O. Yoqubov – tarixiy romanlar ustasi - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	45.8KB
Покупки	6
Дата загрузки	15 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

O. Yoqubov – tarixiy romanlar ustasi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
‘____’ ____________
MAVZU: “ O. Yoqubov – tarixiy romanlar ustasi ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
________________________
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o‘qituvchisi
_________ M.Vahobova
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri: R.Abdullayeva _________

TOSHKENT – 2024
1

Talabaning F.I.SH. _________________________________________
Sirtqi ta‘lim yo‘nalishi 3- kurs 305 - guruh
Fan nomi: O‘zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi:- “O.Yoqubov – tarixiy roomanlar ustasi”
Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________
MUNDARIJA
2

KIRISH………………………………………………………………………
I BOB. ADIBNING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI…………………
1.1. Burch, diyonat, adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh
mavzusi…………………………………………………………………………
1.2 «Ulug’bek xazinasi» - tarixiy romanchiligimiz ravnaqida muhim hodisa….
II BOB. ODIL Y O QUBOV O`Z IJODI BILАN O`ZBEK NАSRIGА OLIB
KIRGАN YANGILIK …………………………………………………..
2.1. O. Yoqubov ijodining tаnqid vа аdаbiyotshunoslikdаgi tаlqini…………….
2.2. O. Yoqubovning zаmonаviy mаvzudаgi romаnlаri…………………………
I BOB. ADIBNING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI
3

Yuksak saviyadagi badiiy asarlar yaratishga qodir bo’lgan haqiqiy
iste’dodlar kam uchraydi. Zabardast adib va jamoat arbobi Odil Yoqubov ana
shunday noyob iste’dod sohiblaridan biridir. U o’z ijodi bilan XX asr o’zbek
adabiyotini boyitib, badiiy tafakkur taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Odil
Yoqubov 1927 yilda Qozog’istonning Chimkent viloyati Turkiston tumanidagi
Otaboy qishlog’ida tug’ilgan. Odil Yoqubovning bolaligi qaltis davrlarga to’g’ri
keldi. Odil Yoqubov beshinchi sinfga o’tgan, dunyoning g’am-tashvishlarisiz,
beg’ubor bolalikning nash’asi bilan charx urayotgan bir paytda uning qanoti
qayrildi. Davlat ishlarida band bo’lishiga qaramay, bolalariga kitob o’qib berishni
kanda qilmaydigan otasi qatog’on qurboni bo’ldi. Har jihatdan nochor ahvolda
qolgan Odil YOqubovlar oilasini qarindosh-urug’lari qishloqqa ko’chirib olib
ketishdi. Ulardan mehrlarini darig’ tutishmadi. Ayniqsa, maktab direktori bo’lib
ishlaydigan pochchasi Ne’matulla aka oilaga, Odil YOqubovga samimiy ko’mak
beradi. Uni maktabga o’qishga va ishga joylashtiradi. Uning maktab
kutubxonasida ishlashi tashna yo’lovchining tasodifan chashmaga duch kelib
qolishiga o’xshaydi. U bu erdagi kitoblarning hammasini o’qib chiqadi. Biroq
ko’ngilli, dilni yayratadigan mashg’ulot ham uzoq cho’zilmaydi. Urush
boshlanadi. Odil YOqubov sevimli ishini tark etishga – o’qishni tashlashga majbur
bo’ladi. U urush davrida qishloq o’smirini qilishi shart bo’lgan barcha yumushlarni
bajaradi. Ikkinchi jahon urushida qatnashish uchun yoshini bir yoshga katta
ko’rsatib, 1945-yilda frontga ketgan. YAponiyaga qarshi olib borilgan harakatlarda
qatnashish uchun bepoyon Gobi sahrosini yayov kezib chiqib, o’limlardan omon
qolgan.
1945-1950 yillar orasida Odil YOqubov armiya safida xizmat qiladi. U
YAponiya bilan bo’lgan urushda qatnashdi. SHunday qilib, Odil YOqubov yigirma
besh yoshga etguncha turmushning uncha-muncha qiyinchiliklarini boshidan
kechirdi. ehtimol, bu hayotning murakkabliklari, sinovlari Odil YOqubovning
shaxs sifatida ulg’ayishini ta’minlagandir, boy hayotiy tajriba yozuvchilik «ko’zi»
ning tezroq ochilishiga olib kelgandir. Frontdan qaytgach, Toshkent davlat
universiteti (hozirgi O’zMI)ning filologiya fakul ь tetida o’qib, uni imtiyozli diplom
bilan tugatgan (1956). O’zbekiston YOzuvchilar tashkilotida maslahatchi (1955-
4

1959), «Literaturnaya gazeta» da maxsus muxbir (1959-1963, 1967-1970),
«O’zbekfilm»da, O’zbekiston Kinomatografiya davlat qo’mitasida bosh muharrir
(1963-1967), G’ofur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida (1970-
1982) «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosh muharrir (1982-1987)
bo’lib ishlagan. Odil YOqubov 1987-yildan 1996-yilgacha O’zbekiston
yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining raisi bo’lib mehnat qildi. O’zbekiston
mustaqillikka erishgach Odil YOqubov ijod qilish bilan birga, Vazirlar Mahkamasi
qoshidagi Respublika atamashunoslik qo’mitasiga rais, Markaziy Osiyo Xalqlari
madaniyati assambleyasining vitseprezidenti sifatida uzoq vaqt samarali ish olib
bordi. Adib biografiyasiga, hayot tajribasiga oid bu faktlarni eslashdan maqsad
shuki, ular adib asarlariga hayotiy zamin bo’lib xizmat etadi, bolalik taassurotlari,
hayotda ko’rgan-kechirgan, ko’nglida chuqur iz qoldirgan voqea - hodisalar «Er
boshiga ish tushsa…», «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Izlayman»,
«Adolat manzili» kabi asarlarida o’z ifodasini topdi, qissa va romanlaridagi
hodisalar, hattoki uzoq o’tmishdan olib yozilgan «Ulug’bek xazinasi» romanidagi
voqealarning bir uchi o’zi tug’ilib o’sgan qishloqqa borib taqaladi.
Odil YOqubov – serqirra ijodkor. U o’zining hikoya va ocherklari,
publisistik maqola va pesalari, xususan, qissa va romanlari bilan kitobxonlar
ommasining sevimli yozuvchisi bo’lib qolgan. Adib, ayniqsa, hikoya, qissa va
roman janrlarida o’z iste’dodini to’liq namoyon qilgan. Zero, u Abdulla Qodiriy,
CHo’lpon, Oybek, G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor kabi ustoz yozuvchilarning
an’analarini yangi davrda davom ettirgan va rivojlantirgan. Odil YOqubovning
«Vido», «Muzqaymoq» singari asarlari o’zbek hikoyachiligining go’zal
namunalaridir.
Odil YOqubovning «Navro’z arafasidagi o’ylar», «Muruvvatni unutmaylik»,
«Qachon odam bo’lamiz», «Qishloqdagi fojia», «Nutq», «Namangan tomonlarda»,
«Qashqadaryo gurunglari» kabi publisistik asarlarida ham xuddi shu xususiyat
bo’rtib turadi. Zero, ularda mavzu va material yangi bo’lganidek, olg’a surilgan
fikr va uning ifodasi ham go’zal va yangidir. SHunga ko’ra, Odil YOqubovning
publisistik asarlari mavzu, g’oyaviy mazmun va badiiy mahorat jihatidan
adabiyotimizda yangilik bo’ldi. Darhaqiqat, Odil YOqubovning publisistik
5

