimon. tog’ning pastki qismida. nam joylarda (ariq, soy, daryo yoqalarida)
ko’p o’sadi. Chorva mollari uchun to’yimli ozuqa.
G’OZPANJA (potentilla songorika) ra’noguldoshlar oilasidan, bo’yi 10-40 sm
ko’p yillik o’simlik. Poyasi yotib o’sadi. Borg qo’ltig’idan chiqqan gulbandlari
yuqoriga ko’tarilgan holda joylashadi. U mart oyining ohirida ko’karadi. Ildizi o’q
ildiz. yo’g’on ko’p tugunli, usti eski barrg qoldig’lari bilan qoplangan, qo’ng’ir
rangda. Aprel may oylarida gullaydi. Gulkosasi ko’m-ko’k yoki qizg’ish. Gultoji
sariq, teskarri tuxumsimon, gulkosasidan 1,5 marta uzun. Changchisi 20 ta.
urug’chisi uzunchoq oval shaklida. Mevasi tuxumsimon, urug’idan yaxshi unadi.
TOG’QO’ZIQULOQ (phlomis olgae) labrguldoshlar oilasidan, bo yi 30-50 sm
keladigan ko’p yillik o’simlik. Butun tanasi oq rangli yukchalar bilan qoplangan.
Barglari tuxumsimonuzunchoq, o’tkir, asosi yumoloqroq,tutash qirrali.
Barglarining usti ko’kimtir. osti moq tukli. Poyasining pastki barglari bandli,
yuqoridagilari qisqa bandli. U aprel oyida ko’karadi. Iyun-iyul oylarida gullaydi.
o’q ildizli, mevasi iyul-avgust oylarida pishadi. U ko’sakchadan iborat bo’lib u
ko’sakchadan iborat bo’lib. uning ichida bir necha qoramtir qo’ng’ir rangli urug’
hosil bo’ladi. Urug’idan yaxshi unadi.
17

TOG’OLCHA (prunus mirabilis) ra1’noguldoshlar oilasidan, bo’yi 4-10 m ga
yetadigan, sershoh daraxt yoki buta. U tikanli. yosh novdalari qo’ng’ir qizg’ish,
yuksiz. Barglari oval shaklida. uchlari o’tkir, uzunligi 4-6 sm, eni2-3 sm bo’ladi. U
mart oyida ko’karadi va shu oyning oyning o’zida gullydi, gulari oq rangda.
Mevasi iyun iyul oylarida pishadi. U har hil shaklda, sariq och qizil. to’q qizil
rangda. Mevasida yopishqoq shirali neatin deb ataluvchi modda bo’lganligi uchun
konditer sanoatida marmelad tayyorlashda ishlatiladi.
ZIRK (berberis integerrima) Zirkdoshlar oilasidan.bo’yi 4 m ga yetadi, ko’p
shohlangan buta. Tikanlari uch bo’lakli.
barglari teskari tuxumsimon,cho’zinchoq, o’tmas, chetlari bir oz tishchali. yyuqori
tomoni ko’k rangda. Zirk mart oyida ko’karadi, may oyida gullaydi. Gullari shingil
shohlangan.ro’vaksimon sariq rangda. Mevasi iyun iyul oylarida pishadi. Mevasi
nordon,issiqni tushuruvchi va chanqoqni tushuruvchi dori siatida foydalaniladi.
Uning po’stlog’idan sariq bo’yoq olinadi. Zirkning zararli tomoni ham bo uning
bargida zang zamburug’i dastlabki davrni o’tib, keyin donli ekinlarga tushadi va
zararlaydi.
TO’GPIYOZ (allium pskemense) piyozguldoshlar oilasidan. bo’yi 40-100 sm ga
yetadigan ko’p yillik o’simlik. Piyozi sharsimon, yo’g’onligi 3-6 sm, qoramtir
po’stloq bilan qoplangan. Barglari 4-6 ta qayishsimon, chetlari silliq. ost tomoni
siyrak tukchali Tog’piyoz mart oyining boshlarida ko’karadi.U dastlab ikkita barg
xosil qiladi. Bu piyoz xar yili faqat barglar hosil qiladi. May iyun oylarida
gullaydi/ Gullari poyaning uchki qismida soyabon shaklidagi to’pgullari
mayda,gulqurg’oni oltita oqish gultojibargdan iborat.Poyasining ichki qismi
g’ovak bo’ladi.Mevasi iyun-iyul oylarida pishadi.Ko’sakchasi sharsimon.Qora
rangli urig’idan yaxshi ko’karadi.Tog’piyoz pastki tog’da ko’p uchraydi/(ayniqsa
shamollash)ni davolashda keng qo’lllaniladi. o’zbekistonda piyozlarturkimining
100 dan ortiq turi bor. Ularning ko’pi yovvoyi xolda o’sadi va mahalliy xalq
tomonidan keng qo’llaniladi.
G’OZPANJA (Potentilla songorika Bge) ranofoshlar oilasidan bo’lib ko’p yillik
o’simlik. Poyasi yotib o’sadi.Barg qo’ltig’idan chiqqan gulbarglari esa yuqoriga
ko’tarilgan xolda joylashadi.Poyasining uski tomoni tuksiz,oski tomoni tukchali .U
ingichka o’tmas yukchalar bilan qoplangan.Gospanja mart oyining oxirida
ko’karadi. Ildizi yo’g’on. o’q ildiz, ko’p tugunli. Aprel-may oylarida gullaydi.
Gulkosasi ko’m ko’k.qizg’ish. Gultoji sariq teskari tuxumsimon Changchisi
20ta.urig’i iyun oyida pishadi.Mevasi tuxumsimon, tuksiz silliqurig’i yaxshi unadi.
TOG’OTQULOQ (Rumex confertus Willd) torondoshlar oilasidan, ko’p yillik
o’simlik. Poyasi tik chiziqli,uzun bargli, bo’yi 20-30 sm.poyadagi barglari ancha
mayda,tuxumsimon yoki nashtarsimon .Tog’otquloq aprel-mart oyida
ko’karadi.Dastlab ildiz oldidan uzun va kambarg novdalar xosil bo’ladi.Gullari
ko’rimsiz bo’lib,sarg’ish yasil rangli 6 dona gultoji barglardan iborat Mevasi iyun
oyida pishadi. U uch qirrali yong’oqchaga o’xshaydi. Ildizi yo’g’on tarmoqlangan,
yerga ancha chuqur kiradi. Tog’otquloqning ildizidanoshlovchi modda a bo’yoq
olish mumkingUninhg barglari esa to poya berguncha ovqatga ishlatiladi.
18

