Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 93.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

171 Sotish

O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati

Sotib olish
O‘tkir hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….5 I.BOB.Detal badiiy voqelikni yaratish vositasi sifatida. 1.1.Badiiy detal va uning vazifalaridan foydalanishda mahorat masalasi………..14 1.2.O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy voqelikning jonli tasvirida detalning o‘rni……………………………………………………………………………….23 II.BOB.O‘tkir Hoshimov prozasida detalning polifunksionl tabiatining namoyon bo‘lishi. 2.1.“Dunyoning ishlari” qissasida detalning umumlashtirish vazifasi…………..31 2.2.“Bahor qaytmaydi” asarida detallarning qahramon xarakterini ochishdagi o‘rni……………………………………………………………………………….38 III.BOB.Badiiy detalning ahamiyatini o‘rganishda “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasidan foydalanish. 3.1. “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasining ilmiy-nazariy tavsifi ………….50 3.2.“Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasida badiiy detalning ahamiyatini “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi yordamida o‘qitish………………………56 XULOSA…………………………………………………………………………58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….62 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Milliy adabiyotimizda yangi-yangi badiiy, barkamol asarlar paydo bo lmoqda. Bu asarlarni tahlil qilish ehtiyoji kelib chiqishi tabiiydir.ʻ Yigirmanchi asar o zbek nasri taraqqiyotiga sezilarli hissa qo shgan ijodkorlardan ʻ ʻ biri O tkir Hoshimovdir. Yozuvchining turli mavzudagi hikoya , qissa va romanlari ʻ o zbek prozasi taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. O tkir Hoshimov hikoyalarida ʻ ʻ hayotning har jabhasiga oid mavzular sodda, ixcham va ta sirli qilib qalamga ʼ olingan. Urush, farzand va ona o‘rtasidagi munosabat, halollik, muhabbat, odamiylik kabi jihatlar yozuvchi asarlarining dolzarb mavzulari hisoblanadi. Adabiyot inson ichki olamini go zallashtiradi, hayotga muhabbat uyg otadi. Shu ʻ ʻ jumladan hayotning baland-past, achchiq-shirin damlarida qanday yo l tutishni ʻ ham o rgatadi. Bilamizki, O‘tkir Hoshimov va uning ijodini o‘rganishga doir juda ʻ ko‘plab ishlar olib borilgan. Ammo ijodidagi detallarning polifunksionalligi yuzasidan qilingan ishlar juda kam. O‘tkir Hoshimov ijodida badiiy detalning polifuksional tabiatini o‘rganish dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Chunki juda ko‘p bor yozuvchining ijodida badiiy detalarning vazifalarini o‘rganganmiz ammo uning ko‘p vazifaliligiga e’tibor qaratmaganmiz. Bu ishning mavzusi aynan shunga qaratilganligi bilan muhimdir. Bu mavzuni to‘laroq ochib berish uchun mavzuni “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi bilan bog‘ladik. Hamkorlikda o qitish texnologiyasi badiiy asardan shunchaki estetik zavq tuyish bilan ʻ cheklanmasdan undan ta lim, malaka va ko nikma olishni ham taqozo etadi. ʼ ʻ 2 Adabiy ta limda o qitishning turfa texnologiyalari mavjud bo lib, shulardan biriʼ ʻ ʻ hamkorlikka asoslangan ta lim texnologiyasidir. O qituvchi bilan ta lim oluvchi ʼ ʻ ʼ hamkorligini tashkil etish muammosi barcha davrlarda ham o ta dolzarb ʻ masalalardan bo lib, mazkur hamkorlikning nazariy asoslari pedagogik hamkorlik ʻ doirasida tadqiq etilgan . Bu ta lim beruvchi uchun ham o z faoliyatini mustaqil ʼ ʻ tarzda tashkil etishga oid nazariy yondashuvlardan biri bo lib, o qituvchi-o quvchi ʻ ʻ ʻ hamkorligini to g ri tashkil etish bilan bog liq yangi dunyoqarashdir. Bu ʻ ʻ ʻ texnologiya o z-o zini boshqarish, nomuntazam hodisalarni yangicha izohlash, ʻ ʻ asar detallarini badiiy - polifunksional tabiatini bilishga qaratilgan, ilmiy texnologiya, tafakkur usulidir. O tkir Hoshimov prozasidagi detallarni o rganishda ʻ ʻ xalqaro zamonaviy texnologiya ya’ni hamkorlikda o qitish texnologiyasidan ʻ foydalanish, o quvchiga asarning asl g oyasini ko ra olishga yo l ochadi. Yozuvchi ʻ ʻ ʻ ʻ asarda qanday g oyaviy-badiiy masalalarni o rtaga tashlaganini kitobxon ʻ ʻ chuqurroq his etadi . O‘zbekiston Resoublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning fikrlari so‘zimizning isboti o‘laroq xizmat qiladi: “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali va mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil e’tib, zarur ilmiy–amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega…. adabiyot, san ‘at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi” 1 . Shularni e’tiborga olib, bugungi zamonaviy o‘zbek adabiyotini o‘rganish va targ‘ib qilish ahamiyatli sanaladi. XX asr o‘zbek adabiyotida vakili O‘tkir Hoshimov asarlari misolida badiiy detallarning polifunksional vazifasini o‘rganish bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarb ekanini ko‘rsatadi. 1 Mirziyoyev Sh. M.Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi// “ O’zbekis mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o’rganish va targ’ib qilishning dolzarb masalalari “ mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik//- T: ,, O’zbekiston “ NMIU, 2019.- B.339. 3 Mavzuni o rganilganlik darajasi: ʻ O‘zining sermazmun asarlari orqali, adabiyot ixlosmandlarini xursand qilib kelayotgan O‘tkir Hoshimov hayoti va ijodini organishga qiziqish kundan kunga ortib bormoqda. Adibning ijodi talqini, asarlaridagi badiiy o‘ziga xoslik, romanlarida tasvirlangan obrazlarning estetik tahlili, amalga oshirilayotgan ishlarni yosh avlodga yetkazish yuzasidan ko‘plab adabiyotshunoslar, tadqiqotchilar samarali ilmiy izlanishlar olib borganlar. Aynan shu masala yuzasidan ko‘plab nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Bundan tashqari ilmiy va badiiy maqolalar respublika matbuotida muntazam tarzda e’lon qilinib kelinmoqda. Yurtimizning adib bilan zamondosh adabiyotshunoslari tomonidan, yozuvchi Otkir Hoshimov hayoti va ijodi haqida yaratgan asarlari ham, adabiy va tarbiyaviy jarayonda muhum amaliy manba hisoblanadi. Bular sirasiga Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Abdug‘afur Rasulov va bir qancha ijodkor va munaqqidlarning asarlari hamda metodist olima Qunduzoy Husanboyevaning maqolalarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Yuqorida amalga oshirilgan ishlarda, adib hayoti bilan bogliq ko‘plab lavhalar badiiy tarzda o‘quvchilar jamoatchiligiga yetkazilgan. Ilmiy tadqiqotlarda esa, asarlaridagi obrazlar badiiy va ijtimoiy xususiyatdan kelib chiqqan holda tadbiq qilingan. Obrazlarga yuklangan ma’no va mohiyat mohirona ochib berishga harakat qilingan. Bu olib borilgan ishlar adib ijodini badiiy qimmatini qay darajada yuqori ekanligini belgilaydi. Adabiyotshunos Umarali Normatovning “Ijod sehri” asarida yozuvchi asarlaridagi obrazlar tizimi izchil o rganilgan . Madinaxon ʻ Ikromovaning “O tkir Hoshimov asarlarida milliy qadriyatlar talqini” mavzusidagi ʻ dissertatsiya ishi, Qayumov Abduvahobning dissertatsiyalarida bu mavzu o rganilgan. Bundan tashqari, O.Duysenbaevning “O‘tkir Xoshimov ijodida ona ʻ obrazi” nomli nomzodlik dissertatsiyasi, G.Imomkarimovaning “O‘tkir Hoshimov 4 asarlarida milliy qadriyatlar talqini” mavzusida nomzodlik dissertatsiyalari yoqlangan. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . O‘tkir Hoshimov asarlarida badiiy detalning tabiatini o‘rganish va bo‘lajak pedagog sifatida metodika bilan bog‘lab tushuntirish. “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyadan foydalanib, mavzuni to‘la ochib berish. “Hamkorlikda o‘qitish“ texnologiyasidan adabiy ta’limda foydalanishning samarasi va natijasini asoslash. - O tkir Hoshimov ijodini tadqiq etish.ʻ - O‘tkir hoshimov ijodida detallarnining polifunksional tabiatini o‘rganish. - O‘tkir Hoshimov prozasida detalning polifunksional tabiatini maktab o‘quvchilariga o‘qitishda “Hamkorlikda o qitish” texnologiyasidan foydalanish ʻ va uning afzalliklarini ko‘rsatish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida O tkir Hoshimov asarlari olindi. “Urushning so‘nggi qurboni” ʻ “O‘zbeklar”, “Insof” hikoyalari, “Dunyoning ishlari”, “Bahor qaytmaydi” qissalari. Bitiruv malakaviy ishining predmeti . Adabiy ta limda dars samaradorligini ʼ ta minlashda “Hamkorlikda o qitish” texnologiyasining ahamiyatini O‘tkir ʼ ʻ Hoshimov asarlariga tatbiqan o rganish, texnologiyaning afzalliklarini, natijalarini ʻ asoslash. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Yigirmanchi o zbek adabiyoti ʻ va O tkir Hoshimov asarlari haqida adabiyotshunoslikda bir qator izlanishlar va ʻ maqolalar yozilgan bo lsa ham , ularni umumta lim maktab o quvchilariga ʻ ʼ ʻ tanishtirish va o qitishda yangi pedagogik usullardan foydalanish yo l-,yo lakay ʻ ʻ ʻ qayd etilmoqda, yoxud chetlab o tilmoqda. Shu bois ishimizning ilmiy yangiligi ʻ adib ijodini o rganishda innovatsion metodlardan hamda “Hamkorlikda o qitish” ʻ ʻ texnologiyasidan foydalanishdir . Badiiy asarning tahlil malakasini shakllantirish 5 bugun adabiy ta limning eng muhimi vazifasi hisoblanadi . O quvchi badiiy asarniʼ ʻ shunchaki o qib, uning syujetini qayta aytib berish bilan, chin ma noda asar ʻ ʼ mohiyatiga yetmaydi. Badiiy asarning g oyaviy-badiiy xususiyatini anglab yetish, ʻ buning uchun badiiy detallarning vazifasini o rganish uning estetik qiymatini ʻ tushunish, obrazlar dunyosiga kirish, yozuvchi iste'dodini kashf etish uchun o quvchi badiiy asarni tahlil qila bilishi, did-farosat bilan unga yondasha bilishi ʻ kerak. O tkir Hoshimov asarlarining mohiyatiga chuqurroq borish, detallarning ʻ polifunksional tabiatini o rganishda hamkorlikda o qitish texnologiyasidan ʻ ʻ foydalanishning samarali usullaridan foydalanish yo llari ko rsatiladi. Ularning ʻ ʻ ahamiyati ochib beriladi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning natijalaridan adabiyot darslarini samarali tashkillashtirishda, fakultativ mashg‘ulotlar o‘tkazishda, o‘zbek adabiyoti bo‘yicha BMI yozishda, shuningdek, ayni mavzu doirasidagi nazariy va amaliy qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. BMI uch bob va ular tarkibidagi olti fasl, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 62 sahifani tashkil etadi. I.BOB.DETAL BADIIY VOQELIKNI YARATISH VOSITASI SIFATIDA 1.1. Badiiy detal va uning funksiyalaridan foydalanishda mahorat masalasi XX asrning boshida buyuk vatandoshimiz Cho‘lpon “Adabiyot nadir?” degan savolni o‘ rtaga tashlagan va o‘z maqolasida unga javob izlagan edi. XIX asr о'rtalarida buyuk frantsuz yozuvchisi J.P.Sartr ham shu nomli maqola bilan 6 chiqqan hamda shu savolga o‘zicha javob bergan edi. Agar e’tibor bersak, insoniyat ongini tanigandan beri ushbu savol u yoki bu tarzda muntazam qo‘yilib kelishiga guvoh bo‘lamiz. Bu savolga har bir davr o‘zicha javob beradi. Hatto bir davrda yashayotgan odamlarning javoblari bir-biridan ham jiddiy farqlanadi. Masalan, Fitrat adabiyotga shunday ta’rif beradi:”Adabiyot – fikr, tuyg‘ularimizdagi to‘lqinlarni so‘zlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib,boshqalarda ham xuddi shu to‘lqinlarni yaratmoqdir” 2 . Fitratning “ Adabiyot qoidalari “ asarida keltirilgan bu jumlani o‘qiganimda, bexosdan yana takror o‘qidim va juda chiroyli va badiiy ta’rif beribdi, deb o‘yladim. Darhaqiqat adabiyot juda katta va qudratli kuchga ega. Har qanday adabiyot insonga ta’sir qiladi. Yozuvchi tuyg‘ularidagi to‘lqinlarni, kitobxon qalbida aks etishi, balki undanda kuchliroq to‘lqinlanishi, albatta , adabiyotning qudratidir. Abdulla Qahhor ham adabiyotga go‘zal ta'rif beradi ya’ni uning aytishicha : “Adabiyot ko‘ngil ishi, ilhom samarasi.Tuyg‘usiz, ilhomsiz yozilgan asar changlanmagan gulga o‘xshaydi, meva tugmaydi. Ko‘ngil rozi bo‘lgan asargina kitobxonning ko‘ngliga yo‘l topadi, kitobxonning ko‘ngliga meva tugadi. Menimcha, juda to‘g‘ri va hayotiy ta’rif . Har bir narsaning maqsadi, vazifasi, xulosasi yoki natijasi bo‘ladi. Adabiyotda ham shu kabi unsurlar bor. Agar mevali daraxtning vazifasi meva berish bo‘lsa–yu ammo meva bermasa, u xususiyatini yo‘qotib oddiy bir yog‘ochdan farqi bo‘lmay qoladi. Adabiyot ham xuddi shunday, u insonlarga ta’sir qilmas ya’ni meva tugmas ekan, oddiy harflar yig‘indisidan farqi qolmaydi. Sevimli adibimiz Oybekning esa adabiyot haqidagi fikrlari quyidagicha: “Adabiyot – fikr ommasi, qalb hislari bilan doimo sayqallanadigan, to‘xtashni bilmaydigan, borgan sari hamisha nurlanishi, chaqnashi oshib boradigan bir soha. Adabiyot turmushni aks ettiradi, turmushdagi voqealar, hodisalar, fikr va tuyg‘ularni umumiylashtirib, obrazlar bilan turmushni, 2 Abdurauf Fitrat ,, Tanlangan asarlar “ . Toshkent ,, Manaviyat “ 2009 – yil . 13- bet. 7 dunyoni anglashga tirishadi. Adabiyotimizning tasvir obyekti — xalqimiz turmushi. U o‘z taraqqiyotida xalq hayotini, kurashini, orzu-armonlarini, his- tuyg‘ularini, fikr-xayollarini yangi jamiyat qurish yo‘lidagi faoliyatini badiiy aks ettirib rivojlandi, benihoya yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Adabiy asarlar turmushni jonli ko‘rsatib, odamlarning fikr va tuyg‘ulariga kuchli ta'sir qiladi. Badiiy chuqur, fikr- his jihatidan to‘la adabiy asarlar o‘quvchini uzoq vaqt bog‘lab, asir qilib oladi 3 . Adabiyot turmushni abstrakt (mavhum) tushuntirmay, konkret (aniq) badiiy umumlashtirib, jonli anglatadi. Davrni to‘lqinlantirgan ulug‘ ideyalar, vazifalar, millionlarning hayotida ko‘rilgan o‘zgarishlar san'at asarlarida mujassamlanishi kerak. Adabiyot xalqning jon-u tani bo‘lgan bir ishdir, shuning uchun bizning bu sohadagi har bir muvaffaqiyatimizni, maydonga chiqqan har bir qimmatli asarni xalq o‘z g‘alabasi, deb biladi 4 . Adabiyotga berilgan ta'riflarning barchasi go‘zal va har birida haqiqat bor. Badiiy adabiyot dunyoni go‘zallik qonunlari asosida qayta yaratadi, uning o‘zi tasvirlayotgan narsaga berayotgan bahosi go‘zallik va ezgulik mavqeyidan kelib chiqariladi. Adabiyot tasvirlagan go‘zal his-tuyg‘ular, go‘zal a’mollar, go‘zal va ulug‘vor hayotiy holatlar, go‘zal insoniy munosabatlar - bularning bari kitobxonni go‘zallikka oshufta etadi, uni go‘zallikni qadrlashga, xunuklikdan hazar qilishga o‘ rgatadi 5 . Adabiyotda go‘zallikni topa bilgan odam uni hayotda ham topa biladi, undan zavqlanish va uni qadrlash tuyg‘usini his qiladi. Shu tariqa badiiy adabiyot insonda go‘ zallik tuyg‘usini rivojlantiradi, badiiy didni tarbiyalaydi .Shu bilan birga, adabiyotda badiiy voqelik bor . Badiiy voqelik nima degani o‘zi ? Badiiylik - (ar. ,,bada” fe’lidan kelib chiqqan bo‘lib, “yangilik kiritish, ijod qilish” ma’nolarini beradi) hayotni jonli va ta’sirli qilib tasvirlashning umumiy belgisi, qayta yaratilgan olamning–badiiy asarning 3 https://www.ziyouz.com 4 https://forum.oyina.uz 5 https:// quronov.narod.ru 8 tirikligini, mo‘jizakorligini, ta’sirchanligini ta’minlovchi universal hodisadir, ya’ni qayta yaratilayotgan hayotga jon ato etish, insoniylashtirishdir. Badiiylik – badiiy ijodning hamma unsurlarini (obraz, xarakter, tip, syujet, detal, kompozitsiya, badiiy til, ifoda-tasvir vositalari, poetik sintaksis, janr, tur, uslub, ommaviylik, xalqchillik, talant, ilhom, tasavvur va h.)ni o‘z ichiga qamrab oladi, ularning har biriga va ayni paytda, turli-tuman tarzda birlashib, yaxlitlashganlarida qon, jon va ruh ato etadi 6 . Demak, badiiylik deganda hayotni jonli va ta’sirli qilib qaytadan yaratish san’ati, hayot hodisalari ustidan chiqarilgan “hukm”, shu adolatli va insonparvar hukm ruhida tarbiyalash tushuniladi. Voqelik esa, tabiiy va ijtimoiy– tarixiy hodisalarni ifodalovchi obyektiv reallik. Keng ma’noda mavjud olamni, dunyoni, borliq mazmunini ifodalasa, tor ma’noda tayin predmet, hodisa, jarayonlarni anglatadi 7 . Demak, adabiyot olamning ko‘zgudagi aksi. U kishiga ma‘naviy zavq beribgina qolmay, kishi ruhiyatini tubdan o‘zgartirib yuborishga qodir bo‘lgan ko‘zga ko‘rinmas buyuk kuchdir. Adabiyot insonni o‘ziga sezdirmay tarbiyalaydi, his-tuyg‘ularini teranlashtiradi, estetik didini oshiradi. Shu bilan birga, badiiy asarning o‘quvchiga ta‘siri, albatta, yozuvchining iste‘dodiga ham bog‘liq bo‘ladi. Agar yozuvchi o‘z asarida olg‘a surgan ma‘lum fikrni sodda va samimiy, shu bilan birga aniq va ta‘sirli qilib yetkazib bera olsagina, asar kishi qalbiga yetib boradi. Ijodkor asarini, avvalo, yuragidan o‘tkazishi lozim. Mashhur adibimiz O‘tkir Hoshimov suhbatlaridan birida har bir asar dardning mahsuli bo‘lishini aytgan edilar. Mana shu dardni asarda aks ettirish uchun muallif badiiy detallardan unumli foydalanadi. Badiiy asarning mazmun-mohiyatini, undagi qahramonlarning tashqi qiyofasidan tortib, ichki kechinmalari, o‘y–xayollarigacha chizib beradigan asosiy komponent badiiy detaldir. Detal (fr.detail – tafsilоt, 6 Arxiv.uz 7 uz.m.wikipedia.org 9 mayda-chuyda) – asarda muayyan mazmun ifоdalоvchi, g‘оyaviy badiiy yuk tashuvchi tafsilоt 8 (“ Bo‘z ko‘rpa ustidan yopilgan shinni dog‘i qotgan quroq dasturxon ham hozirgina go‘jadan bo‘shagan sopol tovoq , bandi kuygan yog‘och qoshiq ham uning ko‘ziga xunuk ko‘rinib ketdi” 9 ).Badiiy detal vositasida muallif butun borliqni, shamolni, yomg‘irni, jilg‘ani hatto yaproqni so‘zlata oladi. Xonadagi ko‘zdan pana, arzimas bo‘lib tuyulgan buyum (ko‘pincha bunday narsalar asarda yo‘l-yo‘lakay tilga olib o‘tib ketiladi) aslida ko‘p vazifalarni bajaradi. Badiiy adabiyotda detallar quyidagi tasvirlarga daxldor bo‘lishi mumkin: a) peyzaj- adabiy so‘z bilan ifodalangan tabiat tasviri . Ijodkor o‘z asarida peyzaj orqali turlicha vazifalarni bajarishi mumkin. Masalan, asarning g‘oyaviy–estetik quvvatini oshirish, asar syujetini rivojlantirish , personaj ichki dunyosini ochish kabi vazifalarni bajaradi (“Yarim kecha bo‘lib qolgan, atrof jmjit. Faqat olislarda it uliydi. Ayvon to‘sinidagi uzun mixga ilig‘liq lampochka xira nur taratadi. Chiroq atrofida o‘ralashgan chivinlar bir zum tinmaydi. Qayoqdandir shamol keldi. Hovli etagidagi yong‘oq shoxlari bir guvillab qo‘ydi” 10 ). b) portret- (fransuzcha “ portrait “ so‘zidan olingan bo‘lib, “ tasvir “ degan ma’noni bildiradi) qahramon tashqi qiyofasining tasviri, badiiy obraz yaratish vositalardan biri. Portret xarakteri asar janriga hamda yozuvchining ijodiy metodi va individual uslubi xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi(“Bu xonadonda sibirlik juvon ijarada o‘tirar ekan.Sap- sariq sochli, barvasta gavdali, yuzini sepkil bosgan juvon qishloq ayollariga xos soddadillik bilan bizga darhol elakishib ketdi” 11 ). 