maqolalarini mamlakat va xalq uchun hayot-mamot masalalari bo’lgan:
mustaqillik, erk, taraqqiyot, adolat va tinchlik masalalari ko’tarilgan hamda
dadillik va jasurlik bilan yoritilgan. SHuningdek, ularda qishloq ahli, xususan,
qishloq xotin-qizlari hayotini tubdan yaxshilash, uni hozirgi kun talablari
darajasida ko’tarish, o’lkamizni yanada obod va ko’rkam qilish, tabiatni sevish,
asrash, tabiat boyliklaridan tejab – tergab foydalanish haqida bong urilgan.
Odil YOqubov o’z publisistik maqolalarida ona tabiat, uning daxlsizligini
ta’minlash, qadimiy chiroyini qaytarish, Orol dengizi fojiasi va uning asl sabablari
haqida juda ta’sirli yozadi. Paxta yakkahokimligiga, paxtachilikda zaharli dorilarni
haddan ziyod ishlatishga qarshi, paxtaning xarid narxini ko’tarish to’g’risida
qimmatli fikrlarini o’rtaga tashlaydi.
Odil YOqubov tabiat boyliklarini isrof etishni, adolatsizlik va nohaqlikni,
ko’zbo’yamachilik va qo’shib yozishni jamiyat tanasidagi jarohat deb ataydi.
Maqolalarida bunday jarohatlarga qarshi kurashish, inson qadr-qimmatini ko’tarish
g’oyasini olg’a suradi. Odil YOqubovning qissachilik sohasidagi ijodiy izlanishlari
g’oyat samaralidir. Adib turli yillarda «Bir feleton qissasi», «Tilla uzuk»,
«Muqaddas», «Ota izidan», «Matluba», «Qaydasan, Morika» kabi asarlar yozib,
o’zbek qissachiligi taraqqiyotiga katta ulush qo’shdi. Odil YOqubov qissalari –
mavzu jihatidan rang-barang, mazmunan boy. Bu qissalarda
zamondoshlarimizning murakab va jonli obrazlari chizilgan. Adib qissalarida
tugab syujet va yorqin obrazlar yaratib, inson va zamin, vijdon va burch hayot
haqida chuqur fikr yuritadi. Xalq hayotidagi ezguliklarning ahamiyatini ko’rsatib,
halol ishlab, halol yashash g’oyasini ustalik bilan ifodalaydi. Qing’irlik, nopoklik,
xiyonat va sotqinlikni kesish qoralab, ularni badbaxtlikka, yuzi qoralikka qiyos
qiladi. SHunisi muhimki, Odil YOqubov qissalarida adolat va haqqoniyat, halollik
va sadoqatning xiyonat, fitna-fasod, tuhmat, hiyla-yu mahr ustidan g’alabasi quruq
bayon etilmaydi. Aksincha, badiiy tarzda, to’laqonli obrazlar vositasida jonli va
tabiiy qilib ifodalanadi. Odil YOqubovni yozuvchi sifatida elga tanitgan asar 1961
yili e’lon qilingan «Muqaddas» qissasi bo’ldi. «Tengdoshlar»dan, «Muqaddas»
qissasiga qadar o’tgan o’n yillik davr go’yoki topish yilidagi betinim izlanish, odat
tusiga kirgan adabiy qoliplar bilan murosasiz olishish, ma’shum «konfliktsizlik
6

nazariyasi» asoratini, kitobiylik ta’sirini engib o’tish yillari bo’ldi. Muallif
«Muqaddas» qissasida hayotning o’zidan olgan zavqini, o’z yurak dardini,
hayajonlarini izhor etdi, o’zi qalamga olgan hayotiy hodisalarni ziddiyatlari,
chinakam nafosati bilan kitobxonga etkaza oladi. Qissada ikki yoshning hayotdagi
ilk mustaqil qadamlari, quvonch va tashvishlari nihoyatda samimiy hikoya
qilingan, eng muhimi, yozuvchi aytmoqchi bo’lgan gap kitobxon ko’nglini
hayajonga solarli darajada go’zal bir poetik shaklni topa olgan.
Qissa qahramoni SHarifjon muayyan bir vaziyatda o’z irodasiga, harakat
avvalo qahramonning o’zi uchun noxushlik olib keladi, eng aziz narsasi-
sevgisidan, sevgilisidan judo bo’ladi. SHarifjonning qing’ir yo’llari bilan sevgilisi
Muqaddas o’rnida o’qishga kirib qolishi bir tasodif, ammo shu tasodif zamirida
yozuvchi hayotning muaayyan haqiqati, ziddiyati, falsafasini ko’radi, yani hayotda
ko’pchilik manfaatiga zid har bir xatti-harakat avvalo o’sha adomning shaxsiy
manfaatiga ham zid tushishi juda ta’sirchan ifoda etadi.
«Muqaddas» yozuvchining bosh estetik, ahloqiy prinsiplarini shakllantirish
asar sifatida ham qimmatli. «Muqaddas» so’zi faqat qissa qahramoni nomi
bilangina bog’liq bo’lmay, yozuvchi asarda zo’r ehtirom bilan ilgari surgan
insondagi eng aziz, muqaddas tuyg’ular – vijdon, burch, diyonat, imon-e’tiqod,
adolat g’oyasini ham o’zida ifodalaydi.
«Muqaddas»dan «Diyonat», «Oqqushlar…» va «Adolat manzili»ga qadar
adibning e’tiborga sazovor barcha asarlari xuddi shu muammo tevaragida aylanadi.
Qisqasi, diyonat, imon-e’tiqod, ijtimoiy adolat – yozuvchi ijodining bosh ma’naviy
muammosi, uning asosiy estetik prinsipi esa – haqiqatni aytish, hayotni
murakkabligi bilan ko’rsatishdir.
Ma’lumki, diyonat, imon – e’tiqod, ijtimoiy adolat xuddi muhabbat kabi so’z
san’atining qadimiy va boqiy mavzusi. Har bir davr uni yangicha qo’yadi,
o’zgacha mezonlar bilan baholashni taqozo etadi, qolaversa, har bir adib unga
o’zicha yondashadi. Burch, diyonat, adolat muammosi ham xuddi muhabbat kabi
adabiyotda birdan – bir maqsad emas. Burch, diyonat davrning katta haqiqatlarini
ifodalashga, muhim ijtimoiy masalalarni qo’zg’ash, kishilarning ko’ngil dardlarini
7

izhor etishga, inson qalbi haqidagi haqiqatni ochishga qaratilgan taqdirdagina
chinakam badiiy qimmatga ega bo’ladi.
Afsuski, 50-60 yillari yozilgan qator asarlarda burch, diyonat, adolat bir
yoqlama, tor, sayoz yoritildi. Odil YOqubov qissa va romanlari bu xildagi
andozalardan yiroq. Masalan: «Bir feleton qissasi»ni (1963) eslaylik. Jurnalist
Uchqunjon yaxshi surishtirmay shoshma-shosharlik bilan bir vaqtlar mehnatda
dong taratgan, keyinchalik esa engil hayot kechirish yo’liga kirib ketgan ayol
haqida feleton yozib yuborgan. Uchqunjon katta xatoga yo’l qo’yganligini sezib
qoladi, vijdon azobiga tushadi, asli pokiza yigit yuz bergan xatoni tuzatish uchun
qalb da’vati bilan kurashga otlanadi xuddi o’sha kurash jarayonida, bir tomondan,
qahramonning vijdoni, diyonat tuyg’usining kuchi namoyon bo’lsa, ikkinchi
tomondan, yozuvchini hayajonga solgan hayotiy chigalliklarning ildizi ochila
boradi. YOzuvchi dongdor ayol Saltanatni halokatga olib kelgan omillarni badiiy
tahlil etib beradi. Ma’lum bo’ladiki, Saltanatni hissizlik, adolatsizlik, e’tiborsizlik
shu kuylarga solgan, brigadir Mo’min akaning sovuqqonligi, eri Qulahmadning
loqaydligi tufayli hayotdan, mehnatdan ko’ngli qoladi. SHunisi xarakterliki,
Saltanatning ziddi bo’lmish brigadir odatdagi eskilikka yopishib olgan johil,
mansabparstlardan emas, aksincha, u qo’ydek yuvosh, mo’min-qobil odam;
Qulahmad ham feodal, xotin do’pposlaydigan zo’ravon erlar toifasidan emas,
aksincha, ko’rinishda bo’lsada, biroq har ikkovi ham turli ko’rinishda bo’lsada, biri
– itoatkorlik, loqaydlik, hissizlik illatiga mubtalo, obro’ bo’lsa kifoya, adomlarning
hohishi – istaklari bilan ishlari yo’q. Olamga hayot ato etuvchi ayol zotiga
shunchaki bir ish kuchi, ijrochi deb qaraydilar, ayol mehnatini qadrlashni xayolga
ham keltirmaydilar. Saltanatning mehnatdan qo’l siltab engil hayot ko’chasiga
kirishi shu xil loqaydlikka qarshi o’ziga xos bir isyon edi. Loqaydlik, hissizlik,
adolatsizlik ko’ngilsiz oqibatlari jihatidan shafqatsizlikning o’zgacha bir
ko’rinishidirki, qahramonning unga qarshi isyoni qalbimizni hayajonga soladi. Bu
asar yozuvining hayot sari qo’ygan dadil qadami bo’ldi.
YOzuvchining romanlari tahliliga o’tishdan oldin yana bir qissasi – «Qanot
juft bo’ladi» (1968) ustida to’xtalib o’tish darkor. Bu qissa yozuvchi ijodiy
takomilida muhim o’rin tutadi. Qissa personajlari Akram, Sayyora, SHavkatjon,
8