Tog’otquloqning respublikamizning zax joylarida, tog’lar tog’lar atrofida ko’p
o’sadi.
ASTRAGAL (Astragalus exemius Bge)dukkakdoshlar oilasidan, bo’yi50-80 sm ga
etadigan ko’p yillik o’simlik Poyasi tik turuvchi baxmaldek qalin oq tukchalar
bilan qoplangan.Barglari 20-25 sm uzinlikda,barg bandlari juda qisqa .Astragal
aprel oyida ko’karadi. Ildizi o’q ildiz bo’lib tuproqqa ancha chuqur kiradi May
iyun oylarida gullaydi.To’pguli sharsimon shakilda bo’lib diametri 4-6 sm ga etadi
Gulkosasi qo’ng’ir simon .Gultoji sariq,tukchali.Mevasi tukkagi iyun iyul oylarida
pishadi.Urig’i oval hakilda ko’k kul rangda.Astragal qo’ng’ir va kul rang tuproqli
yerlarda yaxshi o’sadi.
YUQORI MITAQA . Bunda dengiz saathidan 2000m dan 2700 m gacha
balandlikka bo’lgan joylar. Yuqori mintaqaning asosiy qismini tog’lar va daraxtlar
egallaydi. Bu o’simliklarning ko’pi mezoofitdir. Bu yerlar katta toshlar bilan
qoplangan, tik qiyqliklar katta katta soy va jarliklardan iborat. Yuqori tog’
mintaqasi tuprog’i qo’ngir o’rmon tog’ tuprog’idan iborat. yomg’ir suvlari
yuqoridan pastga tez oqib tushishi tufayli korbanatli qatlami yuvilib tushadi. Juda
sernam joylarning tuprog’i gumus ko’pligidan qoramtir qo’ng’ir o’rmon tog’
tuprog’ini xosil qiladi; uning tarkibida 12% gacha chirindi bo’ladi. Xarorat
pastlashib havoning absolyut namligi, yomgir miqdori oshib bulutli kunlar
ko’payadi. yog’in miqdoining o’rtacha yillik miqdori 800 mm dan 1000- 1200
gacha bo’ladi.
YONG’OQ (Juglans fallaxs Dode) yongoqdoshlar
oilasidan bo’yi 10 – 15 m ga yetadigan sershox
daraxt.u madaniy va yovvoyi holda o’sadi,yovvoyi
yong’oqning farqi unuing bargi tumtoq bo’ladi,
mevasi dumaloq madaniy yong’oqniki tuxumsimon
po’chog’i qalin mag’zi kichkina bo’ladi.yong’oq
may oyida gullaydi sentabr oyida pishadi. Uning
mevaassida 77,7 gacha moy bor. Bargida yuglandin
alkaloidi bo’lib undan tibbiyoada foydalaniladi.
po’stlog’idan qo’ng’ir rangli rang olinadi. I.V/ michurin yong’oqqa baxo berib uni
kelajakning noni degandi.
DUKYOGON (Lonicera microphylla Willd) shilvidooshlar oilasidan bo’yi 1,5
m.yosh novdalari kalta tukli eski tuplari pushi rangda.Barglari teskari. uchi o’tmas
bo’yi 1- 3 sm eni 1 –2sm ikki tomoni ham qalin tuklangan. U may – iyun oylarida
gullaydi. Guldon poyasi tuksiz. Gultoji sarg’ish, uzunligi 10 -15 mm. Mevasi iyul
– avgust oylarida pishadi. U qizil sharsimon uzunligi 5 – 6 mm. Dukyog’ochning
20 turi respublikamizda o’sadi.
ZARANG (Acer semenovii) zarangdoshlar oilasidan bo’yi 6 – 10 m., yirik buta
yoki daraxt. Tanasi kul rang po’stloq bilan qoplangan. Zarang bark chiqarishi bilan
may iyun oylarida gullaydi. Gulllari ko’rimsiz mayda bo’ladi. Chankchisining
iplari uzun gultojidan chiqib turadi. Mevasi avgust – sentabr oylarida pishadi. U
ikki qanotchali (qanotchasi chekkasida pushta xoshiyasi bor) qanotcha
19

