• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 65.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi

II.Bobga xulosa Turkiston Muxtoriyatini xalq tomonidan qo‘llab-quwatlanganini quyidagi misollar orqali ham ko‘rishimiz mumkin: “Ulug‘ Turkiston” gazetasining yozishicha, 1-dekabrda Namangan uyezdida 100000 kishi qatnashgan namoyish bo‘ldi. Namoyish qatnashchilarining bayroqlarida “Yashasin Muxtoriyatli Turkiston va uning hukumati”, deb yozilgan so‘zlar hilpirab turardi. 6-dekabrda Jalolobod volostidagi Xonobod qishlog‘ida muxtoriyat o‘matilishi munosabati bilan namoyish bo‘lib o‘tdi. Bir necha mingdan ortiq kishi Fozilxon mozoridan to bozorga qadar yig‘ilib turdi. Namoyishda Abdulla Eshon va Huseyn Validiy nutq so‘zladi. Ular xalqqa muxtoriyatning tashkil etilishi va maqsadlarini tushuntirishdi. Bu yerda yangi hukumatga yordam uchun 500 so‘m miqdorida iona puli yig‘ildi. Muxtoriyat hukumati qisqa muddat ichida xalq o‘rtasida katta e’tibor qozondi. Yangi hukumat faoliyati faqat Qo‘qonda yoki Farg‘ona vodiysida emas, balki butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg‘in qo‘llab- quwatlandi. Fitrat, Cho‘lpon, Hamza singari shoirlarimiz hukumatni olqishlab she’rlar yozishdi. Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan tunni “Milliy laylatulqadrimiz” deb atadi. 1917-yil 6- dekabrda Toshkentdagi Jome’ masjidida 60000 kishi ishtirok qilgan miting va katta namoyish o‘tkazildi. Namoyish Saidg‘ani Mahdum raisligida o‘tdi. Munawarqori bilan Sherali Lapin uning muovinlari edi. Namoyishda Miyon Buzruk, Munawarqori, Mulla Odil, Sherali Lapin va boshqalar so‘zga chiqishdi. Yig‘ilganlar Muxtor Turkiston hukumatini bir ovozdan ma’qulladilar va Turkistonda endi ushbu muvaqqat hukumatdan boshqa hech qanday hukumatni tan olmaslikka qaror qilganliklarini e’lon qildilar. 31 fevral) faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa ham, u tariximizda chuqur iz qoldirdi. Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi Turkiston o‘lkasini Rossiya Federativ Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qildi. Shuningdek qurultoy Ta’sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyatni Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Milliy Majlisi (Millat Majlisi) qo‘lida bo‘lishi kerak deb hisobladi. 12 Tarixchi olimlaming yozishicha, Turkiston tarixidagi dastlabki demokratik hukumatning tarkibi bilan birgalikda qurultoyda Xalq Majlisi ham tashkil qilindi. Xalq Majlisiga 54 o‘rin belgilandi. Unga 32 nafar vakil musulmon tashkilotlaridan va yana 4 nafar kishi mahalliy boshqarmalardan kiritilib, ular 36 nafar bo‘ldi. Yevropaliklaming tashkilotlariga esa 18 o‘rin ajratildi. Qurultoy jarayonida Milliy Majlis tarkibiga quyidagi 32 nafar kishi saylandi: Ubaydulla Xo‘jayev, Mustafo Cho‘qayev, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov, Sadriddinxon Sharifxo‘jayev, Qo‘ng‘irxo‘ja Hojinov, Ismatulla Ubaydullin, Saidnosir Mirjalilov, Sherali Lapin, Said Ja’farboy Saidov, Islom Sulton Shoahmedov, Abdurahmonbek o’razayev, Hidoyatbek Yurali Agayev, Nosirxon To‘ra, Mirodil Mirzaahmedov, Toshxo‘ja Ashurxo‘jayev, Abdulqodir Qushbegiyev, Obidjon Mahmudov, Jamshidboy Qorabekov, Solomon Abramovich Gersfild, Abdusamad Abdusalimov, Ubaydulla Derbisalin, Musa Akchurin, Mustafo Mansurov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Ibrohim Dalshin, Muhammadjon Tinishboyev, Xalil Shirinskiy, Tolibjon Musaboyev, Kamol Rahmonberdiyev, 01imxonto‘ra Shoirxonto‘rayev, Sobiijon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqalar. Biroq, Milliy Majlis raisi lavozimiga nomzodi ko‘rsatilgan Sherali Lapin bu taklifni rad etgach, bu mas’ul lavozimga qurultoyda boshqa kishi saylanmadi. Qurultoyda Turkiston Milliy Majlisi a’zolaridan Turkiston Muxtoriyati hukumati (8 nafar kishidan iborat) tuzildi. Yevropalik aholi vakillari orasidan ham nomzodlar uchun ularga yana 4 o‘rin ajratildi. Hukumatning dastlabki tarkibiga quyidagilar kiritildi: 26 II.Bob.