Nilufar, Murodjon, Sodiq – barchasi odatdagidek, burchga munosabat, imon-
e’tiqod, diyonat, adolat tuyg’usi tonida tahlil etila boradi. SHu baxonada yozuvchi
endi bir emas, bir necha ijtimoiy, ma’naviy, ahloqiy muammolarni ko’taradi.
Muallif asarda kitobxon bilan qizg’in bahsga kirishadi. 60-yillar kishilari ma’naviy
hayotida nimalar sodir bo’lyapti, qaysi odatlar maqbul, qaysilari nomaqul,
xalqning ma’naviy yuksalishiga nimalar to’sqinlik qilyapti – yozuvchi shu
savollarga javob axtaradi.
O. YOqubov «Muqaddas» dan boshlab deyarli har bir asarida «biror muhim
masalani ko’tarish bilan barobar, qalamga olingan majarolarning hayotiy ildizini,
sabablarini ochishga intiladi. Boshqacha qilib aytganda, yozuvchi etuk realizmga
xos analitik tasvir yo’lidan boradi. «Muqaddas»da SHarifjonni qing’ir yo’lga
boshlagan omillar – oilaviy muhit ta’siri ta’kidlab o’tilgan. «Bir feleton qissasi»da
bu xususiyat xiyla chuqurlashadi. «Qanot juft bo’ladi» qissasida esa yuqori
bosqichga ko’tarilgan. Asarning etakchi personajlari Akromning ikkilanishlari
iztiroblari, Sayyoraning adashishi, boshqa personajlar taqdiri va xarakteridagi
kuchli va ojiz jihatlar faqat «tug’ma» xususiyatlari samarasi emas, balki ayni
paytda real vaziyat, muhit mahsuli sifatida murakkab hayot bilan, fan-texnika
inqilobi, davr sur’ati bilan bog’liq holda tahlil etiladi.
Analitik tasvirga moyillik adib ijodida etuk realizmga xos yana bir
fazilatning shakllanishiga olib keladi uning qahramonlari murakkab tabiatli
shaxslarga aylana boshladi. SHaxsga xilma-xil yondashish, hodisasining ham
musbat, ham manfiy tomonlarini yodda tutishga intilish, odamni osongina
«yaxshi» va «yomonga», «ijobiy» yoki «salbiy» qahramonga chiqarib qo’yishdan
o’zini tiyish, inson qalbini his etgan holda qalam tebratish – mana shu fazilatlar
Odil YOqubov asarlarida yaqqol ko’rinadi.
9

1.1. Burch, diyonat, adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh
mavzusi
Odil YOqubov turli mavzularda qator hikoya, ocherk va qissalar yozib,
nasrda muayyan tajriba hosil qilgach, o’z kuchini roman janrida sinab ko’rdi. Birin
–ketin oltita roman yozib, katta nasrning mohir ustasi ekanini namoyish etdi. Odil
YOqubov romanlari – mavzu jihatidan rang – barang. «Er boshiga ish tushsa…»
(1965), «Diyonat» (1981), «Oq qushlar, oppoq qushlar» (1986), «Adolat manzili»
(1994) romanlarida zamonaviy mavzular aks ettirilgan. «Ulug’bek xazinasi»
(1973), «Ko’hna dunyo» (1983) romanlarida esa tarixiy o’tmish mavzulari
tasvirlangan.
Odil YOqubov tarixiy o’tmish mavzuini aks ettirish va xalqimiz orasidan
etishib chiqqan buyuk allomalar obrazini yaratishda «Ko’hna dunyo» romanida
ham katta yutuqqa erishgan. «Ko’hna dunyo» - tarixiy-falsafiy roman. Unga
mashhur tarixiy shaxslar – Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinoning ilm-fan
taraqqiyotiga, xususan, tibbiyot ilmining rivojiga qo’shgan olamshumul hissasi
badiiy yo’l bilan batafsil va teran aks ettirilgan. SHuningdek, ularning og’ir hayoti
va fojiali qismati mahorat bilan tasvirlangan. Romanda Beruniy va Ibn Sino
obrazlari o’z davrining ijtimoiy ziddiyatlari va shiddatli voqealari zaminida
ko’rsatilgan. SHunga ko’ra asarda o’sha davr ruhi bo’rtib turadi. Asar
xalqimizning uzoq o’tmishi, uning o’sha davrdagi turmush tarzi, urf-odatlari,
milliy xususiyatlari haqida boy ma’lumot beradi. SHunisi muhimki, bu
ma’lumotlar yalong’och tarzda bayon etilmaydi, balki benazr obrazli tarzda
ko’rsatiladi.
«Ko’hna dunyo» romanining syujeti, asosan, rivoyatlar negizida tashkil
topgan. Romanda ishlatilgan rivoyatlarni, ularning asar syujeti tuzilishdagi o’rniga
ko’ra, uch guruhga bo’lish mumkin:
1. Roman syujeti tarkibida «qistirma hikoya» sifatida berilgan rivoyatlar.
2. Roman syujetida aks bo’lgan voqealarning badiiy to’qimasiga singdirib
yuborilgan rivoyatlar.
3. Roman syujeti tarkibidagi mif, afsona va rivoyat motivlari.
10

«Ko’hna dunyo» romanida, ayniqsa, telba shoh va avom xalq haqidagi, dono
to’ti va besabr podshoh haqidagi, olam va uning yaratilishi haqidagi, «ne’mati
ilohiy» to’g’risidagi, Abu Rayxon Beruniy va Mahmud G’aznaviy baxshiga doir
rivoyat asar syujeti to’qimasiga ustalik bilan singdirib yuborilgan. Bu rivoyatlar
romanda tasirlangan tarixiy voqealik hamda obrazlar ma’naviy olamining badiiy
gavdalanishiga bevosita xizmat qilgan. Zero, romanda qo’llanilgan har bir rivoyat
syujet rivoji bilan chambarchas bog’lanib, chatishib ketgan.
«Ko’hna dunyo» romanida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino,
Mahmud G’aznaviy singari tarixiy obrazlar, shuningdek, Bobo Xurmo, Malikul
SHarob, Piri Bukriy, Ibn SHahvoniy, Amir Ma’sud, Ali G’azab, Abul Hasanak,
Xatlibegim, Bo’tako’zbegim, Unsuriy kabi badiiy to’qima obrazlar yaratilgan.
SHular vositasida o’sha davrdagi hayot haqiqati, xilma-xil odamlarning feli-atvori
badiiy haqiqatga aylantirilgan Muhim falsafiy fikrlar ta’siri va obrazli qilib
ifodalangan. Rivoyatlarga singdiriligan xalq donishmandligining ma’no va
mohiyati ochib berilgan.
«Ulug’bek xazinasi», «Ko’hna dunyo» asarlariga xos bo’lgan yorqin badiiy
umumlashmalar adibning «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat
manzili» romanlarida ham ochiq ko’rinadi. Bu keyingi uch roman zamonaviy
mavzularni yoritilshda yozuvchi imkoniyatlarining tobora ko’payib, mahorati
yanada o’sganligidan dalolat beradi.
«Diyonat» romanida O’zbekistonning XX asr 70-yillaridagi hayot
tasvirlangan. Asarda qishloq va shahar hayotidagi ibratli jihatlar ham, salbiy
hodisalar, illatlar ham ustalik bilan ochib berilgan. Kishilar ruhiyatidagi halollik,
poklik, kamtarlik, imoni diyonat singari fazilatlar ulug’lanib, o’sha yillarda ancha
ildiz otgan mansabparstlik, qonunbuzarlik, ko’zbayamachilik, manmanlik,
diyonatsizlik kabi illatlar fosh etilgan.
Romanda etuk olim va kamtar inson Normurod SHomurodov, tuman rahbari
Abror SHukurov, biolog olim Siddiqjon Obidov, raisning kelini Latofat singari
obrazlar qalbi ham ishi va niyati ham go’zal bo’lgan ajoyib kishilar sifatida hurmat
bilan tasvirlangan. YOzuvchi bu qahramonlarning har bir harakatini, yurish-
11