bo’laklariningbir birigga tutashgan joyitor burchak hosil qiladi. Qanotchasining
uzunligi 30 mm etadi. Zarang mayda tosh aralashqo’ng’ir tuproqda ko’p o’sadi/ u
juda chiroyli daraxt.
QIZILCHA (Ephedra distachya) zag’odoshlar oilasidan bo’yi 1-1,5 m poyasining
qobig’i kulrang tanasi sershox, shoxchalari tik tarvaqaylab o’sadi. silliq ingichka,
yo’l – yo’l bo’g’im oralig’idan uzunligi 2 sm. Barglari qarqma- qarshi joylashgan
tangasimon, pardali uchburchak. U aprel oyida ko’kkaradi. Iyun oyida gullaydi,
chankchi xosil qiluvchi shoxchasi bittadan sharsimon 2 – 4 gulli bo’ladi.
gulyonbaag’ri oval shaklida. Changdoni qisqa bargli 1 yoki 2 -3 tadan bir gulli.
Mevasi iyul oyida pishadi uning uzunligi 6 – 7 mm sharsimon etli qizil urug’i 4 -6
mm uzunlikda, nashtarsimon ikki tomoni qabariq. Uning yosh novdalarida
alkaloidi bor. Undan kishilar qadimdan oshqazon va bod kasalliklarini davolashda
foydalanganlar.
IRG’AY (kotoneaster multiflora) rra’noguldoshlar oilasidan, bo’yi 0,5-1,5m ga
tetadigan tik o’suvchi buta.barglari uzun teskari tuxumsimon. Ancha enli
barglarining ikki tomoni ham tuksiz.irg’ay may oyida gullaydi.ro’vak shaklida to’p
gul hosil qiladi. gultoji oq.mevasi sentabr oyida pishadi.u och qizil
rangli,cho’zinchoq tuxumsimon.uzunligi 6-10 mm 1-2 ta danakdan
iborat.manzarali buta. Gullar uchun payvantag sifatida ham ishlatiladi.

NA’MATAK (rosa marakandika) ra’noguldoshlar
oilasidan, bo’yi 1,5-2 m ga yetadigan buta. tikani
ko’p, shohlaridagi barglari to’p bo’lib
joylashgan.barglari Mayda 5-9 ta uzunligi 2-6 mm
tuxumsimon,ba’zan dumoloq.aprel boshlarida
ko’karadi. O’q ildizli.may-iyun oylarida gullaydi.
Mevasi iyun-avgustda pishadi U payvantak sifatida
islatiladi. mevasi tarkibida s vitamini ko’p. bundan
tashqari jigar kasalliklarini davolashda
ishlatiladigan dorivor moddalar ham mavjud.

YAYLOV MINTAQASI
Respublikamiz teritoriyasidagi dengiz sathidan 2700-2800 m va undan baland
bo’lgan barcha yerlar yaylov mintaqqasiga kirib. alb va subalp o’tloqlardan iborat.
Bu mintaqada buta va daraxtlarning o’sishi uchun sharoit yo’q. yaylov hududiga
Tyanshanning g’arbiy qismi, Chotqol, Pskom.Hisorning janubi g’arbiy qismidagi
yuqori tog’ mintaqalari kiradi. Tuprog’I och va to’q ranglarda bo’lib toshlardan
iborat. Iqlimi subneval. Yillik o’rtacha yog’in miqdori 600 ming mm.
PASTKI YAYLOV harakterli tomoni mezoit- o’rtacha nam talab qiluvchi
o’simliklarning ko’pligidir. Pastki yaylovda dengiz sathidan 2700-2800m dan
3200m balandlikda bo’lgan yerlar kiradi. Tuprog’itoshli qoyali joylar ko’p. yerning
20

yuza qismi ko’pincha boshoqdoshlar va chim hosil qiluvchi o’simliklarning
ko’pligi bilan xarakterlanadi.
O’RIKARCHA (juniperus turkistanika) sarvdoshlar oilasidan. bo’yi 12- 18 m ga
yetadigan 2 uylli daraxt, bazilarining bo’yi 2 m oshmaydi shershox, qalin shoxlari
yuqoriga qaragan. Bargining uzunligi 2 mm tuxumsimon uchi o’tkir. May oyida
gullaydi, mevasi iyul – iyun oyida pishadi. Mevasi sersuv qand moddasiga boy.
Uztgi tomoni yaltiroq, qoramtir ko’kish rangli parda bilan o’raglan. u 300 – 500
yilgacha yashaydi.axamiyati suvni tuproqda uzoq vaqt saqlaydi. qorlqrni tez
erishiga yo’l qoymaydi natijada tuproq eroziyasi sodir bo’lmaydi. Yosh
novdalarida 0,73 -0,87 % efir moyi ham bo’ladi.
CHETAN (Sorbus persika) ranoguuldoshlar oilasidan, boyi 3-5 m yetadigan buta
yoki daraxt. Barglari nashtarsimon o’tkir uchli, uzunligu 10 – 16 sm, iyun oyida
gullaydi. Qizil rangli gullarnind bir nechasi yig’ilib diometri 15 sm bo’ladigan to’p
gul hosil qiladi gulkosasi uchburchak mevasi avgust oyida pishadi. qurilish
materiali siffatida keng foydalaniladi.
SHASHIR (Prangos poppulariya) soyabonguldoshlar oilasidan bo’yi 1 m
yetadigan ko’p yillik o’simlik. Poyasi bir nechta, bir oz dag’al, yo’’l – yo’l chiziqli.
Ildiz oldi barglari uzun bandli uzunligi 40 sm. ellipssimon 4 – 5 patsimon bo’lakli.
U may – iyun oyida gullaydi. Gullari soyabon shaklida topgul xosil qiladi. gultoji
bark teskari tuxumsimon. uzunligi 1,4 mm mevasi iyun- iyul oylarida pishadi.
Uzunchoq silidrsimon, binafsha rangli bo’lib chetlari qanotchali. Uni ko’kligida
o’rib hashak siatida qishga jamg’ariladi.