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni 2.1.O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv tizimining shakllanishi Bugungi kunga kelib mamlakatimizda davlat boshqaruv tizimini isloh qilish, ushbu tizimda faoliyat olib borayotgan xizmatchilarning kasbiy malakalarini rivojlantirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 7-fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 1 gi, 2022-yil 28- yanvarda qabul qilingan “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonlarda davlat boshqaruv tizimini isloh qilish va uni har tomonlama zamon ruhiga moslashtirish masalalariga doir ko’plab taklif va tavsiyalar ilgari surilgan. Darhaqiqat, zamonaviy davlat boshqaruv tizimini to’g’ri talqin qilish, to’g’ri yo’lga qo’yish uchun o’z davlatchilik tariximizni chuqur tadqiq etish, undagi tarixiy tendensiyalarga asoslangan holda ilmiy xulosalar qabul qilishimiz lozim. O’zbek davlatchiligi shakllanishi, uning taraqqiyot bosqichlari to’g’risida bir qancha tarixchi olimlar, arxeologlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Jumladan, taniqli tarixchilardan biri Anatoliy Sagdullayevning fikriga ko’ra, O'rta Osiyo xalqlari ajdodlarining davlatchiligi tarixi ancha qadim ildizlarga ega. Asrlar davomida ular chet el bosqinchilari (ahamoniylar, yunon- makedonlar)ga qarshi kurash olib borishdi. Turli mahalliy sulolalar davrida o’lkamizda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar o’zgarib turdi. «Avesto»da oila va jamoa, iqtisodiy va boshqaruv tizimiga oid, ya’ni kohin - «zaotara», jangchi - «ratayshtar», hunarmand - «xuti», ziroatchi 20 hukumatiga munosabat masalasi asosiy o‘rinda turdi. Syezd Turkiston Muxtoriyati va uning a’zolarini qonundan tashqari deb hisoblab, vazirlami qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi. 30-yanvarda Turkiston o’lkasi Xalq Komissarlari Soveti Turkiston Muxtoriyatini tugatish uchun harbiy harakatlami boshladi. Qo‘qon yangi shahar Soveti raisi Bolshevik Yefim Babushkin (1880- 1927) muxtoriyat hukumatiga qarshi boshlangan sovet hokimiyatining dastlabki qurolli tajovuziga rahbarlik qildi. Milliy matbuotning yozishicha, 31- yanvarda (yangi hisob bilan 13-fevralda) janglar boshlandi. o’sha kuniyoq Farg‘ona, Andijon, keyinchalik Perovsk (hozirgi Qizilo‘rda) shaharlaridan 200 nafardan ortiq askarlar Qo‘qonga tashlandi. Farg‘onadan keltirilgan harbiy otryadga Konstantin Osipov boshchilik qilgan. Keyinchalik, uning o‘zi Toshkentda 1919-yil yanvarda bolsheviklarga qarshi isyon ko‘targan edi. 14-fevralda Farg‘ona viloyatida harbiy holat e’lon qilindi. Dastlabki jangda muxtoriyatning taxminan 1000 nafar kishidan iborat milliy qo‘shinidan tashqari qo‘qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan, bolta, cho‘kich, ketmon, o‘roq, tayoq ko‘targan xaloyiqning soni 10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil gvardiyachilaming Qo‘qon shahriga qilgan hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Ayrim vazirlar halok bo‘ldi yoki dushman qo‘liga tushib qoldi. Mustafo Cho‘qayning keyinchalik yozishicha, “Bu paytda hukumat a’zolaridan Mirodil Mirzaahmedov, Abdurahmon o’razayev, Hidoyatbek Yurg‘uli hamda men Qo‘qonda edik... Nosirxon To‘ra Namanganda, Harsfeld[Gersfeld] Samarqandda, Ubaydulla Xo‘ja Ashxobod- Samarqand yo‘lida, Obidjon Buxoroda, Shoahmadbek [Islom Sulton Shoahmedov] esa Qo‘qon qo‘rg‘oni ichida ekan, bolsheviklar qo‘liga tushib qolgan edilar”. 