turishini, o’y-xayollarini mantiqan asoslashga, ularning ichki va tashqi dunyosini,
fe’l-atvorini tabiiy va ishonarli qilib ko’rsatishga muyassar bo’lgan.
Kolxoz raisi Otaqo’zi Umarov «Diyonat» romanidagi asosiy obrazlardan
biridir. Adib ilg’or kolxozning shuhratparst raisi Otaqo’zining tashkilotchilik
qobiliyati, ishchanligi va uddaburonligini tasvirlash bilan birga, undagi
manmanlik, o’zboshimchalik, mansabni suistemol qilishlik, qo’l ostidagi kishilarga
jabr qilishdan tap tortmaslik, ko’zbayamachilik kabi yaramas xususiyatlarni ham
ko’rsatadi. Romandagi Vohid Mirobidov, Jamol Bo’riboev obrazlari vositasida
ham turmushda, ayrim shaxslarda mavjud bo’lgan salbiy sifatlarni aks ettiradi.
«Diyonat» romanida hayot haqiqati keng miqyosda tasvirlab berilgan.
«Diyonat»da o’tgan asrning 70-yillari voqeligi tasvirlangan bo’lsa, «Oq
qushlar, oppoq qushlar» romanida 80-yillarning boshlarida mamlakatda mavjud
bo’lgan hayot haqiqati aks ettirilgan. Odil YOqubov o’zining bu romani haqida
fikr yuritib: «Deydilarki, dunyoda oq qishlarday beozor, pok beg’ubor qushlar yo’q
emish. Men ana shunday qushlarda bebaho fazilatli mehnat kishilarini ko’raman.
Ayrim hollarda poraxo’rlik, ig’vogarlik, mansabparstlik illatlari ildiz otgan 80-
yillar boshida ham o’zlariga gard yuqtirmay pokiza yashab, halol kun ko’rgan
zahmatkash bobodehqonlarimizni o’sha go’zal oq qishlarga qiyos qilgum keladi.
Va shu boisdan asarimning nomini «Oq qushlar, oppoq qushlar» deb atadim», -
degan edi.
Odil YOqubovning «Adolat manzili»romanida 1984-1988 yillarda «paxta ishi»,
«O’zbek ishi» bahonasida O’zbekistonda bo’lib o’tgan fojiali voqealar ro’yirost
tasvirlangan. Adib poroxo’rlik va ko’zbayamachilikka qarshi kurashib, adolat
o’rnatamiz, deb Moskvadan O’zbekistonga kelgan desantchi tergovchilarning
mudhish kirdikorlarini, ularning hech qanday qonun-qoidaga va ahloq-odobga
to’g’ri kelmaydigan razil qilmishlarini ayovsiz ochib tashlagan. Ana shu dahshatli
voqealarni tasvirlash jarayonida O’zbek xalqiga xos bo’lgan halollik,
bag’rikenglik, saxiylik, e’tiqodga sodiqlik, adolatga ishonch, sabr-toqat va
fidoyilik singari olijanob insoniy fazilatlarni umumlashtirib ko’rsatgan.
Roman syujeti markazida pok va halol, kamtar va fidoyi bir o’zbek oilasining
hayoti turadi va bu oqko’ngil, bag’rikeng oila hayoti yozuvchi tomonidan ustalik
12

bilan tasvirlab berilgan. Asarda Veteran bobo boshliq bu ibratli oilaga mansub
bo’lgan katta-kichik obrazlarning hammasi samimiy muhabbat va mehr bilan
yaratilgan.
Asarning bosh qahramoni – Suyun Burgut. Uning ismi jismiga mos. Suyun –
halol ishlab, halol yashaydigan inson. U – mehr-oqibatli, oriyatli, mard va tanti.
SHoirtabiat bu olov yigit yoshligidan maktabdoshi Marjonoyni sevib qoladi va
balog’atga etgach, qizni Marjonoyni olib qochadi. SHirin – shakar oila quradi.
Keyinchalik Veteran bobo yordamida o’qib, oliy ma’lumotli mutaxassis bo’lib
etishadi. Voqealar davomida o’sib, yirik chorvador sovxozga direktor bo’ladi.
Xo’jalikka mohirlik bilan rahbarlik qilib, uning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etishini
ta’minlaydi. Davlat va adolatli boshliq sifatida ko’pchilikning hurmatiga sazovor
bo’ladi. Xo’jalik a’zolarining to’y-marakasiga ham, tashvishli, motam kunlarida
ham ular bilan birga bo’lib, qo’lidan kelgan barcha yaxshiliklarni qiladi.
Biroq qo’qqisdan kelgan falokat tufayli Suyun Burgut mudhish tuhmatga
uchraydi. Moskvadan «haqiqat qilgani» kelgan general SHaronovskiy boshliq
battol va shafqatsiz desantchilar uni asossiz holda ko’zbo’yamachilik va
poraxo’rlikda ayblab hibsga oladilar. Suyun Burgutni ham jismoniy, ham ma’naviy
jihatdan behad qiynab, azoblaydilar. Lekin ular bu pok va mard inson irodasini
buka olmaydilar. Bundan g’azablangan desanchilar mahbusni azoblashning
hayotda misli ko’rilmagan yangi-yangi usullarini ishlatib, uni taslim ettirmoqchi
bo’ladi. Biroq bunga erisha olmaydi.
Romanda Suyun Burgut hamda uning hali o’n gulidan bir guli ham ochilmagan
o’g’li Lochin polvonning o’limi kitobxonlar qalbini larzaga soladigan darajada
teran va g’oyat ta’sirli qilib aks ettirilgan. Bu ikki fojiali o’lim tasviri orqali adib
desantchi – tergovchilarning yurtimizni oyoqosti, xalqimizni xoru zor etib,
kechirilmas va unitilmas gunoh, katta jinoyat sodir etganliklarini yaqqol ko’rsatib
bergan.
Asarda desantchilarning haqiqiy basharalarini ochib tashlovchi xarakterli voqea
va asosli tasvirlar ko’p. Romanda ko’rsatilishicha, desanchilar na qonun-qoidaga
rioya qiladilar, na xalqning urf-odatlarini hisobga oladilar. Aksincha, o’z qora
niyatlariga etish yo’lida istagan noma’qulchilikni, istagan razillikni qila beradilar.
13

Aybsiz «Aybdor» mahbusni xo’rlash, haqorat qilish, talash, kaltaklash, uning
g’ururini, nozik insoniy tuyg’usini toptashdan qaytmaydilar. Desanchilar, hatto
Suyun Burgutning ko’z oldida uning jufti haloli Marjon suluvni qamoqxonadagi
bezorilarga zo’rlatmoqchi bo’ladilar. Natijada ilojsiz qolgan Suyun Burgut
desantchilarni dog’da qoldirib, o’zini-o’zi o’ldirishga majbur bo’ladi. YOzuvchi bu
dahshatli holni har jihatdan asoslab bergan. Suyun Burgutning xatti-harakatlarida
hech qanday soxtalik va g’ayritabiiylik yo’q. Zero, oriyatli inson Suyun
Burgutning o’zini o’ldirishdan bo’lak iloji qolmagan edi.
Romandagi Veteran bobo-fidoyi, mehribon, adolatli inson. Uning e’tiqodi –
mustahkam, diyonatli-mahkam, vijdoni-pok. U desantchi – tergovchilarning
jinoyatkorona qilmishlarini ko’rgach, tinch o’tira olmaydi. Adolat istab poytaxt
Toshkentdagi tegishli idoralarga va mansabdor shaxslarga murojaat qiladi. Lekin
hech qanday najot topa olmaydi. Oxir-oqibatda og’ir hasatalikka uchrab yotib
qoladi. Adib boboning bunday harakatlarini va uning haqli talablari oqibatsiz
qolganini tasvirlash bilan respublikamiz hayotidagi nozik bir jihatga ishora qiladi.
YA’ni, u vaqtda O’zbekiston mustaqil bo’lmagani uchun hamma inson-ixtiyori
Moskvaning qo’lida bo’lib, yurtimizda desanchi-tergovchilarning ra’yini hech ham
qaytara olmas edi, degan fikr o’tkazilgan.
«Adolat manzili» romanida mavzu va mazmun yangi bo’laganidek, asosiy
obrazlar ham betakror va salmoqdor. YOzuvchi nomlari yuqorida zikr etilgan
ijobiy obrazlarni yaratishda qanchalik mahorat ko’rsatgan bo’lsa, adolat o’rnatish
niqobi ostida yurtimizga bostirib kelib, odamlarni qon qaqshatgan «adolat
posboni» general SHaronovskiy yoki o’zimizdan chiqqan «eshakmiya tergovchi»
Mirjalolov, sobiq sovxoz direktori Mansur mesh kabi nopok shaxslar obrazlarini
tasvirlashda ham shunchalik yutuqqa erishgan.
«Adolat manzili» romanida xilma-xil ramziy obrazlar ham mavjud. Lochin
polvonning tengsiz go’zal va uchqur oti Qaldirg’och, bo’ribosar it qoplon singari
ramziy obrazlarda insoniyat va hayvonot, vafo va sadoqat olamiga doir muhim
fikrlar badiiy teranlik bilan ifodalangan.
Roman – tuyg’ular tug’yoni, shiddatli voqealar va o’tkir ziddiyatlarning yorqin
ifodasi bo’lgan teran dramatik va tragik lirik nofosat bilan yo’g’rilgan. Bu
14

