Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 45.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

O‘smirlik davrida organizmdagi fiziologik va anatomik o‘zgarishlar

Купить
O‘smirlik davrida organizmdagi fiziologik va anatomik o‘zgarishlar MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………...…………..3 I.BOB. O‘SMIRLIK DAVRINING UMUMIY TAVSIFI 1.1. O‘smirlik davrining yoshga doir chegaralari va bosqichlari……………....6 1.2. O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari…………………… 8 1.3. Anatomik o'zgarishlar: tana tuzilishining o'zgarishi………………. …….12 II.BOB. O‘SMIRLIK DAVRIDA ENDOKRIN TIZIM VA UNING TA’SIRI 2.1. Endokrin tizim faoliyatining faollashuvi va uning ahamiyati……….. …..16 2.2. Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari………………………………… 19 2.3. Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishlarining o'smirlikka ta'siri……… 21 III.BOB.O‘SMIRLIK DAVRIDAGI FIZIOLOGIK VA PSIXOLOGIK MOSLANISH 3.1. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar…………………………..24 3.2. Aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslari…………... ……..27 1 3.3. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlikdagi fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish………………………………………………………………………………32 XULOSA…………………………………………………………………………36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………. ……………..38 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :O‘smirlik davri inson hayotining murakkab va muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davr biologik, fiziologik, psixologik va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan boy bo‘lib, insonning yetuklik sari yo‘l olishida asosiy poydevor hisoblanadi. O‘smirlik yillari odatda 11-12 yoshdan 16-17 yoshgacha bo‘lgan davrni qamrab oladi, ammo individual farqlar tufayli bu yosh chegaralari biroz o‘zgarishi mumkin. Ushbu davrda inson organizmi nafaqat tashqi ko‘rinishi, balki ichki tizimlari va funksiyalari jihatidan ham jiddiy o‘zgarishlarni boshdan kechiradi. Bu jarayonlar gormonlar ta‘siri ostida sodir bo‘lib, ular tananing butun faoliyatiga bevosita ta‘sir ko‘rsatadi.O‘smirlik davrida fiziologik o‘zgarishlar asosan endokrin tizimning faollashuvi bilan bog‘liq. Gormonlarning ishlab chiqarilishi intensivlashadi, bu esa jinsiy yetilish, tana o‘sishi va boshqa fiziologik jarayonlarga ta‘sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, skelet tizimi, mushaklar va ichki organlarda sezilarli o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu davrda bo‘y o‘sishi tezlashadi, suyaklar qalinlashadi va mushak massasi ortadi. Jinsiy yetilish jarayoni esa organizmning yangi hayotiy bosqichga o‘tishiga tayyorlanishini ta‘minlaydi.Anatomik jihatdan esa o‘smirlik davrida organizmning tashqi va ichki ko‘rinishi katta o‘zgarishlarga uchraydi. Tananing nisbati, ya‘ni qo‘l va oyoq uzunligining tana uzunligiga nisbati, bosh va tana o‘rtasidagi proporsiyalar o‘zgaradi. Skelet va mushak tizimlaridagi o‘zgarishlar natijasida o‘smirlarning tashqi ko‘rinishi kattalarnikiga yaqinlashadi. Shu bilan birga, ichki organlarning o‘lchami va joylashuvi ham o‘zgaradi. Bu jarayonlar o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni endokrin va nerv tizimlari boshqaradi.Gormonlarning ishlab chiqarilishi o‘smirlik davrida katta ahamiyat kasb etadi. Gipotolamo-gipofizar tizimning faollashuvi tufayli jinsiy bezlar – tuxumdonlar va moyaklar ishga tushadi. Bu esa 3 jinsiy gormonlarning, ya‘ni estrogen va testosteron ishlab chiqarilishini kuchaytiradi. Jinsiy gormonlar nafaqat jinsiy a‘zolarning rivojlanishiga, balki ikkilamchi jinsiy belgilarning paydo bo‘lishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, qizlarda ko‘krak bezlarining kattalashishi, tana yog‘ to‘qimalarining taqsimlanishi, hayz ko‘rish jarayonining boshlanishi kuzatiladi. O‘g‘il bolalarda esa ovozning qo‘polashishi, mushak massasining ortishi va yuzda tuklarning paydo bo‘lishi kabi belgilarga guvoh bo‘lish mumkin.Bundan tashqari, o‘smirlik davrida nerv tizimining ham sezilarli darajada rivojlanishi kuzatiladi. Bu jarayon markaziy va periferik nerv tizimlarini qamrab oladi. Miyaning frontal sohalari, ya‘ni qaror qabul qilish va mas‘uliyatli xatti-harakatlar uchun javobgar bo‘lgan qismlari faol rivojlanadi. Shu sababli o‘smirlar ko‘pincha yangi bilimlarni tez o‘zlashtira oladi, lekin ayni paytda hissiy barqarorlik va tajriba etishmasligi tufayli xavf-xatarli qarorlar qabul qilishlari mumkin. Bu esa pedagoglar va ota-onalardan o‘smirlar bilan alohida yondashuvni talab qiladi.O‘smirlik yillarida yurak-qon tomir tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Yurakning kattalashishi va uning qon quyish hajmining oshishi tufayli tana bo‘ylab qon aylanish tizimi yaxshilanadi. Shu bilan birga, qon bosimi oshishi kuzatilishi mumkin, bu esa ba‘zi o‘smirlar uchun noqulaylik tug‘dirishi ehtimolini oshiradi. Shu sababli, o‘smirlik davrida sog‘liqni nazorat qilish va fiziologik jarayonlarni muntazam kuzatib borish muhim ahamiyat kasb etadi.Ichki organlarning faoliyati ham o‘smirlik davrida o‘zgaradi. Masalan, oshqozon-ichak tizimi ko‘proq energiya talab qiladi, chunki tana o‘sishi uchun ko‘proq oziq moddalar kerak bo‘ladi. Bu davrda ozuqaviy ehtiyojlarning ortishi sababli to‘g‘ri ovqatlanish odatlarini shakllantirish muhimdir. Shu bilan birga, o‘pka va nafas olish tizimi ham rivojlanadi. Nafas olish hajmi va tezligi oshadi, bu esa mushaklarning ko‘proq kislorodga bo‘lgan talabini qondiradi.Psixologik 4 o‘zgarishlar ham o‘smirlik davrining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu davrda yoshlar o‘ziga xos mustaqillikni izlashadi, jamiyatda o‘z o‘rnini topishga intiladilar. Gormonlar ta‘siri ostida kayfiyat tez-tez o‘zgarib turishi, qiziqishlarning keskin o‘zgarishi va o‘z-o‘zini anglash jarayonining kuchayishi kuzatiladi. Bunday holatlar ba‘zan stress va tashvishga olib kelishi mumkin, shuning uchun psixologik qo‘llab-quvvatlash juda muhimdir.O‘smirlik davrida kuzatiladigan o‘zgarishlar inson hayotidagi boshqa bosqichlar bilan taqqoslaganda eng intensiv jarayonlardan biridir. Ushbu davrda o‘zgarishlarning muvozanatli kechishi uchun sog‘lom turmush tarzini olib borish, to‘g‘ri ovqatlanish va jismoniy faollikni ta‘minlash lozim. Shuningdek, ota-onalar, pedagoglar va shifokorlarning birgalikdagi sa‘y- harakatlari ham o‘smirlik yillarida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengishda muhim rol o‘ynaydi.Xulosa qilib aytganda, o‘smirlik davri inson hayotidagi murakkab va mas‘uliyatli bosqich bo‘lib, bu davrda sodir bo‘ladigan fiziologik 1 va anatomik o‘zgarishlar insonga katta hayot yo‘liga tayyorgarlik vazifasini bajaradi. Ushbu jarayonlarning to‘g‘ri boshqarilishi nafaqat o‘smirlarning hozirgi salomatligini ta‘minlaydi, balki ularning kelajakdagi hayot sifati uchun ham asos yaratadi. Kurs ishining maqsadi: O'smirlik davrida organizmda sodir bo'ladigan fiziologik va anatomik o'zgarishlarning mohiyatini tahlil qilish, ushbu jarayonlarning inson rivojlanishidagi o'rni va ahamiyatini aniqlash. Bundan tashqari, o'smirlik davrida yuzaga keladigan muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo'llarini tushuntirish orqali sog'lom rivojlanishni ta'minlashga ko'maklashish. 1 Nishanova.Z , Kamilova.N, Xalilova .N “ Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiya” Toshkent 2020 5 Kurs ishining vazifasi: O'smirlik davrining biologik va fiziologik xususiyatlarini o'rganish.Endokrin tizim, nerv tizimi, yurak-qon tomir tizimi va boshqa organlar faoliyatidagi o'zgarishlarni tahlil qilish. Skelet va mushak tizimi, tana proporsiyalari, jinsiy yetilish jarayonlari kabi o'smirlik davriga xos bo'lgan o'zgarishlarni o'rganish va tushuntirish. Jinsiy gormonlar ta'sirida yuzaga keladigan o'zgarishlarni tahlil qilish va bu jarayonlarning salomatlikka ta'sirini aniqlash. O'smirlik davridagi hissiy va psixologik o'zgarishlarni tahlil qilish, bu jarayonlarning fiziologik rivojlanish bilan bog'liqligini aniqlash. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta paragrf,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6 I.BOB. O‘SMIRLIK DAVRINING UMUMIY TAVSIFI 1.1. O‘smirlik davrining yoshga doir chegaralari va bosqichlari. O‘smirlik davri inson hayotining alohida ahamiyatga ega bosqichi bo‘lib, bu davrda organizmning barcha tizimlarida sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ushbu davr biologik, psixologik va ijtimoiy jihatdan murakkab 2 bo‘lib, insonning bolalikdan kattalik sari o‘tishini ta‘minlaydi. O‘smirlik yoshiga oid chegaralarni aniqlash ilmiy nuqtai nazardan muhim masala hisoblanadi, chunki bu davrning davomiyligi va bosqichlari individual, jinsiy va ijtimoiy omillarga qarab farqlanadi. O‘smirlik davrining yosh chegaralari odatda 10-12 yoshdan boshlanib, 16-18 yoshga qadar davom etadi. Bu davrning boshlanishi gormonal o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, organizmda endokrin tizimning faollashuvi kuzatiladi. Aynan shu paytda gipofiz bezi tomonidan jinsiy gormonlar ishlab chiqarilishi kuchayadi va organizmda yangi o‘zgarishlar uchun tayyorgarlik boshlanadi. O‘g‘il va qiz bolalarda bu jarayonning boshlanish vaqti turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, qizlarda o‘smirlik davri odatda 10-11 yoshda boshlansa, o‘g‘il bolalarda bu jarayon 11-12 yoshga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, genetika, irsiyat va ekologik omillar bu jarayonlarga ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlik davrida inson organizmi uchta asosiy bosqichni bosib o‘tadi: dastlabki, o‘rta va yakuniy bosqich. Dastlabki bosqich (10-13 yosh) odatda gormonal o‘zgarishlarning boshlanishi va organizmning yangi sharoitlarga moslashuvi bilan xarakterlanadi. Bu davrda tana bo‘yi tez o‘sadi, suyak va mushak to‘qimalari rivojlanadi, shuningdek, birinchi jinsiy belgilar paydo bo‘ladi. Qizlarda hayz ko‘rish boshlanishi, o‘g‘il bolalarda esa ovozning qalinlashishi va bo‘yin sohasida "yablokko"ning shakllanishi kuzatiladi. Ushbu bosqichda o‘smirlarning 2 Nishanova.Z , Kamilova.N, Xalilova .N “ Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiya” Toshkent 2020 7 fiziologik o‘zgarishlari ko‘pincha psixologik holatiga ta‘sir ko‘rsatadi, bu esa hissiyotlarning tez-tez o‘zgarishi va yangi his-tuyg‘ularning shakllanishida namoyon bo‘ladi. O‘rta bosqich (14-16 yosh) o‘smir organizmining eng intensiv rivojlanish davri hisoblanadi. Bu davrda jinsiy yetilish jarayoni o‘zining cho‘qqisiga chiqadi. Endokrin tizimning faollashuvi natijasida jinsiy gormonlar ishlab chiqarilishi oshadi, bu esa birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarni rivojlantiradi. Qizlarda ko‘krak bezlari rivojlanishi, tana yog‘ to‘qimalarining qayta taqsimlanishi, qomatning ayollarga xos ko‘rinish olishiga olib keladi. O‘g‘il bolalarda esa mushak massasining ortishi, yuz va tananing boshqa sohalarida tuklarning paydo bo‘lishi kuzatiladi. Ushbu davrda o‘smirlar o‘z mustaqilligini his eta boshlaydi, ijtimoiy hayotga qiziqish ortadi va shaxsiyati shakllanadi. Shu bilan birga, o‘rta bosqichda psixologik barqarorlikning yetishmasligi, kayfiyatning keskin o‘zgarishi va stress holatlarining kuchayishi kuzatilishi mumkin. Yakuniy bosqich (17-18 yosh) esa organizmning barqarorlikka erishishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda jinsiy yetilish jarayonlari yakuniga yetadi, tana o‘sishi sekinlashadi va ko‘p hollarda to‘xtaydi. O‘smirlarning ichki organlari, skelet va mushak tizimlari kattalarnikiga mos ravishda rivojlanadi. Aqliy va psixologik rivojlanish davom etadi, bu esa mustaqil qaror qabul qilish va mas‘uliyatni his qilish qobiliyatining shakllanishida namoyon bo‘ladi. Ushbu bosqichda shaxsiyatning barqaror tuzilmasi shakllanadi va u kattalar ijtimoiy hayotiga tayyor bo‘ladi. O‘smirlik davrining yosh chegaralarini aniqlashda biologik omillar bilan birga ijtimoiy omillar ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, turli madaniyatlarda o‘smirlik davri turlicha talqin qilinadi. Ba‘zi jamiyatlarda o‘smirlikning boshlanishi va 8 yakunlanishi diniy yoki an‘anaviy marosimlar bilan belgilanadi. Zamonaviy tibbiyot va psixologiya esa o‘smirlik davrini nafaqat biologik, balki ijtimoiy jarayon deb ham hisoblaydi, chunki bu davrda inson jamiyatda o‘z o‘rnini topishga intiladi. Shu sababli, o‘smirlik davrini to‘g‘ri tushunish va tahlil qilish pedagogik va psixologik yondashuvlarni belgilashda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlik davrida yuzaga keladigan o‘zgarishlar nafaqat organizmning fiziologik va anatomik rivojlanishi bilan cheklanmaydi, balki bu davrda aqliy va psixologik jihatlar ham sezilarli darajada rivojlanadi. O‘smirlar tez-tez yangi qiziqishlar, qarashlar va qoidalarga duch keladilar, bu esa ularning shaxs sifatida shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, ular ko‘pincha o‘zaro tushunmovchiliklar va qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa oilaviy va ijtimoiy munosabatlarda muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, o‘smirlik davrida ularga yordam berish, qo‘llab-quvvatlash va to‘g‘ri yo‘naltirish ota-onalar, pedagoglar va jamiyatning umumiy vazifasidir. O‘smirlik davrining yosh chegaralari va bosqichlarini o‘rganish orqali bu jarayonning mohiyatini yanada chuqurroq anglash mumkin. Ushbu jarayonlarning to‘g‘ri boshqarilishi nafaqat o‘smirning sog‘lom rivojlanishini ta‘minlaydi, balki uning kelajakdagi hayot sifatiga ham bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. Shunday ekan, o‘smirlik davriga oid ilmiy va amaliy yondashuvlar inson rivojlanishining barcha bosqichlarini tushunishga zamin yaratadi. 