14 19-Bolsheviklar va sovet hokimiyati bu bilan cheklanmasdan muxtoriyat hukumatini yugatish uchun bu yerga qo‘shimcha harbiy kuchlami jo‘natdi. 29 yoyilishi jarayoni, aralash madaniyatning – yunon va mahalliy sharq madaniyatining tashkil topish jarayoni. Mil.av. 3 asr o’rtalarida, ya’ni 250 yilda Baqtriya va Parfiya Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqadi va Yunon–Baqtriya deb ataladi. Uning hukmdorlari greklar bo’lib, birinchi shohi Diodot bo’lgan. Parfiyada esa hokimiyat Mitridat I qo’liga o’tgan. Mitridat I Marg’iyonani bosib olgan, uning tarixi ko’proq Arshakiylar davri bilan bog’liq. Bu vaqtda So’g’diyona ham Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi. Yunon–Baqtriya davlati 120 yil yashaydi. A.Makedonskiydan keyingi davrlarda, ya’ni mil.av. 3 asrlarda Markaziy Osiyoda bir qancha davlatlar tashkil topadi. Ular quyidagilar: Dovon davlati – mil.av. 3 asrdan to milodning 2 asrlarigacha mavjud bo’lgan. Uning hududi hozirgi Farg’ona vodiysi bo’lib, Andijon va Namangan ham kirgan. Bu davlat tarixi ko’proq Xitoy manbalarida uchraydi, uning boshqa ataladigan nomlari – Parkana, Boxon, Polona bo’lgan. U o’zining uchqur samoviy otlari va vinosi bilan mashhur bo’lgan. Xitoyliklar bu davlatga tez–tez hujum qilib turgan va har gal ularni samoviy otlar bilan o’lpon to’lashga majbur etgan. Bu davlatning iqtisodiy asosini bog’dorchilik, yilqichilik, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tashkil etgan. Dovon davlatining poytaxti Ershi shahri bo’lib, u hozirgi Andijon viloyatining Marhamat tumaniga to’g’ri keladi. Uning Uchqo’rg’on. Sho’rabashat kabi shaharlari mavjud bo’lgan. Qang’ davlati – bu davlatga mil.av. 3 asrlarda saklar asos solgan. U Xitoy manbalarida Qang’yuy deb atalgan. Uning poytaxti hududlari hozirgi Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelib, Qang’dez nomi bilan yuritilgan. Keyinchalik u o’zining hududlarini kengaytirgan. Xitoyliklar bu shaharni Bityan deb atashgan. Mil.av. 2 asr oxirlarida ular eng 16 erishganimizdan keyingina qonunchilik o’z mavqeiga ega bo’ldi. prezidentimiz olg’a surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. CHunki, qonunchilikka asoslanmagan davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini tahminlay olmaydi. Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz o’z vazifasini ado etolmaydi. Bular hokimiyat va ijroiya organlari, sud, ‘olitsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir. Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini tahminlashga qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga, chet el davlatlari bilan iqtisodiy, harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga, di’lomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.Endi rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz. Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus akademigi S.’.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning asosi, prezidentimiz suhbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi. Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, ‘arkana (Farg’ona), Baqtriya davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz tarixida muhim o’rin egallagan . So’g’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari aytganimizday, ko’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir. 7 Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib o’rganamiz. Birinchi bosqich so’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan Eron Ahmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr o’rtalari). Tarixchi olim A.Sahdullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi” “Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshladi. So’nggi bronza davrida mehnatning dastlabki yirik taqsimoti ro’y beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot ma’lum shaxslar qo’lida to’’lana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shaharlarga aylanib borar ekan, bu shaharlar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining mahmuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida tahkidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma Ma’lumotlar juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi. Ma’lum ki har bir davlatning bosh yacheykasi oiladir. “Avesto” Ma’lumotlariga ko’ra, ilk quldorlik davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil to’ganini ko’ramiz. Yerga urug’ jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urug’lar qabilaga birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari ma’lum vaqtda to’’lanib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar, harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi. Qadimgi xo’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida e’tibor berganlar. Akademik A.Asqarovning yozishicha, yunon mualliflarining xabariga ko’ra, bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib to’gan dastlabki davlat 8 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan keyingi dastlabki yillarda Vatan tarixini o’rganish, ukitish borasida katta muammo paydo buldi. Bu muammoning uzagini o’zbek davlatchiligi tarixi masalasi tashqil qilar edi. Chunki 130 yilga yakin davom etgan chor mustamlakachiligi va SHurolar xukmronligi yillarida xalkimiz ko’plab kadriyatlar bilan bir katorda tarixidan xam maxrum qilingan edi. Bu yillarda yaratilgan tarix kitoblarida Vatanimiz tarixi, ayniksa davlatchiligi tarixi tamoman soxtalashtirilib talqin qilindi. Vatanimiz davlatchiligi ko’p ming yillik tarixga ega ekani, juda qadim zamonlardan boshlab Markaziy Osiyoda davlatchilik an`analari shakllanganligi buyuk davlatchilik shovinizm va kommunistik mafkura ta`kibi bois etarlicha o’rganilmadi. Bu masalaga doir ma`lumotlar xam xalkdan yashirib kelindi. Chunki o’zbek xalki davlatchiligining ko’p ming yilliklarga borib etishi kizil sal’anat yulboshchilari bulmish rus shovinizmi manfaatlariga to’g’ri kelmas edi. CHunki slavyanlar davlatchiligi XI asrdan boshlansa-yu, ular mustamlakasi bulmish o’zbeklarning davlatchilik an`anasi eramizdan avvalgi ming yilliklar bilan belgilanishi albatta sharmandalik edi. SHu bois xam xalkimiz uzining xakkoniy tarixini o’rganishdan maxrum qilingan. SHu bilan birga Vatanimiz tarixini o’rganish uchun muxum bulgan goyat qimmatli kulyozma asarlar, modldiy ashyolar Moskva, Leningrad kabi shaxarlarga olib ketilgan edi. Mustaqillikdan keyingi yillardaVatanimiz tarixini ukitish va o’rganishda etarlicha darsliklar, manbalar yukligi bois katta muammo paydo buldi. Xalkimiz tarixi xakida anik tasavvurga ega bulishi uchun xakkoniy tariximizni yaratish lozim edi. SHurolar davrida maktab programmasida O’zbekiston tarixini o’rganish uchun 3-4 soat ajratilgan bulib, biz asosan 2 bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular harbiy demokratik ‘rintsi’lar asosida tarkib to’gan. Afsuski, yozma manbalarda ular haqida uzuq-yuluq va juda qisqa Ma’lumotlar uchraydi. “Avesto” Ma’lumotlari asosida mashhur xorazmshunos olim S.’.Tolstov, Ovru’o olimlaridan V.Xenning hamda I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik Ma’lumotlarni solishtirib o’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.’.Tolstov “Avesto”da Zaratushtraning vatani Arhyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi. “Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Arhayanom Vaychax Daitiya daryosining sohilida joylashgan. S.’.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan viloyat ekan, Zaratushtra o’z tahlimotini shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.’