GERAN (Geranium regelii) yoronguldoshlar oilasidan. bo’yi 10 – 30 sm ko’p
yillik o’simlik. asosan poyasiz bo’lib yotib o’sadi yoki bir necha tik oqsuvchi kalta
poyalar hosil qiladi. barglari mayday bo’lib eni 0.8 – 3 sm 5 – 7 bo’lakli kesiklar
rombsimon yoki tuxumsimin shaklda bo’ladi. Ildiz oldi barglari bandli, poyada
joylashgan barglari esa bandsiz. U iyun – sentabr oylarida gullaydi. Gulkosasi
mayin uchsimon chetlari pardasimon. Gultoji qoramtir pushti rangda uzunligi 14 –
20 mm. mevasi iyul – sntabr oyida pishadi. Geran subalp allp o’tloqlarida lanshaft
hosil qilib o’sadi.
BETAGA (Festura kryloviana) boshoqdoshlar oilasidan bo’yi 15 – 40 cm ko’p
yillik o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, tuksiz, silliq. Tilchasi kioriksimon. Bqrglari
qalqonsimon eni 0,3 – 1 mm, silliq. iyyul oyida gullaydi ro’vagi tig’iz boshoqsimin
uzunligi 3 – 5 sm, boshogining uzunligi 6-8 mm 4-6 gulli ko’kish qoramtir qo’ngir
rangda. Mevasi avgust oyida pishadi.
YUQORI YAYLOV (dengiz sathidan 3000-3200 m da joylashgabu yerda efemerlar
umuman yoq deyish mumkin. o’simliklar qoplamining
asosiy qismini kserofit xarakteridagi o’tli o’simliklar
tashkil etadi.bu yerda buta va daraxtlar umuman yo’q
deyish mumkin. Tuprogi to’q jigar rang qo’ng’r,
yumshoq tuproq. subtropik iqlimli bu joy ancha
21

sernam bo’lib, yog’ingarchilik yil bo’yi davom etadi. NAVRO’ZO’T (Primulla
oigae) navro’zo’tdoshlar oilasiga mansub bo’yi 50 sm ko’p yillik o’simlik. Ildizi
kalta, poyasi tik turuvchi o’simlik bo’lib, poyasi yon shoxlarni hosil qiladi.
Barglari jo’zinchoq teskari tuxumsimon bo’libuchi bir oz o’tkir chetlari butun yoki
mayday tishchali. iyun oyida gullaydi. Gullari soyabon shaklda, gulkosasi keng
qo’ngiroqsimon. gultoji binafsha rangda. Mevasi iyul oyida pishadi. Ko’sagibir oz
duumaloq bo’lib uning ichida uzunligi 1 mm keladigan urug’simon shakldagiurug
hosil bo’ladi. respublikamizda uni 10 turi tarqalgan. LAGOTIS (Lagotis karokovii)
sigir qo’yriqdoshlar oilasidan bo’yi1-2 sm ko’p yillik o’simlik. Bu deyarli poyasiz,
tuksiz,ildiz bo’g’zi eski barglarining tolasimon qoldiqlari bilan o’raglan ingichka
nashtarsimon o’tkir tishchali.iyun-iyul oylarida gullaydi.Gultoji pushti rang
uzunligi 12-14 mm.Mevasi iyul-avgust oyida pishadi.Ko’sagining uzinligi 5mm
ellips shaklda.U biologiyasi hali to’liq o’rganilmagan.
TO’NG’ISIRT (Cobresia pamiralaiga) hiloldoshlar
oilasidan bo’yi 15-70 sm ko’p yillik o’simlik poyasi ko’p, yo’g’onligi 1-2 mm tik
o’suvchi silindir simon bo’lib juda qalin chim hosil qiladi. Bargining tashqi novi
bargsiz, qattiq,qo’ng’ir-kulrang,uzunligi 4-6 sm uzinligi bigizsimon qayrilgan.Iyul
oyida gullaydi.To’p gulli qo’ng’ir rangli va boshoqsimon shaklda. Mevasi avgust
oyida pishadi. Yong’oqchasi teskari tuxumsimon, tumshuqchali.Alp tog’ining
o’tloqlarida alohida manzara hosil qilib o’sadi.

TO’QAY O’SIMLIKLARI
To’qay va to’qayzorlar deganda mahalliy halq daryo bo’ylariga yaqin bo’lgan
joylarni va u yerlarda o’suvchi o’simliklarni tushniladi. ko’p joylarda daraxt puta,
chala buta va o’tlarning birgalikda o’sishidan tashkil topgan. Ba’zan chirmashib
o’suvchi (liana)o’simliklar ham uchraydi. To’qayzorlar o’zbekistonning cho’l
mintaqasidan to’g’ mintaqasigacha bo’lgan daryo bo’ylarida uchraydi. Lekin uning
asosiy maydoni daryolarning o’rta va quyi oqimi bilan bog’liq. Adir mintaqasidagi
to’qaylar ancha katta-katta maydonlarni tashkil etadi, ba’zan suv kelib daryolar
toshganda ular kengayib, qirg’oqlariigacha suv chiqadi. Keyinchalik suvlar
kamayib, uning chekkalarida esa to’qayzorlar hosil bo’ladi. Bu mntaqadagi
to’qaylarda daraxtlarga nisbatan butava chala butalar(jangak,
turang’il,tol,chakanda,yulg’un), ko’p yillik o’simlikladan lo’x,oq nilufar, tarvuz
palak kabilar ko’p o’sadi.
MAYMUNJON (Rubus kaesius) ra’noguldoshlar oilasidan bo’lib butasimon bo’yi
50-150 sm ko’pincha yotib o’sadi ko’p tikanli ba’zan dag’al tuklar bilan qoplangan
bo’ladi. Bargi uch bargchali. barg bandi yukli va tikanli. Guldor novdalari
uzun.to’pgullar o’rnashgan. Mevasi bir qancha danakli, ko’k qoramtir rangli. U
may – iyun oylarida gullaydi. Mevasi iyun –iyul oylarida pishadi. U ariq va daryo
qirg’oqlarida, zax yerlarda, to’qayli hamda toshli qoyaliklarda o’sadi.
22