1.2. O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari. O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari murakkab va ko‘p qirrali jarayonlardir. Ushbu davrda organizmda yuz beradigan o‘zgarishlar, o‘sish va rivojlanish jarayonlari, shuningdek, psixologik va ijtimoiy omillar o‘smirlik yoshidagi individning sog‘ligi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlik davri 9 odatda 11-19 yosh oralig‘ida davom etadi va bu davrda organizmda ko‘plab fiziologik o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘sish jarayoni avvalo, o‘sish gormonlari bilan bog‘liqdir. Bu gormonlar, masalan, somatotropin, o‘sish jarayonini tezlashtiradi va mushak to‘qimalarining rivojlanishiga yordam beradi. O‘smirlik davrida suyaklarning o‘sishi va rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonlar osteoblast va osteoklast hujayralarining faoliyatiga bog‘liq. O‘sish jarayonida suyaklar kuchayadi va ularning massasi oshadi, bu esa o'smirning jismoniy kuchini yaxshilaydi. Shuningdek, o‘smirlik davrida jinsiy rivojlanish jarayoni ham muhimdir. O‘smirlik yoshida jinsiy gormonlar – estrogen va testosteron – ishlab chiqarilishi oshadi. Bu gormonlar jinsiy belgilarning paydo bo‘lishiga, ya’ni qizlar uchun ko‘kraklarning rivojlanishi va o‘g‘il bolalar uchun yutak kuchining oshishiga olib keladi. Jinsiy rivojlanish jarayonida o‘smirlar o‘zlarining jinsiy identifikatsiyasini shakllantiradilar va bu jarayon ko‘pincha psixologik jihatdan qiyin bo‘lishi mumkin. O‘smirlik davrida nerv tizimi ham jiddiy o‘zgarishlarga uchraydi. O‘sish jarayonida miya va nerv tizimining shakllanishi davom etadi. O‘smirlarning kognitiv qobiliyatlari, xotira va diqqatni jamlash qobiliyatlari rivojlanadi. Ushbu davrda ijtimoiy munosabatlar va o‘z-o‘zini anglash jarayoni muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlar o‘zlarini jamiyatda qanday his qilishlarini, qaysi ijtimoiy guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. Fiziologik rivojlanish jarayonida ovqatlanish ham muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar tez o‘sayotganligi sababli, ularning organizmi ko‘proq energiya va oziq moddalar talab qiladi. Ratsionda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar va minerallar yetarli darajada bo‘lishi zarur. To‘g‘ri ovqatlanish o‘smirlarning 10 jismoniy va ruhiy salomatligi uchun muhimdir. Oziq-ovqatning sifati va miqdori o‘smirning rivojlanish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, o‘smirlik davrida psixologik rivojlanish muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini, fikrlarini va xatti-harakatlarini anglashga harakat qiladilar. O‘smirlikning psixologik o‘zgarishlari kuchli stress, xavotir va depressiya bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarini yakkalangan va tushunmaydigan his qilishadi, bu esa ularning ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, o‘smirlik davrida ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va psixologik yordam juda muhimdir. Bundan tashqari, o‘zaro munosabatlar ham o‘smirlik davrida jiddiy o‘zgaradi. O‘smirlar do‘stlik, sevgi, va ijtimoiy aloqalarni o‘rganadilar. Ular o‘zaro munosabatlarda yangi tajribalar to‘playdilar va bu jarayon ularning shaxsiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Do‘stlar bilan o‘zaro munosabatlar, ijtimoiy normativlar va jamoaviy faoliyatlar o‘smirlarning o‘z-o‘zini anglash jarayonida muhim rol o‘ynaydi.O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari ko‘plab omillar bilan bog‘liq. O‘sish, jinsiy rivojlanish, nerv tizimi, ovqatlanish, psixologik o‘zgarishlar va ijtimoiy munosabatlar o‘smirning umumiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, o‘smirning sog‘ligi, psixologik holati va ijtimoiy hayotida o‘z aksini topadi. O‘smirlik davri murakkab, lekin hayajonli davr bo‘lib, bu jarayonlarni tushunish va qo‘llab- quvvatlash o‘smirlarning to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi. O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari murakkab va ko‘p qirrali jarayonlardir. O‘smirlik davri odatda 11 yoshdan 19 yoshgacha davom etadi va bu davrda organizmda juda ko‘p o‘zgarishlar ro‘y beradi. Fiziologik rivojlanish jarayonlari jismoniy, jinsiy, psixologik va ijtimoiy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. 11 Ushbu jarayonlar o‘smirning sog‘lig‘iga, psixologik holatiga va umumiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘sish jarayoni o‘smirlik davrida eng muhim fiziologik jarayonlardan biridir. Bu davrda o‘sish gormonlari, masalan, somatotropin va insulin kabi gormonlar organizmda faol ishlab chiqariladi. Bu gormonlar suyaklar va mushaklarning o‘sishini rag‘batlantiradi. O‘smirlik davrida suyaklarning o‘sishi va kuchayishi muhim ahamiyatga ega. Suyak to‘qimalarining o‘sishi osteoblast va osteoklast hujayralarining faoliyatiga bog‘liq. Osteoblastlar suyak to‘qimalarini hosil qiladi, osteoklastlar esa suyak to‘qimalarini parchalash bilan shug‘ullanadi. O‘sish jarayonida suyaklarning massasi oshadi va ularning kuchi ortadi, bu esa o‘smirning jismoniy qobiliyatlarini yaxshilaydi. O‘smirlik davrida jinsiy rivojlanish ham muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlikda jinsiy gormonlar – estrogen qizlar uchun va testosteron o‘g‘il bolalar uchun ishlab chiqarilishi oshadi. Bu gormonlar jinsiy belgilarning paydo bo‘lishiga, ya’ni, qizlar uchun ko‘kraklarning rivojlanishi va o‘g‘il bolalar uchun mushak massasining oshishiga olib keladi. Jinsiy rivojlanish jarayoni o‘smirning psixologik holatiga ta’sir qiladi. O‘smirlar o‘z jinsiy identifikatsiyasini shakllantirishga harakat qiladilar, bu jarayon ko‘pincha murakkab va stressli bo‘lishi mumkin. Jinsiy rivojlanish bilan birga, o‘smirlar o‘zaro munosabatlar va ijtimoiy normativlarni o‘rganadilar. Nerv tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘smirlik davrida miya va nerv tizimining shakllanishi davom etadi. Kognitiv qobiliyatlar, xotira va diqqatni jamlash qobiliyatlari rivojlanadi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, o‘zlarini va atrofdagilarni tushunishga harakat qiladilar. Bu jarayon ijtimoiy aloqalar va 12 o‘zaro munosabatlarga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarini yakkalangan his qilishadi, bu esa ularning ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ovqatlanish ham o‘smirlik davrida muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar tez o‘sayotganligi sababli, ularning organizmi ko‘proq energiya va oziq moddalar talab qiladi. Ratsionda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar va minerallar yetarli darajada bo‘lishi zarur. To‘g‘ri ovqatlanish o‘smirlarning jismoniy va ruhiy salomatligi uchun muhimdir. Oziq-ovqatning sifati va miqdori o‘smirning rivojlanish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar ko‘pincha tez tayyorlanadigan ovqatlar va fast-foodga moyil bo‘lishadi, bu esa ularning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, to‘g‘ri ovqatlanishni tashkil etish va sog‘lom turmush tarzini yuritish o‘smirlarning sog‘lig‘i va rivojlanishi uchun juda muhimdir. O‘smirlik davrida psixologik holat ham muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini, fikrlarini va xatti-harakatlarini anglashga harakat qiladilar. Ushbu davrda kuchli stress, xavotir va depressiya xavfi oshadi. O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarini tushunmaydigan va yakkalangan his qilishadi. O‘smirlikning psixologik o‘zgarishlari kuchli hissiyotlar va o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘smirlar o‘zlarini ijtimoiy muhitda qanday his qilishlarini, qaysi guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. O‘smirlik davri o‘z-o‘zini anglash va shaxsiy identifikatsiyani shakllantirish jarayoni sifatida muhimdir. O‘smirlik davrida ijtimoiy aloqalar va o‘zaro munosabatlar ham jiddiy o‘zgaradi. O‘smirlar do‘stlik, sevgi va ijtimoiy aloqalarni o‘rganadilar. Ular o‘zaro munosabatlarda yangi tajribalar to‘playdilar va bu jarayon ularning shaxsiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Do‘stlar bilan o‘zaro munosabatlar, ijtimoiy normativlar va jamoaviy faoliyatlar o‘smirlarning o‘z-o‘zini anglash jarayonida muhim rol 13 o‘ynaydi. O‘smirlar ko‘pincha guruhga tegishli bo‘lish va o‘z do‘stlari bilan birga bo‘lishni xohlashadi. Bu jarayon o‘zaro aloqalar va hissiyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, o‘smirning psixologik holatiga ta’sir qiladi. O‘smirlik davrida sport va jismoniy faoliyat ham muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali o‘z sog‘lig‘ini yaxshilashlari, mushaklarini rivojlantirishlari va stressni kamaytirishlari mumkin. Sport faoliyati o‘smirlik davrida o‘z-o‘zini anglash va ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashda yordam beradi. Jismoniy faoliyat o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va stressni kamaytiradi. Sport bilan shug‘ullanish orqali o‘smirlar o‘zlarining jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishlari va sog‘lom turmush tarzini yuritishlari mumkin. O‘smirlik davrida sog‘liqni saqlash muammolariga e’tibor berish ham juda muhim. O‘smirlar ko‘pincha sog‘liqni e’tiborsiz qoldiradilar va xavfli xatti- harakatlarga moyil bo‘lishadi. Ular sigaret chekish, alkogol iste’moli va narkotik moddalarni iste’mol qilish kabi salbiy odatlarni o‘zlashtirishga moyil. Bu esa o‘smirlarning sog‘lig‘iga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, o‘smirlik davrida sog‘liqni saqlash va xavfsiz xatti-harakatlar haqida ta’lim berish juda muhimdir. O‘smirlar uchun sog‘lom turmush tarzini yuritish, o‘z salomatligini saqlash va xavfli xatti-harakatlardan saqlanishni o‘rganish juda zarur. 