8 Dilmurod Quronov ,,Adabiyotshunoslik lug’ati “ Toshkent: ,, Akademik nashr “ 2013 - yil 89 – bet 9 O’tkir Hoshimov ,, Turmushning to’rt tirgagi “ qissa va hikoyalar to’plami Toshkent : ,, MERIYUS” , 2018-yil 40-bet 10 O’tkir Hoshimov ,, Turmushning to’rt tirgagi “ qissa va hikoyalar to’plami Toshkent : ,, MERIYUS” ,2018-yil 40-bet 11 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ;- Toshkent ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi , 2023-yil 219- bet 10 d) interyer – (fransuzcha “interior” so‘zidan olingan bo‘lib, “ichki dunyo” degan ma’noni anglatadi) adabiyotshunoslikda ekspozitsiya deb ataladigan, tasvir vositalariga taalluqlidir. Ekspozitsiyada biror-bir joy (xona, uy, hovli, ko‘cha, maydon) badiiy ifoda etilsa, interyer yopiq binoning ichki tasviri. U tor ma’noda binoning ichki hududi bo‘lib, o‘z ichiga shu hududga oid narsa–jihozlarni ham oladi. Bunday tasvirning hikoya, qissa, roman kabi epik janrlarda o‘ziga xos o‘rni bor 12 (“Qish kechalari sandalga suqulib tiqilishib yotardik. Uy nim qorong‘i. Piligi pastlatib qo‘yilgan chiroq xira nur sochadi. Shiftda lampa shisha uchidan chiqqan nur doirasi ko‘rinadi. Chiroq doim bir joyda turgani uchuni shiftning o‘sha yeri sarg‘ayib qolgan. Hamma yoq jimjit. SHu qadar jimki, dadamning hujrasidagi soatning chiqillayotgani ham eshitiladi” 13 ). Taniqli olim D.Quronovning detal haqida shunday fikrlari bor: “Detal asarda tasvirlangan obrazning kichik bir qismi bo‘lib, detallarning birikuvi natijasida o‘sha obraz ko‘z oldimizda butun holda namoyon bo‘ladi. Badiiy detal ortida bir reallik mavjud, maishiy turmush va joy tafsilotlari, portret chizgilari va sh.k”. 14 Demak, detal badiiy tasvirdagi muayyan bir kichik bo‘lak bo‘lib, uning badiiy asar qurilmasini yuzaga keltirishda o‘rni va ahamiyati nihoyatda muhim. Badiiy detal – badiiy obraz yaratish vositalaridan biri bo‘lib, kitobxonga muallif tomonidan tasvirlangan rasm, predmet yoki xarakterni o‘ziga xos individuallikda ko‘rsatishga yordam beradi. U xarakterning xarakterini yoki tashqi ko‘rinishini, ayniqsa nutqini, yuz ifodalarini, kiyimlarini ifodalishi mumkin. Qanday bo‘lmasin, bu badiiy tafsilot muallifga urg‘ularni joylashtirishga yordam beradi, shunda o‘quvchi asarning maqsadini iloji boricha aniqroq tushunadi. Detalning badiiy asarda milliy xarakterni ochib berishi holatini A.Qayumovning “Detal va badiy tasvir” 12 https: ru . Wikipedia . org/ 13 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ;- Toshkent ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi , 2023-yil 217- bet 14 Dilmurod Quronov ,, Adabiyotshunoslik lug’ati “ - Toshkent ; ,, Akademnashr “ , 2013- yil 89- bet 11 nomli maqolasida ko‘rish mumkin. Bunda A.Qayumov N.Jaloliddinning “Erkagi bor uy” hikoyasi orqali detallarning badiiy asardagi ahamiyati, alohida o‘rni va vazifasi borligini ta‘kidlaydi. Xususan, hikoyada tasvirlangan darvoza, mahalla, tarvaqaylab o‘sgan o‘rik daraxtni hikoyadagi milliylikni ta’minlovchi detallar deb ko‘rsatadi. Shu bilan birga detal, hayotni tipiklashtirishda, uni badiiy ifodalashda, qahramon xarakteri qirralarini ochishda, asar g‘oyasini ifodalashda, uning emotsional ta`sir kuchini oshirishda katta rol o‘ynaydi 15 . Detal haqida maxsus kitob yozgan boshqa bir olim, taniqli adabiyotshunos va publisist Saydi Umirov esa unga quyidagicha ta’rif beradi: “Detal, odatda, yirik planda beriladi, u o‘quvchini bir lahza to‘xtatib, uning diqqat e’tiborini muhim bir narsaga jalb etadi, tasvir obyektini bo‘rttirib, qabartirib ko‘rsatib, u haqda tez va aniq tasavvur hosil qilish imkonini beradi”.Menimcha, detal haqidagi har bir fikrda haqiqat bor. Bir misol keltirsak: - Shoshma bolam. Onam ko‘zimga odatdagidan boshqacha, qandaydir mung bilan termildi. – Gap bor. Tipirchilab soatga qaradim: hali yoqilg‘i olish kerak, ishga boorish kerak, keyin nashriyotga o‘tish … - Nima edi ? Onam ko‘zimga hamon ma’yus termilib o‘tirardi. - Suratga tushaylik, - dedi to‘satdan. Ajablandim. - Nega ? - Yaqinda men o‘laman. Onam bu gapni xuddi:,,Qo‘shninikiga chiqib kelaman”, degan ohangda aytdi.Kulib yubordim. - Qo‘ysangiz-chi oyi. Shunday dedimda chiqib ketdim 16 . Badiiy asarda uchraydigan har qanday predmet yoki chizgilar ham detal bo‘lib kelavermaydi. Detal, avvalo, “lo‘nda, aniq, yorqin va obrazli bo‘lib, asosan, tasvir 15 H. Umarov ,, Adabiyot nazaryasi “ . – T : ,, Sharq “ nashriyoti 2002 –yil 16 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ Toshkent ,, Nurli dunyo” nashriyoti 2023- yil 33- bet . 12 obyektini sintezlab ko‘rsatishga xizmat qiladi. Detal badiiy asar kompozitsiyasida o‘z o‘rnini topgandagina vazifasini o‘tay oladi. U yozuvchini ko‘p so‘zlikdan, ,,adabiy laqmalik”dan saqlaydi. Qisqa-yu sermazmunlikka erishish– badiiy detalning xarakterli xususiyatidir” 17 (Tush ko‘rsam , onam chiroq ko‘tarib yurganmish. Yuzini aniq ko‘rmasmishman-u, ammo qo‘lidagi chiroq xira nur sochib turganmish .“ Ko‘zinga qara bolam, chuqur bor “, dermish nuqul. Qarasam, chuqur yo‘q. Uyg‘onsam onam ham yo‘q… “ 18 ). Badiiy detal xarakter qirralarini ochishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy detal, asar qahramonlarining ichki va tashqi dunyosini anglab borishimiz uchun aniq vosita bo‘lib xizmat qiladi. Rus adabiyotshunosi S. Antonov detalga quyidagicha ta’rif beriladi: “Detal – san’at asari uchun misoli gavhar”. 19 Albatta, bu ta’rif detal uchun juda mos topilgan, chunki detal badiiy asarda ko‘plab funksiyalarni bajaradi. Masalan, badiiy asarda keltirilgan detal yozuvchini, yuqorida aytganimizdek, ortiqcha laqmalikdan saqlaydi, ya’ni muallif biror bir elementni yoritmoqchi ekan, unga oshiqcha tafsilotlar berib o‘tirmasdan birgina detal bilan ifodalaydi. Masalan, O‘tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasida shunday nutqiy detal kiritilgan va bu bilan asar go‘yasini ochib bergan: - Bultur Poshsho buvim menga tufli olib bergandilar . Tug‘ilganimda. - Keyin-chi, Bahoga uch oyoqli velosiped, Baxtiga ko‘ylak…Qo‘limdan konfet tushib ketdi 20 . Janrning har bir turida detal alohida ro‘l o‘ynaydi. Badiiy asar syujetiga aloqador eng kichik va eng katta muammolardan biri – badiiy detal . Chunki “Detallarni haqqoniy tasvirlashdan tashqari, tipik xarakterlarni tipik sharoitda tasvirlash – 17 T. Boboyev ,, Adabiyotshunoslik asoslari “ , - T : ,, O’zbekiston “ 2000- yil . 74-bet. 18 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ Toshkent ,, Nurli dunyo “ nashriyoti , 2023 – yil 11- bet 19 H. Umarov ,, Adabiyot qoidalari “ akademik litseylar uchun qo’llanma . – T ,, O’qituvchi “ nashriyoti “ 2002. 20 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ Toshkent ,, Nurli dunyo “ nashriyoti , 2023 – yil 13- bet 13 realizmdir 21 ”, degan ta’rifni ko‘pchilik yod biladi (Realizm - voqelikni , mavjud borliqni badiiy adabiyot va san’atning ifoda vositalari orqali o‘ziga o‘xshash shakllarda haqqoniy aks ettirishdir 22 ). Bundan ko‘rinadiki, syujet voqealari (tipik sharoit) tipik xarakterlarni namoyon qilarkan, bu vazifani detallarsiz, detallarni haqqoniyligi, aniqligi, ta’sirchanligisiz to‘la ro‘yobga chiqara olmaydi. Frantsuz realist yozuvchisi Onore de Balzak : “Romanistning san’ati hamma detallarning haqqoniyligida 23 “, - deb bekorga aytmagan. Detalda (eng mayda zarrada) asarning g‘oyasi (xuddi quyosh tomchida ko‘ringani kabi) joylashishi mumkin. Demak, asar detalsiz, bo‘lishi mumkin emas, u asar g‘oyasini ochishdagi muhim omil hisoblanadi. Professor Yo‘ldosh Solijonovning “Detallar so‘zga kirganda“ maqolasida detallari sinchiklab o‘rganar ekan, Shukur Xolmirzayev ijodiga e’tibor qaratadi va “Bulut to‘sgan oy” hikoyasini tahlil qilib, quyidagilarni misol qilib keltiradi: “O‘sh pastlikka egilib o‘sgan gujumcha ostida turibman. Kursida. kursining oyoqlari yerga botib ketgan. Namgarchilik-da. Aytdimku, yo sakkizinch, yo to‘qqizinchi may edi. Jiydalar gullagan. Unisining shoxida bir bulbul sayrasa, bunisining shohida bir bulbul sayraydi. Xo‘roz – makiyon”. “Yomg‘ir shunday kuch bilan quya boshladiki, bekat ayvonida turishning iloji qolmadi. Buning ustiga, gumbillab shamol esar, yomg‘irni bukib–qayrib, ayvon ostiga urar edi ”. “Do‘lana shunday turibdi. Yo–yolg‘iz deng. Atrofda na’matak butalari ham yo‘q. o‘smaydi–da bu suvsiz toshloqda. Ammo do‘lana! Qoyilman : suvni yerdan ichar 21 arxiv.uz 22 arxiv.uz 23 fayllar.org 14 ekan? Ha–ha tomiri chuqur ketganda yantoqqa o‘xshab. Kungay tomonida oppoq- oppoq gullari ochilib turar edi “ 24 . Yuqorida keltirilgan “yomg‘ir”, “gujumcha”, “do‘lana”, “shamol” kabi detallar shunchaki peyzaj manzarasini to‘ldirish, go‘zallikni kuchaytirish niyatida keltirilayotgani yo‘q, balki ular hikoya qahramonlarining tabiatiga, xarakteriga va taqdiriga ma’lum darajada daxldordir. Bilamizki, badiiy asarlarda detallar turli vazifalarni bajarib keladi. Jumladan, ularning portretik detal, predmet detal, nutqiy detal, psixologik detallar va ruhiyat detallari kabi turlaridan ko‘p foydalaniladi. Badiiy asar mazmunini yuzaga chiqarishda aynan shu eng kichik unsur ya’ni detallar qahramonlar taqdirida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Hatto oddiy bir predmet detali ham juda katta va muhim mazmunga ega bo‘ladi. Qahramonlar nutqini o‘ziga xos qilib ko‘rsatishda nutqiy detallarning qo‘llanilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Asardagi qahramonlar xarakteri va asarning g‘oyasini ochib berish uchun ham nutqiy detallar muhim vositadir. O‘quvchi va kitobxonlarni qalbiga ta'sir o‘tkazishda ruhiyat detallaridan foydalanish ahamiyatlidir. Bunda yozuvchi qahramonlarning g‘am- alam chekishi- yu, sevinch va quvonchini keragidan ortiq tasvirlashni xohlamaydi, aksincha, juda ta'sirchan bir jumla keltiradi-yu, o‘sha holat yoki vaziyat ruhini beradi. “Quruq bayon va uzundan uzun sharhlar emas, balki ustalik bilan topilgan aniq detallar, lo‘nda va yorqin obrazli chizgilar tasvirigina kitobxonda chuqur taassurot qoldiradi 25 ”. - B irovning bolasi bo‘lsa, yig‘lasa sizga nima, ovunadi. 24 Fayllar.org 25 Dilmurod Quronov ,, Adabiyotshunoslik lug’ati “ - Toshkent ; ,, Akademnashr “ , 2013- yil 76- bet 15 - Nimaga birovning bolasi bo‘larkan! Yig‘lab turgan boaning begonasi bo‘ladimi? Uyalmaysanmi shunday degani? Yig‘lab turgan norasidaga rahmi kelmagan odam – odammi 26 ? Ushbu nutqiy detal ona obrazi qanday bo‘lishi kerakligini, uning fazilatlarini shu jumlalar orqali ifodalagan. Yozuvchi ona mehribon, bag‘rikeng hamma bolani o‘z bolasidek sevib, unga g‘amxorlik qilishi va onalar uchun begona bolalar bo‘lmasligi kerak deb shunchaki aytib qo‘ymagan. Onaga ortiqcha ta’rif ham bermagan. Yozuvchi nutqiy detallardan o‘z o‘rnida to‘g‘ri foydalangan, bu uning katta yutug‘i. Biz bu detallar orqali yozuvchi ifodalagan g‘oyani sezamiz va tushunamiz Shu bilan birga asardagi onamizga xos bo‘lgan fazilatlarni ham bilib olamiz. Demakki, birgina detal bir qancha vazifalarni ham bajaradi va qisqa jumlaga katta ma’no yuklay olishi bilan kitobxonni lol qoldiradi. Xulosa o‘rnida buyuk yozuvchimiz Abdulla Qahhorning detal haqidagi bir fikrini keltirishni joiz deb topdim : “Ba’zilar asarga chiroyli detal kiritishga o‘ch bo‘ladi. O‘sha detal chiroyli bo‘lsa bordir. Ammo asarning bosh maqsadiga xizmat qilmaganidan keyin tegirmonchining maxsisiga o‘xshab qolaveradi, oyoqni bir qoqsangiz yopishgan un gardi tushib ketadi-yu, burishgan mahsi ko‘rinib qoladi. Detal pardoz emas, husn bo‘lib asarni ochishi kerak” 27 .Bu juda topib aytilgan gap. Detal uchun bundan ortiq hayotiy o‘xshatish bo‘lmasa kerak. Detal asarning husni bo‘lishi kerak, shundagina detal va tafsilotlar kitobxonda xarakter holati, sharoit xususiyati haqida asosli tasavvur uyg‘otadi va uni mahliyo qiladi. 26 O’tkir Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ Toshkent ,, Nurli dunyo “ nashriyoti , 2023 – yil 26 - bet 27 Hotam Umarov ,, Adabiyotshunoslik nazariyasi “ – Toshkent A. Qodiriy nomidagi xalq meros nashriyoti , 2004 – yil 132- bet 16 1.2. Bob. O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy voqelikning jonli tasvirida detalning o‘rni Yigirmanchi asrning so‘nggi yillarida mamlakat hayotida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ma’naviy va moddiy tumushda yangiliklar bo‘ldi. Bu albatta, stalizmning yo‘qolishi bilan bog‘liqdir . Shu bilan birga, bu davrda mamlakat hayotining hamma sohalarida o‘zgarishlar va burilishlar yuz bera boshladi. Mamlakatdagi bu kabi o‘zgarishlar adabiyotga ham o‘z ta’sirini o‘tkaza boshladi, ya’ni o‘sha davrda o‘zbek nasri ham rivojlandi va adabiyotimizda ham keskin o‘zgarishlar boshlandi. Bu davr nasrida O‘tkir Hoshimov, Murod Muhammad Do‘st, Shukur Xolmirzayev, O‘lmas Umarbekov, Tog‘ay Murod, Nurali Qobil, Xayriddin Sulton va boshqa yosh iste’dodli yozuvchilar ijod qildilar, Yozuvchilar orasida O‘tkir Hoshimov ijodi alohida e’tiboga loyiq. Yozuvchining ijodiy faoliyati nihoyatda serqirra va rang- barang. O‘tkir Hoshimov yozuvchi, dramaturg va muharrir hamdir. Yozuvchining ilk asari “Po lat chavandoz“ nomli ocherklar to plami. Bu asarʻ ʻ 1962- yil nashrdan chiqdi. Yozuvchiga mashhur qilgan yana bir asari 1970-yilda nashr qilingan “Bahor qaytmaydi“ qissasi hisoblanadi. Bu asar asosida videofilm yaratildi va barchaga manzur bo‘ldi. Bu film o‘sha paytlarda eng ko‘p tomosha qilingan kinolardan biriga aylandi. Asardagi Alimardon To‘rayev, Anvar va Muqaddam kabi qahramonlar o‘z muxlislariga ega bo‘ldi. Asar syujeti va qahramonlr taqdiri hech bir insonni befarq qoldirmaydi. O‘tkinchi dunyoga ko‘ngil qo‘ygan va o‘z do‘stiga xiyonat qilib, u sevgan qizni tortib olgan mashhur 17 xonanda Alimardon To‘rayev asar so‘nggida barcha narsasidan ayriladi va vafot etadi. Keyinchalik yozuvchi “Ikki eshik orasi“(1986), “Tushda kechgan umrlar“ (1994) romanlarini yozdi. Yozuvchi “Tushda kechgan umrlar” romanida afg‘on urushi voqealarini, paxta ishi va qatag‘on siyosatini aks ettirdi. Asarning bosh qahramoni bo‘lmish Rustam obrazi orqali o‘sha davr kishilarini va ularning jamiyatdagi o‘rnini, shu bilan birga o‘sh davr insonlarining o‘y–fikrlari, dunyoqarashini ham ochib berdi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.O tkir Hoshimovʻ 1990- yili o zi bosh muharrir bo lgan “Sharq yulduzi“ jurnalida Qur oni karimning ʻ ʻ ʼ ilk o zbekcha tarjimasini chop ettirdi. Bu o‘sha davrda katta jasorat edi. Mustabid ʻ tuzum davrida yozuvchi o‘zining fikrlari, o‘y-xayollari, estetik qarashlarini ochiq ayta olganligi bilan ham ajralib turadi. Ijodkor o‘z asarlarida doim haq gapni aytgan, bundan hech zamon qo‘rqmagan. U o‘tkinchi hislarga berilmay, doim insonlarni o‘ylantirgan, tashvishga solgan muammolarni asarlarida aks ettirdi. Insonlarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishga, qo‘lidan kelguncha adabiyot va jurnalistikani rivolantirishga harakat qildi. O‘tkir Hoshimov 1964- yil “CHo‘l havosi” qissasini e’lon qildi. Bu asar kitobxonlar tomonidan iliq kutib olindi. Dastlab, “To‘rt maktub” tarzida matbuot yuzini ko‘rgan ushbu asar bejizga Abdulla Qahhor e'tiboriga tushmagan edi. Abdulla Qahhor yosh ijodkorning buyuk kelajagini ko‘ra oldi va unga tabrik maktubini yo‘lladi. Bu maktub yozuvchiga o‘zida kuch topish imkonini berdi. Darhaqiqat, yozuvchi eng kichik muammolardan eng katta muammolargacha qalamga oldi, izlandi. Bu izlanishlar natijasida "Odamlar nima derkin", "Shamol esaveradi" qissalari yaratildi. O‘tkir Hoshimov ijodga kirib kelgan davrda erkin fikrlar bo‘y cho‘za boshlagan bo‘lsa ham, ammo matbuot, ilm- fan, radio, televideniyada senzura hali ham o‘z o‘rnini sira bo‘shatmagan edi. Bu davrda o‘zbek yozuvchilari va shoirlari tomonidan asrning eng sara asarlari yaratildi. Ular falsafa, tarix, sotsiologiya, adabiyotshunoslik va publitsistika kabi 18 sohalariga xos bo‘lgan muhim vazifalarni bajara oldi. Badiiy asarlarda haq gapni ifoda etish imkoni bo‘ldi .Yozuvchi ijodida va uslubida so‘z qo‘llash mahorati juda kuchli, asarlarida piching, yengil kulgi, so‘z o‘yinlari va kesatiqni ham ko‘ramiz. O‘tkir Hoshimov ijodini "To‘rt maktub" hikoyalaridan boshladi va shu yo‘ldan davom etdi, ya’ni qator publitsistik hikoya, qissalar yaratdi. Uning “Dehqonning bir kuni “, “Teraklar yaproq yozdi”, “Kvarzarlar”, “Nur borki, soya bor” kabi roman, qissa, hikoyalari asarda ijodkorga xos bo‘lgan fikrlar va qarashlar o‘zbek kitobxonlarini ma’naviy tafakkurining shaklanishida ozuqa bera oldi. Qishloq odamlarining dalada o‘tayotgan umri, qurilishlarda bo‘layotgan ko‘z bo‘yamachiliklar , jamiyatdagi adolatsizliklarning va bunda yozuvchining er dardi, adolat va milliy qadriyat bosh mavzu bo‘lgan qarashlari yaqqol ko‘rinib turadi. Menimcha, O‘tkir Hoshimovning ijodida bosh mavzu-inson va uning ruhiyati. Har qanday muhim ijtimoiy masala va muammolar badiiy talqinga tortilmasin ularning barchasi qahramonlarning ruhiyati yozuvchining adabiy- estetik qarashlarining shul'asi tushgan holda tasvirlanadi. Bu holatda yozuvchini ruhiyat, ma'naviyat, haqiqatni taftish qiluvchi tadqiqotchi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Dastlab ijodida oddiy qishloq insonlarining hayotini va muammolarini yoritib bergan bo‘lsa, keyinchalik jamiyatning muammolarini ochishga e’tiborini qaratdi.Yuqorida O‘tkir Hoshimov prozasi bo‘yicha qisqa bo‘lsa ham ma’lumotlar keltirildi. Endi asosiy e’tiborni asarilardagi badiiy detallarga qaratsak. Bu detallar asarda qanday va qanchalik o‘rni bor yoki qanday vazifa bajaradi? Bu kabi savollarga javob topish uchun O‘tkir Hoshimovning asarlariga nazar tashlaymiz va asarlarni tahlil qilib , detallarning vazifasini aniqlab o‘tamiz. Masalan, O‘tkir Hoshimovning “O‘zbeklar “ hikoyasiga to‘xtalasak. “O‘zbeklar” hikoyasi shunday boshlanadi:“Otinoyining hovlisi past ko‘chaning etagida. Uyi ham boshqalarnikidan ajralib turadi. Ikkita derazali, pastak uy. Boshqalarning derazasi 19 oldida gilos bo‘lsa, Otinoyinikida ikki tup tut bor. Boshqalaring tomi tunuka bo‘lsa, Otinoyining tomi shifer. Hammaning tomida televizor antenasi bor , Otinoyinikida yo‘q” 28 . Adib bu yerda kambag al bir oilani tasvirlagandek seziladi,ʼ aslidachi fan kandidati, trest boshqaruvchisi Iskandar Vahobovichning onasining uyi tasvirlanmoqda. Har bir xalq yoki millatning o z urf-odatlari, an analari bor ʼ ʼ bunday urf-odatlarni Otinoyi va qo shni kelin o rtasidagi munosabatlarda ochib ʼ ʼ berganday nazarimizda 29 . Shuningdek, Otinoyi obrazida o zbek ayolining o z umr ʼ ʼ yo‘ldoshiga, oilaga, farzandiga bo lgan kuchli mehri va sadoqati tasvirlanadi. ʼ Bundan tashqari, urushga ketgan umr yo ldoshining qaytib kelmaganida, oddiy bir ʼ o zbek oilasiga yetkazgan sitamlarini u haqda ko p to xtalmagan holatda ʼ ʼ ʼ kitobxonlar ongiga yetkazib berganini ko‘rishimiz mumkin. Kelinoyi obrazi va u bilan bog‘liq detallar orqali adib butun o zbek kelinlariga xos fazilatlarni namoyon ʼ etgandek, yani qo shni kelin bo‘lishiga qaramay Otinoyi unga o z kelinidek ʼ ʻ muomala qilishida, o zbek xalqining bir - biriga bo lgan mehrini ko ramiz. ʻ ʻ ʻ Xalqimizda bir ibora bor: ,,Yaxshisini oshirib, yomonini yashiradi”. Bu ibora Otinoyi uchun aytilgan ,balki, butun o zbek onalari uchun aytilgan desak, aslo ʼ adashmagan bo‘lamiz. Hikoyada shunday jumlalar uchraydi: “Yozda o‘rik tagida eski so‘ri ,qishda “chiylampa” suvoq qilingan, pastak shiftli tokchalariga barkashlar, chegalangan “gardim” laganlar terib qo‘yilgan “ 30 , hikoyada tasvirlangan bu uyda Otinoyi yashaydi. Ikkinchi jumlaga e’tiborimizni qaratamiz: “Iskandar Otinoyining yolg‘iz o‘g‘li. Katta joyda ishlaydi. Oq mashinada yuradi. Markazda to‘rt xonali uyi bor. Otinoyining aytishicha vannasi chinnidan emish” 31 . Hikoyadagi bu jumlalarda ikki uy tasviri keltirilgan. Bu uyda yashovchi insonlar 28 O’tkir Hoshimov ,, Hikoyalar “ : - T, G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san ‘ at nashriyoti , 2002- yil 14-bet . 