Mevasi tarkibida shaker, efir moyi, tanid,o qsil moddasi, flavonlar, kaliy va fosfor
tuzlari,olma.chumoli, limon kislotalari va S vitamini ko’p bo’ladi. Oydali jihatlari
juda ko’p.
YULG’UN (tamarix litvinoli) yulg’undoshlar oilasidan, bo’yi 5-6 m ga yetadigan
buta yoki kichik daraxt. Barglari deyarli reduksiyalashgan, cho’zinchoq, oval
shaklida,uchi o’tkir.u aprel –may oylarida gullaydi. Gullari mayday binafsha
rangda bo’lib shoxlarining uchida zich to’pgul hosil qiladi. Mevasi sentabr oyida
pishadi. Mevasi 3-4 qirrali, ko’sakcha ichida ko’p urug’I bo’ladi. U asosan Buxoro.
Xorazim. Qoraqalpog’iston vohalarida ko’p o’sadi. U ko’mir tayyorlash va
yoqilg’I sifatida muhim ahamiyatga ega.
QAMISH (phragmites kommunis) boshoqdoshlar oilasidan. ko’p yillik ildizpoyali
O’sish sharoitiga qarab bo’yi 2-4 m ga yetadi. Uning poyasi tik o’sadi, tuksiz silliq.
ichi bo’sh. To’p gullari ro’vaksimon. Qamish iyul-oktabr oylarida gullaydi va
urug’laydi. U ariq bo’ylarida, daryo qirg’oqlarida, ko’l atroflarida hamda
to’qayzorlarda keng tarqalgan. Bu o’simlikdan yuqori sifatli silos tayyorlashda
Oydalaniladi. U organic moddalar va minerallarga juda boy.
LO’X (tupha elephantine) to’zg’oqdoshlar oilasidan, bo’yi 150-200 sm ga
yetadigan ko’p yillik o’simlik. Barglari poyasining ostki qismi tevaragida
joylashgan, uzunligi 1-1,7 sm. Iyul –avgust oylarida gullaydi. Changchi va
urug’chi gullari o’simlik poyasinig uchida ro’vaksimon guldasta g’uj bo’lib
to’plangan. Changchi urug’chiga nisbatan yuqoriroqda joylashgan. Gullari juda
mayday gulqo’rg’oni bo’lmaydi. balki tukli gulyonbarglari bo’ladi. Uning pishgan
mevasi momiuchuvchan tukchalar bilan qoplangan. Bu tukchalar selluloza
moddasiga juda boy. Lo’x va uning boshqa turlarida sanoatda, qishloq xo’jaligida
(arqon va dag’al matolar to’qishda) keng oydalaniladi.
SPARJA (asparagus persikus baker) piyozguldoshlar oilasidan, bo’yi 60-120 sm ga
yetadigan, poyasi o’ralib o’suvchi ko’p yillik o’simlik. Shakli o’zgargan novdalari
Yashil rangli to’g’ri silliq, yo’g’onligi 0,5 mm, o’rtadagi va yuqori barglari uzun
pixli. Sparja may oyida gullaydi. gulbandlari uzun, gulqo’rg’oni ikki hil:
changchisi qo’ng’iroqsimon. urug’chisi sharsimon. Mevasi iyun oyida pishadi. U
qizil sharsimon eni 6-7 mm, u ba’zi joyda juda qalin o’sib, manzara hosil qiladi.
ECHKITOL (salix songaria Aders) tolldoshlar oilasidan bo’yi 8 -10m ga
yetadigan daraxt. Shoxchalari ingichka yosh novdalari sarg’ishroq. tuksiz. Barklari
tuksiz silliq uzunligi 3 7.5 sm eni 6 -10mm bo’ladi. U aprel oyida gullaydi. Gullari
ikki uyli tangaccha shaklida, oqish sariq. Changchisi 3 tapastki tomoni sersuv.
Mevasi may oyida pishadi.
JIYDA (Eleagnus orientalis) jiydadoshlar oilasidanbo’yi 3 m ga yetadigan daraxt.
Tanasi qizg’ish kul – rang. Barglari tuxumsimin cho’zinchoq yoki lansetsimon,
uzunligi 1,5 -5 sm.novdalarining uchi ko’pincha tikanli bo’ladi yosh novdalarinin
usti va barglari kkumishsimon yaltiroq, maayda guborlar bilan qoplangan. Jiyda
may oyida gullaydi, gullari mayday ko’rimsiz. Mevasi sentabr- oktabr oyida
pishadi u mayday uzunligi 1-2 sm ga yetadi. U qizil sariq tusda. Uning tarkibida 60
% yaqin qand moddasi bor, shu sababli ham uning mevasi spirt sanoatida keng
23

qo’llaniladi. Uning mevasidan kisel ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Bu dori
sifatita foydalaniladi. Jiydaning yog’ochi qattiq.