.Tolstov. “Avesto”da “Katta Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab o’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat hosil qilish mumkin. Miloddan avvalgi IV asrda Amudaryo quyi oqimi hududida Qadimgi Xorazm davlati tashkil to’di. Uning podshosi sifatida Farasman ismli shaxs yunon tarixchilari tomonidan tilga olinadi. Iskandar Zulqarnayn Hindiqush orqali Baqtriyaga, undan So’g’diyonaga qo’shin tortib kelganda Xorazm podshosi Farasman uning huzuriga sovg’a-salomlar bilan kelgan va shimol tomonlarga yurish qilmoqchi bo’lsa, o’z qo’shini bu unga yordamga tayyor ekanligin bildirgan. Markaziy Osiyo hududida ahmoniylarga qadar tashkil to’gan ikkinchi davlat bu Baqtriya podsholigidir. Bu davlat haqidagi dastlabki Ma’lumotlar yunonistonlik tabib Ktesiyda uchraydi. 2 Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya hududida olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari yunon mualliflarining “Qadimgi Baqtriya podsholigi” haqidagi 2 Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 9 ancha ommalashgan edi. “Muxtoriyat” atamasi arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbekchada u ixtiyori o‘zida ma’nosini anglatadi. Muxtoriyat so‘zi ruscha avtonomiya so‘zi bilan bir xil ma’noda qo‘llanmasligi kerak. “o’zbek tili izohli lug‘atida” muxtoriyat so‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi: “Konstitutsiyaviy huquqda biron-bir hududning unga konstitutsiya yo‘l qo‘ygan chegaralarida davlat hokimiyatini mustaqil amalga oshirish huquqi”. XX asr boshlarida Turkiston jadidlari muxtoriyatchilik harakati mustaqil davlat tuzish yo‘lidagi alohida bosqich sifatida qaraganlar va bu yo‘lda kurashganlar. Toshkentda bu paytga kelib, “Sho‘royi Islomiya”, “Turon”, “Sho‘royi Ulamo”, “Ittifoqi Muslimin”, Qo‘qonda “G‘ayrat”, Samarqandda “Ittifoq”, Buxoroda Yosh buxoroliklar, Xorazmda Yosh xivaliklar va boshqa milliy tashkilotlar faoliyat ko‘rsata boshladi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munawarqori, Abduvohid Qori Abduraufqoriyev, Ubaydullaxo‘ja Xo‘jayev, Ahmad Zaki Validiy, Mustafo Cho‘qay, Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Usmon Xo‘ja, Polvonniyoz Yusupov, Sherali Lapin, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov va boshqalar siyosiy jabhada faollik ko‘rsatdilar. Turkistonni boshqarish shakli to‘g‘risidagi masala eski hisob bilan 1917-yil 26- 28 noyabrda (yangi hsiob bilan 9-11-dekabr) Qo‘qon shahrida bo‘lib o‘tgan Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi diqqat markazida turdi. Qurultoyda muxtoriyat va mustaqillik e’lon qilish fikrini hamma qo‘llab- quwatladi. Turkiston Muxtoriyati sovet davri adabiyotlarida “Qo‘qon muxtoriyati” atamasi bilan ham uchraydi, shaxsan men bu atamaga qarshiman, zero bu Muxtoriyat Qo‘qon yoki Farg‘ona vodiysining emas, balki butun Turkiston xalqlarining mustaqil davlat tuzishlariga intilishi edi. Shuning uchun ham biz Turkiston Muxtoriyati atamasini ishlatishimiz tarixiy jihatdan adolatli bo‘ladi. Muxtoriyat hukumati qisqa muddat (1917-yil 26-noyabr - 1918-yil 22- 25 qudratli davlatga aylanadi. Aslida Qang’ so’zi ularning turmush tarzidan kelib chiqqan bo’lib, “arava” yoki “aravaga ortilgan yuk”, ayrim manbalarda esa ular Sirdaryo bo’ylariga yaqin yashaganligi uchun “daryo”, “suv” degan ma’noni bildiruvchi ikkinchi mazmunga ham ega bo’lganligi bayon qilinadi. Qang’liklar Toshkent viloyati vohalarida asosan dukkakli o’simliklarni ekish, undan tashqari savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Milodning 3 asriga kelib Eftalitlar tomonidan parchalanib ketadi. So’g’d davlati – bu davlat mil.av. 250 yillarda Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi. Uning