xususiyat Suyun Burgut va uning jufti haloli Marjon suluvning yoshligi, sho’xligi,
sevgi-muhabbati, qishloqdagi to’y-tomosha va o’lan-aytishuvlar tasvirlangan
sahifalarda, ayniqsa, ochiq ko’rinadi.
Umuman olganda, Odil YOqubovning «Adolat manzili» romanida
O’zbekistonda o’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida bo’lib o’tgan voqealar
mohirona aks ettirilgan. Milliy mustaqillik mohiyatini chuqur anglashga xizmat
qiluvchi bu asar zamonaviy adabiyotning jiddiy yutug’idir
15

II BOB. ODIL Y O QUBOV O`Z IJODI BILАN O`ZBEK NАSRIGА OLIB
KIRGАN YANGILIK
Odil Yoqubov yuksаk iste`dodi, jurnаlistik vа ijodiy fаoliyati bilаn hozirgi
аdаbiy jаrаyongа sаmаrаli tа`sir ko`rsаtib kelmoqdа. Uning qаtor qissаlаri hаmdа
publisistik mаqolаlаri, tаriõiy vа zаmonаviy mаvzulаrdаgi romаnlаri keng
jаmoаtchilik e`tiborini o`zigа tortdi, qizg`in bаhs-munozаrаlаr mаrkаzidа turdi.
Аdib аsаrlаri o`zining hаqqoniyligi, dаvrning o`tkir ijtimoiy, mа`nаviy-аõloqiy
mаsаlаlаrini dаdil o`rtаgа qo`ygаnligi, inson vа uning qаlbi hаqidаgi hаqiqаtni
ochishgа qаrаtilgаni, insonni yashаshdаn mаqsаdi õususidаgi ehtirosli bаhs-
mulohаzаlаri bilаn аjrаlib turаdi. YOzuvchi o`zbek romаni poetikаsigа ko`pginа
Yangiliklаr olib kirdi.
Odil Yoqubovning bu dаrаjаgа ko`tаrilishidа iste`dod, аdаbiy muhit tа`siridаn
tаshqаri, undаgi аdаbiyotgа bo`lgаn cheksiz mehr hаmdа аdib boshidаn o`tgаn
voqeаlаr, hаyotiy tаjribаlаri kаttа rol o`ynаdi.
Odil Yoqubov 1927 yili Turkiston shаhri yaqinidаgi Qаrnoq (hozirgi Otаboy)
qishlog`idа tug`ilgаn. Õаlqimizning аzаliy udumlаri, mo``tаbаr аn`аnаlаri yaõshi
sаqlаngаn, tаbiiy go`zаlligi bilаn kishini mаftun etuvchi bu qishloq bo`lg`usi
yozuvchining ijodiy tаqdiridа chuqur iz qoldirdi.
Аdib yozishichа, otаsi Egаmberdi Yoqubov 1916 yili mаrdikorlikkа olinib,
Belorussiya o`rmonlаridа dаrаõt kesgаn, rus tilini o`rgаnib, Toshkentdа SАGUni
bitirgаch, CHimkent viloyatidа turli lаvozimlаrdа ishlаgаn. Otа fаrzаndlаri
tаrbiyasigа аlohidа e`tibor bergаn. Oilаdа “Ming bir kechа”, “O`tkаn kunlаr”
singаri аsаrlаr zo`r ishtiyoq bilаn mutolаа qilingаn. Otаsi tufаyli bolаligidаnoq rus
tilini egаllаshi bo`lаjаk yozuvchigа rus vа jаhon аdаbiyoti, mаdаniyati bilаn
tаnishishgа yo`l ochgаn. Keyinchаlik tug`ilgаn qishloqidа onа tilidа o`qishni
dаvom ettirish, bilimdon muаllimlаrning ko`mаgi undаgi аdаbiyotgа bo`lgаn
mаylni yanаdа kuchаytirgаn.
1944 yildа o`rtа mаktаbni tugаtib, Odil Yoqubov 1945-1950 yillаrdа аrmiya
sаfidа õizmаt qildi. Yosh аskаr YAponiyagа qаrshi urushdа ishtirok etаdi. 1951-
1956 yillаrdа u Toshkent Dаvlаt Universitetining filologiya fаkulteti rus tili vа
аdаbiyoti bo`limidа o`qiydi. Odil Yoqubov sаlkаm o`n yil “Literаturnаya
16

gаzetа”ning O`zbekiston bo`yichа muõbiri bo`lib ishlаydi. YOzuvchi muõbir
bo`lib ishlаb yurgаn kezlаrini mаroq bilаn eslаydi. “Bu dаvrdа, - deb yozаdi u, -
men gаzetаning topshiriqlаrigа binoаn respublikаmizni boshdаn-oyoq аylаnib
chiqdim, oddiy pаõtаkor hаyoti, tаshvishlаrini o`z ko`zim bilаn ko`rdim”.
Аdib biogrаfiyasigа, hаyot tаjribаsigа oid bu fаktlаrni eslаtishdаn mаqsаd
shuki, ulаr muаllif аsаrlаrigа hаyotiy zаmin bo`lib õizmаt etdi, bolаlik
tааssurotlаri, hаyotdа ko`rgаn-kechirgаn, ko`nglidа chuqur iz qoldirgаn voqeа-
hodisаlаr аsаrlаridа аks etdi.
Odil Yoqubov ijodiy yo`lini uch bosqichgа bo`lish mumkin.
Birinchi bosqich 50-yillаrdаn boshlаnаdi. Umumаn, аdib ijodi hаrbiy
õizmаtdа yurgаn kezlаridа boshlаngаn edi. Uning mаtbuot yuzini ko`rgаn ilk аsаri
“Tengdoshlаr” (1951) qissаsi bo`ldi. “Tengdoshlаr”gа qаdаr hаm u ko`plаb
hikoyalаr, bir romаn qorаlаgаn ekаn. YOzuvchi keyinchаlik yozgаn “Fаrzаndlаr
burchi” ocherkidа ulаrni urushdаn keyingi yillаrdа аnchа keng yoyilgаn
konfliktsizlik “nаzаriya”si tа`siridа yarаtilgаn аsаrlаrning o`zbekchа
muvаffаqiyatsiz vаriаnti deb аtаydi. “Tengdoshlаr”ni “o`rtаchаroq” аsаr sаnаydi,
Hаmzа nomli teаtr sаhnаsidа qo`yilib, tаnqidchilikdа ijobiy bаholаngаn qаtor
drаmаtik аsаrlаrigа hаm tаnqidiy yondаshаdi: “Mаnа endi bu аsаrlаrning
sаviyasini hаm, qimmаtini hаm yaõshi bilаmаn... Bаdiiy ijodning butun
murаkkаbligini men endi shunchа õаtolаrdаn keyin tushundim”, - deb eslаydi u.
O`shа zаifginа drаmаlаr qаtorigа “Birinchi muhаbbаt”, “Olmа gullаgаndа”,
“YUrаk yonmo g` i kerаk”, “Аytsаm, tilim kuyadi, аytmаsаm, dilim...” kаbi pesаlаr
kirаr edi. O.Yoqubovning so`nggi yillаrdа yarаtilgаn “Fotihi Muzаffаr yohud bir
pаrivаsh аsiri” drаmаsi hаm bаyonchilikning, g`oyalаrni jаr solib аytishning
kuchliligi sаbаbli аdаbiyotdа sezilаrli hodisа bo`lаdigаn pesа dаrаjаsigа
ko`tаrilmаdi.
Odil Yoqubovni yozuvchi sifаtidа elgа tаnitgаn “Muqаddаs” (1961) qissаsi
bilаn ijodiy yo`lining ikkinchi bosqichi boshlаndi. CHunki “Tengdoshlаr”dаn
“Muqаddаs” qissаsigа qаdаr o`tgаn dаvr go`yoki yozuvchi uchun ijoddа o`zligini
topish yo`lidаgi betinim izlаnish, odаt tusigа kirgаn аdаbiy qoliplаr bilаn
murosаsiz olishish, kitobiylik inersiyasini engib o`tish yillаri bo`ldi. YOzuvchi
17