1.3. Anatomik o'zgarishlar: tana tuzilishining o'zgarishi. Anatomik o‘zgarishlar, xususan, o‘sish va rivojlanish jarayonida tana tuzilishining o‘zgarishi, inson organizmida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu jarayonlar odatda o‘sish, jinsiy rivojlanish va yoshga bog‘liq o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning hammasi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqdir. Tana tuzilishi insonning 14 jismoniy salomatligi, funksional qobiliyatlari va umumiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘sish jarayoni, avvalo, suyaklar va mushaklarning o‘sishi bilan bog‘liq. O‘smirlik davrida organizmda o‘sish gormonlari ishlab chiqariladi, bu esa suyak va mushak to‘qimalarining tez o‘sishiga olib keladi. O‘sish gormonlari, masalan, somatotropin, suyaklar va mushaklarning ko‘payishida muhim ahamiyatga ega. Suyaklar o‘sishi osteoblastlar va osteoklastlar faoliyati orqali amalga oshiriladi. Osteoblastlar yangi suyak to‘qimalarini hosil qiladi, osteoklastlar esa eski suyaklarni parchalaydi. Ushbu jarayonlar suyak massasi va kuchini oshirishga yordam beradi, bu esa o‘sish jarayonida muhimdir. O‘sish davrida tana tuzilishining o‘zgarishi shuningdek, mushak massasi va kuchining ortishi bilan bog‘liq. O‘smirlar tez o‘sayotganligi sababli, ularning mushaklari ham rivojlanadi. Mushaklarning o‘sishi va kuchayishi sport va jismoniy faoliyat bilan bog‘liqdir. O‘smirlar jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib, mushaklarning rivojlanishini rag‘batlantiradilar. Bu jarayon mushak to‘qimalarining o‘sishi va kuchli bo‘lishini ta’minlaydi, bu esa jismoniy faoliyatni yaxshilaydi. Jinsiy rivojlanish ham tana tuzilishidagi o‘zgarishlarga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida jinsiy gormonlar, masalan, testosteron va estrogen ishlab chiqariladi. Bu gormonlar jinsiy belgilarning paydo bo‘lishiga, ya’ni qizlar uchun ko‘kraklarning rivojlanishi va o‘g‘il bolalar uchun mushak massasining oshishiga sabab bo‘ladi. Jinsiy rivojlanish jarayoni o‘smirlarning tana tuzilishiga, ularning jismoniy ko‘rinishiga va o‘z-o‘zini anglashlariga ta’sir qiladi. O‘smirlik davrida organizmda o‘zgarishlar faqatgina suyaklar va mushaklar bilan cheklanmaydi. Tana tuzilishida boshqa jihatlar, masalan, yog‘ 15 to‘qimalarining taqsimlanishi ham muhimdir. O‘smirlar o‘sish jarayonida yog‘ to‘qimalarining miqdori va joylashuvi o‘zgaradi. Qizlar uchun, masalan, yog‘ to‘qimalarining ko‘payishi ko‘krak va sonlarda yuz beradi. Bu esa ularning jinsiy rivojlanishi va o‘z-o‘zini anglash jarayonida muhim rol o‘ynaydi. O‘g‘il bolalar uchun esa mushak massasi ko‘payishi va yog‘ to‘qimalarining taqsimlanishi o‘ziga xosdir. Nerv tizimida ham muhim anatomik o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘smirlik davrida miya va nerv tizimining rivojlanishi davom etadi. Miya tuzilishi va funksiyalari o‘zgaradi, bu esa kognitiv qobiliyatlar, xotira va diqqatni jamlash qobiliyatlarini yaxshilaydi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, o‘zlarini va atrofdagilarni tushunishga harakat qiladilar. Bu jarayon ijtimoiy aloqalar va o‘zaro munosabatlarga ta’sir ko‘rsatadi. Nerv tizimidagi o‘zgarishlar o‘smirlarning psixologik holatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ovqatlanish ham tana tuzilishidagi o‘zgarishlarga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar tez o‘sayotganligi sababli, ularning organizmi ko‘proq energiya va oziq moddalar talab qiladi. Ratsionda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar va minerallar yetarli darajada bo‘lishi zarur. To‘g‘ri ovqatlanish o‘smirlarning jismoniy va ruhiy salomatligi uchun muhimdir. Oziq-ovqatning sifati va miqdori o‘smirning rivojlanish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar ko‘pincha tez tayyorlanadigan ovqatlar va fast-foodga moyil bo‘lishadi, bu esa ularning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, to‘g‘ri ovqatlanishni tashkil etish va sog‘lom turmush tarzini yuritish o‘smirlarning sog‘lig‘i va rivojlanishi uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, o‘smirlik davrida ruhiy va psixologik o‘zgarishlar ham tana tuzilishi bilan bog‘liq. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, o‘z-o‘zini 16 baholashga harakat qiladilar. O‘z-o‘zini anglash jarayoni o‘smirning psixologik holatiga va tana tuzilishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘zlarini ijtimoiy muhitda qanday his qilishini, qaysi guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. O‘smirlik davri o‘z-o‘zini anglash va shaxsiy identifikatsiyani shakllantirish jarayoni sifatida muhimdir. O‘smirlik davrida sport va jismoniy faoliyat ham muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali o‘z sog‘lig‘ini yaxshilashlari, mushaklarini rivojlantirishlari va stressni kamaytirishlari mumkin. Sport faoliyati o‘smirlik davrida o‘z-o‘zini anglash va ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashda yordam beradi. Jismoniy faoliyat o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va stressni kamaytiradi. Sport bilan shug‘ullanish orqali o‘smirlar o‘zlarining jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishlari va sog‘lom turmush tarzini yuritishlari mumkin. O‘smirlik davrida sog‘liqni saqlash muammolariga e’tibor berish ham juda muhim. O‘smirlar ko‘pincha sog‘liqni e’tiborsiz qoldiradilar va xavfli xatti- harakatlarga moyil bo‘lishadi. Ular sigaret chekish, alkogol iste’moli va narkotik moddalarni iste’mol qilish kabi salbiy odatlarni o‘zlashtirishga moyil. Bu esa o‘smirlarning sog‘lig‘iga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, o‘smirlik davrida sog‘liqni saqlash va xavfsiz xatti-harakatlar haqida ta’lim berish juda muhimdir. O‘smirlar uchun sog‘lom turmush tarzini yuritish, o‘z salomatligini saqlash va xavfli xatti-harakatlardan saqlanishni o‘rganish juda zarur. O‘smirlik davrida oilaning roli ham muhimdir. Oila o‘smirlarning rivojlanishida va o‘z-o‘zini anglashida muhim omil hisoblanadi. Oila a’zolari o‘zaro hurmat, sevgi va qo‘llab-quvvatlashni ta’minlasa, o‘smirlarning psixologik sog‘lig‘i yaxshilanadi. O‘smirlar oiladan qo‘llab-quvvatlash, maslahatlarga 17 muhtojdirlar. Oila muhitida o‘smirlar o‘zlarini xavfsiz va qulay his qilishadi, bu esa ularning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida anatomik o‘zgarishlar, shuningdek, ijtimoiy va madaniy omillar bilan ham bog‘liq. O‘smirlar o‘zlarini ijtimoiy muhitda qanday his qilishlarini, qaysi guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. Ijtimoiy aloqalar va do‘stlik o‘smirlar uchun muhimdir. O‘smirlik davrida do‘stlar bilan o‘zaro munosabatlar o‘sadi va bu jarayon o‘z-o‘zini anglashga yordam beradi. O‘smirlar o‘z do‘stlari bilan birga bo‘lishni, ular bilan vaqt o‘tkazishni xohlashadi. Bu jarayon ijtimoiy identifikatsiyani va shaxsiy rivojlanishni ta’minlaydi. Anatomik o‘zgarishlar, tana tuzilishining o‘zgarishi, o‘sish, jinsiy rivojlanish, nerv tizimidagi o‘zgarishlar, ovqatlanish, psixologik holat, ijtimoiy aloqalar, sport faoliyati va oilaning roli o‘smirlarning umumiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, o‘smirning sog‘ligi, psixologik holati va ijtimoiy 3 hayotida o‘z aksini topadi. O‘smirlik davri murakkab, lekin hayajonli davr bo‘lib, bu jarayonlarni tushunish va qo‘llab- quvvatlash o‘smirlarning to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi. O‘smirlik davriga tayyorgarlik ko‘rish va ularni qo‘llab-quvvatlash, o‘zaro munosabatlarda to‘g‘ri yondashuv va sog‘lom turmush tarzini yuritish o‘smirlarning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarurdir. 3 Eshmuradov, O., & Ismoilova, G. (2022). Oilaviy munosabatlarda bolalar ta’rbiyasiga ta’siri etuvchi ijtimoiy- psixologik omillar. Science and innovation, 1(B4), 201-205. 18 19 II.BOB. O‘SMIRLIK DAVRIDA ENDOKRIN TIZIM VA UNING TA’SIRI. 2.1. Endokrin tizim faoliyatining faollashuvi va uning ahamiyati. Endokrin tizim faoliyati inson organizmida muhim rol o‘ynaydi va uning faollashuvi turli fiziologik jarayonlarni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Endokrin tizim gormonlar ishlab chiqaradigan bezlardan iborat bo‘lib, bu gormonlar organizmning turli funksiyalarini, o‘sish va rivojlanishni, jinsiy faoliyatni, metabolizmni va stressga javob berishni boshqaradi. Endokrin tizimning faoliyati organizmning ichki va tashqi muhitiga moslashishiga imkon beradi. Gormonlar tezda qon orqali tarqalib, maqsadli organlar va to‘qimalarga ta’sir ko‘rsatadi. Endokrin tizimning asosiy komponentlari gipofiz bezlari, qalqonsimon bez, paratireoid bezlar, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar va pankreatik bezdir. Ushbu bezlar gormonlarni ishlab chiqaradi va ularni qon orqali tarqatadi. Har bir bez turli gormonlar ishlab chiqaradi va bu gormonlar organizmda muayyan vazifalarni bajaradi. Masalan, gipofiz bezlari o‘sish gormoni, adrenokortikotrop gormoni va boshqa muhim gormonlarni ishlab chiqaradi. Qalqonsimon bez esa tiroksin va triodotironin gormonlarini ishlab chiqaradi, bu gormonlar metabolizm jarayonlarini boshqaradi. Gormonlarning ta’siri organizmda kuchli bo‘lishi mumkin. Masalan, adrenal bezlar tomonidan ishlab chiqariladigan adrenalina stressga javob berishda muhim rol o‘ynaydi. Stress holatida adrenal bezlar adrenalini ishlab chiqaradi, bu esa yurak urishini tezlashtiradi, qon bosimini oshiradi va organizmni jismoniy faoliyatga tayyorlaydi. Ushbu gormonlar organizmning tezda javob berishiga yordam beradi va xavfli vaziyatlardan qochishga imkon beradi. 20 Endokrin tizimning faollashuvi o‘sish va rivojlanish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. O‘sish gormoni, masalan, suyaklar va mushaklarning o‘sishini rag‘batlantiradi. O‘smirlik davrida o‘sish gormoni ishlab chiqarilishi oshadi va bu jarayon organizmning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘sish gormoni suyak to‘qimalarini kuchaytiradi, mushaklarni rivojlantiradi va umumiy o‘sishni ta’minlaydi. Jinsiy rivojlanishda esa estrogen va testosteron gormonlari muhim rol o‘ynaydi. Ushbu gormonlar jinsiy belgilarning rivojlanishi va reproduktiv funksiyaning amalga oshirilishida ishtirok etadi. Endokrin tizimning faollashuvi metabolizm jarayonlarini ham boshqaradi. Metabolizm organizmda energiya ishlab chiqarish va iste’mol qilish jarayonlaridir. Tiroksin va triodotironin gormonlari metabolizmni tezlashtiradi, bu esa energiya ishlab chiqarishni oshiradi. Qalqonsimon bezning faoliyati organizmda energiya balansini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar qalqonsimon bez yaxshi ishlamasa, metabolizm jarayonlari sekinlashadi, bu esa vazn ortishiga, charchoqqa va boshqa sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin. Endokrin tizimning faolligi immun tizimiga ham ta’sir qiladi. Gormonlar immun javobni tartibga solishda ishtirok etadi. Misol uchun, kortizol gormoni stress holatida ishlab chiqariladi va bu immun javobni pasaytiradi. Stress va gormonlar o‘rtasidagi bu munosabat immun tizimining faoliyatini yomonlashtirishi mumkin. Stress davrida organizm gormonlar ishlab chiqaradi, bu esa immun tizimini zaiflashtiradi va infeksiyalarga qarshi kurashish qobiliyatini pasaytiradi. Bundan tashqari, endokrin tizimning faollashuvi ruhiy holatga ham ta’sir qiladi. Gormonlar kayfiyatni, hissiyotlarni va xulq-atvorni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Serotonin va dopamin 4 kabi gormonlar ruhiy holatni tartibga soladi. 4 Eshmuradov, O., & Ismoilova, G. (2022). Oilaviy munosabatlarda bolalar ta’rbiyasiga ta’siri etuvchi ijtimoiy- psixologik omillar. Science and innovation, 1(B4), 201-205. 21 Ushbu gormonlarning to‘g‘ri darajada bo‘lishi ijobiy kayfiyat va ruhiy barqarorlikni ta’minlaydi. Agar gormonlar muvozanati buzilsa, depressiya, xavotir va boshqa ruhiy kasalliklar rivojlanishi mumkin. Endokrin tizimning faollashuvi inson hayotining ko‘plab jabhalariga ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar organizmning ichki muhitini tartibga soladi, bu esa umumiy salomatlikni ta’minlaydi. Endokrin tizimning muvozanati saqlanmasa, turli sog‘liq muammolari paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, diabet, qalqonsimon bez kasalliklari, gormonlar bilan bog‘liq kasalliklar va reproduktiv muammolar. Ushbu kasalliklar organizmda gormonlar darajasining aniq bo‘lmasligi natijasida yuzaga keladi. Endokrin tizimning sog‘liq uchun ahamiyatini tushunish va uni saqlash muhimdir. O‘smirlik davrida gormonlar ishlab chiqarilishi oshadi, bu esa o‘sish, rivojlanish va ruhiy holatga ta’sir ko‘rsatadi. O‘sish gormoni, jinsiy gormonlar va metabolizm gormonlari o‘zgarishi o‘smirlarning jismoniy va psixologik rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish endokrin tizimning sog‘lom faoliyatini ta’minlaydi. O‘smirlik davrida endokrin tizimning faoliyati tajriba va ijtimoiy munosabatlar bilan ham bog‘liq. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini va ijtimoiy aloqalarini o‘rganadilar, bu esa gormonlar darajasiga ta’sir qiladi. Ushbu jarayon o‘smirlarning psixologik holatiga va tana tuzilishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida do‘stlar, oila va muhit o‘smirlarning rivojlanishiga ta’sir qiladi. Endokrin tizimning faollashuvi va uning ahamiyati haqida tushuncha berish o‘smirlarning sog‘lig‘ini ta’minlashda muhimdir. O‘smirlar gormonlar va ularning ta’sirini tushunishlari, o‘z salomatliklarini saqlashga yordam berishi mumkin. O‘smirlik davrida gormonlar darajasini nazorat qilish, stressni boshqarish va 22 sog‘lom turmush tarzini yuritish orqali ularning rivojlanishi uchun yaxshi sharoit yaratish mumkin. Shuningdek, endokrin tizimning faollashuvi haqida oshkora ma’lumot berish muhimdir. O‘smirlar gormonlar va ularning ta’sirini tushunishlari, o‘z salomatliklarini saqlashga yordam berishi mumkin. O‘smirlik davrida gormonlar darajasini nazorat qilish, stressni boshqarish va sog‘lom turmush tarzini yuritish orqali ularning rivojlanishi uchun yaxshi sharoit yaratish mumkin. O‘smirlik va yoshlar davrida endokrin tizimning faoliyatini tushunish va qo‘llab-quvvatlash, o‘smirlarning ruhiy va jismoniy salomatligini yaxshilashga yordam beradi. Ularning gormonlar bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish, sog‘lom turmush tarzini yuritish va o‘z-o‘zini anglash jarayonida qo‘llab- quvvatlash juda muhimdir. Buning natijasida o‘smirlar o‘zlarini yaxshiroq his qilishadi, sog‘lom o‘sish va rivojlanish uchun zarur sharoitlar yaratiladi. Endokrin tizim faoliyati va uning faollashuvi inson organizmida muhim rol o‘ynaydi. Gormonlar turli fiziologik jarayonlarni boshqaradi va organizmning ichki va tashqi muhitiga moslashishiga yordam beradi. O‘sish, jinsiy rivojlanish, metabolizm va ruhiy holat gormonlar ta’siri ostida shakllanadi. Endokrin tizimning sog‘lom faoliyatini ta’minlash, to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish orqali o‘smirlarning salomatligini yaxshilash mumkin. O‘smirlik davrida gormonlar va ularning ta’siri haqida tushuncha berish, o‘smirlarning sog‘lig‘ini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. 2.2. Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari. Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari inson organizmining rivojlanishi va salomatligida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu jarayonlar o‘smirlik davrida eng faol kechadi va organizmda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Gormonlar jinsiy yetilish 23 jarayonlarini boshqaruvchi muhim kimyoviy moddalardir. Ular organizmda o‘sish, rivojlanish, jinsiy belgilarning paydo bo‘lishi va reproduktiv funksiyalarni ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. Ushbu jarayonlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zaro ta’siri organizmning umumiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Jinsiy yetilish jarayonlari o‘smirlik davrida boshlanadi va bu davrda gormonlar ishlab chiqarilishi oshadi. O‘smirlikning boshlanishi va jinsiy rivojlanish jarayoni ko‘pincha biologik va ijtimoiy omillarga bog‘liq. Gormonlar, xususan, testosteron va estrogen, jinsiy belgilarning rivojlanishini ta’minlaydi. O‘g‘il bolalarda testosteron darajasi oshishi natijasida mushak massasi ko‘payadi, ovoz chuqurlashadi va jinsiy a’zolar rivojlanadi. Qizlar esa estrogen ishlab chiqarilishi natijasida ko‘kraklar rivojlanadi, hayz ko‘rish davri boshlanadi va ayollik belgilari paydo bo‘ladi. Gormonlar jinsiy rivojlanishni boshqarish jarayonida gipotalamus, gipofiz bezlari, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar o‘rtasidagi murakkab muvozanatni ta’minlaydi. Gipotalamus, gipofiz bezlari orqali gormonlarni boshqaradi. Bu jarayon gormonal aloqa orqali amalga oshiriladi. Gipotalamusdan chiqariladigan gonadotropin releasing hormone (GnRH) gipofiz bezini gormonlar ishlab chiqarishga rag‘batlantiradi. Gipofiz bezlari esa follikulyar stimulyatsiya gormoni (FSH) va luteinizing gormoni (LH) ishlab chiqaradi. FSH va LH jinsiy bezlar faoliyatini boshqaradi, bu esa gormonlar ishlab chiqarishiga olib keladi. O‘smirlik davrida gormonlar faollashishi, jinsiy belgilarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bilan birga, psixologik va ijtimoiy o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini, jinsiy identifikatsiyalarini va ijtimoiy aloqalarini o‘rganadilar. Ushbu jarayon o‘smirlarning o‘z-o‘zini anglashida muhim rol 24 o‘ynaydi. Jinsiy yetilish jarayonlari ko‘pincha stress, xavotir va o‘z-o‘zini anglash muammolari bilan bog‘liq. O‘smirlar o‘zlarining jinsiy identifikatsiyasini shakllantirish jarayonida ko‘plab muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, o‘zgarishlar bir- birini kuchaytiradi. O‘g‘il bolalar va qizlar jinsiy rivojlanish jarayonida turli xil gormonlar ishlab chiqaradi. O‘g‘il bolalarda testosteron darajasi oshishi natijasida mushak massasi ko‘payadi, ovoz chuqurlashadi va jinsiy a’zolar rivojlanadi. Qizlarda esa estrogen ishlab chiqarilishi natijasida ko‘kraklar rivojlanadi, hayz ko‘rish davri boshlanadi va ayollik belgilari paydo bo‘ladi. Ushbu jarayonlar bir- biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Jinsiy yetilish jarayonlari, shuningdek, reproduktiv tizimning rivojlanishida ham muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlik davrida reproduktiv tizimning shakllanishi va rivojlanishi organizmning kelajakdagi reproduktiv salomatligiga ta’sir qiladi. O‘g‘il bolalar uchun, reproduktiv tizimning rivojlanishi spermatozoid ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi. Qizlar esa hayz ko‘rish davrining boshlanishi bilan birga, tuxum ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi. O‘smirlik davrida gormonlar darajasining o‘zgarishi reproduktiv tizimning funksional qobiliyatlarini belgilaydi. O‘smirlik davrida gormonlar va jinsiy rivojlanish jarayonlari ijtimoiy munosabatlar va o‘zaro aloqalar bilan ham bog‘liq. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, jinsiy identifikatsiyalarini shakllantirishga harakat qiladilar. Bu jarayon o‘zaro aloqalar va do‘stlik munosabatlariga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z do‘stlari bilan jinsiy identifikatsiya va jinsiy muammolar haqida suhbatlashadilar. Bu jarayon o‘smirlarning psixologik holatiga ta’sir qiladi va o‘zaro aloqalarining shakllanishiga yordam beradi. 25 Shuningdek, jinsiy yetilish jarayonlari sog‘liq muammolari bilan ham bog‘liqdir. Gormonlar darajasining o‘zgarishi turli xil kasalliklar, masalan, endokrin tizim kasalliklari va reproduktiv muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlar gormonlar darajasining o‘zgarishi natijasida psixologik va jismoniy salomatlik muammolariga duch kelishlari mumkin. Ushbu jarayonlar gormonlar darajasini nazorat qilish va sog‘lom turmush tarzini yuritish orqali bartaraf etilishi mumkin.Jinsiy yetilish jarayonlari o‘smirlik davrida muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar o‘zlarini ijtimoiy muhitda qanday his qilishlarini, qaysi guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. Ushbu jarayonlar o‘smirlarning o‘z-o‘zini anglash jarayonida muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlik davri o‘z-o‘zini anglash va shaxsiy identifikatsiyani shakllantirish jarayoni sifatida muhimdir.Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, o‘smirlik davrida muhim ahamiyatga ega. Gormonlar jinsiy belgilarning rivojlanishini ta’minlaydi, reproduktiv tizimning rivojlanishida ishtirok etadi va o‘smirlarning psixologik holatiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlik davrida gormonlar va jinsiy rivojlanish jarayonlarini tushunish va qo‘llab-quvvatlash, o‘smirlarning sog‘lig‘ini ta’minlashda muhimdir. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, jinsiy identifikatsiyalarini shakllantirishga harakat qiladilar, bu esa ularning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. 2.3. Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishlarining o‘smirlikka ta’siri. Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi o‘smirlik davrida inson salomatligi va rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlik - bu biologik va psixologik o‘zgarishlar jarayonining eng faol davri bo‘lib, bu davrda organizmda gormonlar ishlab chiqarilishi keskin oshadi. Endokrin tizim, gormonlar yordamida, o‘sish, jinsiy rivojlanish, metabolizm va ruhiy holatni boshqaradi. Agar endokrin 26 tizimdagi muvozanat buzilsa, bu o‘smirning jismoniy va ruhiy salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlik davrida gormonlar darajasining o‘zgarishi o‘sish jarayoniga, jinsiy belgilarning rivojlanishiga va psixologik holatga bevosita ta’sir qiladi. O‘sish gormoni, testosteron, estrogen va boshqa gormonlar o‘sish va rivojlanishni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Agar bu gormonlarning ishlab chiqarilishi muvozanatsiz bo‘lsa, o‘sish jarayoni sekinlashishi yoki ortishi mumkin. Masalan, o‘sish gormoni etishmovchiligi o‘sishning sekinlashishiga olib kelishi mumkin, bu esa o‘smirning jismoniy rivojlanishini salbiy ta’sir qiladi. Boshqa tomondan, gormonlar darajasining ortishi, masalan, testosteronning yuqori darajasi, o‘g‘il bolalarda juda tez mushak massasi va jinsiy belgilarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.Jinsiy rivojlanish jarayonida gormonlar muvozanati buzilishi jinsiy belgilarning rivojlanishiga va reproduktiv salomatlikka ta’sir ko‘rsatadi. O‘g‘il bolalarda testosteron darajasining muvozanatsizligi jinsiy rivojlanishning o‘zgarishiga olib kelishi mumkin, bu esa ularning ruhiy holatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘zlarining jinsiy identifikatsiyasini shakllantirish jarayonida muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Boshqa tomondan, qizlarda estrogen darajasining o‘zgarishi, hayz ko‘rish davrining kechikishi yoki anormal bo‘lishiga olib kelishi mumkin, bu esa ularning reproduktiv salomatligiga ta’sir qiladi.Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi ruhiy holatga ham ta’sir ko‘rsatadi. Gormonlar, masalan, serotonin va dopamin, kayfiyatni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Agar bu gormonlar darajasi o‘zgarib ketsa, o‘smirlar depressiya, xavotir yoki bezovtalik kabi ruhiy holat muammolariga duch kelishlari mumkin. O‘smirlik davrida o‘z his-tuyg‘ularini anglash va boshqarish jarayoni murakkab, shuning uchun gormonlar darajasining o‘zgarishi bu jarayonni yanada qiyinlashtirishi 27 mumkin. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga va o‘z-o‘zini baholashga harakat qiladilar, ammo gormonlar darajasi o‘zgarishi ularning o‘z-o‘zini anglash jarayonini noaniq qiladi.Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi o‘z-o‘zini anglash va ijtimoiy aloqalar bilan ham bog‘liq. O‘smirlar o‘z do‘stlari va atrofdagi odamlar bilan munosabatlarini o‘rganish jarayonida gormonlar ta’sirida bo‘lishadi. Agar gormonlar darajasi muvozanatsiz bo‘lsa, o‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini tushunish va ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bu esa ijtimoiy aloqalar va do‘stlik munosabatlarida muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlar o‘zlarining jinsiy identifikatsiyasini shakllantirish jarayonida ko‘plab muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Bu jarayon ijtimoiy bosim va kutishlar bilan bog‘liqdir, va gormonlar darajasining o‘zgarishi bu bosimni kuchaytirishi mumkin. Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi jismoniy salomatlikka ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qalqonsimon bezlar faoliyatining pasayishi metabolizmni sekinlashtiradi, bu esa vazn ortishiga, charchoq va energiya yo‘qotilishiga olib kelishi mumkin. O‘smirlar uchun bu holat jismoniy faoliyatni kamaytiradi va o‘z- o‘zini baholashga ta’sir qiladi. Shuningdek, gormonlar darajasining o‘zgarishi immun tizimining faoliyatini ham zaiflashtirishi mumkin, bu esa o‘smirlarni kasalliklarga qarshi kurashishda qiyinlashtiradi.Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi, shuningdek, o‘smirlarning ovqatlanish odatlariga ta’sir qiladi. Gormonlar, masalan, leptin va grelin, ochlik va to‘qlik hissini boshqaradi. Agar bu gormonlar darajasi o‘zgarib ketsa, o‘smirlar ovqatlanish odatlarini o‘zgartirishlari va ortiqcha vazn yoki kam vazn muammolariga duch kelishlari mumkin. O‘smirlar o‘zlarining ovqatlanish odatlarini o‘rganish jarayonida gormonlar ta’sirida bo‘lishadi. O‘smirlik davrida o‘z his-tuyg‘ularini anglash va o‘z-o‘zini baholash 28 jarayoni murakkab, shuning uchun gormonlar darajasining o‘zgarishi bu jarayonni yanada qiyinlashtirishi mumkin.Muvozanat buzilishining sabablari ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin, jumladan, genetik omillar, atrof-muhit ta’siri, stress, noto‘g‘ri ovqatlanish va jismoniy faoliyat. Genetik omillar gormonlar darajasiga va endokrin tizimning qanday ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi. Stress esa gormonlar ishlab chiqarilishini oshiradi, bu esa organizmda muvozanatni buzishi mumkin. O‘smirlar stressga ko‘proq duch kelishadi, chunki o‘zgaruvchan ijtimoiy muhit, o‘z his-tuyg‘ularini anglash va o‘zaro munosabatlar murakkabligi bilan bog‘liqdir.Noto‘g‘ri ovqatlanish gormonlar darajasiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlar tez tayyorlanadigan ovqatlar va fast-foodga moyil bo‘lishadi, bu esa gormonlar ishlab chiqarilishining muvozanatini buzishi mumkin. Ovqatlanish odatlari va turmush tarzi gormonlar darajasini belgilaydi. O‘smirlar sog‘lom ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish orqali endokrin tizimning sog‘lom faoliyatini ta’minlashlari mumkin.Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishi o‘smirlik davrida jismoniy va ruhiy salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Gormonlar darajasining o‘zgarishi o‘sish, jinsiy rivojlanish, ruhiy holat va ijtimoiy aloqalarda muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. III.BOB.O‘SMIRLIK DAVRIDAGI FIZIOLOGIK VA PSIXOLOGIK MOSLANISH. 3.1. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar. O‘smirlik davri inson hayotidagi eng muhim va o‘zgaruvchan bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu davrda jismoniy, ruhiy va ijtimoiy o‘zgarishlar bir-biri bilan bog‘liq holda kechadi. Nerv tizimi o‘smirlik davrida juda muhim rol o‘ynaydi, chunki u organizmning barcha jarayonlarini boshqaradi. Ushbu davrda nerv tizimidagi o‘zgarishlar o‘smirning psixologik holati, hissiyati va ijtimoiy 29 aloqalariga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlikda nerv tizimidagi o‘zgarishlar ko‘p jihatdan gormonal o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Gormonlar, masalan, testosteron va estrogen, nerv tizimining rivojlanishi va faoliyatiga ta’sir qiladi, bu esa o‘smirlarning hissiyotlari, xulq-atvorini va ijtimoiy munosabatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlik davrida nerv tizimining rivojlanishi o‘sish va rivojlanish jarayonlari bilan bog‘liq. Ushbu davrda bosh miya va uning tuzilmalari, xususan, prefrontal korteks, amigdala va hipokampus faoliyatida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Prefrontal korteks, masalan, qaror qabul qilish, rejalashtirish va muammolarni hal etish kabi yuqori darajadagi kognitiv funksiyalarni boshqaradi. O‘smirlik davomida prefrontal korteksning rivojlanishi o‘smirlarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshiradi, ammo bu jarayon hali yakunlanmaganligi sababli, o‘smirlar ko‘pincha impulsiv xulq-atvor ko‘rsatadilar. Ushbu impulsivlik o‘smirlikning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir va ko‘plab ijtimoiy va psixologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Amigdala, hissiy holatlar va xavf signalizatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘smirlik davrida faoliyati kuchayadi. Ushbu davrda amigdalaning faoliyati o‘smirlarning hissiy reaksiyalariga ta’sir qiladi, shuningdek, ular o‘z hissiyotlarini boshqarish va ifodalash qobiliyatini rivojlantiradi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z his- tuyg‘ularini anglashda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu ularning hissiy holatiga va ijtimoiy aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi 5 mumkin. Xususan, o‘smirlarning xavf-xatarlarni baholash va hissiy tajribalarga javob berish qobiliyatlari ko‘pincha o‘zgaradi, bu esa muammoli vaziyatlarda impulsiv qarorlar qabul qilishlariga olib kelishi mumkin. 5 Eshmuradov, O., & Ismoilova, G. (2022). Oilaviy munosabatlarda bolalar ta’rbiyasiga ta’siri etuvchi ijtimoiy- psixologik omillar. Science and innovation, 1(B4), 201-205. 30 Hipokampus esa o‘rganish, xotira va yangi tajribalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlik davrida hipokampus rivojlanishi natijasida o‘smirlar yangi bilimlarni o‘zlashtirishda va xotiralarni shakllantirishda ko‘proq qodir bo‘ladilar. Biroq, bu davrda stress va gormonlar darajasining o‘zgarishi hipokampusning faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Stress holatlari o‘smirlarning xotira va o‘rganish qobiliyatini pasaytirishi, shuningdek, ularning ruhiy holatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar ko‘pincha hissiy holat bilan bog‘liq. Gormonlar darajasining o‘zgarishi, masalan, testosteron va estrogen, o‘smirlarning hissiy holatiga ta’sir qiladi. Ushbu gormonlar kayfiyatni, hissiyotlarni va xulq-atvorni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini anglashda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning depressiya, xavotir va boshqa ruhiy muammolarni boshdan kechirishlariga olib kelishi mumkin. O‘smirlik davrida ko‘plab o‘smirlar o‘zlarini izolyatsiya qilish, do‘stlar bilan munosabatlarni yomonlashishi yoki o‘z hissiyotlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar ijtimoiy aloqalar va o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq. O‘smirlar o‘z do‘stlari, oilasi va atrofidagi odamlar bilan munosabatlarni o‘rganish jarayonida ko‘plab o‘zgarishlarga duch keladilar. Bu davrda o‘smirlarning ijtimoiy identifikatsiyasi shakllanadi, bu esa ularning o‘z- o‘zini anglashiga ta’sir qiladi. Nerv tizimidagi o‘zgarishlar o‘smirlarning o‘z his- tuyg‘ularini boshqarish qobiliyatiga ta’sir qiladi, bu esa ijtimoiy munosabatlarida muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar, shuningdek, o‘smirlarning jismoniy salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘z jismoniy salomatliklariga 31 g‘amxo‘rlik qilishlari, jismoniy faoliyat va ovqatlanish odatlarini o‘zgartirishlari zarur. Jismoniy faoliyat nerv tizimining sog‘lom faoliyatini ta’minlaydi va stressni kamaytirishga yordam beradi. O‘smirlar muntazam jismoniy faoliyat bilan shug‘ullanishlari, sog‘lom ovqatlanish odatlarini o‘rganishlari va stressni boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishlari kerak. Nerv tizimidagi o‘zgarishlar o‘smirlik davrida o‘z-o‘zini anglash jarayoniga ham ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘zlarini tanish, o‘z his-tuyg‘ularini anglash va o‘z-o‘zini baholash jarayonida qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu jarayon ko‘pincha ijtimoiy munosabatlarga, o‘zaro aloqalarga va do‘stliklarga ta’sir qiladi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda qiyinchiliklarga duch kelishlari, bu esa ijtimoiy guruhda izolyatsiya yoki ijtimoiy muammolarga olib kelishi mumkin. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar ko‘plab ijtimoiy va psixologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlar ko‘pincha stress, xavotir, depressiya va o‘ziga nisbatan past baho berish kabi muammolar bilan duch keladilar. Ushbu muammolar ko‘pincha o‘smirlarning ruhiy holatiga, ijtimoiy aloqalariga va o‘z-o‘zini anglash jarayoniga ta’sir qiladi. O‘smirlarning ruhiy salomatligini saqlash va qo‘llab-quvvatlash, ularning ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlarni tushunish va ularga moslashish o‘smirlarning salomatligini yaxshilashga yordam beradi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, stressni boshqarishga va sog‘lom turmush tarzini yuritishga harakat qilishlari zarur. Ushbu jarayon o‘smirlarning jismoniy va ruhiy salomatligini oshirishga yordam beradi. O‘smirlar o‘zlarini o‘rganish jarayonida ko‘plab yangi hissiyotlar va tajribalarni boshdan kechiradilar, bu esa ularning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.O‘smirlik davrida nerv tizimidagi 32 o‘zgarishlar ko‘plab jarayonlarni boshqaradi va o‘smirlarning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu davrda gormonlar darajasining o‘zgarishi, miya tuzilmalarining rivojlanishi va ijtimoiy aloqalar o‘smirlarning hissiy holatiga ta’sir qiladi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglash, o‘z-o‘zini baholash va ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ushbu jarayonni tushunish va qo‘llab-quvvatlash o‘smirlarning salomatligini yaxshilashga yordam beradi. O‘smirlar sog‘lom ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish orqali nerv tizimining sog‘lom faoliyatini ta’minlashlari zarur. 3.2. Aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslari. Aqliy va psixologik rivojlanish inson hayotida juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayonlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Aqliy rivojlanish, insonning fikrlash, o‘rganish, muammolarni hal etish qobiliyatini anglatadi, psixologik rivojlanish esa insonning hissiyotlari, xulq-atvori va ijtimoiy aloqalarini o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayonlarning fiziologik asoslari asosan nerv tizimi va miyaga bog‘liqdir. Nerv tizimi, gormonlar va biologik jarayonlar insonning aqliy va psixologik rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Insonning aqliy rivojlanishi bosh miya faoliyatiga bog‘liqdir. Bosh miyaning turli tuzilmalari, xususan, prefrontal korteks, parietal, temporal va oksipital loblar, fikrlash va mantiqiy qaror qabul qilishda ishtirok etadi. Prefrontal korteks, masalan, yuqori darajadagi kognitiv funktsiyalarni, rejalashtirish, e’tibor va muammolarni hal etish qobiliyatini boshqaradi. Ushbu hududning rivojlanishi insonning aqliy qobiliyatlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlik davrida prefrontal korteksning rivojlanishi davom etadi, bu esa o‘smirlarning 33 mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshiradi, lekin bu jarayon hali tugallanmaganligi sababli, o‘smirlar ko‘pincha impulsiv xulq-atvor ko‘rsatadilar. Aqliy rivojlanishda hipokampus ham muhim rol o‘ynaydi. Hipokampus yangi xotiralarni shakllantirish, o‘rganish va joylashuvni aniqlashda ishtirok etadi. O‘smirlik davrida hipokampus va uning faoliyati o‘zgaradi, bu esa o‘smirlarning yangi bilimlarni o‘zlashtirish qobiliyatini oshiradi. Biroq, stress holatlari va gormonlar darajasining o‘zgarishi hipokampusning faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Stress va xavotir o‘smirlarning xotira va o‘rganish qobiliyatini pasaytirishi, shuningdek, ruhiy holatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aqliy rivojlanish jarayonida nerv tizimidagi gormonal o‘zgarishlar ham muhim ahamiyatga ega. Gormonlar, xususan, serotonin, dopamin va noradrenalin, kayfiyatni va hissiy holatni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu gormonlar aqliy faoliyatga ta’sir qiladi va o‘smirlarning ruhiy holatiga, stressga va o‘z-o‘zini anglash jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning depressiya, xavotir va boshqa ruhiy muammolarni boshdan kechirishlariga olib kelishi mumkin. Psixologik rivojlanish ham asosan nerv tizimiga bog‘liqdir, chunki hissiy holat va xulq-atvor nerv tizimi orqali boshqariladi. O‘smirlik davrida hissiy holatlar ko‘pincha o‘zgaruvchan, bu esa o‘smirlarning o‘z his-tuyg‘ularini boshqarish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Amigdala, hissiy holatlar va xavf signalizatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, o‘smirlik davrida faoliyati kuchayadi. Amigdalaning faoliyati o‘smirlarning hissiy reaksiyalariga ta’sir qiladi, shuningdek, ular o‘z hissiyotlarini boshqarish va ifodalash qobiliyatini rivojlantiradi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini anglashda qiyinchiliklarga 34 duch keladilar, bu esa ularning hissiy holatiga va ijtimoiy aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ijtimoiy aloqalar va o‘zaro munosabatlar ham aqliy va psixologik rivojlanishga ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlar o‘z do‘stlari, oilasi va atrofidagi odamlar bilan munosabatlarni o‘rganish jarayonida ko‘plab o‘zgarishlarga duch keladilar. Bu jarayon ijtimoiy identifikatsiyani shakllantirishda muhimdir. O‘smirlar o‘zlarini qanday his qilishlarini, qaysi guruhga tegishli ekanliklarini aniqlashga harakat qiladilar. Ushbu jarayon ko‘p jihatdan nerv tizimi va uning faoliyatiga bog‘liqdir. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashda qiyinchiliklarga duch kelishlari, bu esa ijtimoiy munosabatlarida muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslari, shuningdek, o‘smirlarning jismoniy salomatligi bilan ham bog‘liqdir. Jismoniy faoliyat nerv tizimining sog‘lom faoliyatini ta’minlaydi va stressni kamaytirishga yordam beradi. O‘smirlar muntazam jismoniy faoliyat bilan shug‘ullanishlari, sog‘lom ovqatlanish odatlarini o‘rganishlari va stressni boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishlari kerak. Jismoniy faoliyat, shuningdek, serotonin va dopamin ishlab chiqarilishini oshiradi, bu esa o‘smirlarning ruhiy holatini yaxshilaydi. O‘smirlik davrida aqliy va psixologik rivojlanish jarayoni ko‘plab ijtimoiy va psixologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlar ko‘pincha stress, xavotir, depressiya va o‘ziga nisbatan past baho berish kabi muammolar bilan duch keladilar. Ushbu muammolar ko‘pincha o‘smirlarning ruhiy holatiga, ijtimoiy aloqalariga va o‘z-o‘zini anglash jarayoniga ta’sir qiladi. O‘smirlarning ruhiy salomatligini saqlash va qo‘llab-quvvatlash, ularning ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. 35 O‘smirlik davrida aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslarini tushunish, o‘smirlarning salomatligini yaxshilash va qo‘llab-quvvatlashda muhimdir. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglashga, stressni boshqarishga va sog‘lom turmush tarzini yuritishga harakat qilishlari zarur. Ushbu jarayon o‘smirlarning jismoniy va ruhiy salomatligini oshirishga yordam beradi. O‘smirlar o‘zlarini o‘rganish jarayonida ko‘plab yangi hissiyotlar va tajribalarni boshdan kechiradilar, bu esa ularning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytganda, aqliy va psixologik rivojlanish inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayonlar nerv tizimi va bosh miya faoliyatiga bog‘liqdir. Aqliy rivojlanish, fikrlash, o‘rganish va muammolarni hal etish qobiliyatini anglatadi, psixologik rivojlanish esa hissiyotlar, xulq-atvor va ijtimoiy aloqalarni o‘z ichiga oladi. O‘smirlik davrida gormonlar, nerv tizimi va ijtimoiy aloqalar o‘smirlarning aqliy va psixologik rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlar o‘z his-tuyg‘ularini anglash, o‘z-o‘zini baholash va ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ushbu jarayonni tushunish va qo‘llab-quvvatlash o‘smirlarning salomatligini yaxshilashga yordam beradi. Aqliy va psixologik rivojlanish inson hayotining murakkab va ko‘p qirrali jarayonidir. Ushbu rivojlanishning asosiy omillari orasida nerv tizimi, gormonal muvozanat, genetika va tashqi muhitning ta‘siri alohida o‘rin tutadi. Psixologik va aqliy rivojlanish jarayonlarini to‘g‘ri tushunish va o‘rganish uchun inson organizmining fiziologik asoslarini tahlil qilish zarur. Aqliy rivojlanishning markazida nerv tizimining, xususan, bosh miya po‘stlog‘ining faoliyati turadi. Bosh miya po‘stlog‘i insonning yuqori darajadagi fikrlash, xotira va diqqat jarayonlarini boshqaradi. Bosh miya neyronlarining soni 36 va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar sifati aqliy rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. Tug‘ilish paytidan boshlab insonning neyronlar soni deyarli o‘zgarmaydi, biroq ular orasidagi sinapslar soni va sifati sezilarli darajada oshadi. Sinapslarning shakllanishi va mustahkamlanishi uchun ta‘lim va ijtimoiy o‘zaro aloqalar katta ahamiyatga ega. Psixologik rivojlanishning fiziologik asoslarini tushunish uchun gormonal tizimning roli ham muhimdir. Gipotalamus va gipofiz tomonidan ishlab chiqariladigan gormonlar bosh miya faoliyatiga, aqliy va hissiy jarayonlarga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, kortizol gormoni stress holatlarida ishlab chiqarilib, insonning qaror qabul qilish va xotira jarayonlariga ta‘sir qiladi. Dopamin va serotonin kabi neyrotransmitterlar esa kayfiyatni boshqaradi va motivatsiya jarayonlarida ishtirok etadi. Gormonal balansning buzilishi insonning psixologik holatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Genetika ham aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslarida muhim rol o‘ynaydi. Miya faoliyatini boshqaruvchi genlar neyronlar o‘sishi, sinapslarning shakllanishi va neyrotransmitterlar ishlab chiqarilishini nazorat qiladi. Genetik omillar shaxsning intelektual qobiliyatlari, stressga chidamliligi va ijtimoiy xatti- harakatlariga ta‘sir qilishi mumkin. Shu bilan birga, tashqi muhit, shu jumladan, o‘qituvchilar va oilaviy muhit, genetik potentsialning to‘liq namoyon bo‘lishiga yordam beradi yoki to‘sqinlik qiladi. Aqliy rivojlanishning yana bir muhim fiziologik omili bu bosh miya po‘stlog‘ining lateralizatsiyasidir. O‘ng va chap yarim sharlarning ixtisoslashuvi insonning aqliy qobiliyatlari va psixologik holatiga ta‘sir qiladi. Masalan, chap yarim shar analitik fikrlash, til qobiliyati va mantiqiy jarayonlar uchun javobgar bo‘lsa, o‘ng yarim shar ijodkorlik, his-tuyg‘ular va intuitiv qaror qabul qilish 37 jarayonlariga mas‘uldir. Yarim sharlar o‘rtasidagi muvozanat aqliy rivojlanishning yuqori darajasini ta‘minlaydi. Nerv tizimining rivojlanishi tug‘ilishdan oldin boshlanadi va inson hayotining birinchi yillarida eng yuqori sur‘atda kechadi. Bu davrda bosh miya hajmi ikki baravar ortadi, neyronlar o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham bolalik davrida tashqi stimullar – ta‘lim, o‘yin va ijtimoiy o‘zaro ta‘sirlar – miya rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Xususan, ta‘lim jarayoni neyronlar o‘rtasidagi sinapslarning ko‘payishi va neyroplastiklikni oshirishga yordam beradi. Psixologik rivojlanishda hissiy tizimning roli ham muhimdir. Limbik tizim, ayniqsa, amigdala va gippokamp, insonning xotirasi va hissiy holatini boshqaradi. Bu tuzilmalar stress va hissiy stimullarga javob berish jarayonlarida ishtirok etadi. Aqliy rivojlanish uchun hissiy barqarorlik muhim ahamiyatga ega, chunki stress holatlari kognitiv jarayonlarni susaytirishi va diqqatni pasaytirishi mumkin. Shu sababli, bolalarda stressni kamaytirish va psixologik qulay muhit yaratish aqliy rivojlanishni rag‘batlantiradi. Uyqu va fiziologik jarayonlar ham psixologik rivojlanishga bevosita ta‘sir qiladi. Uyqu paytida bosh miya faoliyati tiklanadi, xotira mustahkamlanadi va o‘rganilgan ma‘lumotlar qayta ishlanadi. Bolalar va o‘smirlar uchun sifatli uyqu aqliy rivojlanishning muhim qismi hisoblanadi. Uyquning buzilishi esa diqqat va xotirani pasaytirishi, hissiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Aqliy va psixologik rivojlanishda ovqatlanishning o‘rni ham katta. Miya faoliyati uchun zarur bo‘lgan oziq moddalari – glyukoza, omega-3 yog‘ kislotalari, vitaminlar va minerallar – kognitiv qobiliyatlarni oshirishga yordam beradi. Yetarli darajada to‘yimli ovqatlanmaslik miya faoliyatini susaytirishi va rivojlanishni 38 sekinlashtirishi mumkin. Shu sababli, o‘smirlar va bolalarda muvozanatli ovqatlanish rejimi joriy etilishi muhimdir. Psixologik rivojlanishning fiziologik asoslaridan biri bu ijtimoiy aloqalardir. Ijtimoiy stimullar, jumladan, ota-onalar va tengdoshlar bilan o‘zaro aloqalar, miya faoliyatini rag‘batlantiradi va yangi neyron bog‘lanishlarning shakllanishiga yordam beradi. Xususan, til rivojlanishi va kommunikativ qobiliyatlar ijtimoiy aloqalar orqali rivojlanadi. Ijtimoiy izolatsiya esa psixologik rivojlanishni sekinlashtirishi va hissiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Aqliy rivojlanish jarayonlari o‘smirlik davrida yanada kuchayadi, chunki bu davrda bosh miya po‘stlog‘ining oldingi bo‘limlari – prefrontal korteks – intensiv rivojlanadi. Ushbu tuzilma murakkab qarorlar qabul qilish, o‘z-o‘zini nazorat qilish va rejalashtirish uchun javobgar. Prefrontal korteksning rivojlanishi uzoq vaqt davom etadi va insonning kattalik davrida ham davom etadi. Shuning uchun ham o‘smirlik davrida aqliy rivojlanish jarayonlarini qo‘llab-quvvatlash muhimdir. Aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslarini chuqurroq tushunish insonning intellektual va hissiy salohiyatini oshirish uchun yangi usullarni ishlab chiqishga yordam beradi. Bu jarayonlarda sog‘lom turmush tarzi, sifatli uyqu, muvozanatli ovqatlanish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, individual farqlarni hisobga olgan holda rivojlanish strategiyalarini qo‘llash insonning aqliy va psixologik qobiliyatlarini maksimal darajada oshirishga yordam beradi. A qliy va psixologik rivojlanish murakkab fiziologik jarayonlarga asoslangan bo‘lib, bu jarayonlar inson hayotining barcha bosqichlarida muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonlarni chuqur o‘rganish va to‘g‘ri boshqarish nafaqat insonning individual rivojlanishini, balki jamiyatning umumiy taraqqiyotini ham ta‘minlaydi. 39 3.3. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlikdagi fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlik davridagi fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish inson hayotining eng muhim jihatlaridan biridir. O‘smirlik davri biologik, psixologik va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan to‘la bo‘lib, bu jarayonlar o‘smirlarning salomatligi va rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Ushbu davrda organizmda ko‘plab fiziologik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida o‘smirning sog‘lig‘ini nazorat qilishni dolzarb masalaga aylantiradi. O‘smirlikdagi fiziologik o‘zgarishlar asosan gormonlar, nerv tizimi, immun tizimi va metabolizm bilan bog‘liq. Ushbu omillar sog‘liqni saqlash jarayonida muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlik davrida gormonlar darajasidagi o‘zgarishlar jismoniy rivojlanish va psixologik holatga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘smirlikning boshlanishi bilan gormonlar ishlab chiqarilishi keskin oshadi. O‘g‘il bolalarda testosteron, qizlarda esa estrogen darajasi oshadi. Ushbu gormonlar o‘sish, jinsiy rivojlanish va ruhiy holatga ta’sir qiluvchi asosiy omillardir. Gormonlar darajasining o‘zgarishi o‘smirlarda kayfiyat o‘zgarishlari, impulsiv xulq-atvor va hissiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Gormonlar ishlab chiqarilishini nazorat qilish va sog‘liqni saqlash jarayonida bu masalani e’tiborga olish zarur. Fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilishda nerv tizimining roli ham muhimdir. Nerv tizimi o‘z ichiga markaziy va periferik nerv tizimlarini oladi va u organizmning barcha jarayonlarini boshqaradi. O‘smirlik davrida bosh miyada, xususan, prefrontal korteks va amigdala kabi hududlar faoliyatida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Prefrontal korteks yuqori darajadagi kognitiv funksiyalarni, masalan, rejalashtirish va qaror qabul qilishni boshqaradi. Ushbu hududning rivojlanishi o‘smirlarning fikrlash qobiliyatini oshiradi, lekin bu jarayon hali to‘liq 40 yakunlanmaganligi sababli, impulsiv xulq-atvor ko‘proq kuzatiladi. Amigdala hissiy holatlarni, xavf signalizatsiyasini va hissiy reaktsiyalarni boshqaradi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini boshqarishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning ijtimoiy aloqalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlik davrida immun tizimi ham o‘zgaradi. Immun tizimining rivojlanishi va kuchayishi o‘smirning umumiy salomatligi va kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatiga ta’sir qiladi. O‘smirlar ko‘pincha sog‘liqni saqlashga e’tibor bermaydilar, bu esa immun tizimining pasayishiga olib kelishi mumkin. O‘smirlar uchun zarur bo‘lgan vitaminlar va minerallar iste’moli immun tizimini mustahkamlashda muhimdir. O‘smirlik davrida to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish immun tizimini qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, o‘smirlar uchun muntazam tibbiy ko‘riklar o‘tkazish ham sog‘liqni nazorat qilishda muhimdir. Metabolizm ham o‘smirlik davrida o‘zgaradi. O‘smirlar organizmida energiya sarfi, oziq-ovqat iste’moli va ozuqa moddalari almashinuvi o‘zgaradi. O‘smirlik davrida to‘g‘ri ovqatlanish juda muhimdir, chunki o‘smirlar o‘z jismoniy va aqliy salomatligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ozuqa moddalarga muhtoj. Noto‘g‘ri ovqatlanish, masalan, tez tayyorlanadigan ovqatlar va xunuk ovqatlar iste’moli, o‘smirlarda ortiqcha vazn va boshqa sog‘liq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. O‘smirlar o‘z salomatliklarini saqlash uchun to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va sog‘lom turmush tarzini yuritishlari zarur. O‘smirlik davrida stress ham sog‘liqni saqlash jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Stress gormonlari, masalan, kortizol, organizmda ko‘payishi o‘smirlarning ruhiy holatiga va jismoniy salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlar stressga ko‘proq duch kelishadi, chunki bu davrda ularning 41 ijtimoiy munosabatlari, o‘qish va kelajakdagi rejalari bilan bog‘liq ko‘plab muammolar paydo bo‘ladi. Stressni boshqarish, meditatsiya, jismoniy faoliyat va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash o‘smirlarning ruhiy salomatligini yaxshilashga yordam beradi. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlik davrida fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish jarayoni kompleks bo‘lib, u ko‘plab omillarni o‘z ichiga oladi. O‘smirlar o‘z salomatliklarini saqlash uchun to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat, stressni boshqarish va tibbiy ko‘riklardan o‘tish kabi harakatlarni amalga oshirishlari zarur. O‘smirlarning sog‘lig‘ini nazorat qilishda ota-onalar, o‘qituvchilar va tibbiyot mutaxassislari muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘smirlarga zarur bo‘lgan bilimlarni berish, qo‘llab-quvvatlash va sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda yordam berishlari kerak. O‘smirlar uchun sog‘liqni saqlashda ijtimoiy aloqalar va qo‘llab-quvvatlash muhimdir. O‘smirlar o‘z do‘stlari, oilasi va o‘qituvchilari bilan muloqot qilish orqali o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashlari, stressni boshqarishlari va ijtimoiy muammolarni hal etishlari mumkin. Ijtimoiy aloqalar o‘smirlarning ruhiy salomatligini yaxshilashga yordam beradi. Shuningdek, o‘smirlar o‘z sog‘lig‘ini nazorat qilishda ijtimoiy mas’uliyatni ham o‘z zimmalariga olishlari kerak. O‘smirlik davrida sog‘liqni saqlash va fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish jarayoni murakkab va ko‘p jihatdan o‘zaro bog‘liqdir. O‘smirlar o‘z salomatliklarini saqlash va rivojlantirish uchun zaruriyatlarni tushunishlari, ularni amalga oshirish uchun harakat qilishlari muhimdir. O‘smirlik davrida sog‘liqni nazorat qilish nafaqat jismoniy salomatlikni, balki ruhiy va ijtimoiy salomatlikni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayonni amalga oshirishda sog‘lom turmush tarzi, 42 to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish muhim ahamiyatga ega. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlikdagi fiziologik o‘zgarishlarni nazorat qilish jarayoni murakkab va ko‘p jihatlarni o‘z ichiga oladi. O‘smirlar o‘z salomatliklarini saqlash uchun gormonlar, nerv tizimi, immun tizimi va metabolizmni tushunishlari zarur. O‘smirlik davrida to‘g‘ri ovqatlanish, jismoniy faoliyat va stressni boshqarish sog‘liqni saqlash jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ota-onalar, o‘qituvchilar va tibbiyot mutaxassislari o‘smirlarga zarur bo‘lgan bilimlarni berish, qo‘llab-quvvatlash va sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda yordam berishlari kerak. O‘smirlar sog‘liqni nazorat qilishda faol ishtirok etishi va ijtimoiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishlari zarur. 43 XULOSA O‘smirlik davri — bu inson hayotining muhim va o‘ziga xos bosqichi bo‘lib, u 11-18 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrda organizmda ko‘plab fiziologik va anatomik o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlar insonning jismoniy rivojlanishi, psixologik holati va ijtimoiy hayotida muhim o‘rin tutadi. O‘smirlik davri, shuningdek, jinsiy rivojlanish, hissiy o‘zgarishlar, intellektual o‘sish va ijtimoiy munosabatlar sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi.O‘smirlik davrida organizmda ro‘y beradigan fiziologik o‘zgarishlar, asosan, o‘sish va rivojlanish jarayonlari bilan bog‘liq. Bu jarayonlar ko‘plab omillar, jumladan genetik, ekologik va ijtimoiy muhit ta'sirida sodir bo‘ladi. O‘smirlikda o‘sish sur'atlari, organizmning turli tizimlari, masalan, muskullar, suyaklar, asab tizimi va ichki organlar rivojlanadi. O‘smirlik davrida o‘sish gormonal o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. O‘sish gormonlari, masalan, somatotropin, o‘sish jarayonini tezlashtiradi. Yigitlar va qizlar o‘rtasida gormonal farqlar ham mavjud. Yigitlarda testosteron gormoni ishlab chiqarilishi oshadi, bu esa muskullarning o‘sishi va jinsiy rivojlanish jarayonlarini tezlashtiradi. Qizlarda esa estrogen gormoni faoliyat ko‘rsatadi, bu esa ayol jinsiy belgilarning rivojlanishiga olib keladi.O‘smirlikda jismoniy o‘sish ko‘pincha tez sodir bo‘ladi. Boshqa davrlarga nisbatan o‘smirlik davrida o‘sish sur'atlari yuqori bo‘lishi mumkin. Bu davrda bo‘yin, tana va qo‘l-oyoqlarning tez o‘sishi kuzatiladi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z tanalarini befarq qoldiradilar va jismoniy faoliyat bilan shug‘ullanishni xohlaydilar.Shuningdek, o‘smirlikda yurak- qon tomir tizimi ham o‘zgaradi. Yurakning o‘lchami va faoliyati oshadi, qon bosimi ko‘tarilishi mumkin. Bu jarayonlar o‘smirning umumiy salomatligini va jismoniy faoliyatini ta'minlaydi. O‘smirlar o‘zlarining kuchli va energiyaga to‘la 44 his qilishlarini sezadilar, bu esa ularga sport va boshqa jismoniy faoliyatlarda faol bo‘lish imkonini beradi.O‘smirlik davrida anatomik o‘zgarishlar ham muhim ahamiyatga ega. Ular asosan tana tuzilishiga, organlarning joylashishiga va umumiy morfologik ko‘rinishiga ta'sir qiladi. O‘smirlikda suyaklar va muskullar rivojlanadi, bu esa o‘smirning jismoniy ko‘rinishini o‘zgartiradi. O‘smirlar ko‘pincha o‘z tanalariga e'tibor qaratadilar va ularni mukammal ko‘rinishda saqlashga harakat qiladilar. Yigitlar va qizlar o‘rtasidagi anatomik farqlar o‘sish jarayonida ko‘zga tashlanadi. Yigitlar ko‘proq muskullar rivojlanishi bilan ajralib turadilar, qizlar esa ko‘proq yog‘ to‘planishi bilan xarakterlanadi. Bu farqlar jinsiy rivojlanish jarayoni bilan bog‘liqdir. O‘smirlik davrida qizlarda ko‘krak va bel qismi rivojlanadi, yigitlarda esa mushaklarning o‘sishi va ko‘krak qafasining kengayishi kuzatiladi. Bundan tashqari, o‘smirlikda ichki organlar ham o‘zgaradi. Odamning ichki organlari, masalan, o‘pka, jigar va buyraklar o‘sishi va rivojlanishi davom etadi. O‘smirlikda organizmda metabolizm jarayonlari tezlashadi, bu esa oziq-ovqatni samarali ishlatish imkonini beradi. O‘smirlar ko‘pincha ko‘proq ovqat iste'mol qiladilar, chunki ularning organizmi o‘sish va rivojlanish uchun ko‘proq energiya talab qiladi.O‘smirlik davri inson hayotining muhim bosqichidir. Ushbu davrda yuzaga keladigan fiziologik va anatomik o‘zgarishlar o‘smirning jismoniy rivojlanishi, psixologik holati va ijtimoiy munosabatlariga ta'sir qiladi. O‘smirlikda o‘sish sur'atlari, gormonal o‘zgarishlar va jismoniy faoliyatning oshishi o‘smirning o‘zini tutishi va hayotga munosabati ustida muhim rol o‘ynaydi.O‘smirlik davrida, shuningdek, ijtimoiy va hissiy o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. O‘smirlar o‘zlarining o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini rivojlantiradilar, do‘stlik va hissiy munosabatlar o‘rnatadilar. Bu jarayonlar o‘smirlarning ijtimoiy hayotiga va kelajakdagi 45 muvaffaqiyatlariga ta'sir qiladi.Ushbu davrda o‘smirlar o‘z tanalarini, hissiyotlarini va fikrlarini tushunishga harakat qiladilar. O‘smirlikda yuzaga keladigan o‘zgarishlarni to‘g‘ri anglash va boshqarish muhimdir, chunki bu ularning kelajakdagi shaxsiyati va salomatligiga ta'sir qiladi. O‘smirlik davrida to‘g‘ri ta'lim, psixologik yordam va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash o‘smirlarning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarurdir.Natijada, o‘smirlik davri — bu o‘sish, rivojlanish va yangi hayot tajribalarini o‘z ichiga olgan muhim bosqichdir. Bu davrda yuz beradigan fiziologik va anatomik o‘zgarishlar o‘smirlarning hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning kelajakdagi shaxsiyati, salomatligi va ijtimoiy hayotida o‘z aksini topadi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1.G’oziyev. E, Mamedov. K “Kasb psixologiyasi” Toshkent 2013 2.Nishanova.Z , Kamilova.N, Xalilova .N “ Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiya” Toshkent 2020 3.Davletshin.M, Do’stmuhammedova. Sh, Mavlonov.M “ Yosh va pedagogik psixologiya” Toshkent 2017 4.Nishanova. Z, Kamilova.N, Abdullayeva.D, Xalilova.N “ Rivojlanish psixologiyasi pedagogic psixologiya” Toshkent 2018 5.Eshmurodov, O., & Fazliddinova, U. (2024). Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni o’qishga o’rgatishda psixologik xizmatning o’rni. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании , 169- 173. 6.Eshmurodov, O. (2023). Sog’lom psixologik muhit oila barqarorligining omili sifatida . Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, ( I ). извлечено от https :// ppmedu . jdpu . uz / index . php / ppmedu / article / view /9088 46 7. Eshmurodov , O . (2023). ҚИЗЛАРНИ ОИЛАВИЙ ҲАЁТГА ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИХАТЛАРИ. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, (I). извлечено от https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/article/view/9087 8.Eshmuradov, O., & Ismoilova, G. (2022). Oilaviy munosabatlarda bolalar ta ’ rbiyasiga ta ’ siri etuvchi ijtimoiy - psixologik omillar . Science and innovation, 1(B4), 201-205. 9. Elomonovich, E. O. (2022). Oila psixologiyasining nazariy asoslari, oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Gospodarka i Innowacje., 20, 49-51. 10. Elamanovich, O. E. (2022, October). Oilaviy munosabatlardagi nizolarning kelib chiqish sabablari. In Archive of Conferences (pp. 1-7). 11. Davletshin M.G. va boshqalar. Yosh davrlari va pedagogik texnologiya. T., 2014. 12. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisi psixologiya. T., 2014. 13. Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. T., “O‘qituvchi”, 2014 14. G‘oziev E. Psixologiya. T., “O‘qituvchi”, 1994 15. Krutetskiy V.A. Pedagogik psixologiya asoslari. T., “O‘qituvchi”, 2012 47