29 Jo’rayev Shukrullo ,, O’tkir Hoshimv ijodining o’ziga xos qirralari “ maqolasi. 30 O’tkir Hoshimov ,,Hikoyalar “ ; - T , G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san ‘at nashriyoti , 2002- yil 14- b. 31 O’sha manba, 15-bet 20 bir-biriga begona emas . ona va uning yolg‘iz o‘g‘lining uyi. Bu insonlar bir - biriga qanchalik yaqin bo‘lsalar ham, ularning yashash tarzi va sharoiti bir-biridan juda farq qilishini jumlada tasvirlangan detallar orqali anglashimiz mumkin. Demak ,bu o‘rinda detallar oilaning yashash sharoitini ochib berish bilan birga Iskandar Vahobovich onasiga qanchalik e’tiborsiz ekanligini ham anglashimiz mumkin. Garchan asar so‘ngida qahramonimiz qilgan xatolarini tushunib yetsa ham , uning onasi bu dunyoni tark etgan bo‘ladi . “So‘ngi pushaymon , o‘zingga dushman “ , - deb bekorga aytishmagan. Hikoyada Otinoyi o‘g li Iskandarni kattaʼ qilib, oliy o quv yurtida o qitdi , ammo buning evaziga o‘gli Iskandar ʼ ʼ uylangandan keyin xotini Gulandomning onasi haqida aytilgan yomon so zlariga ʼ ham hech qanday javob qaytara olmaydi .So‘zimizning isboti qilib hikoyadan bir- ikki jumla keltiraman: “Yo‘qoling , tilanchi onangiz bilan qo‘shmozor bo‘ling ! Gilamim , gilamimni nima qildi ? Ikki ming so‘mlik gilam edi ! Irim – sirimlaring boshingda qolgurlar!” , “ Yo meni deng , yo tilanchi onangizni ! Ketaman ! Dadamnikiga ketaman ! Onam meni ko‘mirning sassig‘ini hidlasin deb tuqqan emas “ 32 . Adib qaynanasining dafn marosimiga kelgan kelinni shunday ta riflaydi : ʼ “Gulya qo lida oq sumkacha, xuddi to yga kelgandek yasanib olgan , vadolazka ʻ ʻ kiygan, qulog ida brilliant zirak yaltirab turadi” ʻ 33 . Yozuvchi bu detallar orqali Gulandom obrazining butun xarakterini ochib berishga harakat qilgan va shu bilan birga o zbek kelinlariga xos bo lmagan fazilatlarni (xudbinlik, turmush o‘rtog‘iga ʻ ʻ va uning oila a’zosiga nisbatan hurmatsizlik, sharttakilik, molparastlik, andishasizlik kabi) aks ettirgandek go yo. Ammo Gulyaning bunday bo‘lishida ʻ Iskandarning ham katta aybi bor. U oila boshlig‘i sifatida vaziyatni tog‘ri hal qila olmadi, ayolini jim qilish o‘rniga uning gaplariga quloq soldi va onasini yolg‘iz 32 O’tkir Hoshimov ,, Hikoyalar ““ : - T, G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san ‘ at nashriyoti , 2002- yil 20-bet 33 O’sha manba, 19-bet 21 tashlab shaharga ko‘chib ketdi. To‘g‘ri onasini olib ketmoqchi bo‘ldi ammo onasi unamadi. Bunday vaziyatda ham u faqat qulog‘ining tinchini o‘yladi. Hikoyaning eng kuliminatsion nuqtasi shundaki, “Otinoyi sandiqdan birma - bir o‘limliklarini olib “ko z-ko z” qilyapdi. “ Mana bu –kafanlik” ,-deydi u bejirimʼ ʼ o ralgan dokani ko rsatib. Muattar xola dokaning bir uchini chimchilab koradi: ʼ ʼ “Yaxshi misqoli doka ekan”. “Iskandarim ataylab Moskovdan ob kelgan”, – Otinoyi kerilib qaddini rostlaydi’’ 34 . Bu jumlalar oddiy bir voqeaday tuyuladi. Adib bu nutqiy detallar orqali nima demoqchi chuqurroq taxlil qilsak, o zbek ʼ xalqi qadriyatlaridan kelib chiqsak qaysi farzand o‘z onasiga kafanlik olib keladi. Kafanlik deganimizning o‘zida insonning beixtiyor etlari jimirlab ketadi. Otinoyi bironta yangi ko ylagi bilan maqtana olmaydi faqatgina 3 yil oldin o g li olib ʼ ʼ ʼ bergan kovushi va 3 oy oldin 8-martga olib kelgan 4 quti choyni har mehmonlar kelganda qo shni kelinga Iskandarim olib kelgan, dutor chalib turgan choydan ʼ damlang deya olardi xolos. Hikoyada Otinoyi Bahri xola va qo shnilariga ʼ o‘limliklarini ko rsatib o tirgan holda vofot etadi. Adib bu yerda o zbek xalqidagi ʼ ʼ ʼ dafn marosimlariga bo lgan munosabatlarni ham tasvirlaganday ya’ni Otinoyining ʼ tobutini katta ko chaga olib chiqqanda ko chadagi o‘tkinchi odamlarning kim bu ʼ ʼ kishi deganlarida, Otinoyim bo ladi deyishganda ,savobi tegsin deyishgancha ʼ tobutni ko‘tarishga shoshishardi, ko cha to‘la boshi ko rinmas darajada odam ʼ ʼ to‘planganligida ham o zbek xalqiga xos urf-odat va an analarni ko rishimiz ʼ ʼ ʼ mumkin. Adib deyarli barcha o rinlarda xulosani kitobxonning o ziga qoldiradi. ʼ ʼ Adib hech qaysi bir o rinda Iskandarni qoralab yoki uni yomonlamaydi, uni ʼ koyiganda ham buni o zining tilidan aytib o‘tadi. Adib Iskandar obrazi orqali o z ʼ ʼ orzu- niyatlari, tinchligi yo lida onasini unutib qo‘ygan bir shaxsni tasvirlaydi.Bu ʼ hikoyada o zbek xalqining go zal urf-odatlari bilan birgalikda inson ma naviy ʼ ʼ ʼ 34 O’sha manba 14-bet 22 olamidagi g uborlarni ochib berishga harakat qilinganligini ko rishimiz mumkin.ʼ ʼ Yana shuni alohida ta’kidlashimiz lozimki ,Otinoyi obrazi chin o‘zbek onasi rolida gavdalantiriladi, lekin adib hech qaysi bir o‘rinda Otinoyini o‘gli tashlab ketgan, uch oyda bir xabar oladigan tarzda otinoyining tilidan qoralamaydi buni hikoyada qo‘llangan detalar orqali sezishimiz mumkin. Bu hikoyani o‘qish jarayonida Iskandar va Gulandom o‘rtasidagi voqealar tizimini o‘qigan kitobxon o‘zi Iskandar va Gulandom haqida yetarlicha, hatto keragidan ortiq xulosa chiqarib oladi. Insonning ma’naviy-axloqiy dunyosidagi illatlarning badiiy talqinini yozuvchining ko‘plab hikoyalarida ham kuzatishimiz mumkin. Bunday hikoyalardan yana biri “Insof” hikoyasidir.Bu hikoya dastlab insof haqidagi kundalik gaplar va maqollar bilan boshlanadi. So‘ngra insof so‘zining turli tillardagi aytilishiga to‘xtalib o‘tiladi va misolla keltiradi .”Rus tili boy tillardan biri. Unda “chestnost”, “poryadochnost”, “velikodushiye”, “dolg”, “sovest” singari teran ma'no tashuvchi so zlar ko‘p . Biroq, menimcha, ular aynan “insof”degan ʻ so‘z ma'nosini to‘liq anglatmaydi. Balki, adashayotgandirman, lekin bilishimcha shunday” 35 , – deb keltiriladi hikoyada .Menimcha ham shunday. Yozuvchi insof so‘zini yaxshiroq anglatish va tushuntirish uchun turli rivoyat va hayotidagi voqealarni misol qilib ko‘rsatadi. Shu bilan birga, hikoya davomida mato, sham, makaron ishlab chiqaruvchi mashina, pul, dori, bir qop piyoz, tunuka, bo‘yinbog‘, yong‘oq, benzin, shaftoli, chaqa kabi detallardan hikoya mazmunini ochish uchun foydalanadi . Hikoyadagi detallar bir-biriga o xshamasa ham ular hikoyada bir xil ʻ vazifani ya'ni insof va insofsizlik o‘zi nima ekanligini anglatish vazifasi bajaradi. Birinchi rivoyatda mato detal qilib olinadi . Ya'niki bir do‘kondorning shogirt ikki 35 O'tkir Hoshimov ,,O’zbeklar” hikoyalar to’plami ; - T G’afur G’ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2009- yil , 164-bet. 23 yuz dirhamli matoni to‘rt yuz dirhamga sotgani va do‘kondor shogirtining ishidan hafa bolib , mato sotib olgan kishiga pulini qaytarib bergani tasvirlanadi. Bu rivoyat orqali shubhasiz ota-bobolarimizning insof haqida qanday dunyoqarashga ega ekanligini bilib olamiz mumkin . Bundan tashqari Yusuf Tovalsiyning “Hikmatlar xazinasi” kitobidan ham bir rivoyat keltiradi. Abdurahmon degan odamning hazrat Umarnin xonadoniga boradi va hazrat Umar bir shamni o chirib,ʻ boshqasini yoqqanidan hayratga tushadi. Hazrat Umar shunday javob beradi : “Yonimda turgan sham davlatniki edi. Men uning yorug ida davlat ishini ʻ bajarayotgan edim, Sen bilan qiladigan suhbatimizning davlat yumushiga dahli yo‘q . Shuning uchun o‘z pulimga sotib olgan , shamni yoqdim” 36 , – deb javob beradi. Hikoyada yozuvchi Hazrat Umarning qanchalik insofli va iymonli bo‘lganini davlatning biron bir boylikga xiyonat qilmaganini va qilmasligini oddiygina bir kichik sham detali orqali ifodalagan. Hikoyani o‘qib har bir inson o‘ziga va qilgan ishlaridan xulosa chiqarsa, ajab emas. Ba'zan insof va insofsizlik o‘rtasidagi chegarani ham ajratish juda mushkul bo‘ladi . Masalan ortiqcha tejamkorlik qilaman deb, o zimizga va boshqalarga ham insofsizlik qilishimiz ʻ mumkin . Adib hikoyada o‘zi bilan bog‘liq dorixonadagi voqeani ham tasvirlaydi. “Aptekalarning biriga kirdim , hammasi orasta, zamonaviy .Dori darrov topildi”. Arzimagan “ikki yuz so‘m ekan”. Arzimagan “ikki ming” menga qimmatroq tuyildi. Ko‘chaning nargi betidagi boshqa bir dorixonaga kirdim . Bunisi odmigina, peshonasida yaltiroq yozuvi yo‘q”. O‘sha dori sakkiz yuz so‘m ekan! 37 ”. Bunda ikkita dorixonaning ko‘rinishini qisqa tasvirlaydi. Tasvirdan ko‘zlangan maqsad 36 O'tkir Hoshimov ,,O’zbeklar” hikoyalar to’plami ; - T G’afur G’ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2009- yil , 165-bet. 37 O'sha manba, 167-bet. 24 shuki, zamonaviy dorixondagilar dorilarni ikki baravar qimmatga sotishadi va bundan katta foyda ko‘rishadi va boyishadi. Ammo odmigina dorixonaning daromadi dorixonaning tasviridan seziladi . Shu bilan birga , dorixonadagi bir xil dorining ikki xil narxda sotilayotganligini, egasidan so‘raganida ,aytarli bir izoh keltira olmaganligi tasvirlanadi.Bu o‘rinda dori detalidan ko‘zlangan ma'no shundaki, insonlarning ilojsizligidan foylananib, ularga zarur bo‘lgan narsani qimmatga sotib, foyda ko‘rayotgan insonlarni ochib berish. Axir dorini odamlar muhtojligidan oladi. Uning haqiga xiyonat odamgarchilikdan emas-ku. Yozuvchi bizga hikoyadagi bu voqea orqali shu ma noni ifodalamoqchi bo‘lgan. Hozirgi kunʼ insonining insof haqidagi tushunchasi haqida adib supermarketdagi bir galstukning bozordagi narxdan uch baravar qimmat ekanligini aytib otadi. Bu o‘rinda qo llangan galstuk ya'ni bo‘yinbog‘ detalidan ko‘zlangan ma’nosi shundaki, ʻ supermarket va bozordagi narxning qanchalik farq qilishini oddiy bir kichkina bo‘yinbog‘ning narxi misolida ochib bergan.Bu holatlarni adib bozor iqtisodiyotiga o‘ tish jarayoni bilan izohlashga harakat qiladi, yani bu jarayonni insonlar o‘zlari qanday qabul qilayotganlarini ham tahlil qilib o‘tadi.Shuningdek bu hikoyada adib, Yaponiyalik mehmon bilan bo‘lgan va “Girgitton” buvinikidagi voqealarni ham eslab o‘ radi. Bolaligida yozuvchi Girgitton buvining uyiga boradi va qo‘ shnining yong‘og‘ini terib yemoqchi bo‘ladi ammo Girgitton buvi qo‘ shnining haqini o‘zidan so‘ramasdan olsa, yomon bo‘lishini uqtiradi so‘ng uyidan boshqa yong‘oqlarni olib chiqib beradi . Yaponiyalik mehmonga shaftoli mevasini uzatganda, mehmon mevani rad etadi va tarjimonga shunday deydi : “Janob shaftolinining egasiga haq to‘lamadilar .Shuncha mevani so‘roqsiz olib chiqdilar. Mumkin emas”. Ijodkor bu o‘rinda yong oq va shaftoli detalidan foydalanadi va ʻ shunday xulosa chiqaradi : dunyoda xalq ko‘p, millat ko‘p . Har birining o‘z urf- odatlari ,o‘z dunyoqarashi bor. Biroq yaxlit olganda insonning hammasi yakka-yu 25 yolg‘iz Ollohning bandasi! Shu bois ularning fe'l-atvorida ,xatti-harakatlarida g‘aroyib mushtarakliklar bo‘ladi 38 . Xulosa qilib shuni ayta olamanki, O‘tkir Hoshimov asalarida detallardan unumli foydalangan va ularga turli xil vazifalarni yuklab kelgan. Shu sababli yozuvchi bir xil mavzulardan qochadi va yangi obrazlar izlaydi. Asar syujetida o‘xshashliklarni yoqtirmaydi. Asarlarida xarakter yaratish , tasvir va detallardan foydalanishda, ulug‘ ijodkorlar, jahon adiblari tajribalaridan qolaversa, o‘zbek xalqining milliy an'analaridan va qadryatlaridan foydalangan. Hikoyalarida bir- birini takrorlaydigan qahramonlarni topish qiyin. Hikoya qahramonlaridan tortib, roman qahramonlarigacha alohida obraz yaratish ustuvorlik qiladi. Shu bilan birga, shevaga xos so‘zlardan o‘rnida foydalanib , hamma tushunishiga qulay , tarjima qilinganda asliday , o‘z ma'nosiday o‘girilishiga harakat qiladi .Adib asarlarida ortiqcha tafsilotlar berib o‘tirmay, bu ishni detallarga yuklaydi. Shuning uchun ham kitobxonlar asarlarini sof va samimiy o‘qiydi, unda badiiylik sezilib turadi, zerikmaydi, dag‘allik sezilmaydi. Ijodi bilan kitobxonlarni va har qanday insonlarni o‘ziga tortadi. Muhimi shundaki, yozuvchi asarlari orasida vaqt o‘tgan sari eskirib , davrga mos kelmay qolgani oz. Insonlarning xarakterini tasvirlagan, uning yuragiga yo‘l topgan asarlar hech qachon zavol topmaydi . O‘tkir Hoshimov o‘zbek adabiyotida o‘zining katta o‘rni va mavqeyiga ega ekanligiga yana bir bor amin bo‘ldik. 38 O'tkir Hoshimov ,,O’zbeklar” hikoyalar to’plami ; - T G’afur G’ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2009- yil , 171-bet. 26 II.BOB. O‘TKIR HOSHIMOV PROZASIDA DETALNING POLIFUNKSIONAL TABIATINING NAMOYON BO‘LISHI 2.1. “Dunyoning ishlari“ qissasida detalning umumlashtirish vazifasi O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimov o‘zbek adabiyotiga o‘zining katta- kichik hikoya, qissa va romanlari bilan munosib qissa qo‘shib, o‘zbek kitobxonlari yuragidan joy egalladi. Uning asarlarida inson va uning ruhiyati bosh mavzu vazifasini bajardi va barchamizga birdek manzur keldi. Yozuvchining shunday asaridan biri “Dunyoning ishlari” qissasidir. Bu qissani eshitmagan va o‘qimagan kitobxon bo‘lmasa kerak. Mazkur qissa onalarga qo‘yilgan haykal bo‘ldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Asarni o‘qib undan har birimiz unda onamizning siymosini ko‘ramiz, beixtiyor ko‘zimizga yosh olamiz, undan xulosa chiqaramiz va ibrat olamiz. Menimcha, bu qissa har birimizning yuragimda o‘chmas iz qoldirgan. Bu 27 qissa haqida yozuvchining o‘zi shunday deydi : “Bu qissa katta – kichik novellalaran iborat . Biroq ularning barchasida men uchun eng aziz inson–onam siymosi bor. Bundagi odamlrning hammasini o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman. Faqat ba’zilarining ismi o‘zgartirildi , xolos. Bu odanlarning qismati ham qaysidir jihati bilan onamga bog‘langan. Dunyodgi hamma onalar farzandiga bo‘lgan munosabat bobida bir – biriga juda o‘xshaydi. Bas, shunday ekan bu asar sizlarga bag‘ishlanadi, aziz ONAJONLAR!” 39 . Bu kitob 2005–yil to‘liq holda “Sharq nashriyoti” tomonidan nashr qilingan. “Kelinlar qo‘zgaloni”, “Ufq” kabi asarlari bilan o‘zining kitobxonlariga ega sevimli ijodkorimiz, O‘zbekiston Qahramoni Said Ahmad qissaga shunday ta’rif beradi : “Dunyoning ishlari” qissasini qissa emas , doston deb atashni istar edim. U qo‘shiqday o‘qiladi uni o‘qib turib, o‘z onalarimizni o‘ylab ketamiz” 40 . Darhaqiqat, ijodkorning ushbu asarini o‘qib, o‘z onalarimiz yodimizga tushadi. Ular bizni qanchalik yaxshi ko‘rishi, mehr berishini va avaylashini ich–ichimizda his etamiz. Keyin birdan ularni sog‘inamiz. Onamizni mahkam bag‘rimizga bosgimiz, to‘yib-to‘yib quchgimiz keladi. Onasi hayot insonlar dunyodagi eng baxtli insonlardir. Men ham ularning safidaligimdan behat mamnunman, ming bor shukur. Yozuvchimiz bu asarni yozganida onalari yonlarida yo‘q edi. Shuning uchun ham bu asarida onalarimizning qadriga yetishga, ularga qo‘limizdan kelgancha yaxshi gapirishga va xizmat qilishga chorlaydi. Asarda 33 ta hikoya berilgan. Tabiiyki, Har bir hikoyada detallar ishtirok etgan. Hikoyalar so‘nggida yozuvchi o‘zining xulosasini berib o‘tadi. Bu hikoyadagi detallarning vazifasiga, detallar asarning go‘yasiga, badiiyatiga qanchalik ta’sir qilganligiga e’tibor qaratamiz. Dastlabki hikoya “Oq oydin kechalar “ deb nomlangan. Bu hikoyada yozuvchi va uning onasi tunda osmonga, 39 O’ . Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ; - T , ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi “ , 2023- yil 7- bet. 40 Cyberleninka. uz 28 ya’ni yulduzlarga termulib, suhbatlashishadi. Ona bolasiga katta yulduzni beradi, o‘ziga esa kichik yulduzni oladi. Yozuvchi ona doim farzandi o‘zidan ham yaxshi yashashini, katta marralarga va narsalarga ega bo‘lishini xohlashi, birgina “yulduz” detali orqali ifodalab bergan. Shu bilan birga, “bodom”, “rayxon”, “oy” kabi predmet detallari hikoyaning mazmuni ochish va to‘ldirish uchun xizmal qilgan. Hikoyadagi nutqiy detallar hikoya qahramonining o‘y–fikrlarini va tuyg‘ularini ifodalab kelgan. “Yulduz to‘la osmonga tikilaman. Ehtimol, osmondagi eng yorqin yulduzlar onalarning jonidir. Ehtimol, onalarning so‘nggan yulduzlar birlashib quyoshga aylangandir, Oftobni ona deyishlari, ehtimol, shundandir” 41 . Qissadagi ushbu nutqiy detal hikoyani xulosalash va umulashtirish vazifasini bajarib kelgan. Keyingi hikoya “Tasalli” deb nomlangan. Bu hikoyadagi go‘rkov tilidan aytilgan nutqiy detallar, bosh qahramon hisoblangan onaning xulq–atvori, fazilati, insonlarga bo‘lgan munosabati va yaxshi bir inson ekanligini ochib berish vazifasini o‘tagan. “Ona uchun bolaning katta–kichigi bo‘lmaydi. Bola uchun ham onaning katta- kichigi bo‘lmas ekan. Ona-ona ekan , unga boshqa sifat kerak emas” 42 . Hikoyadagi ushbu nutqiy detal yozuvchi tomonidan aytilgan bo‘lib, hikoyani xulosalash vazifasini bajarib kelgan. Ya’ni onaga ona ta’rifining o‘zi yetadi ,ona so‘zining zamirida barcha sifatlari mujassam. Onalarimiz bizning baxtimizdir. “Tush” hikoyasidagi tush motivining kiritilishi, hikoya voqealarini qisqartirish vazifasini bajargan , ya’ni yozuvchi oriqcha tafsilotlarsiz ,to‘g‘ridan to‘gri tush orqali hikoyaga kirib kelgan. Hikoyadagi “chiroq” predmet detali ona bu doim mehr nurini taratuvchi , qora kunlarimizni yorituvchi va yo‘l ko‘rsatuvchi nur ekanligiga ishora qiladi. Yozuvchi tilidan aytilgan nutqiy detallar hikoyadagi ona obrazining fazilatlarini misollar bilan yaqqol ochib bergan. Farzandini yarim 41 O’ . Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ; - T , ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi “ , 2023- yil , 9- bet. 42 O’ sha manba, 10-bet 29 tungacha kutib uxlamay, undan havotir olgan onalarimizga, bir og‘iz shirin so‘z aytish o‘rniga , ularning havtitodan ham jahl qilishimiz keyinchalik pushaymonlik keltirishini, azob berishini ularni bir umr sog‘inib qiynalishimizni ammo hayotda ko‘ra olmasligimiz ifodalab bergan. Insom doim shunday, yonidagi insonlarni qadrini ketgandan keyin biladi. Kimnidir qadrlashimiz uchun uni yo‘qotishimiz shartmi ? Keyin kech bo‘lishini nega tushunmaymiz ,tushunib yetmaymiz. O‘tkir Hoshimov shunday xatolarrni qilmasligimizni uchun ham shu asarni yozdi, deb o‘ylayman.”Haqqush” hikoyasidagi mag‘rur qad ko‘tarib turgan tog‘lar, ulkan novvot parchsidek qirrador qoyalar kabi detallar, hayot abadiy emasligini va bu dunyo o‘tkinchi ekanligiga ishora qilib kelmoqda. “Onalar farzandlari hamisha birga bo‘lishini istaydilar. Qismat esa ularni qanot chiqarishi bilan har yoqqa uchirib ketadi. Hayot loaqal shu masalada ham onalarga shafqat qilmaydi” 43 , - ushbu nutqiy detal hikoyadagi barcha voqealarni xulosalab va umumlashtirib kelmoqda. Ya’ni onalar bu dunyoda juda ko‘p sinovlarga uchraydi, qiyinchiliklar ko‘radi, o‘zi ko‘rgan qiyinchiliklarni farzandlari ko‘rmasligi uchun harakat qiladi.Farzandlari doim bir–birini qo‘llashini ahil–inoq bo‘lishini istaydi. Charchab, horib kelib ularga yaxshlik, ezgulik, ahillik haqida ertaklar, rivoyatlar aytib berishadi. Farzandlari ahil va inoq bo‘lishi uchun qo‘lidan kelgancha harakat qiladi. Ammo yozuvchimiz aytganidek, taqdir hatto bu masalada ham ularga shafqat qilmaydi. O‘tkinchi bir dunyo moli uchun urushib, yuzko‘rmas bo‘lib ketgan, jigaridan voz kechgan, dunyo tashvishlari bilan yilda bir–biridan hol so‘ray olmagan aka–ukalar kammi? O‘tkir Hoshimov ushbu asarda shu mavzularni ham ko‘tarib chiqqan. “Qarz” hikoyasida “tufli”, “uch oyoqli velosiped“ , “ko‘ylak“ kabi predmet detallari asarning badiiy g‘oyasini ochib berishga xizmat qilgan. Hikoyada ona o‘z nafaqasini yig‘ib qo‘shni bolalarga sovg‘alar olib beradi. Bu 43 O’ . Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ; - T , ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi “ , 2023- yil , 12-bet 30 ishlarini hech kimga aytamaydi. O‘g‘illari hazillashib so‘rashsa qarzlarimga to‘layapman deydi. Onalar bolalarga sovg‘alar olib berib, xursand qilishni juda xohlashadi.Onalarga qaysi bolani xursand qilishning ahamiyai yo‘q. Ular uchun hamma bola o‘zlarining bolasi. Chunki ular ona. Ona mehridaryo, ulug‘ zot. Jannat onalar oyog‘i ostidadir. Har qanday ona bu ulug‘ nomga munosib bo‘lishi kerak. Onalik maqomi muqaddas maqom. “Ikki afsona” hikoyasida yozuvchi onasi unga aytib bergan ikki hikoyani qalamga oladi. Birinchisi “Oftob” haqida va keyingisi “Obkash” haqidagi hikoyalardir. Demak, bu hikoyalarni yozuvchi bizga aytishni lozim topgan. Uning bizga hayotimiz davomida kerak bo‘lishini bildirib o‘tgan. Ushbu hikoyadagi hikoyasidagi “kul“ va “kuldon“ predmet detallari yozuvchiga o‘tmishga qaytish imkonyatini yaratib bergan. Ya’ni polga to‘kilgan kulni farrosh kampir Vera xola ko‘rib : “Kuldonga tashlamaysizmi ? Kuldoningiz bo‘lmasa, olib kelib beraman“,- deydi. Shu voqea bilan yozuvchi birdan o‘zining onasi ham farrosh bo‘lgani. Uning ishi qanchalik qiyin ekanligini eslaydi va o‘tmishga qaytadi. Hovlisining yonida pioner maktabi lageri borligini , oyisi kun chiqmasdan yo‘laklarni supurishini uzun tayoq bog‘langan supurgi bilan hovlini supurishini va o‘zi ham yordam berganini, suv sovuqligi uchun suv muzdek bo‘lib, oyoq sovuqqotib , kesilib ketishini eslaydi. Hikoyadagi “oftob”, “daryo”, “mushuk”, “uy” kabi detallar orqali yozuvchi mehnatning aybi yo‘qligini, inson o‘z oilasini, yaqinlarini va Vatanini yaxshi ko‘rish kerakligini, tabiatni asrashimiz va hayvonlarga ozor bermasligimiz kerakligini izohlab ketgan. “obkash” detali orqali esa, inson eng birinchi oilasiga, yaqinlariga yaxshilik qilishi , mehribon bo‘lishi kerakligini ifodalab bergan, ya’ni bir onasini hafa qilib qo‘ygan yigit ko‘chada obkashda suv ko‘tarib ketayotgan qo‘shni ayolni ko‘rib, unga yordam bermoqchi bo‘ladi , ayol uning yelkasiga obkash bilan rosa uribdi-da, birovning ko‘nglini olishdan oldin , o‘z onangni ko‘nglini og‘ritmaslikni o‘rgan, debdi. 31 - Endi chakki o‘tmaydimi, oyi ? - Tomdanmi ? Adang tuzatib tushdilar-ku, endi o‘tmaydi 44 . Asardagi ushbu nutqiy detal, oilaning yashash tarsi va sharoitini ochib berishga xizmat qilgan. “Haqiqat havoga o‘xshaydi. Nasaf olib turasiz- u, o‘zini ko‘rmaysiz. Mana shu ikki afsona hayotdek oddiy, hayotdek chuqur haqiqat ekan” 45 . Ushbu nutqiy detal hikoyani umumlashtirib, unga xulosa yasagan. Bu ikki afsona biz uchun ham hayotdek oddiy, hayotdek chuqur haqiqat kasb etib, xotiramizda muhrlanishi kerak, deb o‘ylayman. Zero, har bir kun uchun haq va haqiqat hozir narsadir. “Gilam paypoq” hikoyasidagi gilam paypoq predmet detali orqali yozuvchi, onalar doim farzandini yomonini yashirib, yaxshisini oshirib yurishini, farzandi uchun sog‘lig‘idan hatto jonidan ham kechishga tayyor ekanligini ifodalab bergan. Farzandining ahvolini ko‘rgan ona, uning o‘lib qolishidan qo‘rqib, hech bir narsaga qaramay, sarpoychan guppillab yog‘ayotgan qorda yo‘lga chiqadi va oyog‘ini sovuq oldirib qo‘yadi. So‘ngra oyog‘i bir umr sovuq tushishi bilan og‘riydigan bo‘lib qoladi. Ona bu narsaga e’tibor ham bermadi, farzandi tuzalishi bilan hamma narsa esidan chiqib ketdi. Ona uchun oilasidan, farzandining sog‘lig‘idan ortiq baxt yo‘q. “Eng og‘ir gunoh” hikoyasidagi “talqon” va “lavlagi” detallari orqali o‘sha davrdagi insonlarning yashash sharoit va o‘sha zamonlarda non kamligini ifodalab bergan. Insonlar o‘sha vaqtlar non ko‘pligidan emas , non kamligidan talqon qilishgan chunki talqon juda to‘yimli ovqat. Insonlar undan 1- 2 qoshiq yeb qornilarini to‘yg‘azishgan.”Bola yig‘isi” hikoyasidagi “issiq monoj” detali bolalarga xos soddalikni va injiqlikni ifodalab kelgan, ya’ni bolaligimizni bizga ko‘rsatib bermoqchi bo‘lgan. Bolaning ko‘ngli poshsho, deb bekorga aytishmagan. Onalarimiz bizni shu kunga yetkazgancha qanchadan qancha 44 O’ . Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ; - T , ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi “ , 2023- yil , 17-bet 45 O’ sha manba, 19-bet 32 injiqlklarimizni ko‘targan ekan-a? Biz esa ularni qariganda hatto oddiy bir erkaligini ham ko‘tara olmaymiz. “ Nimaga birovning bolasi bo‘larkan. Yig‘lab turgan bolaning begonasi bo‘ladimi ? Yig‘lab turgan norasidaga rahmi kelmagan odam , odammi ? 46 “ – ushbu nutqiy detal ona tilidan faqat yozuvchiga emas, hammamizga aytilgan, deb o‘ylayman. Bu detal orqali yozuvchi yana bir bor onalarga xos fazilatlarni ko‘rsatib o‘tadi. Onalarning o‘z tili, bizning o‘lchovimizga sig‘maydigan o‘z olami borligini juda ta’kidlab hikoyaga xulosa yasaydi. “Xiyonat” hikoyasidagi “botinka”, “siniq oyna” kabi oddiy predmet detallar orqali insonlarga qilinadigan bir qancha xiyonatlar sodda usulda ochib berilgan. “xoin oy” , “behayo iljaygan harom nur” , “xiyonatkor yulduz”, “xiyonatkor shamol” detallari qahramonning holatini , uning xiyonatdan keyingi ahvolini va boshqa narsalar, hodisalarga ham qarashlari o‘zgarganini ifodalab kelgan. U hayotdan shunchalik alamzadaki, uning nazarida barcha xiyonatkordek. Insonlar asta –asta kichik xiyonatlarga uchrab, birdan hayotdan, insonlardandan nolib qolishadi. Ammo ularni umri davomida katta–katta xiyonatlar ham kutib turgan bo‘lishi mumkinligini o‘ylashmaydi. Menimcha, insonlar kichik–kichik xiyonatlarga uchrab–uchrab, katta xiyonatlarga tayyor bo‘lib borishadi. Buni hayot deydilar , har narsaga tayyor bo‘lib borish kerak. Zero, har ishda bir hikmat bor. “Onang-chi, onang hech xiyonat qildimi,senga ? Biron marta, aqalli bir marta xiyonat qildimi ? … Ona o‘z bolasiga hech qachon xiyonat qilmaydi. Ehtimol, inson hayotining shuncha yillardan buyon davom etib kelayotgani shundandir “ 47 , - yozuvchi tildan aytilgan ushbu nutqiy detal, hikoyaning g‘oyasini ochib berib, unga xulosa yasash vazifasini bajargan. Darhaqiqat , faqat onalarimizgina bizga hech qachon xiyonat qilmaydi. Bizni xiyonatga uchraganimizni ko‘rsa ham, 46 O’ . Hoshimov ,, Dunyoning ishlari “ qissa ; - T , ,, Nurli dunyo “ nashriyot uyi “ , 2023- yil , 26-bet 47 O’sha manba, 33-bet 33 o‘zimiz bu ishni boshqalarga takrorlamasligimizni xohlaydi. Xiyonat yomon ekanligini , birovga xiyonat qilish gunoh ekanliginin bot- bot takrorlaydi. Ona shunday, ulug‘ zot. Yozuvchi birgina “surat” detali orqali bir umr armon bo‘luvchi narsalarga ishora qilgan. Hikoyada yozuvchi vaqti yo‘qligi, shoshib turganligini sabab qilib , onasi bilan rasmga tushmay chiqib ketadi. Bu qilgan ishi uchun bir umr o‘zini ayblaydi, ammo so‘nggi pushaymon o‘zinga dushman, degan maqol bekorga aytilmagan. Ba’zan vaqt bo‘ladi, ammo u bo‘lmaydigan kunlar keladi. O‘zi qilgan xatosini boshqalar takrorlamasligini juda xohlaydi va hikoyada istiroblarini ifodalab o‘tadi. Hayotdagi ish, yumush, muammo hech qachon tugamaydi. Inson bugungi kunning qadriga yetishi kerak. Zero, o‘tgan kuning o‘tmishga aylanib o‘tib ketdi, ertangi kuning esa, mavhumdir. Inson har doim yaqinlariga , oilasiga va o‘ziga vaqt ajrata olishi kerak. “Kitob”, “Qanoat” hikoyalarida ham yozuvchi ayollarga xos bo‘lgan yaxshi va yomon xislatlarni ochib bergan. “Hozir ham eri sal qovog‘ini solsa, “melisa” bilan qo‘rqitib, o‘n besh sutkani pesh qiladigan ba’zi xotinlarni ko‘rsam, onamning qanoati, kelinoyimning qarg‘ishlarini eslayman”, - deydi yozuvchi hikoyada. Bu nutqiy detal hikoyani xulosalash vazifasini bajargan. “ Sovchilar “ hikoyasidagi qo‘shni qiz Guli tilidan aytilgan nutqiy detalla, Gulining fe’l–atvorini ochib bergan. Birgina Guli obrazi orqali yozuvchi o‘sha davr yoshlarining fikrlashlari va dunyoqarashini ifodalab bergan. Ya’ni hikoyadagi Guli bo‘sh–bayov qiz emas, u mard , g‘ayratli va zamonaviy qiz. O‘z fikrlarini bemalol ayta oladi. Hikoyadagi “g‘ijim ro‘mol”, “atlas ko‘ylak” , “qarg‘ashoyi ko‘ylak” , “dur”, “baxmal nimcha”, “qalin bilakuzuk”, “qo‘shqavat darvoza” kabi predmet detallar tasvirlanayotgan oilaning o‘ziga to‘q, boy oila ekanligini ifodalsh vazifasini bajargan. Oyisi sovchilarni kutib olganda dasturxonga qo‘ygan “turshak“ “chaqilgan yong‘oq”, “jiyda” kabi detallar va esa bu oilaning yashash sharoiti 34 oddiy ekanligini ochib bergan. Shu bilan birga, uyning qayeridan chakka o‘tshini bilishi, ko‘zini yumib ham ayta olishi, bu jarayon ancha vaqtdan beri davom etayotganligini bildiradi. Oilaning har bir vakili buni biladi, ammo ta’minlashga sharoitlari yoqligi shu nutqiy detal orqali ayon bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, qissadagi barcha hikoyalar hayotiy tajribalar, hayotiy qahramonlar, hayotiy voqealarga asoslangan . Demak, hayotni badiiylashtirishda detallarning o‘rni beqiyos. Detal yozuvchi uchun misli gavhardir, degan gap bekorga aytilmaga. Bu gavhar asarning qadr-qimmatini oshiradi. Shu sababli yozuvchi har bir hikoyada detallardan unumli foydalangan. Detallar yozuvchi ko‘zlagan g‘oyani ochib berishga va asarni mazmundor qilishga xizmat qilgan. SHu bilan birga, detallar hikoyani qisqartirib, ortiqcha so‘zdan xalos etadi va ixchamlikni ta’minlaydi. Qissadagi predmet, nutqiy va boshqa shu kabi detallar asosan hikoyani xulosalash va umumlashtirish vazifasni bajargan. Buni yuqoridagi juda ko‘plab misollardan bilib olishimiz mumkin. 2.2. “Bahor qaytmaydi” qissasida detallarning qahramon xarakterini ochishdagi o‘rni. Elimizning atoqli yozuvchisi, ardoqli vakili O‘tkir Hoshimovning “Bahor qaytmaydi” qissa kirib bormagan , u haqida eshitmagan xonadon bo‘lmasa kerak. Bu asar 1970- yilda yozilgan bo‘lsa ham , hali hanuz kitobxonlar tomonidan sevilib o‘qilmoqda. Asarda insoniy munosabatlar, turfa xil insonlar va ularning taqdiri haqida so‘z ketadi. Bu asarga o‘sha davrda : “Qorong‘u osmonda chaqnagan chaqin”, - degan ta’rif bekorga berilmagan. Yuqorida aytilganidek, bu asar asosida suratga olingan videofilm o‘z vaqtida eng ko‘p tomosha qilingan 35 filmlar qatoriga kirdi . Asarda sevgining sehr va quvonchlari , iztirob va armonlari g‘oyat hayotiy , ta’sirchan aks etgan. O‘tkir Hoshimov haqida adabiyotshunos Sa’dulla Mirzayev : “O‘tkir Hoshimov–ko‘p qirrali iste’dod sohibi. Uning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan ulushi katta. Adib asarlari mazmun va shakl jihatidan go‘zal, ularning badiiy – estetik ahamiyati beqiyos “ 48 , - degan fikrlarni bildiradi. Yozuvchi katta davr voqealarini, ko‘plab insoniy taqdirlarni bosh qahramonning o‘y–fikrlariga joylashtirib tasvirlaydi. Asar syujetiga aralashmaydi. Yozuvchi o‘z fikrlarini qahramon tilidan bayon qiladi. Ular o‘z boshidan o‘tgan barcha voqealarni o‘zlari so‘zlab berishadi. “ Bahor qaytmaydi” asari ham shular jumlasidandir. Bu qissada ijodkor iste’dodli biroq uning qadriga yetmagan, ulug‘ maqsadlardan mahrum xudbin yigitning tanazzul tarixi va ruhiy–ma’naviy inqirozini san’atkorona tahlil etib bergan 49 . Asar qahramonlari Alimardon To‘rayev, Anvar va Muqaddam. Asarda san’atkor Alimardo To‘rayev do‘stining shuncha yaxshililariga qaramay unga xiyonat qiladi. Do‘sti sevib, avaylab kelgan qizga , o‘zing qabih qo‘llari bilan erishadi va uni ham, o‘zini ham baxtsiz qiladi. Yomonlik jazosiz qolmaydi, deganlaridek asar so‘nggida Alimardon To‘rayev oilasidan, do‘stidan, shon – shuhratidan ayrilib, bu dunyoni tark etadi. Asar juda ta’sirchan va badiiy ruhda yozilgan. Asarning badiiyatini oshirishda detallar katta o‘ringa ega. Detallarning asardagi o‘rni va vazifasi nimalardan iborat va ular asar g‘oyasini ochishda qanchalik muhim ekanligiga e’tibor qaratib o‘tsak. Asarning kuz fasli bilan boshlanishi, uning fojia bilan tugashiga darak bermoqda. Hamma yelib – yugurib qish tashvishi bilan band bo‘lgan bir paytda, faqat qishloqning chekkasidagi bir kishi o‘zining tashvishi bilan band ekanligini tasvirlash orqali yozuvchi asarga kirib keladi. Asarda Alimardon tush ko‘radi. Bilamizki, asarlada 48 S. Mirzayev ,, XX asr o’zbek adabiyoti “ . – T. : ,, Yangi asr avlodi “ . 2005- yil , 408 – bet. 49 arboblar.uz 36 tush motivi shunchaki kiritilmaydi, uning o‘z vazifasi bo‘ladi. Shu bilan birga, asarda ikki do‘st haqida rivoyat ham keltirilgan. Asardagi tush motivi va rivoyatlar qahramonning taqdiri, hayoti va xarakteri bilan bog‘liq kommunikativ vazifa bajaradi. Alimardon tushida otni yeldek uchiradi, tog‘-u toshlar chirpirak bo‘lib, orqada qolib ketar, birdan hamma yoqni zulmat qoplab, ot allanimaga qoqiladi-da, qop – qorong‘u jarlikka munkib ketadi. Ikki do‘st haqidagi rivoyatda esa, ikki do‘st bir qizni sevib qoladi. Rad etilgan ikkinchi do‘st alamiga chiday olmay, qizga erishish va do‘stidan qasos olish uchun qishloqqa bostirib kelayotgan dushmanlar bilan til biriktirib oladi. Birinchi do‘st dushmanlarga qarshi kurashda jon beradi. Qishloqni egallagan dushmanlar ikkinchi do‘stni o‘z yaqinlariga xiyonat qilgan inson bizga vafo qilarmidi deb, zahar berib o‘ldiradi. Qiz esa, yori o‘lganini eshitib o‘zini daryoga tashlab o‘ladi. Ikkinchi do‘stning o‘ylamay qilgan ishi va do‘stiga bo‘lgan hasadi, xiyonati o‘zi va yaqinlarining o‘limiga sabab bo‘ladi. Asarda ham tush motive va rivoyat qahramonning taqdiriga ishora qilib kelmoqda , chunki asarda , Alimardon do‘stiga hasad qiladi , uning sevgan insonini tortib olib, do‘stlikka xiyonat qiladi va tushidagi kabi jarlikka qulab vafot etadi. Asardagi “Vassajuftlari sarg‘ayib ketgan shift”, “chaqa solinadigan ganch mushuk”, “pastak eshik”, detallari qahramonning turmushi va yashash sharoitini ochib bergan. “Chekka – chekkadagi azamat yong‘oqlar shov – shuv etib , o‘tib ketgan bahorini eslaganday jimgina hayolga tolgan, o‘riklarning qonday qizargan yaproqlari uzilib ketishdan cho‘chib titrab turibdi” 50 , -ushbu badiiy tasvir orqali ifodalangan detallar kitobxonni asar ruhiyatiga kirib borishini ta’minlaydi. Ya’ni bu tasvir qahramonimiz uchun aytilgandek, go‘yo. Xuddi uning bahori o‘tib ketgan, hayoti esa, uzilishi arafasida turgandek. Asarda Alimardon tilidan aytilgan nutqiy detallar, qahramonning o‘y–fikrlarini, shaxsiyatini, fe’l–atvorini , insonlarga bo‘lgan 50 O’. Hoshimov ,, Bahor qaytmaydi “ . – T : ,, O’qituvchi “ nashriyoti , 2018- yil , 115-bet 37 munosabatini ochib berish kabi vazifalarni bajargan. Qissada shunday deyiladi : “Anvar ham kelmadi, nomard!- pichirladi u g‘ijinib. Birovning go‘riga birov tusharmidi? Anvarning men bilan nima ishi bor “ 51 . Qanday qilib inson yaqin do‘sti bilan ishi bo‘lmasligi, undan havotir olmasligi mumkin. Alimardon tilidan aytilgan bu nutqiy detal orqali , qahramonimizda do‘stlik tuyg‘usi nima ekanligini bilmaslik, insonlarni tushunish qobiliyati yo‘qligini sezishimiz mumkin. Uning do‘sti Anvar, Alimardonning aksi edi. Buni biz yozuvchi tomonidan berilgan tasvirlardan, portretidan, xatti–harakati va nutqidan sezib olishimiz mumkin. U doim jilmayib qarab turar, mahribon va past ovozda gapirar edi. Alimardon esa, doim qoshini chimirib qarar va ko‘p ham savollarga javob bermasdi. Anvarning ko‘ylagining tugmalari yechilib ketgani, ichidagi maykasi terlab badaniga yopishib ketgani va shimining pochasi changligi Alimardonning oldiga shoshib yugurganidan darak derib turibdi. Kech qolgani uchun o‘zini aybdor sanab, do‘stining oldiga ishdan chiqishi bilan yugurib keladi. Anvar do‘stlikni, insoniylikni yaxshi tushunuvchi obraz.Yozuvchi hech bir o‘rinda uni sifatlarini sanamaydi , bularni biz detallar orqali sezib olishimiz mumkin. Anvar tuflisining bog‘ichini shosha–pisha yechib , tez–tez yurib uning tepasiga keldi. Karavat yoniga cho‘kkalab, peshonasiga muzdek kaftini qo‘ydi. - Isitmang yoq-ku , - dedi jilmayib. Alimardon uning qo‘llarini peshonasidan olib tashladi. - Yo‘lda o‘lib qoldingmi, degandim 52 . Bu dialogda ikki qahramonning ikki xil xarakteri yaqqol ochib berilgan, deb o‘ylayman, chunki yozuvchi ko‘p o‘rinlarda bunga ishora qilib ketgan. Masalan, polizdan qovun o‘g‘irlash uchun borishgandagi voqea. Alimardon ishni bitirib 51 O’sha manba ,116- bet. 52 O’sha manba ,116-bet. 38 indamay uyiga ketib qovunni yeb uxlaydi,do‘stini hatto o‘ylamaydi ham. Anvar esa Alimardonni kuta- kuta qo‘lga tushib, rosa kaltak yeydi. Bu voqea ham uning faqat o‘zini o‘ylaydigan inson ekanligidan dalolat beradi. Hatto Anvar undan oldin ish boshlagani,bu haqida quvonch bilan gapirishi unga yoqmasdi. “Nima bo‘libdi?! Qizlar ham mard yigitlarni yaxshi ko‘radi. O‘sha lattadan nima kamim bor ?!” 