“Muqаddаs” qissаsidа hаyotdаn olgаn zаvqini, o`z yurаk dаrdini, hаyajonlаrini
izhor etdi, qаlаmgа olgаn voqeаlаrni bor murаkkаbligi, ziddiyatlаri, chinаkаm
nаfosаti bilаn kitobõongа etkаzа olаdi. “Muqаddаs” so`zi fаqаt qissа qаhrаmoni
nomi bilаnginа bog`liq bo`lmаy, yozuvchi аsаrdа g`oyaviy-bаdiiy tаdqiq etgаn
vijdon, burch, diyonаt singаri tushunchаlаr tаlqinini hаm o`z ichigа qаmrаb olаdi.
Аdibning “Muqаddаs”dаn tortib “Diyonаt” vа “Oq qushlаr, oppoq qushlаr”gа
qаdаr yarаtilgаn e`tiborgа sаzovor bаrchа аsаrlаri аnа shu muаmmo tevаrаgidа
аylаnаdi. Аdibning “Qаnot juft bo`lаdi” (1968) qissаsi yozuvchi ijodiy tаkomilidа
muhim o`rin tutаdi. YOzuvchi endi bir emаs, ko`plаb ijtimoiy, mа`nаviy-аõloqiy
muаmmolаrni ko`tаrаdi.
Odil Yoqub ov “Muqаddаs”dаn boshlаb deyarli hаr bir аsаridа biror jiddiy
mаsаlаni ko`tаrish bilаn bаrobаr, qаlаmgа olingаn mojаrolаrning hаyotiy ildizini,
sаbаblаrini ochishgа intildi. YOzuvchining 70-80-yillаrdа yarаtgаn “Ulug`bek
õаzinаsi”, “Ko`hnа dunyo” аsаrlаri fаqаt аdib ijodidаginа emаs, o`zbek
romаnchiligi rivojidа hаm Yangi bir bosqichni tаshkil etаdi. Bu аsаrlаr аdib ijodiy
yo`lining etuklik bosqichini boshlаb berdi. YOzuvchi õoh zаmondoshlаri, õoh olis
tаriõ hаqidа qаlаm tebrаtmаsin, ko`pchilikni hаyajongа solаdigаn kаttа ijtimoiy
muаmmolаrgа e`tiborni tortаdi, keskin drаmаtik õаrаkterlаr yarаtаdi. Odil
Yoqubovgа shuhrаt keltirgаn аsаr “Ulug`bek õаzinаsi” romаni bo`ldi.
Dаvrimizning ulkаn аdibi CHingiz Аytmаtov “Ulug`bek õаzinаsi” romаni hаqidа
shun d аy yozаdi: “Bu yuksаk vа olijаnob prozа nаmunаsi. Bаdiiy quvvаti jihаtidаn
sаlmoqdor bu tаriõiy romаn meni lаrzаgа soldi. Bu esа аsаrning birinchi аlomаti.
Bundаn hаm muhimi shundаki, romаnni o`qirkаnmаn, ko`nglimdа turkiy
õаlqlаrimiz tаriõi uchun iftiõor tuyg`usi jo`sh urdi”. Odil Yoqubov o`z romаnidа
Mirzo Ulug`bekning аdolаtli sulton vа buyuk olim ekаnligi, kаttа kutubõonаsi
bo`lgаnligi hаmdа uni sаqlаb qolish yo`lidа kurаshlаr borgаnligi, pirovаrdidа
shohning tаõtdаn quvilib, yovuzlаrchа qаtl etilgаnligi hаqidаgi tаriõiy fаktlаrni
keltirаdi. Lekin yozuvchi shulаrning o`zi bilаn cheklаnmаydi. Аgаr cheklаngаndа,
tаriõiy romаn emаs, bаlki ilmiy kitob yuzаgа kelаr edi. Romаndа Ulug`bekni
“egnidа odаtdа sаroydа kiyib yurаdigаn zаrbof to`n o`rnigа ko`k yashil movut
chаkmon, boshidа rаsаdõonаdа vа mаdrаsаdа kiyadigаn uchlik qorа duõobа
18

qаlpoq, oyo g` idа ichigа olmаõon mo`ynаsi qoplаngаn qo`nji keng issiq etik”li
holdа ko`rаmiz. Ulug`bekning tаõtdаn chetlаtilib, boshi olinishi voqeаlаri hаm,
аvvаllаr аrõаr ovigа chiqishlаri hаm õuddi shu tаõlitdа nаmoyon qilinаdi.
Romаndа Ulug`bek obrаzi kitoblаr uchun kurаsh mаsаlаsi bilаn uzviy bog`liqlikdа
ko`rsаtilishi hаm shu mаqsаdgа õizmаt qilаdi. YOzuvchi qаhrаmonini turli
voqeаlаr oqimidа gаvdаlаntirаr ekаn, ulаr tа`siridа personаj qаlbidа, ongidа qаndаy
o`zgаrishlаr sodir bo`lgаnligi, qаndаy o`y-fikrlаr tug`ilgаnini hаm tаsvirlаb berаdi.
SHu tаriqа Ulug`bekning hаzin kechinmаlаri, iztiroblаri, kitoblаrni sаqlаb
qolishdek muqаddаs burchini unutmаgаnligi, ulаr hаqidа qаyg`urishi, ulаr uchun
kurаshishi o`zаro аloqаdorlikdа, o`quvchi ko`z o`ngidа nаmoyon bo`lаdi.
Qаhrаmonning so`zlаsh tаrzidа hаm dаvr ruhi yaqqol sezilаdi. YOzuvchi Ulug`bek
vа uning dаvri kishilаri nutqini jonlаntirаr ekаn, o`shа zаmon turkiy tilining
õususiyatlаrini me`yor bilаn sаqlаgаni holdа personаjlаr so`zlаshuvini
individuаllаshtirishgа vа uning hozirgi kunlаrimizdа hаm tushunаrli bo`lishigа
erishgаn.
Odil Yoqubov romаndа mаshhur tаriõiy shаõs Õo`jа Аhror siymosini
gаvdаlаntirishdа hаm mа`lum dаrаjаdа Mаqsud SHаyõzodа аn`аnаlаri izidаn
borib, tаriõ hаqiqаtigа nomuvofiqroq timsol yarаtаdi. Õo`jа Аhror romаndа
SHаyõzodаning “Mirzo Ulug`bek” trаgediyasidаgi kаbi o`tа reаksion, shаfqаtsiz,
yovuz bo`lmаsа-dа, yozuvchi uning t o`g`risidа sаlbiy tаsаvvur tu g` dirishgа, ya`ni
qаy dаrаjаdаdir аdolаtli shohning dushmаni qilib ko`rsаtishgа urinаvergаn.
Odil Yoqubov “Ko`hnа dunyo” romаnidа hаm tаriõiy hаqiqаtni, tаriõiy
shаõslаr tаqdirini, dаvrning ko`p qirrаli ziddiyatlаrini, o`tmish sаboqlаrini
Yangichа bаdiiy kаshf etishgа muvаffаq bo`ldi. Ko`pchilik o`zbek tаriõiy
romаnlаridаgidаn fаrqli holdа yozuvchi bu аsаri mаrkаzigа Аbu Аli ibn Sino vа
Аbu Rаyhon Beruniy obrаzlаrini qo`yib, ulаrni deyarli bir õil, bosh
qаhrаmonlаrdek yonmа-yon tаrzdа tаsvirlаb borаdi. SHu yo`l bilаn u mаzkur
qаhrаmonlаrni mustаqil ong sohiblаri, аsosiy g`oyaviy mаqsаdni ifodаlovchilаr
sifаtidа nаmoyon qilаdi. Bu qаhrаmonlаr õаtti-hаrаkаtlаridа, umumаn, romаnning
deyarli boshidаn oõirigаchа zulmgа nisbаtаn õаlqning isyonkorlik ruhi sezilib
turаdi. Oddiy õаlq vаkillаrining buyuk olimlаrgа munosаbаtidа hаq vа аdolаt
19