O‘smirlik davrida organizmdagi fiziologik va anatomik o‘zgarishlar

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………...…………..3

I.BOB. O‘SMIRLIK DAVRINING UMUMIY TAVSIFI

1.1. O‘smirlik davrining yoshga doir chegaralari va bosqichlari……………....6

1.2. O‘smir organizmida fiziologik rivojlanish jarayonlari……………………8

1.3. Anatomik o'zgarishlar: tana tuzilishining o'zgarishi……………….…….12

II.BOB. O‘SMIRLIK DAVRIDA ENDOKRIN TIZIM VA UNING TA’SIRI

2.1. Endokrin tizim faoliyatining faollashuvi va uning ahamiyati………..…..16

2.2. Gormonlar va jinsiy yetilish jarayonlari…………………………………19

2.3. Endokrin tizimdagi muvozanat buzilishlarining o'smirlikka ta'siri………21

III.BOB.O‘SMIRLIK DAVRIDAGI FIZIOLOGIK VA PSIXOLOGIK MOSLANISH

3.1. O‘smirlik davrida nerv tizimidagi o‘zgarishlar…………………………..24

3.2. Aqliy va psixologik rivojlanishning fiziologik asoslari…………...……..27

3.3. Sog‘liqni saqlash va o‘smirlikdagi fiziologik  o‘zgarishlarni nazorat qilish………………………………………………………………………………32

 

Купить