53 , - ushbu nutqiy detal orqali yozuvchi , bu insonning qanchalik tuban va vijdonsiz ekanligini ochib bergan. Anvar Alimardon uchun nimalar qilmadi? Har kuni ishdan chiqib uni yoniga shoshib kelar, unga qarar. Sevgan qizi, Muqaddamga Alimardonga o‘zi yaxshilab qarashni tayinlar edi. Alimardonni sahnaga majburlab olib borib, uning mashhur bo‘lishiga sababchi borgan ham Anvar edi, lekin Alimardon shunchalik xudbin ediki , uning shuncha qilgan yaxshiliklarini bilmay , uning sevgan qiziga nomardlik bilan erishadi va uni baxtsiz qiladi. To‘g‘ri, bu baxtsizlikda Muqaddamning ham qisman aybi bor, chunki Anvarga bo‘lgan munosabati, o‘y–fikrlari Alimardonni ko‘rgandan keyin o‘zgara boshlaydi. Bu jarayon asardagi nutqiy detallarda va uning o‘y–fikrlarida namoyon bo‘ladi ( “ Sezibdi ! Aytaymi yo‘qmi ?”. U yana bir lahza ikkilanib turdi-da , ichki bir ishonch bilan o‘ziga dalda berdi: “Bilsa nima!”. U Alimardonning nimasidir Anvardan ustunroq, kuchliroq ekanini his etar edi. Anvarning allanimasi o‘ziga yoqmay kelayotganini payqagan, lekin bu narsa nima ekanini aniq bilmas edi. Alimardonni uchratgandan keyin bildi. Anvar bo‘shang ekan , latta ekan 54 !). Muqaddamning Alimardonga bo‘lgan munosabati asardagi epizodlar, fikrlar va nutqiy detallarda, shu bilan birga yozuvchi tilidan bayon qilinadi. U Alimardonnikiga bormasligi mumkin edi, ammo u bordi. Yozuvchi Muqaddamning bu holatga munosabatini shunday sharhlaydi: “ Alimardonning chiroyli chehrasi , chimirilgan qoshlari ko‘z 53 O’sha manba 127-bet 54 O’. Hoshimov ,, Bahor qaytmaydi “ . – T : ,, O’qituvchi “ nashriyoti , 2018- yil , 128-129- bet. 39 o‘ngiga keldi-yu , ham qo‘rqinchli, ham erkalovchi tuyg‘ular ichida ikkilanib , o‘rnidan turdi. Eshik oldiga yetkanida negadir o‘zining ham o‘sha yoqqa talpinayotganini sezib, hayajon ichida tutqichni ushladi” 55 . Muqaddam Alimardonni yoqtirib qolganligini, unga qilgan ishidan hafa emasligini yaqqol sezishimiz mumkin. Uning bu harakatlari orqali yosh qizlarga xos ba’zi qusurlar ( haqiqiy sevgi qanday bo‘lishini bilmaslik, o‘tkinchi hislarga asr bo‘lish, yolg‘on tuyg‘ularga aldanish) ochib berilgan. U to‘yidan keyin o‘zini baxtlidek his etdi, mashhur Alimardon To‘rayevning ayoli ekanidan faxrlandi, ammo bu uzoqqa cho‘zilmadi. Vaqt o‘tgani sayin Alimardon mashhurlikka erishgani sari Muqaddamga bo‘lgan munosabati yomonlasha boshlaydi. Unga iliq gapirmaydigan, e’tibor bermaydigan bo‘lib qoladi. Alimardon ko‘p ichadigan va sal narsaga jirkiydigan odat chiqardi. Muqaddam Alimardon akasi o‘zidan uzoqlashib ketayotganini sezar, bundan dahshatga tushib, yomon xayollar og‘ushida yashardi. So‘ngra o‘zini ovutishga harakat qilardi. Alimardonning Muqaddamga bo‘lgan munosabati esa, uning fikrilarida va nutqida namoyon bo‘ladi. Asardan gapimiz isboti uchun quyidagi misollarni keltiraman: - Och, o‘lib qoldingmi ? - To‘yga bordingizmi ? - Ha, yoqadimi ? - Yo‘q! – dedi ovozi titrab. – Yoqmaydi! - Yoqmasa…- Alimardon kinoyali jilmayib, qoshini chimirdi. – Yoqmasa… ketaqol ! Uying yaqin… 55 O’sha manba 131- bet. 40 - A?! Alamli bir hayqiriq Muqaddamning bo‘g‘ziga tiqilib qoldi. Erining bo‘yniga mahkam osilib yig‘lab yubordi. – Qaytarib oling so‘zingizni …Jon Mardon aka, qaytarib oling! 56 Asardagi qahramonlarga tegishli bu nutqiy detallar orqali ularning munosabati darz ketib bo‘lganligi, Alimardon uchun Muqaddamning bor–yo‘qligi ahamiyatsiz, qiymatsiz ekanligi va shunga o‘xshash fikrlar to‘laligicha ochib berilgan. Insonlarning fe’l–atvori , ularning o‘y–fikrlar, insonlarga munosabatlari aksariyat hollarda nutqlarida namoyon bo‘ladi. Muqaddamdan ko‘ngli sovugan Alimardon, unga xiyonat qiladi. Orzu niyatlar bilan bir yostiqqa bosh qo‘ygan insoni, undan indamay yuz o‘girib ketsa, uning qilgan orzulari bir lahzada yo‘qolsa, or–nomusi paymon bo‘lsa, ayol uchun bundan katta azob bo‘lmasa kerak. Menimcha, Muqaddam qilgan xatosi uchun yetarli jazoni oldi. Vaqtida xatosini tushundi, undan xulosa chiqardi. Eng muhimi shu, deb o‘ylayman. Balki, shuning uchun ham asar so‘nggida o‘z baxtini topdi. Mehribon, bag‘rikeng va farzandiga haqiqiy ota bo‘la oladigan umryo‘ldoshni uchratdi. Kabirning bu kabi fazilatlarga ega ekanligi, yozuvchi tomonidan aytilmagan, biz buni asardagi uning tilidan aytilgan nutqiy detallar orqali bilib olishimiz mumkin(“Qani ! Qani , otash bolam, bobosh bolam ! Achom! Achom!”, “Qani amakinga salom ber-chi. Katta yigit-da, bu ! Har uni dadasining ishdan kelishini poylab uxlamay o‘tiradi, voy tentak-ee, salom berishni esidan chiqarib qo‘ydingmi ?–Kabir kuldi”, hoy onasi, mehmon keldi” 57 ). Anvar obrazi xiyonatdan keyin muhabbatga ishonmay qo‘ydi. Ham do‘stidan, ham sevgan insonidan ayrilish juda og‘ir narsa. Anvar buni boshidan o‘tkazdi. Ancha vaqt muhabbatga ishonmay qo‘ydi. Ikki sevishgan bir–biriga tikilib turganini, suhbatlashayotganini ko‘rsa, ular bir –biriga tikilib , bir- birini aldayapti deb, 56 O’. Hoshimov ,, Bahor qaytmaydi “ . – T : ,, O’qituvchi “ nashriyoti , 2018- yil , 152-153-betlar. 57 O’. Hoshimov ,, Bahor qaytmaydi “ . – T: ,, O’qituvchi “ nashriyoti , 2018-yil , 232-233- bet 41 g‘ijini kelar edi. E’tibor bilan unashtirilgandan keyin ham, uni sevadimi, sevmaydimi ? U buni bilmasdi. Bora–bora Anvar unga mehr qo‘ydi. Turmush qurib , qizchali bo‘ldi. U juda baxtli edi. Hayotidan hech qachon nolimadi. Unga E’tibordek oqila ayol nasib qildi. Alimardon esa, borgan sari mashhurlikdan sarmast bo‘lib, yovuz bir insonga aylanib borardi. Unga faqat ish va mashhurlik kerak. Faqat o‘zini o‘ylaydigan, hech kimdan qo‘rqmaydigan, hammadan o‘zini ustun qo‘yadigan tuban kimsaga aylanib qolgandi. Bu kabi sifatlarni biz uning fikrlari va nutqlaridan bilib olishimiz mumkin.”Bahorda Muqaddamning bolasi tushgan… Muqaddam har qancha tashvish chekmasin, Alimardon parvo qilmasdi. Nima qilibdi? Farzand bilan davlat qo‘lning kiri. Kelaveradi ham, ketaveradi ham. Ishdan qolmaslik kerak , - deb o‘ylardi” 58 . Insonlar farzandli bo‘lishni qanchalik xohlaydi. Tirnoqqa zor oilalar kammi? Farzand sevgining shirin mevasi, deb hisoblashadi. Alimardon-chi? Farzand qo‘lning kiri, deyishni afzal ko‘rdi. Bu ham uning insoniylikdan uzoqlashib borayotganiga bir isbot, deb o‘ylayman. Asarda quyidagi peyzaj tasviri qahramonning o‘sha vaqtdagi holati, his–tuyg‘ulari, o‘y- fikrlari va ichki kechinmalariga ishora qilib kelyapti : “To‘y tarqay deb , turgan edi, birdan shamol ko‘tarildi- yu, zum o‘tmay bo‘ronga aylandi. Shamol shiddat bilan quyundek yopirilar, hovlidagi olchalarning shoxlarini qarsillatib , ayqish – uyqish qilar, uzun stol ustidagi dasturxonlarni shartta ko‘tarib, taqsimchalarni chil– chil qilib yuborar edi” 59 . Yozuvchi asar so‘nggida Alimardon xayolidan o‘tayotgan quyidagi fikrlarni aytadi va bu asarni xulosalash va umumlashtirish vazifasini bajaradi : “Barbod bo‘lgan umidlari haqqi, xazonga aylangan umri haqqi, barcha alamlari haqqi ko‘zlariga yosh quyilib kelardi.Nimasi qoldi uning! Nimasi qoldi axir ?! Sahnami? Shon – Shuhratmi ? Oxirgi, eng oxirgi umidi, tanho suyanchig‘i 58 O’sha manba, 156-bet. 59 O’sha manba 226-bet. 42 yuz o‘girdi-ku undan. Tag‘in nima kerak endi 60 ?! Qissadagi quyidagi jumla va undagi lolaqizg‘aldoq detali, to‘laligicha Alimardon va uning hayotiga ishora qilib kelmoqda: ,,Maysalar orasida ochilgan bittagina qizg‘aldoq tong shudringiga qadah tutdi. Erta- indin to‘kilib ketishi, o‘zidan na bir muattar bo‘y, na meva qolishidan bexabar yal–yal yondi…”. Go‘zal hayotning og‘ushida sarmast bo‘lib, foniy dunyoning mol- dunyosiga aldanib, shon–shuhrat ko‘zlarini ko‘r qilgan, o‘zidan boshqani ko‘rmaydigan darajada kibrlangan, insoniylikni yo‘qotib qo‘ygan Alimardon To‘rayev bu dunyo o‘tkinchi ekanligini, insonlar boqiy yashamasligini, shon–shuhrat doim ham u bilan bo‘lavermasligini , hamma- hammasini esidan chiqardi va bu dunyoda uning hech narsasi qolmadi , undan hech narsa qolmadi, na do‘stlik, na sevgi, na oila. Hatto farzand ham undan yuz o‘girdi. . Hayot va taqdir ikkisi ham insonlar uchun in’omdir, birovning hayotidagi baxtiyorlik boshqalarga naf bermaydi, biroq uning taqdiridagi fojia boshqalar uchun ibratdir. Inson umri fasllarga mengzaladi. Bahor yoshlikka, kuz keksalik, donishmandlikka qiyos. Fasllar o‘zgaraveradi, lekin kishilar umriga umr qo‘shib, o‘zi navqironligicha qolaveradi. Har yili yangilanib kelaveradi, biroq umr bahori atalmish yoshlik esa, qaytmaydi. U xotira sahifalaridan abadulabad joy oladi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, badiiy asarda detallar turli shakllarda qo‘llanadi. Masalan, portretik, predmet, ruhiyat, nutqiy va boshqa. Badiiy asar mazmunini yuzaga chiqarish va yozuvchi o‘y–fikrlarini ifodalashda bu detallar yaqindan yordam beradi. Asardagi har bir detal biron–bir vazifa bajaradi. Ular asarga shunchaki kiritilmaydi. Detallar qahramon hayotiga, taqdiriga bog‘liq bo‘ladi va unga ishora qiladi. Hatto birgina kichik predmet detali ham katta bir g‘oyani ochib berish vazifasini bajarishi mumkin. Asarlardagi nutqiy detallar esa, obrazlarning xarakteri, o‘y–fikri, his–tuyg‘ulari, hayolidagi o‘zgarishlari, insonlarga va 60 O’sha manba 235-236-bet. 43 voqealarga munosabatini va shaxsiyatini ochib berishda juda muhim vazifalarni bajarib keladi. Yozuvchi ortiqcha tafsilot berib o‘tirmay, bu vazifani detallarga yuklaydi. Biron bir qahramonni yaxshilab, boshqasini yomonlamaydi, shunchaki detallardan foydalanadi. Kitobxon bu detallar orqali qahramonlarga, ularning ishlariga, fikrlariga o‘z munosabatini bildiradi va ularning hayotidan har kim o‘ziga kerakli xulosalarni chiqaradi. III.BOB. BADIIY DETALNING AHAMIYATINI O‘RGANISHDA “HAMKORLIKDA O‘QITISH” TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH 3.1. “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasining ilmiy–nazariy tavsifi Texnologiya atamasi yunoncha: “texne” - san’at, mahorat ; “logos” - ta’limot ma’nolarini bildiradi. Bu atama sanoatda yoki qishloq xo‘jaligida tayyor mahsulot 44 olish uchun ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniladigan usullar yig‘indisini bildiradi 61 . Ta’lim jarayonida o‘qish va o‘qitishning o‘zaro uzviyligini, aloqadorlik bosqichlarini ajratish, ta’lim-tarbiya jarayonida belgilangan maqsadga erishish uchun bajariladigan ishlarni muvofiqlashtirish, ularning ketma-ketligi hamda bosqichma-bosqichligini ta’minlash, rejalashtirilgan barcha ishlami talab darajasida bajarishni anglatadi. Ya’ni ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim berish san’ati, ta’lim berish mahorati ma’nolarini ifodalaydi. “Yangi pedagogik texnologiya” deyilganda esa, ta’lim berishning yangicha san’atini ishga solib uni samarali tashkil etish, jahon andozalari darajasiga ko‘tarish nazarda tutiladi. Ta’lim amaliyotida o‘qitishning turfa texnologiyalari mavjud bo‘lib, shulardan biri hamkorlikka asoslangan ta’lim texnologiyasidir 62 . O‘qituvchi bilan o‘quvchi hamkorligini tashkil etish muammosi yillar davomida o‘ta dolzarb masalalardan biri bo‘lib, mazkur hamkorlikning nazariy asoslari pedagogik sinergetika sohasida tadqiq etilgan. Bu o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham o‘z yo‘nalishida mustaqil faoliyatni yuritish imkonini beradi. Mustaqil faoliyat yuritish, nazariy yondashuvlardan biri bo‘lib, о ‘qituvchi-o‘quvchi hamkorligini to‘g‘ri tashkil etish bilan bog‘liq yangi dunyoqarashdir. Sinergetika (yunoncha “sunergeia” - hamkorlik, hamjihatlik) - tizimlaming o‘z- o‘zini mustaqil tarzda tashkil etish nazariyasi, o‘z-o‘zini boshqarish, nomuntazam hodisalami o‘rganish, dunyoviy hodisalami yangicha izohlash, tabiiy va ijtimoiy- iqtisodiy murakkab tizimli jarayonlarning tabiatini bilishga qaratilgan ilmiy yo‘nalish, tafakkur usulidir 63 . Sinergetika, ya’ni hamkorlik ilmiy yo‘nalish sifatida XX asrning 60-70-yillarida shakllangan. XXI asrda shakllangan pedagogik 61 https://uz.wikipedi.org 62 Q. Husanboyeva va R. Niyozmetova ,, Adabiyot o’qitish metodkasi “ o’quv qo’llanma ,, Barkamol fayz “ . – T : 2018 – yil, 142-bet. 63 Husanboyev a Q va Niyozmetova R ,, Adabiyot o’qitish metodikasi” o’quv qo’llanma ; -T ,, Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 142-143- bet 45 sinergetikani esa tarbiya jarayonining subyektlari hamkorligini tushunishga ko‘maklashadigan nazariy-amaliy yo‘nalish sifatida talqin etish o‘rinlidir. Ma’lumki, XX asming oxiri XXI asming boshlariga kelib, o‘quv jarayoni subyektlari faoliyatiga nisbatan zamonaviy usullar paydo bo‘ldi. Bu usullarning ahamiyati shundaki, insonlararo munosabatlar o‘zaro hamkorlik jarayonida yangicha yuqori sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lib , kutilgan natijani beradi. Pedagogik hamkorlik o‘quv jarayoni subyektlari faoliyatida zamonaviy usullarning shakllanishi va namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi. Pedagogik hamkorlikning ahamiyati shundaki, u o‘quv jarayoni subyektlari faoliyatini muayyan tarzda moslashtirishga xizmat qiladi. Tajribalar ko‘rsatmoqdaki, turg‘unlik va mustaqillikning dastlabki yillarida yaratilgan pedagogikaga oid darslik va ilmiy-adabiy manbalarda ham “pedagogik hamkorlik” tushunchasiga bevosita muammo sifatida qaralgan . Darhaqiqat, pedagogik hamkorlik va uni o‘qitish zamonaviy ta’limda hal etilishi zarur bo‘lgan muammolardandir. Maktab o‘qituvchilari pedagogik hamkorlik, uning dialektik tabiati, o‘ziga xos xususiyatlari, samaradorligi, bunday hamkorlikni tashkil etish yo‘llari haqida yetarlicha tasavvur, bilim va tajribaga ega emaslar. Bularning barchasi mazkur hodisani har tomonlama tadqiq etish ehtiyoji mavjudligidan dalolat beradi 64 . Hamkorlik masalasining pedagogika ilmida chuqur o‘rganilmaganligi sababi quyidagilardan iborat: 1) pedagogik hamkorlik texnologiyasi pedagogika va didaktika uchun yangi texnologiya ekanligi; 2) o‘quv jarayonini subyekt-subyekt asosida o‘qitish jamiyatda shakllangan talablarning maqsadiga monand emasligi; 64 O’sha manba ,146-bet 46 3) ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi jarayonida subyekt-obyekt munosabatlari barqarorlashib qolganligi; 4) ijtimoiy-siyosiy sabablarga ko‘ra, ta’lim beruvchilarning e’tiborini jalb qilmaganligi; 5) bu atamaning ta’lim beruvchi o‘rganib qolgan hokimlik faoliyatiga mos tushmasligi; 6) pedagogik jarayonning tezkorligi, bilimlami o‘zlashtirishda ta’lim oluvchi erkinligining ustuvorligi va hk.lardir. Pedagogik hamkorlik faoliyati subyektlar uchun o‘zining mahoratini sinab ko‘rish va shakllantirish imkoniyatidirki, unda о 'qituvchi bilan o‘quvchining o‘zaro hamkorligi: o‘quvchining ijodkorligi, erkinligi, ijodkorligi, bu jarayonda tartibsizlikning namoyon bo‘lishi singari jihatlarni namoyon qiladi. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining afzalliklari va istiqboli. Pedagogik hamkorlik o‘quv subyektlari jarayonining tadrijiy yo‘lini namoyon qiladi. Pedagogik hamkorlik faoliyatida ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi faoliyati uyg‘unlashib, ijodiy xarakteni shakllantiradi. Bu o‘quv jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchidagi o‘ziga, xos xislatlarni hisobga olishni taqozo qiladi. Pedagogik hamkorlikning vujudga kelishi uchun ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi pedagogik faoliyatining o‘zaro aloqador subyektlari darajasiga ko‘tarilishlari kerak. Zero, o‘quv-biluv faoliyatining shaxslarga yo‘naltirilganligi markazida subyektlar orasidagi hamkorlik yotadi. O‘quv-tarbiya faoliyatidagi hamkorlik subyektlaming birgalikda yangi va zamonaviy axborotlarni o‘zlashtirishlari va ulami o‘z faoliyatlarida ijodiy qo‘llashlariga ko‘maklashadi. 47 Pedagogik hamkorlik, avvalo, bilimlami o‘zlashtirish va shakllantirish uchun jamoa bo‘lib faoliyat ko‘rsatishni ilgari suradi. Uning asosiy maqsadi - subyeklarning his-tuyg‘uga asoslangan obrazli tafakkurini rivojlantirishtir. Bu yangicha usuldan murakkab didaktik-ijodiy muammolarni yechish, pedagogik amaliyotda esa o‘quv-biluv masalalarni hal etish yo‘li sifatida foydalaniladi. Bu texnologiya bilim oluvchi tomonidan o‘zlashtirilishi mo‘ljallangan o‘quv materialiga ijodiy yondashish imkoniyatini rivojlantiradi. Pedagogik hamkorlik faoliyatida jamoa bo‘lib ishlash jamoada mavzu yuzasidan yangi mushtarak fikr va g‘oyalar tug‘ilishiga zamin hozirlaydi. Darhaqiqat, pedagogik hamkorlik texnologiyasi o‘quv jarayonidagi samaradorligi sinalgan ilg‘or usullardan foydalanishni tiqozo etadi. O‘quv faoliyatida bu usullardan o‘rnida foydalanilsa, ta’lim oluvchining izlanuvchanlik qobiliyati muntazam shakllanib borishini payqash mumkin. Hamkorlikda ishlaganda qo‘yilgan muammoning yechimiga yo‘naltirilgan topshiriqlardan foydalanish ta’lim oluvchilarni yangi farazlar, his-tuyg‘uga asoslangan xulosalar chiqarishga undaydi va bunga ma’lum miqdorda erishiladi va ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o‘z ijodiy qobiliyatlarini namoyon qilishga odatlanib boradilar. Amerikada XXasarning 60-yillaridan boshlab hamkorlikka asoslangan ta’lim faoliyati, o‘qitish usullar va metodlari, o‘quv topshiriqlari variantlarini ishlab chiqish, tajriba-sinovdan o‘tkazishga kirishilgan va bu borada jahon pedagogikasi foydalanishiga arzigullik yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Ta’limiy ishlami hamkorlikda tashkil qilishda quyidagi asosiy holatlar mujassamlashadi: 1) ta’limiy muammoning o‘quvchi muhokamasiga dastlabki ko‘rinishda qo‘yilishi; 2) o‘quvchida ta’limiy muammoning tahlili va buning uchun zarur bilimlar haqida tasavvur uyg‘otish; 3) ta’limiy muammoni yechish imkoniyatlarini aniqlash va chegaralash; 48 4) o‘quvchi ongida uning shaxsiy dunyoqarashi va ilmiy- amaliy tushunchasi doirasida muammoni qayta shakllantirishga erishish; 5) qayta shakllantirilgan muammo variantlaridan qulayini tanlay olish; 6) hamkorlik uchun asosiy bo‘lgan bosqichlardan o‘tish; 7) qo‘yilgan muammo yechimi talablariga asoslangan holda yondashuvlar yoki tayyor javoblarni bayon qilish 65 ; Hamkorlik asosida o‘rganishda (o‘rgatish emas!) e’tibor subyekt sifatida muayyan ta’lim oluvchiga emas, balki ta’lim beruvchilar guruhiga qaratiladi. Bu o‘rinda ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi guruhi subyekt-subyekt munosabatlariga kirishadilar. Bunday faoliyatning xarakterli jihati izlanuvchanlik jarayonining birgalikda amalga oshirilishidadir. Hissiy-obrazli muhokama va tanlov natijasida insonlararo mustahkam birgalikdagi harakat vujudga keladi, hamkorlikka oid ishlab chiqilgan qat’iy talablar uni ta’lim faoliyatida to‘g‘ri amalga oshirilishiga asos bo‘ladi. Mazkur serqirra va murakkab texnologiyadan ko‘zlangan maqsad yo‘lida foydalanish ta’lim beruvchidan yuksak darajadagi bilim, pedagogik-psixologik tayyorgarlik, mahorat va fidoyilikni talab qiladi. Agar o‘qituvchida shu jihatlarning birortasi bo‘lmasa yoki qaysidir jihatida «kemtik»lik sezilsa, mazkur jarayon o‘rganish faoliyatiga aks ta’sir ko‘rsatishi ham hech gap emas. Pedagogik hamkorlikning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri har xil o‘quv sharoitlarda turlicha dunyoqarashga, tabiatga ega bo‘lgan subyektlar imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishidadir. Bu yo‘nalidhdagi dastlabki yondashuvlar shuni ko‘rsatadiki, pedagogik hamkorlikka oid konsepsiyalar murakkab, muntazam bo‘lmagan ochiq didaktik vaziyatlar, uning tarkibiy qismlari va tarbiya jarayonini qamrab oladi. Bugungi kunga kelib, ta’lim jarayonidagi 65 https;//ru.wikipedia.org/wiki.vikipediya. 