mаtlаbi rаhnаmodir. CHunonchi, qаrmаtiylаr hаqidа Beruniy yozgаn risolаni
Аbdusаmаd Аvvаl o`ziniki deb e`lon qilib, dorgа osilаdi vа shu yo`l bilаn u lug`
olimni o`limdаn sаqlаb qolаdi. Romаn oõiridа Ibn Sino sаroydаn hаydаlib, judа
õаvfli vаziyatgа tushib qolgаnidа, qаrmаtiylаr vаkili Mаlikul SHаrob uni qutqаrib
olib ketаdi. Demаk, shu yo`l bilаn yozuvchi romаndа: “olimni, insonni hаqiqiy
qаdrlаsh tuyg`usi fаqаt mehnаtkаsh õаlqqа õosdir, hаq vа аdolаt mаsh`аli,
chinаkаm gumаnizm bаyro g` i uning qo`lidаdir”, - degаn g`oyani yuzаgа chiqаrаdi.
Аsаr hаqidа tаqriz yozgаn tаnqidchilаrning hech biri t o`g`ri tаlqin etolmаgаn yaõlit
konsepsiya аsosidа mаnа shu terаn g`oyaviy fаlsаfа yotаdi.
Mаzkur g`oyaviy fаlsаfа vа uni ifodаlаsh mаqsаdidа qаlаmgа olingаn uzoq
o`tmish hаyoti muаmmolаri hozirgi zаmon uchun hаm nihoyatdа muhimdir.
“Literаturnаya gаzetа” sаhifаlаridа tаnqidchi А.Kondrаtovich bilаn qilgаn
suhbаtidа Odil Yoqubov buni quyidаgichа izohlаgаn edi: “Аgаr Ulug`bek tаqdiri
bilаn bog`liq hаmmа nаrsа fаqаt tаriõiy õаrаktergаginа egа bo`lib qolgаndа, men
qo`limgа qаlаm olmаgаn bo`lur edim. Аmerikа ochmаymаn, lekin shu nаrsаgа
iymonim komilki, hаr qаndаy zаmonаviy аdib hаm, uni fаqаt bugungi kun
muаmmolаri qizg`in hаyajongа solgаndаginа tаriõgа murojааt qilаdi” 1
.
Romаndаgi hozirgi zаmon uchun muhim bo`lgаn vа dаvrimiz kishilаrini
hаyajongа solgаn uzoq tаriõiy hаyot muаmmolаrini hаmdа ulаrdаn kelib
chiqаdigаn g`oyaviy fаlsаfаni O.Yoqubov Ulug` rus yozuvchisi F.M.Dostoevskiy
аn`аnаlаri yo`lidаn borib, polifonik tаsvir vositаsidа tаlqin etdi. SHungа ko`rа
“Ko`hnа dunyo” o`zbek аdаbiyotidа yarаtilgаn birinchi tаriõiy-polifonik romаn
hisoblаnаdi. Demаk, o`zining terаn fаlsаfiy mаzmuni vа originаl shаkli bilаn
“Ko`hnа dunyo” romаni аdаbiyotimizning zаmonаviyligini, gumаnistik mohiyatini
chuqurlаshtirаdi, jаnrlаr doirаsini kengаytirаdi, uslublаr pаlitrаsini rаng-
bаrаnglаshtirаdi hаmdа õаlqimiz mа`nаviy olаmini boyitаdi.
Odil Yoqubov qissа vа romаnlаrining kаttа guruhini zаmonаviy mаvzudаgi
аsаrlаr tаshkil etаdi. Ulаrdа, ya`ni “Lаrzа”, “Bir feleton qissаsi”, “Mаtlubа”,
“Izlаymаn”, “Billur qаndillаr” kаbi q i ssаlаridа, “Er boshigа ish tushsа...”,
“Diyonаt”, “Oq qushlаr, oppoq qushlаr” vа “Аdolаt mаnzili” romаnlаridа yozuvchi
1 1
“ Ёшлик ” , 1984, № 4, 66-бет .
20

o`z zаmonining ko`plаb murаkkаb, ziddiyatli muаmmolаrini qаlаmgа olib, turli-
tumаn tаqdirli kishilаr timsoli hаmdа Yangichа shаkllаr yordаmidа yoritishgа
intildi. Bundаy intilishning jiddiy nаmunаlаridаn biri sifаtidа yozuvchining
“Аdolаt mаnzili” romаni mаydongа keldi. Insoniyatning vа u yashаb turgаn bu
olаmning kelаjаgigа ishonch ruhigа to`liq “Аdolаt mаnzili” romаni o`zigа õos jаnr
õususiyatlаri bilаn аjrаlib turаdi. Undа jinoyat yo`q, lekin “jinoyat” deb аtаlgаn
hodisа bor. Аsаrdа hаqiqiy jinoyatchi yo`q, аmmo “jinoyatchi” deb e`lon qilingаn
sofdil inson bor. SHulаr bilаn bog`liq holdа аsаrdа jinoyat izlаsh yoki uni
yarаtishgа intilish unsuri kаttа o`rin tutаdi. Jinoyat izlаsh esа, detektiv аsаrning
zаruriy unsuri hisoblаnаdi. CHinаkаm jinoyat bo`lmаgаni holdа, mаzkur unsur
mаvjudligini e`tiborgа olib, “Аdolаt mаnzili” romаnining jаnr õususiyatini
belgilаshgа jаzm qilsаk, uni “jinoyatsiz detektiv” deb аtаsh o`rinli bo`lаdi.
Detektiv jаnrning mаzkur o`zigа õos nаmunаsi O.Yoqubov ijodidа hаm, o`zbek
аdаbiyoti uchun hаm Yangilik bo`lsа аjаb emаs. Fаqаt undаgi Lochinning o`limi
otаsi Suyun burgut hаlokаti dаrаjаsidа ishonаrliroq аks ettirilgаndа, romаn hozirgi
o`zbek аdаbiyotidа yanаdа sezilаrliroq hodisа dаrаjаsigа ko`tаrilishi mumkin edi.
Umumiy sаviyasigа ko`rа yozuvchi bu аsаridа romаn jаnrining Yangi
imkoniyatlаrini kаshf etgаn holdа biz yashаb turgаn olаmning аdolаt mаskаnigа
аylаnishigа ishonch ruhi bilаn sug`orilgаn gumаnistik g`oyani аnchа yorqin vа
tа`sirchаn tаrzdа ifodаlаshgа muvаffаq bo`ldi.
So`nggi yirik аsаrlаrning tаjribаsi vа qiymаtidаn аyon bo`lishichа, yozuvchi
Odil Yoqubov hozirgi o`zbek аdаbiyotidаgi eng etuk romаnnаvislаrdаn biri
dаrаjаsigа ko`tаrildi.
Buyuk olim , davlat arbobi Ulug’bek hayotiga ko’p adiblar murojaat etganlar.
Ulug’bek siymosi yaratilgan sarlar orasida M. Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek”
fojiasi alohida ajralib turadi. Ulug’bekdan so’z ochgan har bir qalamkash bu ajoyib
asarni chetlab o’tishi mumkin emes.Odil yoqubov ham Maqsud Shayxzoda
tajribalaridan bahramand bo‘lgan.Roman bilan fojia orasida talay mushtarakliklar
mavjud. Chunonchi , roman ham xuddi fojia kabi Ulug’bek hayotining so’nggi
davrini hikoya qilishdan boshlanadi. Fojiadagi ko’pgina hodisalar romanda ham
tilga olinadi, bir qancha tarixiy shaxslar bu yerda ham ishtirok etadilar. Shu bilan
21