TO’QAY O’SIMLIKLARI

№ Maxalliy nomi oilasi Gullash davri

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Daraxt. buta va chala butalar
Vilgelm toli Toldoshlar Aprel-may
Yulg’un Yulgundoshlar May- sentabr
Oqshuvoq Murakkabguldoshlar Avgust-sentabr
Tog’terak toldoshlar Aprel
Turanga toldoshlar Aprel-may
Turong’ir toldoshlar Aprel-may
To’qaysho’ra Sho’radoshlar Aprel
Tog’yulg’un Yulgundoshlar Iyul- sentabr
Chakanda Jiydadoshlar may
Cho’ljing’ir Yulgundoshlar Iyul-iyun
Ko’p yillik o’simlik
1 Bug’doy qamish Boshoqdoshlar May-avgust
2 Govpechak Pechakdoshlar May-avgust
3 Kendir Krndrdoshlar May-iyun
4 Kardariya Krndrdoshlar Aprel-may
5 Lepedium Krndrdoshlar Iyul-iyun
6 Qizilmiya dukkakdoshlar Aprel-iyyul
7 Oqbosh Murakkabguldoshlar Iyul-iyun
8 Oqnilufar dukkakdoshlar Iyul-avgust
9 Otquloq Toldoshlar Iyul-iyun
10 Tozgon To’zg’oqdoshlar Iyul-avgust
11 To’qay ayiqtovoni ayiqtovondoshlar Iyul-iyun
12 Togqamish Boshoqdoshlar Iyul-avgust
13 O’jovnik Marsiliyadoshlar Noyabr
14 Shokokil Piyozguldoshlar may
15 Qalam Boshoqdoshlar May-iyun
16 Qizilkendek Krndrdoshlar May-avgust
17 Farov Boshoqdoshlar Avgust-oktabr
18 Savage’ich Iyul-avgust
19
yantoq dukkakdoshlar
Bir yillik o’simlik May-sentabr
1 Kichiktoron Toldoshlar Aprel-iyyul
2 Surepka Krestguldoshlar Mart
3 Arabidopsis Krestguldoshlar Aprel-may
24

4 Tellungielliya Krestguldoshlar Iyul-iyun
5 Togtoron Toldoshlar Iyul-iyun

25

Q I Z I L K I T O B va uning o’rni
"Qizil Kitob -bu hujjat bo’lib u Insonning vijdonidir. Har qaysi millat dunyo oldida
o’zining tabiat boyliklarini asrash mas’uliyatini olgan"
(Xalqaro Qizil Kitobdan olingan).
Qizil Kitob - nima? Bu xavf va umid kitobidir. Bu kitobni boshqacha qilib
qayğu-alam kitobi ham deyiladi, chunki bu kitobda yer yuzidagi yo’qolib
ketayotgan hayvon zotlari va o’simlik turlarini o’zida mujassamlashtirgan. Qizil
Kitob - harakatga chaqiruvchi kitobidir. Dunyoning ko’pgina davlatlari olimlari
tomonidan butun dunyoda yo’qolib ketayotgan va juda kam uchraydigan
hayvonlar, o’simliklar dunyosini himoya qilish va ularni saqlab qolish uchun Tabiat
va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB) tashkil
etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2 - tomida sutemizuvchilar,
qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonla, sudralib
yuruvchilar va baliqlar haqida so’z yuritiladi. Qizil Kitob tabiatni sevuvchilar,
mutaxassislarni diqqatini o’ziga tortib, hamma mintaqada mashhur bo’ldi. Bu kitob
xuddi kalendardek bezalgan bo’lib, uning har bir varaği har xil rangdadir. Har
qaysi rangni o’z ma’nosi bo’lib, masalan, qizil rangda yozilgan hayvon zotlari va
o’simlik turlarining yo’qolib ketayotgani va ularning himoyaga muhtojligini
bildiradi.Yer yuzida hayvon zotlari va o’simlik turlarining yo’qolib ketishining ikki
sababi bor bo’lib, birinchi sababi : - bu tabiiy sharoitning o’zgarishi natijasida
bo’lsa ( tabiiy sabab), ikkinchi sababi esa - (antropogen ) inson harakatlari
natijasidir.Dunyoda umumiy qushlar va hayvonlarning 1/4 qismi tabiiy sabablar
natijasida yo’qolgan bo’lsa, 3/4 qismi esa) inson ta’sirida yo’qolgandir. Oldin bu
raqamlarni faqat biologiya mutaxassislari bilishsa, endi esa mln.lab odamlarga ham
ayon bo’ldi va insonlar oldida savol tuğildi: Inson, sen nima qilyapsan? To’xta -
sen o’z uyingni buzyapsan! Hayvon va o’simlik dunyosini asrashda ko’pgina
amaliy ishlar qilinib va ularni hisobga olib har qaysi davlat, oblast, tuman va
mintaqalarda o’z Qizil Kitoblari tashkil etilyapdi. O’zbekiston Qizil Kitobi ham
1984 yilda tashkil topgan. Unda ko’pgina o’simlik turlari va hayvon zotlari
kiritilgan. Masalan, o’simliklardan; lolaning barcha turlari, anzur piyozi,
boychechak va h.z. Qizil Kitob haqida yana bir muhim joyi bo’lib, Qizil Kitobning
sahifalari hech qachon tugallanmaydi, doimo uning sahifalarini yangi o’simlik
turlari va hayvon zotlari to’ldirilib boradi.Qizil Kitobning sahifalarini qisqartirish
uchun inson madaniyati va hulqini doim oshira borish kerak, bu olimlar oldida
qo’yilgan muhim muammolardan biridir.