49 hamkorlik ta’limni rivojlantiruvchi ilg‘or g‘oya sifatida namoyon bo‘lmoqda 66 . Zero, pedagogik hamkorlik tushunchasi Ostida mustahkam nuqtai nazarga ega bo‘lgan pedagogik yondashuvlar, nazariyalar, qonuniyatlar, pedagogik tizimlar birlashadi, mushtaraklik kasb etadi. O‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik hamkorlik g‘oyasining tatbiq etilishi,an’anaviy pedagogik tafakkurda bir tomonlama qotib qolishga barham beradi. Bu nazariyani milliy tarbiyashunoslik amaliyotiga joriy etish alohida dolzarblik kasb etmoqda. Maktab o‘quvchisida pedagogik hamkorlik asosida faoliyat ko‘rsatish ko‘nikma, malakalarini shakllantirish va rivojlantirishni boshlang‘ich ta’lim jarayonidayoq tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ta’limning mazkur bosqichida o‘quvchida ijodiy faoliyat ko‘rsatishning ilk ko‘rinishlari shakllanadi va o‘zining rivojlanish bosqichiga kiradi. Bolada ijodkorlik imkoniyatlarini yuzaga chiqarish va o‘z-o‘zini namoyon qilish ko‘nikmalari tarkib topadi. O‘qituvchi bilan muloqotga kirishish, hamkorlik, hamjihatlik ko‘nikmalarini ta’limning ushbu bosqichida shakllantirish nihoyatda zararligini amaliy tajribalar yaqqol ko‘rsatmoqda. Hamkorlikda o‘qitish g‘oyasi Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori R.Slavin, Minnesot universiteti professori R.Slavin, Minnesot universiteti professori R. Jonson, D. Jonson, Kaliforniya universiteti professori Sh. Sharonlar tomonidan ishlab chiqilgan Amerika olimlari tomonidan yaratilgan hamkorlikda o‘qitish g‘oyasi, asosan o‘quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko‘nikma va malakalami shakllantirishni nazarda tutadi. Isroil va Yevropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o‘qitish nazariyasi o‘quv materialini barcha o‘quvchilar tomonidan qayta ishlash, loyihalashtirishni bahs-munozara asosida 66 Husanboyev Q va Niyozmetov R ,, Adabiyot o’qitish metodikasi” o’quv qo’llanma ; -T ,, Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 146-bet. 50 tashkil etishni nazarda tutadi. Mazkur g‘oyalar bir-birini to‘ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi. Hamkorlikda o‘qitish g‘oyasi didaktikada 1970-yillarda paydo bo‘lgan. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi Amerika qo‘shma shtatlari, Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta’lim muassasalarida keng qo‘llanilmoqda. Tom ma’noda, pedagogik hamkorlik masalasi uzoq yillardan buyon dunyo didaktlari va pedagoglarini qiziqtirib kelgan. Jumladan, ms olimi V. M. Myasishevning qarashlarida, shaxs - o‘zaro hamkorlik va boshqalar bilan munosabat asnosida o‘zligini namoyon etishi ta’kidlanadi. O‘tgan asming 80 - 90-yillarida ijtimoiy psixologiya, mehnat va boshqaruv psixologiyasi sohalarida hamkorlik faoliyatini amalga oshiradigan guruhlarga qiziqish birmuncha o‘sdi. Rus olimi B.F.Lomov: “Insonning individual xususiyatlari jamoa bilan hamkorlikdagi faoliyati asnosida namoyon bo‘ladi”, deya ta’kidlagan edi 67 . Rus pedagogi B.G.Ananev hamkorlikdagi faoliyatning muhim omili hisoblangan muomala madaniyatiga oid tadqiqotlarida o‘qituvchining baholash, tahlil qilish, tarbiyachilik imkoniyatlari o‘quvchilaming aqliy va axloqiy rivojlanishlari uchun muhim manba ekanini alohida ta’kidlagan 68 . A.V.Petrovskiy esa shaxslararo munosabatlar jamoadagi faoliyatdan kelib chiqishini o‘rgangan holda, ta’lim jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan hamkorligini tashkil etish faqat ularning muloqot, muomalaga nisbatan ehtiyojini qondirish vositasi emas, balki o‘quv materialini o‘zlashtirishning ham muhim sharti ekanligini ta’kidlaydi 69 . Hamkorlikda o‘qitishning asosiy g‘oyasi o‘quv savo va topshiriqlarini nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o‘qish-o‘rganishdir. Hamkorlikda o‘qitish 67 https;//ru.wikipedia.org/wiki.vikipediya. 68 O’sha manba. 69 O’sha manba. 51 har ta’lim oluvchini kundalik qizg‘in aqliy mehnatga, ijodiy va erkin fikr yuritishga o‘rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqilliknim tarbiyalash, har bir ta’lim oluvchida shaxsiy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish, o‘z qobilyati va kuchiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas’uliyat hissini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi har bir o‘quvchining ta’lim olishdagi muvafaqqiyati guruh muvafaqqiyatiga olib kelishini anglagan holda erkin va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o‘quv savol va topshiriqlarini to‘liq va sifatli bajarishga, ta’lim materialini puxta o‘zlashtirishga, o‘rtoqlariga hamkor bo‘lib, o‘zaro uyushtirishga yordam beradi. Hamkorlikda o‘qitishda o‘quvchilarga topshiriqni hamkorlikda bajarish uchun ko‘rsatma berilishining o‘zi yetarli emas. O‘quvchilar tom ma’nodagi hamkorlikda ishlashlari, har bir o‘quvchi qo‘lga kiritgan muvafaqqiyatidan quvonishi, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissini tuyishi uchun qulay ijtimoiypsixologik muhit vujudga keltirilishi zarur. Mazkur texnologiyada o‘quvchilaming bilimlami o‘zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir ta’lim oluvchining kundalik natijasi avval qo‘lga kiritilgan natijasi bilan taqqoslanadi. Shunda har bir ta’lim o‘luvchi o‘zining dars davomida erishgan natijasi o‘z guruhiga foyda keltirishini anglagan holda mas’uliyatni his qilib, ko‘proq o‘qishga, bilim, ko‘nikma va malakalami rivojlantirishga harakat qiladi. Ta’lim jarayonida o‘zaro hamkorlikka asoslangan do‘stona muhit yaratish shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini tashkil etish nuqtayi nazaridan ham katta ahamiyatga ega. Maktabdagi o‘quv-biluv jarayoni ta’lim oluvchining erkinliklarini va huquqlarini himoya qilish asosida tashkil qilinishi lozim. Ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi orasida o‘zaro hamkorlik muhiti yaratilayotganda hamma o‘quvchilaming ehtiyoj va imkoniyatlarini hisobga olinishi juda muhimdir. Bu 52 faoliyatda o‘zaro tenglik tamoyili hukmron bo‘ladi, ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilaming aksariyat masalalarini yechishga ko‘maklashadigan ta’lim- tarbiyaviy muhit tashkil etiladi. Ta’lim-tarbiya maktab, ota-onalar, mahalla va o‘quvchilar guruhi hamkorligida, demokratik va tolerantlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu faoliyatda o‘quvchilar oddiy ta’lim oluvchilar emas, ta'lim- tarbiya faoliyatining teng huquqli, hamkorlik asosida jipslashgan subyektlari bo‘lishlariga erishiladi. Sinfdagi hamma o‘quvchiga bir xil muomala va munosabat, hamkorlikdagi ta’lim, o‘quvchi, o‘qituvchi va ma’muriyat orasida do‘stona munosabatlar asosida yaratiladi. Adolat bor joyda haqiqat, haqiqat bor joyda o‘zaro hurmat muhiti hukm suradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o‘qituvchi o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etar ekan, har bir o‘quvchining betakror ekanligi, uning ta’lim-tarbiyasi oilaviy muhitga, sinfdagi mavqeiga, ustozlarining munosabatiga, ruhiy kechinmalari va kayfiyatiga katta bog‘liq bo‘lishini unutmasligi lozim. Ta’lim muassasasidagi har bir pedagog o‘quvchining qalbidan chuqur joy ola bilishi, o‘quvchining eng yaqin kishilaridan biriga aylanishi, ularning hurmat–ehtiromiga erishishi , muammoli vaziyatda to‘g‘ri yo‘l ko‘rsata olishi, quvonch va tashvishiga sherik bo‘lishi zarur. Shunda ta’lim-tarbiya oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish mumkin bo‘ladi. O‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasidagi o‘zaro hamkorlik muhitini shakllantirish uchun, avvalo, quyidagilami amalga oshirish kerak: - o‘quv faoliyatida ijodkorlik muhitini vujudga keltirish; - ta’lim oluvchilar faoliyatini muayyan tartib asosida tashkil etish; - ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi orasida o‘zaro do‘stona muhitni vujudga keltirish kabilar. 53 O‘zaro hamkorlik va do‘stona muhitni vujudga keltirish uchun o‘quv-tarbiya faoliyatining ochiq xarakter kasb etishi va o‘zaro ma’lumotlar almashinuvi uchun qulay bo‘lishini ta’minlash muhimdir. O‘quv jarayonida o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish uchun ta’lim oluvchilarda ongli faoliyat ko‘rsatish ko‘nikmasini tarkib toptirish, ulami erkin, mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish alohida ahamiyatga ega. O‘quv jarayonida o‘quvchiIaming hamkorlikka asoslangan ijodiy jarayonini tashkil etish uchun ma’lumotlardan oqilona foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bilimlarni modellashtirish turli ilmiy yo‘nalishlarda turli maqsadlarda amalga oshiriladi. Ekspert tizimlar nazariyasida bu metoddan intellektual vazifalarni kompyuter vositasida yechishdan foydalaniladi 70 . Ta’lim muhitida ta’lim beruvchi ham jismoniy, ham virtual ekspert model sifatida namoyon bo‘ladi. Pedagogik amaliyotda ta’lim oluvchilaming bor qobilyatlarini ulaming o‘zlari uchun maksimal darajada yuzaga chiqara bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni zamonaviy bilimlarni o‘zlashtirishda bor imkoniyatdan oqilona foydalana bilish zarur. Jumladan: l) ta’lim oluvchilar aniq ilmiy, amaliy muammolami yechishga jalb etilishi, bu faoliyatda ularda muayyan qiziqishlar hosil bo‘lishi; 2) mantiqiy-lingvistik modeldan topshiriqlami yechish vositasi va ulaming yechimlarini tekshirish metodi sifatida foydalanish imkoniyati yuzaga kelishi; 3) qo‘lga kiritilgan natijalar aksariyat hollarda elektron ko‘rinishlarda ifodalanishi kerakligi. Buning natijasida ta’lim oluvchilarda kompyuterdan ma’lum maqsadlar yo‘lida foydalanishga dastlabki ko‘nikmalar tarkib topadi va har bir ta’lim oluvchida o‘zi 70 Husanboyeva Q va Niyozmetova R ,, Adabiyot o’qitish metodikasi” o’quv qo’llanma ; -T ,, Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 150-bet. 54 uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratishga bo‘lgan intilish vujudga keladi. Bu faoliyatda subyektlar birgalikda harakat qila boshlaydilar, har bir ta’lim oluvchi o‘z bilim zahirasini sinfdoshlari egallagan bilimlar yordamida boyitish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Bunda ularga zamonaviy va yangi bilimlar bilan boyitilgan o‘quv ma’lumotlar yaqindan yordam beradi. Ta’lim beruvchi intellektual xarakterdagi o‘quv-amaliy topshiriqlaridan ko‘proq foydalangan holda hamkorlikka asoslangan ta’lim muhitini vujudga keltirishi lozim. Ta’lim-tarbiya faoliyatiga bunday yodashuvni tatbiq qilish natijasida maktab ta’limida yangi va zamonaviy yo‘nalish vujudga keladi. Pedagogik hamkorlik va hamjihatlikka asoslangan bilimlar to‘rt ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Hamkorlik nazariyasi: 1) fundamental ilmiy nazariyalaming vujudga kelishiga asos bo‘ladigan, umumiy ilmiy nazariyalar, dunyoqarashlar, g‘oyalar, tamoyillar, timsollar, tasavvurlar tizimidan iborat paradigma; 2) nomuntazamlik, ochiqlik, o‘tish xarakteridagi faoliyatlarning tengsizligiga asoslangan fikr atrofida birlashadigan muayyan xususiy ilmiy qarashlar; 3) tizimlaming o‘z-o‘zini tashkil etish yoki o‘tish faoliyatiga oid umumiy ilmiy yo‘nalishlar; 4) ilmda mavjud bo‘lgan hukmron tafakkurga barham berish, o‘zgarmas atamalar va barqaror tafakkur, o‘tish xarakteridagi daliliy shakllarva obrazlar, zamonaviy dunyoqarash. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar faoliyatini, dunyoqarashini har tomonlama o‘zgartirish tamoman yangi ilmiy-pedagogik asoslarga tayanishni taqozo qilmoqda. Umumiy o‘rta ta’lim oldiga qo‘yilgan maqsad, vazifa va tamoyillarni 55 amalga oshirish nafaqat ta’lim mazmunini o‘zgartirishni talab qilmoqda, balki uning shakllari, metodlari, o‘qituvchi faoliyatini ham takomillashtirishga bo‘lgan ehtiyoj kuchaymoqda 71 . Kichik guruhlarda hamkorlikda o‘qitish. Bu yondashuvda kichik jamoalar sinfdagi o‘quvchilaming sonidan kelib chiqqan holda to‘rt, olti, sakkiz o‘quvchidan tashkil topadi.Ta’lim beruvchi avval mavzuni tushuntirib, so‘ngra ta’lim oluvchilaming mustaqil ishlari tashkil etiladi. Ta’lim oluvchilarga berilgan o‘quv topshiriqlari ham shuncha qismga ajratilib, barcha o‘quvchi topshiriqning ma’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har qaysi o‘quvchi o‘zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o‘rtoqlarini o‘qitadi, so‘ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O‘qituvchi har bir. kichik guruh axborotini tinglaydi va bilimlami nazorat qilishning turfa usullaridan foydalangan holda aniqlab baholaydi. O‘quvchilaming kichik guruhlardagi o‘quv jarayoni o‘yin (tumir, musobaqa) shaklida ham tashkil etilishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikdagi jarayoniga doir tadqiqotlarda asosiy e’tibor o‘zaro munosabatning rivojlanishini o‘rganishga qaratiladi, o‘qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi. Psixolog A.V.Petrovskiy 72 jamoadagi shaxslararo munosabutlar faoliyatidan kelib chiqishini o‘rganib, ta’lim jarayonidagi o‘qituvchining o‘quvchilar bilan hamkorligini tashkil qilish faqat ulami muloqotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish emas, balki o‘quv materialini o‘zlashtirishning ham vositasi ekanligini ta’kidlaydi 73 . 71 Husanboyeva Q va Niyozmetova R ,, Adabiyot o’qitish metodikasi” o’quv qo’llanma ; -T ,, Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 152-bet 72 A.V. Petroviskiy . Umumiy psixologiya. – Toshkent : ,, O’qituvchi “ 1992-yil. 73 https;//ru.wikipedia.org/wiki.vikipediya. 56 Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, hamkorlikda o‘qitishning muhim omili va ta’lim oluvchilarning o‘zaro munosabati xususiyatini belgilovchi asos ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi hamkorligining shakllaridir. Hamkorlikdagi o‘quv jarayoni subyektlar munosabatlarining va birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o‘zlashtirish obyektini, bilim salohiyatining hamma qismlarini qayta qurishni ta’minlaydi. Hamkorlikdagi o‘quv jarayonining maqsadi o‘zlashtiriladigan jarayon va birgalikdagi harakatlar, munosabat hamda muloqotning boshqarish mexanizmini yaratishdir. Hamkorlikdagi jarayonning mahsuli o‘quvchilarda ilgari surilgan yangi fikr, g‘oyalar va o‘zlashtirilayotgan jarayonning mohiyatiga bog‘liq maqsadlari hamda sheriklikdagi inson pozitsiyasini rivojlantirish istaklarining amalga oshishidir. Pedagogik psixologiya fanida hamkorlikning quyidagi sakkizta shakli mavjud: 1) jarayonga kirishish; 2) subyektlar hamkorlikda bajaradigan mustaqil harakatlar; 3) ta’lim beruvchi harakatni boshlab beradi va unga ta’lim oluvchini jalb etadi; 4) taqlid harakatlari (ta’lim beruvchidan ibrat olgan ta’lim oluvchi ana shu namuna asosida harakat qiladi); 5) madad harakatlari (ta’lim beruvchi ta’lim oluvchiga oraliq maqsadni va unga erishish yo‘llarini tanlashda yordam beradi hamda oxirgi natijani nazorat qiladi); 6) o‘z-o‘zini boshqarish harakatlari (o‘qituvchi faqat umumiy 57 maqsadni ko‘rsatishda va oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi); 7) o‘z-o‘zini ko‘rsatuvchi faoliyatlar; 8) o‘z-o‘zini uyushtiruvchi faoliyatlar; Hamkorlik jarayonini takomil bosqichiga o‘tish jarayonida o‘zaro ta’sir o‘tkazish harakatini baholashdan o‘z-o‘zini baholash darajasiga ko‘tarilishi sodir bo‘ladi. Ushbu faoliyat hamkorlik texnologiyasining dinamikasidan dalolat beradigan eng katta omil vazifasini o‘taydi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, hamkorlik pedagogikasini novator-pedagoglar pedagogik faoliyat subyektlari (ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi ) o‘rtasida insonparvarlik tamoyiliga asoslangan o‘zaro munosabatlarni tashkil etishini istaydilar va bu natijaga erishish uchun juda bu kabi yangicha va zamonaviy usul va metodlarni ishlab chiqadilar. Shu bilan birga, hamkorlik pedagogikasining kontseptual qonun-qoidalari bir qator psixolog va pedagog olimlaming qarashlarida ifoda etilgan. Pedagogik hamkorlikda o‘qitish fikrlar va g‘oyalari bugungi kunda pedagogik texnologiyalar mazmuniga singdirilgan. 