barobar “Ulug’bek xazinasi” tarixiy hodisalar va shaxslarning badiiy talqini,
o’zining uslubiy, g’oyaviy- badiiy yo’nalishi , poetikasi jihatidan “Mirzo
Ulug’bek” asaridan keskin farq qiladi. Hokimiyat yoki mansab vakolatini
suiiste mol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiiste molʼ ʼ
qilish. “Qora kuchlar” ning “davri-davroni”, ma’rifat ahlining esa “qora” kunlari
boshlanadi. Romanning ikkinchi qismi ana shu mudhish kunlar tasviri va badiiy
tahliliga bag’ishlangan. Ma’lumki ko’p asarlar odatda bosh qahramonning o’limi,
halokati bilan tugaydi. Bunday asarlardan farqli o’laroq “Ulug’bek xazinasi” dagi
eng hayajonli, shiddatli voqealar bosh qahramon halokatidan keyin ro’y beradi.
Yozuvchining mahorati ayniqsa shu voqea- hodisalar ifodasida yaxshi namoyon
bo’lgan.
Bir tomonda- Abdullatif boshliq qora guruhlar; ularning ma’naviy rahnamosi,
shayx Nizomiddin Xomush, Salohiddin zargar, amir Jondor ayg’oqchi Qashqir.
Ikkinchi tomonda- Ulug’bekning sadoqatli shogirti Ali Qushchi boshliq ma’rifat
fidoyilari…Ulug’bek xazinasini o’sha tahlikali kunlarda qora guruhlar nazaridan ,
tahdid va ta’qiblardan himoya etish uchun ketgan shiddatli , xatarli kurashda keng
xalq ommasivakillari- madrasa talabasi Muram Chalabiydan Tortib xalq orasidan
chiqqan shoir Qalandar Qarnoqiygacha , oddiy temirchi Usta Temur
Samarqandiydan tortib ma’rifatli ayol Xurshida bonugacha – barchasi ishtirok
etadi.
Qushbegi, qushchi - tarixiy ata-ma. O rta asrlarda podsho va xonning ovchi
ʻ
qushlari (qushxonasi) va ov hayvonlarining mutasaddisi; ov begi (amiri shikor). U
hukmdorning ovini tashkil qilish va o tkazishga javobgar bo lgan.
ʻ ʻ
Bu bilan yozuvchi muhim g’oyani- Ulug’bek ma’naviy merosi xalq boyligi, mulki
ekanini ta’kidlaydi. O’sha og’ir sinov paytida maslakdosh shogirtlar orasida ham
saralanish yuz beradi. Chunonchi , Mavlono Muxiddindek olim mudhish voqealar
girdobida dovdirab, o’z ustozidan yuz o’giradi, fanga, e’tiqodiga xiyonat
qiladi.Biroq Mavlono Muxiddin – murakkab shaxs. Yozuvchi uni bir yoqlama
xiyonatkor deb qarashdan qochadi. Uning chigal ruhiy holatini butun ziddiyatlari
bilan ko’rsatadi. Mavlono Ustozi Ulug’bekdan ko’p yaxshiliklar ko’rgan.
Bir tomondan , u bu yaxshiliklarni unutolmaydi.Ikkinchi tomondan , shu ustozi
22

pushti kamaridan bo’lgan Abdullaziz tajovuzi tufayli ko’zining oqu qorasi,
yakkayu- yagona qizi Xurshida bonu baxtiqaro bo’lib qolgan. Shu tufayli u
Ulug’beklar oilasidan, qolaversa ustozidan yuz o’giradi.Asarda ikki o’t orasida ,
iztiroblar olovida qovrilib, telba bo’lib qolgan Mavlononing ruhiy drammasi zo’r
mahorat bilan ochilgan. Umuman, bu roman personajlar ruhiy dramasi
tasvirijihatdan adabiyot- imizda muhim yangilik. Yozuvchining bu sohadagi
mahorati Ulug’bek, Mavlono Muxiddin, ayniqsa Abdullatif obrazi ifodasida yorqin
namoyon bo’lgan.

23

XULOSA
Odil Yoqubov “Ulug`bek xazinasi” romanida buyuk tarixiy shaxslarga daxldor
bo`lgan davr haqiqatini nozik ilg`ay olgani uchun ham umriboqiy asar yarata oldi.
Chunki, Ulug`bek o`zidan oldin o`tgan podsholardan tubdan farq qilib, toju-taxt
oltinu-kumushlarni emas, balki nodir kutubxona, rasadxona va yozgan ilmiy
asarlarini haqiqiy xazina deb tushungan. Romanda Ulug`bek davrining ana shu
otashin tarixiy haqiqati o`z badiiy ifodasini topgani uchun ham adolatli va
ma`rifatparvar shoh adabiy tipi yaratilgan. Anglashiladiki, yozuvchi Ulug`bek
davri va uning shaxsiga aloqador bo`lgan tarixiy ma`lumotlarni obrazli
o`zlashtirgan. Natijada o`ziga xos badiiy manzaralarni shu qadar ishonarli qilib
chizib berganki, obrazli o`zlashtirilgan hayotiy fakt va hodislarni kitobxon o`sha
davr haqiqati tarzida juda katta mamnuniyat bilan qabul qiladi.
Yozuvchi Ali Qushchini o`z davri olimlarining adabiy tipi yuksakligida yaratishga
intilib, uning turmush tarzi va ilmiy faoliyati tasvirida, Ulug`bek davri ilmiy
muhitining, ijtimoiy shart-sharoitlarining qirq yil davomida ustod bilan birgalikda
ishlashning nurli izlari qolganini uning xotiralarini qayta jonlantirish jarayonida
mohirlik bilan ochib beradi. Bu vosita shogird xotirasida ustodlar buyukligi,
ularning ilm-fan ravnaqi yo`lidagi rahnamoliklari hamda ilmlar xazinasining egasi
bo`lib yetishgan shogirdlar sadoqatining haqqoniy mezonidir.
Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” asarini olib qaraydigan bo`lsak, unda
yurtni boshqarish, hukmdorning atrof-muhitga e`tibori mansabidan ketayotgan
hukmdorga esa atrofdagilarning munosabati masalasi, farzand tarbiyasi insonning
axloqiy fazilatlar xususida alohida fikrlar berilganini ko`ramiz. Bu asar
yaratilgandan buyon olimlar, tarixchilar, adiblar, jamoatchilikni e`tiborini o`ziga
tortib kelgan. Tarbiyaviy qadriyatlar haqida 49
O`zbek adabiyotshunosligida yozuvchi Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi”
romani va uning o`ziga xos jihatlari ilmiy tadqiqotlar yuzasidan o`rganilgan. Bu
borada adabiyotshunoslar Akrom Kattabekov, Umarali Normatov, Adolat
Zayniddinova, Abdulhamid Xolmurodovlarning ilmiy tadqiqotlarni ko`rsatish
o`rinli.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Odil Yoqubov. «Ulug’bek xazinasi» Roman. Toshkent.
2. Qozoqboy Y o ’ldoshev, Valijon Qodirov, Jalolbek Y o ’ldoshbekov.
«Adabiyot» Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik-
majmua. Toshkent. 2006 y. 260-281 b
3. Sаylаnmа. Uch tomlik. T., G`аfur G`ulom nomidаgi nаshriyot, 1985-1987.
4. Diyonаt. T., G`аfur G`ulom nomidаgi nаshriyot, 1978.
5. Odil Yoqubov ijodi hаqidа :
6. Rаsulov А. Tiniqlik. “Yangi zаmon – Yangi qаhrаmon” kitobidа. T., G`аfur
G`ulom nomidаgi nаshriyot. 1976.
7. Qo`shjonov M. Qаlb pokligi. Sаylаnmа. Ikki tomlik. 1-tom. T., G`аfur
G`ulom nomidаgi nаshriyot. 1982.
8. SHаrаfiddinov O. Ijod dovonlаri oshа. “Birinchi mo``jizа” kitobidа. T.,
G`аfur G`ulom nomidаgi nаshriyot. 1979.
9. Õudoybergаnov N. Pаrvoz dаvom etаdi. T., G`аfur G`ulom nomidаgi
Аdаbiyot vа sаn`аt nаshriyoti, 1980.
25

O. Yoqubov – tarixiy romanlar ustasi

Купить