O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi» ning zarurligi
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli
o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93%
uchun quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil
26

bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib,
yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib
chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning
antropogen (inson faoliyati) ta’sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha
boshladi. Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning
o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning
xilmaxilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.Turlarning qirilishi
qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O’n minglab yillar ilgari ovchilar
tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug’ular, g’or arsloni va
ayiqlari, o’rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab
turgan davrda turlarning yo’qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom
etmoqda. 1600 yildan 1875 yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi, qushlarning 74
turi yo’qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va 1 tadan
o’simlik turlari yo’qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga
yaqin turi, juda ko’p o’simliklar turlari butunlay yo’qolib ketish xavfi ostida
turibdi. O’simlik va hayvon turlarining tobora yo’qolib borish xavfi mamlakatlar
va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga
oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda.1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza
qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga
qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora
ro’yxat»ni chop etdi, unda batamom yo’qolib ketgan hayvonot turlari ro’yxati
keltirilgan.
Jahon «Qizil kitobi» 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da
ham «Qizil kitob» 1979 yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu
kitobga kam va yo’qolib ketayotgan o’simlik va hayvonlarning turlari to’g’risida
ma’lumotlar berilgan.
O’zbekiston o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan
hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suvo’tlari esa 11000
atrofida. O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli
o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob,
endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular
O’zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi. Zarafshon vohasining florasi
2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan 201 tur dorivor o’simliklardir.
O’zbekiston florasining yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur «Qizil
kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998)
kiritilgan o’simlik turlarining soni 301 taga yetdi. O’zbekiston faunasida
umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar-108, qushlar-432, sudralib
yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va balig’lar-77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar
turlari esa 15 mingdan ortiq.
O’zbekistonning birinchi «Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo’lib, unga
umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.
27

$Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo’lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, balig’larning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, molluskalarning 14 turi va bo’g’imoyoqlilarning 61 turi kiritildi. Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o’simliklar va hayvonlar ro’yxati yildan-yilga aniqrog’ bo’lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo’lamiz. O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»ida o’simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo’yicha ro’yxatga olingan va har bir o’simlik ko’rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o’z navbatida noyob va yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvonot turlari to’g’risida keng omma tomonidan aniq tasavvurga ega bo’lishlariga yordam beradi. «Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, qo’riqxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yovvoyi o’simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo’yadi. Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi. Kitobga kiritilgan o’simlik turlari 4 kategoriyaga bqlingan: «0» maqomi berilgan o’simlik turlari yo’qolgan yoki yo’qolish arafasida turgan o’simliklardir. «1» maqomidagi o’simliklar turlari esa yo’qolib borayotgan turlardir. Bunga yo’qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o’simlik turlari kiritilgan. «2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi. «3» maqomidagi o’simlik turlari kamayib borayotgan o’simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o’simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki anropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi. Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan noyob va yo’qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma’lumotlar matnlari o’zgartirishlarsiz kiritildi. O’zbekiston Respublikasi viloyatlari bo’yicha “Qizil kitob”ga kiritilgan o’simliklar soni. Yangi nashr bo’yicha (1998-yilgi nashr). T\r Viloyatlar nomi. O’simliklar 28$

soni.
1. Qoraqalpoqiston A|Res 11
2. Andijon 4
3. Buxoro 24
4. Jizzax 21
5. Navoiy 13
6. Namangan 12
7. Samarqand 45
8. Surxondaryo 112
9. Sirdaryo 2
10. Toshkent 80
11. Farg’ona 28
12. Qashqadaryo 59
13. Xorazm Yo’q

Jami :411 tur o ’ simlik O ’ zbekistondagi dorivor o ’ simliklar .
O’simlik nomi. Oilasi.
1.arslonquyruq(arslonquloq) labguldoshlar
2.arpabodyon soyqabonguldoshlar
3.bo’tako’z murakkabguldoshlar
4.bo’ymadaron murakkabguldoshlar
5.bazulbong labguldoshlar
6.beshbarg ra’noguldoshlar
7.baxmalgul gulxayridoshlar
8.dalachoy dalachoydoshla
9.gulizdarak ayiqtovondoshlar
10.gazanda gazandadoshlar
11.ixroj sutlamadoshlar
12.itburun(na’matak) ra’noguldoshlar
13.isiriq tuyatovondoshlar
14.kashnich soyabonguldoshlar
15.limono’t labguldoshlar
16.marmarak(mavrak) labguldoshlar
17.omonqora(qoraqobiq) chuchmomodoshlar
18.oqqaldirmoq murakkabguldoshlar
19.olabuta sho’radoshlar
20.oqsinak dukkakdoshlar
21.petrushka soyabonguldoshlar
22.qush jiyda jiydadoshlar
29