3.2. “Urushning so‘nggi qurboni”hikoyasida badiiy detalning ahamiyatini “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi yordamida o‘rganish usullari Mustaqillikning ilk yillaridan ta’lim tizimida tub burilishlar, ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Yangicha pedagogik tafakkur, o‘qish va o‘rgatishga bo‘lgan munosabatlarning o‘zgarishi, o‘sib borishi ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarining kirib kelishi noan’anaviy innovatsion interfaol metod va usullardan foydalanish ko‘lamining kengayib borayotgani, avvalo, 58 o‘qituvchilarning o‘z ustida ko‘proq izlanishlarini, o‘rganishni, bilimlarini muttasil oshirib borishini talab qilmoqda 74 . Adabiy ta’limda o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etishga qaratilgan dars namunasi sifatida hamkorlarning har ikkalasiga ham O‘tkir Hoshimovning “Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasida ko‘zlangan g‘oyani ochish va bunda detallarning o‘rnini aniqlash mashg‘ulotini keltirishimiz mumkin. “Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasidagi detallarning vazifasini hamkorlarning har ikkovi ham yaxshi bilmaydi. Bu dars nafaqat o‘quvchi uchun qiziqarli, balki o‘qituvchining o‘zi uchun ham ma’lum yangiliklarni ka shf etish imkonini beradi. Uni bilish uchun birgalikda asar matni bilan tanishish kerak bo‘ladi. O‘tkir Hoshimovning barcha ijodida adabiyotning birlamchi bosh muammosi-inson va uning ruhiyatining tahlili turadi. Har qanday muhim ijtimoiy masala va muammolar badiiy talqinga tortilmasin ularning barchasi qahramonlarning ruhiyati yozuvchining adabiy-estetik qarashlarining shul'asi tushgan holda tasvirlanadi. Yozuvchi shu holatda ma'naviyat, ruhiyat haqiqatini taftish qiluvchi tadqiqotchi sifatida gavdalanadi. Adabiyot insonni bedorlikka undaydi. Tiriklik puchmoqlaridan ma’no, mohiyat axtarishga o‘rgatadi. Bu “axtarish” jarayoni esa insonga o‘zini tanitadi. Zero, o‘zni tanimoq, O‘zlikni anglamoqdir! Shu ma’noda, haqiqiy ijodkor ruhiyat muallimidir.Chinakam badiiy asar o‘quvchi ruhiyatini yuksaltiradi. Hayajonga soladi. Asar qahramoni yig‘lasa qo‘shilib yig‘laydi, iztirob cheksa u ham iztirobga tushadi. Kitob o‘quvchining hayotiga, o‘quvchi kitob sahifalaridagi “hayot”ga aralashib ketadi 75 .Mana shunday asarlardan biri O‘tkir Hoshimovning “Urushning so‘ngi qurboni” hikoyadir. Barchamiz bilamizki, 1941- 1945 yillar oralig‘ida nafaqat bizning yurtda balki, dunyoning barcha 74 Husanboyev Q va Niyozmetov R ,, Adabiyot o’qitish metodikasi” o’quv qo’llanma ; -T ,, Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 155-bet 75 teletype.in 59 mamlakatlarida og‘ir judolik bo‘ldi. Bu urush qanchadan qancha insonlarni yostig‘ini quritdi, qanchadan qancha bolalarni yetimga aylantirdi, qanchadan qancha yuzlar bu urish yillarida tabassum nimaligini unitdi, hatto qarindoshlar bir- birlaridan yuz o‘girishga majbur bo‘ldi. Shunday qilib, bu urush insonlarni yetti uxlab tushiga kirmagan falokatlarni olib keldi 76 . Mashhur o‘zbek yozuvchisi O‘tkir Hoshimov aynan mana shu barcha insonlarning og‘riqli nuqtasi bo‘lmish, urush mavzusida o‘zining mashhur “Urushning so‘nggi qurboni” asarini yozdi. Urush haqida o‘zbek va jahon adabiyotida misli ko‘rilmagan darajada ko‘p she’rlar, romanlar, hikoyalar va qissalar yozilgan. Lekin ularning ichida O‘tkir Hoshimovning “Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasi o‘zgacha o‘rin tutadi. “Urushning so‘nggi qurboni” asarida obrazlar portreti ham o‘ziga xosdir. “Urushning so‘nggi qurboni” asari bir-biriga o‘xshamas xarakterli obrazlardan tashkil topgan. Barcha obrazlarning o‘z tashvishlari, o‘y-fikrlari, qiyinchiliklari mavjud. Lekin bu insonlarni barchasini g‘amqayg‘ulari ildizida urush yotadi. Baxtdan, tabassum qilishdan to‘xtamaydigan yuzlarga, qaytib kulishiga izin bermagan, bir kunda qora sochlarni oqartirgan-urush. Bu asar qahramonlari ham urush bo‘lishini va guldek oilalariga putur yetishini hech o‘ylab ko‘rishmagan. Asar boshlanishida ham asarning voqealar rivoji qanday bo‘lishi haqida bir oz ma’lumot berilgan. Asarning boshidayoq salbiy holatlar tasvirlangan, barcha narsalar asardagi voqealar rivoji ijobiy ketmasligiga ishora qilardi. Asardagi bosh qahramonlar- Shoikrom, Shone’mat, Umri xola va Xadicha. Shoikrom oilaning katta farzand, Shone’mat bo‘lsa oilaning kichik farzandi ya’ni Shoikromning ukasi.Xadicha Shoikromning ayoli, Umri xola esa Shoikromning onasi. Shoikromning otasi erta olamdan ko‘z yumgan va Shone’matni Shoikrom va Umri xola ikkisi katta qilishgan. Urush boshlanganda barcha oiladan erkaklarni urushga 76 https;//ru.wikipedia.org/wiki.vikipediya. 60 olib ketishgan. Lekin bu oiladan hech kim urushga bormagan. Shoikromni to‘qimachilik kombinatida montyor yetishmasligi sababli olib qolishdi. Shone’mat bo‘lsa, sil kasaliga chalinganligi sababli urushga jo‘natilmadi. Qarangki, urush shuncha uzoqda bo‘lsa ham uning sovug‘i bu oilaga ham kirmasdan qolmadi. Qimmatchilik, qahatchilik sababli xalq och qoldi o‘g‘rilar ko‘paydi. Hattoki, odam o‘ldirib uyidagi narsalarini olib chiqib ketadigan odamlar ham paydo bo‘ldi. Bu urush qanchadan qancha odamlarni yer qariga olib ketdi va yana qanchadan qancha odamlarning iymonini o‘ldirdi. Urush paytida har bir inson o‘zini o‘ylaganligini shu asar orqali yaqqol ko‘ramiz. O‘qituvchi va o‘quvchi asar bilan tanishgandan keyin “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasidan foydalaniladi. O‘qituvchi hikoyadagi holat, obraz va detallar yuzasidan savollar va topshiriqlar tayyorlab keladi. Bu savol – topshiriqlar bilan ishlash jarayonida o‘qituvchining roli faqat yo‘naltirib turishdan iborat bo‘ladi. Javoblarni bolalar o‘zlari kashf etadilar. Texnologiyani kichik guruhlarga bo‘lib yoki individual holda o‘tkazsa bo‘ladi. O‘qituvchi tomonidan savollar tartib bilan o‘qiladi va savolning qiyinlik darajasiga ko‘ra vaqt beriladi. Bu orada o‘qituvchi o‘quvchilarni to‘g‘ri fikrlashga yo‘naltirish uchun ularga qator savollar bilan muojaat qiladi. Ayni zamonda , bu savol-topshiriqlarni o‘zi ham o‘ylashi , ularga javobi bo‘lishi shart. Har bir guruh o‘z javoblarni yozib so‘ngra o‘qib beradi. Guruhlarning javoblari xattaxtaga yozib olinadi. “Urushning so‘ggi qurboni“ asari yuzasidan “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi bo‘yicha tuzilgan savol va topshiriqlar. 1-savol. “Bo‘z ko‘rpa ustidan yopilgan ,shinni dog‘i qotgan quroq dasturxon ham, hozirgina go‘jadan bo‘shagan sopol tovoq, bandi kuygan yog‘och qoshiq, ham uning ko‘ziga xunuk ko‘rinib ketdi” 77 . 77 O’. Hoshimov ,,Urushning so’nggi qurboni “ hikoyalar to’plami . - T : ,, Ziyo nashr “ , 2019- yil , 84- bet . 61 Ushbu parchada keltirilgan detallar, sizningcha, hikoyada qanday vazifani bajargan ? 2-savol. “Yarim kecha bo‘lib qolgan , atrof jimjit . Faqat olislarda it uliydi. Ayvon to‘sinidagi uzun mixga ilig‘liq lampochka xira nur taratadi. CHiroq atrofida o‘ralashgan chivinlar bir zum tinmaydi. Qayoqdandir shamol keldi. Hovli etagidagi yong‘oq shoxlari bir guvillab qo‘ydi” 78 . Hikoyadagi tasvir orqali yozuvchi qanday maqsadni ko‘zlagan deb o‘ylaysiz ? 3-savol. “Umri xola tomirlari bo‘rtib chiqqan , qo‘llari bilan sochilgan uvoqlarni og‘ziga solarkan, SHoikrom onasining barmoqlari tars- tars yorilib ketganini endi payqadi” 79 . Matndagi parcha orqali Umri xolaga xos qanday xususiyatlarni ko‘rish mumkin? 4-savol. “Zinaga yechgan kalishining bir poyi to‘nkarilib qolgan ekan , Umri xola oyog‘ining uchi bilan to‘g‘irlayman deb, ancha ovvora bo‘ldi” 80 . Ushbu harakat orqali yozuvchi nimalarni kitobxonga ketkazmoqchi bo‘lgan deb o‘ylaysiz ? 5- savol. “Mana bundan ikki oycha ilgari Ilhom samovarchining xotinini pichoqlab ketishdi. Bechoraning bitta-yu bitta echkisi bor ekan, hovliga o‘g‘ri tushganini bilib, xotin sho‘rlik dod solibdi. Eri choyxonada ekan yugurib borib echkining arqonidan ushlaganmi ? Yetib kelgan qo‘ni qo‘shnilar uning qora qonga belanib yotganini ko‘rinishdi”. Kuzda o‘zi bilan ishlaydigan yigitning hovlisidagi so‘ri tokdan g‘arq pishib yotgan uzumlarni o‘g‘irlab ketishganini ko‘rishibdi” 81 . 78 O’. Hoshimov ,,Urushning so’nggi qurboni “ hikoyalar to’plami . - T : ,, Ziyo nashr “ , 2019- yil 85- bet 79 O’sha manba, 86- bet 80 O’sha manba , 88- bet. 81 O’sha mana , 89-bet. 62 Asarda berilgan ikki hodisa orqali yozuvchi, sizningcha, nimani anglatmoqchi bo‘lgan? Asarda nega bunday salbiy voqealarni kiritgan ? Ijobiy voqealarni ham kiritsa bo‘larmidi? 6- savol. “Bultur xotini shu qulupnay tufayli onasini ham qattiq ranjitgan edi. Umri xola bir hovuch qulupnay olgan ekan, Xadicha : ,,Bolalarga non puli bo‘lar deb ekkanmiz, norasidalarning nasibaga tegmang”, - deb bobillab beribdi” 82 . Parchadagi nutqiy detal orqali Xadicha obraziga tegishli xususiyatilarni aniqlang? Nega yozuvchi debdi, aytibdi, tushuntiribdi kabi so‘zlardan foydalanmay “bobillab beribdi”, deb ta’riflagan? Bu so‘zning Xadichaga xos xususiyatlarini ochishda qandaydir ahamiyati bormi ? 7-savol. “Shoikrom uy yonboshidagi oshxonaga kirdi-yu , cho‘ntagidan gugurt olib chiqdi. Titroq qo‘llari bilan qorayib ketgan devordagi mixga ilig‘lik turgan ikki o‘ram simni oldi’ 83 . SHoikromning nega qo‘llari qaltirayapti, buning sababi nima deb o‘ylaysiz? Bu jumlaning SHoikrom shaxsiyatiga xos xususiyati bormi? 8-savol. “Shone’mat bolaligida ham zaifgina edi. SHoikrom uni har kuni maktabdan o‘zi olib kelar, ikkinchi smenada dars tugaguncha poylab o‘tirardi. Ona–bola uni avaylab katta qilishdi. Endi bo‘lsa, besh kunligi qoldimi , yo‘qmi ? Aka bo‘lib xabar ham ololmaydi” 84 . Hikoyaga ushbu jumla qanday vazifani bajarish uchun kiritilgan ? Nega SHoikrom shunchalik mehr bergan ukasidan o‘n kunlab xabar olmaydi. Uni nima yoki kim o‘zgartirdi? Sizning, insonlar nima sababdan o‘zgaradi ? 82 O’. Hoshimov ,,Urushning so’nggi qurboni “ hikoyalar to’plami . - T : ,, Ziyo nashr “ , 2019- yil 89-bet 83 O’. Hoshimov ,,Urushning so’nggi qurboni “ hikoyalar to’plami . - T : ,, Ziyo nashr “ , 2019- yil 90-bet 84 O’sha manba, 87-bet. 63 9-savol. “SHoikrom uylangandan keyin otadan qolgan hovlini ikki paxsa devor olib bo‘lishgan” 85 . E’tibor bering, hikoyaga bu jumla nima maqsadda kiritilgan? Paxsa devor bilan bo‘lishning urushga aloqasi bormi ? Paxsa devor detalining vazifasini aniqlashga harakat qiling ? 10- savol. “Umri xolani peshin namoziga chiqarishdi. Go‘ristondan chiqib kelishayoganida SHoikrom odamlarning o‘zaro gapini eshitib qoldi : --- Urush tamom bo‘pti eshitdingizmi ? 86 Yozuvchi hikoyaning so‘ngiga nima uchun bu pachani ham qo‘shdi. Buning sababini izohlashga harakat qilib ko‘ring. So‘nggidagi bu parcha hikoyaning mazmuniga yoki g‘oyasiga qanchalik ta’siri bor? O‘quvchilar bu kabi savollarga mustaqil, fikrlab javob beradi. Bu texnologiya yuqorida ta’kidlaganimizdek jamoaviy yoki individual tarzda amalga oshiriladi. Bu texnologiya o‘quvchilarni fikrlashga, dunyoqarashini rivojlantirishga, har bir jumlani, fikrni e’tibor bilan o‘qishga va tinglashga o‘rgatadi. Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, bu texnologiya sababli o‘quvchilar bir – birlari bilan fikr almashadilar, o‘qituvchi ham yuqorida ta’kidlaganimizdek yangi- yangi ma’lumotlarga va fikrlarga ega bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar o‘zlarining “Urushning so‘nggi qurboni“ hikoyasidan chiqargan xulosalarini, qarashlarini va javoblarini o‘qituvchining fikrlari, javoblari bilan solishtirishlari va yangi ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun o‘qituvchi ham o‘zining xulosalarini va qarashlarini o‘qib berishi maqsadga muvofiqdir. Jamoalar asardan yoki asarning detallaridan yuzasidan topgan haqiqatlarni o‘qituvchining aytganlari bilan solishtirib ko‘rishadi.Albatta, birgalikda. Keyin asar va asardagi detallar haqidagi 85 O’sha manba, 86-bet. 86 O’sha manba , 93-bet. 64 to‘g‘ri javoblar ajratib chiqiladi va qahramonlardagi qaysi salbiy va ijobiy jihatlar o‘zlarida ham borligini o‘ylab ko‘rishadi. Bu masalada bolalarning javob aytishlari shart emas. O‘ylab ko‘rishlarining o‘zi kifoya. Javobni o‘zlari uchun bilib, to‘g‘ri xulosa chiqarsalar bas. Bunday texnologiyalar bilan ishlash bolalarning ma’naviy kamolotida maksimal darajada samara berishi aniq. UMUMIY XULOSA Sevimli yozuvchimiz O‘tkir Hoshimov shunday deydi: “Chindan ham badiiy ijod ko‘ngil ishi.Mening e’tiqod darajasiga aylangan shiorim bor. Xudo ko‘ngliga solmaguncha , yozuvchi qo‘liga qalam olmaydi. Chinakam badiiy asar yozilmaydi, katta hayajon, ichki ehtiyoj bilan tug‘iladi” . Darhaqiqat, yozuvchining barcha asarlari , shunchaki yozilmagan, ular o‘zlari aytganidek katta hayajon va ichki ehtiyoj bilan tug‘ilgan. Balki, shuning uchun ham u yaratgan kitoblar, undagi qahramonlar insonlardek aziz va suyuk. Men yozuvchining barcha asarlarini o‘qib chiqib , undagi obrazlar va voqealarga doim hayratlanganman. Chunki asardagi obrazlar tirikdek voqealar esa, hayotiy. O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiatini chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosalarga keldik: 65 - detal badiiy voqelikni yaratishda katta vosita; - O‘tkir Hoshimov prozasida detallarning barcha turidan foydalangan va bu asarning g‘oyasini ochishda katta vazifa bajargan; - yozuvchi prozasida detal polifunksionallik kasb etib , bu uning asar qahramonlarining ruhiy olamini ochishda yordam bergan; - yozuvchi prozasida badiiy detallar umumlashtirish vazifasini bajarib kelgan; - badiiy detal qahramonlar xarakterini ochishda yaindan yordam beradi. - detal yozuvchi uchun misoli bir gavhardir; ( S. Antonov ). - badiiy adabiyotda detallar peyzaj, portret, interyer kabi tasvirlarga daxldor bo‘ladi; - detal badiiy tasvirdagi muayyan bir kichik bo‘lak bo‘lib, uning badiiy asar qurilmasini yuzaga keltirishda o‘rni va ahamiyati nihoyatda muhim; - badiiy detal–badiiy obraz yaratish vositalaridan biri bo‘lib , kitobxonga muallif tomonidan rasm, predmet yoki xarakterni o‘ziga xos individuallikda ko‘rsatishga harakat qiladi; - badiiy adabiyotda uchraydigan har qanday predmet va chizgilar ham detal bo‘lib kelavermaydi. Bitiruv malakaviy ishining III bobi–metodik yondashuv va tavsiyalar yuzasidan esa, ushbularni ta’kidlash joiz: - bugungi adabiy ta’limning eng katta vazifasi ta’lim oluvchilarni mustaqil fikr va g‘oyalar kishisi etib tarbiyalashdan iborat; - adabiy o‘qitishda fanlararo integratsiyaga tayanish, ijtimoiy–gumanitar va estetik fanlarning adabiyotga daxldorr jihatlaridan foydalanish samarali natija beradi; 66 - adabiyot o‘qitish jarayonini hamkorlik texnologiyasi asosida tashkil etish davr talabidir. Har bir bo‘lajak o‘qituvchi talabalik davrida o‘zini bunga tayyorlab borishi , amaliy faoliyatning maqsadiga muvofiq keladi; - hamkorlik pedagogikasining kontseptual qonun-qoidalari bir qator psixolog va pedagog olimlaming qarashlarida ifoda etilgan. Muxtasar qilib aytganda, o‘zbek shoirlari, dramaturglari va yozuvchilarining asarlarini tadqiq etish, o‘rganish va unlardagi o‘ziga xos bo‘lgan qirralarni namoyon etish biz kitobxonlarning vazifasidir. Shu jumladan, sevimli yozuvchimiz O‘tkir Hoshimovning alohida, o‘ziga xos va yangi qirralarini o‘rganib yana bir ijodkorimizga tahsinlar aytdik. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Ijtimoiy – siyosiy adabiyotlar 67 1. Mirziyoyev Sh. Adabiyot va san ‘at , madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining mamlakatimiz ijodkor ziyolilar vakillari bilan uchrashuvidagi ma’ruzasi. “ Jahon adabiyoti “. 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘ , hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi//” O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari “ mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik // - Toshkent : “O‘zbekiston “ NMIU, 2019. 338-342-betlar. Ilmiy – nazariy adabiyotlar 3. A.V. Petroviskiy . Umumiy psixologiya. – Toshkent : “ O‘qituvchi “ 1992-y 4. Botirova Sh. Adabiy ta’lim klasteri . – Toshkent : “ Ishonchli hamkor “ , 2021, 172-bet. 5. Dilmurod Quronov .Adabiyotshunoslik lug‘ati . – Toshkent ; “ Akademik nashr “ 2013- yil 89-bet. 6. Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirosh .- Toshkent : “ Meros “ 2004-y 7. Husanboyeva Q va Niyozmetova R .Adabiyot o‘qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma ; -T “ Barkamol fayz media “ nashriyoti , 2018 – yil 155-bet. 8. Husanboyeva Q. Adabiy ta’lim jarayonida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishning ilmiy – metodik asoslari . Toshkent – 2006,34-bet 9. H. Umarov . Adabiyot nazariyasi . – Toshkent : “ Sharq “ nashriyoti 2002. 10. H. Umarov. Adabiyot qoidalari. Akademik litseylar uchun qo‘llanma. – Toshkent “ O‘qituvchi “ nashriyoti 2002-y. 68 11. H. Umarov . Adabiyotshunoslik nazariyasi . – Toshkent : A. Qodiriy nomidagi xalq meros nashriyoti , 2023- yil 26- bet. 12. S. Mirzayev . XX asr o‘zbek adabiyoti . – T. : “ Yangi asr avlodi “ . 2005- yil , 408- bet. 13. T. Boboyev . Adabiyotshunoslik asoslari . – Toshkent : “ O‘zbekiston “ 2000- yil , 11-bet. Badiiy adabiyotlar 14. Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar . – Toshkent :” Ma’naviyat “ 2009 -y, 13 – bet. 15. O‘. Hoshimov . Bahor qaytmaydi . – Toshkent : “O‘qituvchi“ nashriyoti , 2018- yil. 16. O‘. Hoshimov . Turmushning to‘rt tirgagi . – Toshkent : ”MERIYUS”2018-y 17. O‘. Hoshimov . Dunyoning ishlari . – Toshkent : “ Nurli dunyo” nashriyot uyi , 2023- yil. 18. O‘. Hoshimov . Urushning so‘nggi qurboni . – Toshkent : “ Ziyo nashr” , 2019- yil 19. O‘. Hoshimov . Hikoyalar .- Toshkent : G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san ‘at nashriyoti , 2002- yil. 20. O‘. Hoshimov . O‘zbeklar . – Toshkent : G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san ‘at nashriyot- matbaa ijodiy uyi , 2009-yil. Gazeta, jurnal va to‘plamlardagi maqolalar 21. A. Qayumov . Detal va badiiy tasvir (maqola). 22. Jo‘rayev Shukrullo . O‘tkir Hoshimov ijodining o‘ziga xos qirralari( maqola ). 69 23. Normatov U. Hikoyada detal va tafsilot. O‘zbek adabiyoti masalalari. Toshkent. “ O‘zadabiyotnashr” – 1962-yil. 24. Mulkamonova Sanobar. O‘tkir Hoshimov hikoyalarida badiiy detalning ifodalanishi.PEDAGOG.Sinternational,research.journal.ISSN:2181_4027_SJIF 4.995. 25. Yo‘ldosh Solijonov .Detallar so‘zga kirganda . – “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati “ gazetasi , 2007-yil. 26. Cho‘lpon . Adabiyot nadir ? . – Toshkent : “Cho‘lpon “ nashriyoti, 1994-y. Dissertatsiyalar 27. G. Imomkarimov .O‘tkir Hoshimov asarlarida milliy qadryatlar talqini. mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi. 28. M. Ikromovaning . O‘tkir Hoshimov asarlarida qadryatlar . mavzusidagi dissertatsiya ishi. 29. O. Duysenbayev . O‘tkit Hoshimov ijodida ona obrazi. mavzusida dissertatsiya ishi. Internet nashrlari 30. https://www.edu.uz 31. https://uz.wikipedia.org 32. https://kh-davron.uz 33. https://www.zarnews.uz 34. https://quronov.narod.ru 70 35. https://ziyonet.uz 36. https://ziyouz.com 37. https://literature.uz 38. https://arxiv.uz 39. https://cyberleninka.uz 40. https://arbob.uz 41. https://teletype.in 42. https://diss.natlib.uz 71