23.qirqbo’g’im qirqbo’g’imdoshlar
24.qizilmiya(shirinmiya) ra’noguldoshlar
25.qoraandiz murakkabguldoshlar
26.qoqio’t murakkabguldoshlar
27.qoshqarbeda dukkakdoshlar
28.qorazirk zirkdoshlar
29.qizilbarg onachirdoshlar
30.qariqiz murakkabguldoshlar
31.qo’ytikan murakkabguldoshlar
32.rovoch ayiqtovondoshlar
33.sachiratqi murakkabguldoshlar
34.sanchiqo’t murakkabguldoshlar
35.sebarga dukkakdoshlar
36.suvqalampir torondoshlar
37.suvarov piyozi piyozdoshlar
38.sedana ayiqtovondoshlar
39.sigirquyruq sigirquyruqdoshlar
40.sariqchoy dalachoydoshlar
41.turkiston do’lanasi ra’noguldoshlar
42.totim pistadoshlar
43.uzum tokdoshlar
44.zag’oza zag’ozadoshlar
45.zubturum zubturumdoshlar
46.zira soyabonguldoshlar
47.o’rik ra’noguldoshlar
48.yetmak chinniguldoshlar
49.yersovun zirkdoshlar
50.yovoyi sabzi soyabonguldoshlar
51.shirchoy ra’noguldoshlar
52.shirinmiya(qizilmiya) dukkakdoshlar
53.shvid soyabonguldoshlar
54.choyo’t choyo’tdoshlar
55.chilonjiyda jumrutdoshlar
56.cho’chqaquloq piyozdoshlar
57.chakanda jumrutdoshlar

30

O ’ zbekistonda ba ’ zi zaxarli o ’ simliklar ro ’ yxati .
Zaxarli o ’ simliklar o ’ z o ’ rganlarida zaxarli moddalar ( alkaloidlar , glikozidlar va
organik kislatalar ) saqlaydi . Zaxarli sinil, filiks kislatalari bo’ladi.

O’simlik nomi. Oilasi.
1.achiqmiya dukkakdoshlar
2.ayiqtovon ayiqtovondoshlar
3.bodyoni rumiy soyabonguldoshlar
4.bo’zshira sho’radoshlar
5.bangidevona ituzumdoshlar
6.itkuchala kuchaladoshlar
7.kuchala kuchaladoshlar
8.kakra murakkabguldoshlar
9.ko’kmaraya gavzabondoshlar
10.kampirchopon gavzabondoshlar
11.mingdevona ituzumdoshlar
12.muhalis sigirquruqdoshlar
13.oqparpi ayiqtovondoshlar
14.olmaso’t ayiqtovondoshlar
15.oqmiya dukkakdoshlar
16.otashak ayiqtovondoshlar
17.oleandr (xona o’simligi) kendrdoshlar
18.qo’shbarg tuyatovondoshlar
19.qizboltir dukkakdoshlar
20.qoraquloq kuchaladoshlar
21.qoramig’ chinniguldoshlar
22.sutlama sutlamadoshlar
23.sovuno’t navro’zguldoshlar
24.tog’turpid rutadoshlar
25.tosh buyurg’un sho’radoshlar
26.tikanli shoxbarg shoxbarigdoshlar
27.tuyatovon tuyatovondoshlar
28.tugmabosh ayiqtovondoshlar
29.temirtikan tuyatovondoshlar
30.uchma ayiqtovondoshlar
31.yulduzo’t chinniguldoshlar
32.g’umay boshoqdoshlar
33.shoxbarg shoxbargdoshlar
31

34.chakamig’ ro’yandoshlar
35.isiriq tuyatovondoshlar
XULOSA:
KELAJAK O L D I D A G I B U R C H I M I Z
Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi
eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson-tuhfalarini ko’r- ko’rona
sarflash va uning boyliklarini talon-talonj qilishga hech kimning haqqi yo’q.
Tabiat haqida qayğurish- insoniyat o’zi haqida qayğurishdir, chunki inson
tabiatning farzandidir. Tabiat uchun etkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan
zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga
bo’lgan ta’sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining
qashshoqlanishiga olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod
kechirarmikan? Yo’q. Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna
dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim,
cndi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali
bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning
ongi- bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini
kelajak avlod kechirmaydi-sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va
mukammal insonlardirmiz.
Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insonoyatni jalb etadi. Har bir kishini
maftunkor toğlarni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi xushbo’y gullar, dorivor
o’simliklar, hayvon turiari, toza havo, sho’x sharsharalari, muz chuqqilari, qoyalari
bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq. olish kerak, har bir narsaning o’z
qadriga etish, tabiatdagi mujazgina bir jonli mavjudotni ham asray-avaylash lozim.
Lekin insonlar bularning qadriga etish, zavq olish o’rniga ularga ozor etkazishadi,
masalan, toğda endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng chiroylisini uzib olib,
guldasta tayorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina vaqt o’tib bu gullar so’lib,
qurib qolishini, o’z chiroyini yuqotgan guldastani esa tashlab yuboriladi. Boshqa
mamlakatlarda bunday olishda ko’pgina ishlar qilingan. Masalan, Fransiyada toğ
etaklarida odamlar, uchun turli mavzularda "murojaatnoma"lar taxtakachlarda
qoqib qo’yilgan, jumladan, gullarning dam oluvchi sayyohlarga murojaati: "Bizni
uzmang, uzib siz bizni o’ldirasiz va bizni avlod qoldirishdan mahrum etasiz".
Gullarni asray bilish, uning qadriga etish har bir kishining madaniyati va
tarbiyasidan darak beradi. Yovvovi gullar - bu hammaning boyligidir. Agarda
bunday gullar yo’qolib ketsa tabiat qashshoqlanib qoladi va toğ, yaylovlarimiz o’z
chiroyi va ko’rkini yo’qotadi. Shuning uchun biz tabiatning barcha jonzotlarni
avaylaymiz, ularni asray olishimiz, ona- Vatanimizning har bir burchagini
saqlashda o’z kuchimizni sarflashimiz kerak. Tabiat faqat bizgina emas, balki
kelajak avlodimiz uchun ham kerak.
32

O’simliklarning taqsimlanishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O’simliklarning taqsimlanishi

O'xshash dokumentlar