O‘tkir hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati 

                                  MUNDARIJA 

KIRISH…………………………………………………………………………….5

I.BOB.Detal badiiy voqelikni yaratish vositasi sifatida.

1.1.Badiiy detal va uning vazifalaridan foydalanishda mahorat masalasi………..14

1.2.O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy voqelikning jonli tasvirida detalning o‘rni……………………………………………………………………………….23

II.BOB.O‘tkir Hoshimov prozasida detalning polifunksionl tabiatining namoyon bo‘lishi.

2.1.“Dunyoning ishlari” qissasida detalning umumlashtirish vazifasi…………..31

2.2.“Bahor qaytmaydi” asarida  detallarning qahramon xarakterini ochishdagi o‘rni……………………………………………………………………………….38

III.BOB.Badiiy detalning ahamiyatini o‘rganishda “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasidan foydalanish.

3.1. “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasining ilmiy-nazariy tavsifi ………….50 

3.2.“Urushning so‘nggi qurboni” hikoyasida badiiy detalning ahamiyatini “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi yordamida o‘qitish………………………56

XULOSA…………………………………………………………………………58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….62

 

 

 

 

                                         KIRISH

    Mavzuning dolzarbligi. Milliy adabiyotimizda yangi-yangi badiiy, barkamol asarlar paydo boʻlmoqda. Bu asarlarni tahlil qilish ehtiyoji kelib chiqishi tabiiydir. Yigirmanchi asar oʻzbek nasri taraqqiyotiga sezilarli hissa qoʻshgan ijodkorlardan biri Oʻtkir Hoshimovdir. Yozuvchining turli mavzudagi hikoya , qissa va romanlari oʻzbek prozasi taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. Oʻtkir Hoshimov hikoyalarida hayotning har jabhasiga oid mavzular sodda, ixcham va taʼsirli qilib qalamga olingan. Urush, farzand va ona o‘rtasidagi munosabat, halollik, muhabbat, odamiylik kabi jihatlar  yozuvchi asarlarining dolzarb mavzulari  hisoblanadi. Adabiyot inson ichki olamini goʻzallashtiradi, hayotga muhabbat uygʻotadi. Shu jumladan hayotning baland-past, achchiq-shirin damlarida qanday yoʻl tutishni ham oʻrgatadi. Bilamizki,  O‘tkir Hoshimov va uning ijodini o‘rganishga doir juda ko‘plab ishlar olib borilgan. Ammo ijodidagi detallarning polifunksionalligi yuzasidan qilingan ishlar juda kam. O‘tkir Hoshimov ijodida badiiy detalning polifuksional tabiatini o‘rganish dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Chunki juda ko‘p bor yozuvchining ijodida badiiy detalarning vazifalarini o‘rganganmiz ammo uning ko‘p vazifaliligiga e’tibor qaratmaganmiz. Bu ishning mavzusi aynan shunga qaratilganligi bilan muhimdir. Bu mavzuni to‘laroq ochib berish uchun mavzuni “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyasi bilan bog‘ladik. Hamkorlikda oʻqitish texnologiyasi badiiy asardan shunchaki estetik zavq tuyish bilan cheklanmasdan undan taʼlim, malaka va koʻnikma olishni ham taqozo etadi. Adabiy taʼlimda oʻqitishning turfa texnologiyalari mavjud boʻlib, shulardan biri hamkorlikka asoslangan taʼlim texnologiyasidir. Oʻqituvchi bilan taʼlim oluvchi hamkorligini tashkil etish muammosi barcha davrlarda ham oʻta dolzarb masalalardan boʻlib, mazkur hamkorlikning nazariy asoslari pedagogik hamkorlik doirasida tadqiq etilgan . Bu taʼlim beruvchi uchun ham oʻz faoliyatini mustaqil tarzda tashkil etishga oid nazariy yondashuvlardan biri boʻlib, oʻqituvchi-oʻquvchi hamkorligini toʻgʻri tashkil etish bilan bogʻliq yangi dunyoqarashdir. Bu texnologiya oʻz-oʻzini boshqarish, nomuntazam hodisalarni yangicha izohlash, asar detallarini badiiy - polifunksional tabiatini bilishga qaratilgan, ilmiy texnologiya, tafakkur usulidir. Oʻtkir Hoshimov prozasidagi detallarni oʻrganishda xalqaro zamonaviy texnologiya ya’ni hamkorlikda oʻqitish texnologiyasidan foydalanish, oʻquvchiga asarning asl gʻoyasini koʻra olishga yoʻl ochadi. Yozuvchi asarda qanday gʻoyaviy-badiiy masalalarni oʻrtaga tashlaganini kitobxon chuqurroq his etadi. O‘zbekiston Resoublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning  fikrlari so‘zimizning isboti o‘laroq xizmat qiladi: “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali va mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil e’tib, zarur ilmiy–amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega…. adabiyot, san ‘at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi”[1]. Shularni e’tiborga olib, bugungi zamonaviy o‘zbek adabiyotini o‘rganish va targ‘ib qilish ahamiyatli sanaladi. XX asr o‘zbek adabiyotida vakili O‘tkir Hoshimov asarlari misolida badiiy detallarning polifunksional vazifasini o‘rganish bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarb ekanini ko‘rsatadi.

   Mavzuni oʻrganilganlik darajasi: O‘zining sermazmun asarlari orqali, adabiyot ixlosmandlarini xursand qilib kelayotgan O‘tkir Hoshimov hayoti va ijodini organishga qiziqish kundan kunga ortib bormoqda. Adibning ijodi talqini, asarlaridagi badiiy o‘ziga xoslik, romanlarida tasvirlangan obrazlarning estetik tahlili, amalga oshirilayotgan ishlarni yosh avlodga yetkazish yuzasidan ko‘plab adabiyotshunoslar, tadqiqotchilar samarali ilmiy izlanishlar olib borganlar. Aynan shu masala yuzasidan ko‘plab nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari himoya qilingan. Bundan tashqari ilmiy va badiiy maqolalar respublika matbuotida muntazam tarzda e’lon qilinib kelinmoqda. Yurtimizning adib bilan zamondosh adabiyotshunoslari tomonidan, yozuvchi Otkir Hoshimov hayoti va ijodi haqida yaratgan asarlari ham, adabiy va tarbiyaviy jarayonda muhum amaliy manba hisoblanadi. Bular sirasiga Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Abdug‘afur Rasulov va bir qancha ijodkor va munaqqidlarning asarlari hamda metodist olima Qunduzoy Husanboyevaning maqolalarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Yuqorida amalga oshirilgan ishlarda, adib hayoti bilan bogliq ko‘plab lavhalar badiiy tarzda o‘quvchilar jamoatchiligiga yetkazilgan. Ilmiy tadqiqotlarda esa, asarlaridagi obrazlar badiiy va ijtimoiy xususiyatdan kelib chiqqan holda tadbiq qilingan. Obrazlarga yuklangan ma’no va mohiyat mohirona ochib berishga  harakat qilingan. Bu olib borilgan ishlar adib ijodini badiiy qimmatini qay darajada yuqori ekanligini belgilaydi. Adabiyotshunos Umarali Normatovning “Ijod sehri” asarida yozuvchi asarlaridagi obrazlar tizimi izchil oʻrganilgan . Madinaxon Ikromovaning “Oʻtkir Hoshimov asarlarida milliy qadriyatlar talqini” mavzusidagi dissertatsiya ishi, Qayumov Abduvahobning dissertatsiyalarida bu mavzu oʻrganilgan. Bundan tashqari, O.Duysenbaevning “O‘tkir Xoshimov ijodida ona obrazi” nomli nomzodlik dissertatsiyasi, G.Imomkarimovaning “O‘tkir Hoshimov asarlarida milliy qadriyatlar talqini” mavzusida nomzodlik dissertatsiyalari yoqlangan.

   Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari .O‘tkir Hoshimov asarlarida badiiy detalning tabiatini o‘rganish va bo‘lajak pedagog sifatida metodika bilan bog‘lab tushuntirish. “Hamkorlikda o‘qitish” texnologiyadan foydalanib, mavzuni to‘la ochib berish. “Hamkorlikda o‘qitish“ texnologiyasidan adabiy ta’limda foydalanishning samarasi va natijasini asoslash.

  • Oʻtkir Hoshimov ijodini tadqiq etish.
  • O‘tkir hoshimov ijodida  detallarnining polifunksional tabiatini  o‘rganish.
  • O‘tkir Hoshimov prozasida detalning polifunksional tabiatini maktab o‘quvchilariga o‘qitishda “Hamkorlikda oʻqitish” texnologiyasidan foydalanish va uning afzalliklarini ko‘rsatish.

      Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida Oʻtkir Hoshimov asarlari olindi. “Urushning so‘nggi qurboni”   “O‘zbeklar”, “Insof” hikoyalari, “Dunyoning ishlari”, “Bahor qaytmaydi” qissalari. 

      Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Adabiy  taʼlimda dars  samaradorligini

taʼminlashda “Hamkorlikda oʻqitish” texnologiyasining ahamiyatini O‘tkir Hoshimov asarlariga tatbiqan oʻrganish, texnologiyaning afzalliklarini, natijalarini asoslash.

       Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi.   Yigirmanchi oʻzbek adabiyoti va Oʻtkir Hoshimov asarlari haqida adabiyotshunoslikda bir qator izlanishlar va maqolalar yozilgan boʻlsa ham , ularni umumtaʼlim maktab oʻquvchilariga tanishtirish va oʻqitishda yangi pedagogik usullardan foydalanish yoʻl-,yoʻlakay qayd etilmoqda, yoxud chetlab oʻtilmoqda. Shu bois ishimizning ilmiy yangiligi adib ijodini oʻrganishda innovatsion metodlardan hamda “Hamkorlikda oʻqitish” texnologiyasidan foydalanishdir . Badiiy asarning tahlil malakasini shakllantirish bugun adabiy taʼlimning eng muhimi vazifasi hisoblanadi . Oʻquvchi badiiy asarni shunchaki oʻqib, uning syujetini qayta aytib berish bilan, chin maʼnoda asar mohiyatiga yetmaydi. Badiiy asarning gʻoyaviy-badiiy xususiyatini anglab yetish, buning uchun badiiy detallarning vazifasini oʻrganish uning estetik qiymatini tushunish, obrazlar dunyosiga kirish, yozuvchi iste'dodini kashf etish uchun oʻquvchi badiiy asarni tahlil qila bilishi, did-farosat bilan unga yondasha bilishi kerak. Oʻtkir Hoshimov asarlarining mohiyatiga chuqurroq borish, detallarning polifunksional tabiatini oʻrganishda hamkorlikda oʻqitish texnologiyasidan foydalanishning samarali usullaridan foydalanish yoʻllari koʻrsatiladi. Ularning ahamiyati ochib beriladi.


 

[1]Mirziyoyev Sh. M.Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi// “ O’zbekis mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o’rganish va targ’ib qilishning dolzarb masalalari “ mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga tabrik//- T: ,, O’zbekiston “ NMIU, 2019.- B.339.

Sotib olish