hududi hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlariga to’g’ri keladi (Ungacha bu hududlar Baqtriya tarkibida bo’lgan). Uning aholisi asosan bog’dorchilik, polizchilik, dehqonchilik, chorvachilik, savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Uning shahar xarobalaridan biri – Afrosiyobdir. Xorazm – mil.av. 4 asrda bu davlat ahamoniylardan mustaqil davlatga aylanadi. Biroq bu davlatni A.Makedonskiy bosib ololmagan. Shuning uchun bu davlat o’ziga xos an’ana va madaniyatni saqlab qolgan. Uning yodgorliklari – Jonbosqal’a. Qo’yqirilganqal’a, Oybuyirqal’a va Tuproqqal’adir. Tarixchi olimlar Qo’yqirilganqal’adan aylana shaklida qurilgan ibodatxona qoldiqlari topishgan. Astronom olimlar fikricha, bu yerda ulkan rasadxona bo’lgan. Shuningdek, Oybuyirqal’adan xum sirtiga chekilgan mahalliy yozuv namunalarini topishdi. Qo’yqirilganqal’adan ham ba’zi yozuv namunalari topilgan bo’lib, bu ularda o’zlarining mahalliy yozuvlari bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazm davlatining iqtisodiy asosini savdo,sholikorlik, chorvachilik, hunarmandchilik tashkil etgan. Kushonlar saltanati – mil.av. 140–130 yillarda yuechji qabilari 17 O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi. Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................................... 2 I.Bob.O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi. ........................................................................................................... 5 1.1.Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya, uning O’zbek davlatchiligining shakllanishidagi o’rni. ................... 5 1.2.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi .......................................................................................................... 12 I.Bobga xulosa .............................................................................................................................................................. 19 II.Bob.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni .............................................................. 20 2.1.O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv tizimining shakllanishi .................................................................... 20 2.2.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni .................................................................... 24 II.Bobga xulosa ............................................................................................................................................................. 31 Xulosa ........................................................................................................................................................................... 32 Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................................................ 35 1 shimoli– sharqdan kelib, Yunon–Baqtriya davlatiga yunonlar zulmidan ozod bo’lishiga yordam berdilar va shu yerda o’rnashib qoldilar. Beshta hokimlik – Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmilarni birlashtirgan Kudzula Qadfiz I bu davlatga asos soladi. Ularning bu yerdagi dastlabki poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryo viloyati) bo’lgan. Keyinchalik Kanishka davrida poytaxt Peshovarga ko’chiriladi. Chunki ular sarhadlarini Hindistongacha kengaytiradi. Kushonlar davrida tangalar oltin, kumush va misdan zarb qilingan. Bu davlat o’sha davrlarning eng taraqqiy etgan davlatlari – Rim, Gretsiya, Xitoy, Eron, Hindiston kabi davlatlar bilan elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ydi. Tarixchi olimlar yaqinda Skandinaviya yarim orolidan Kushonlar saltanatiga xos tanga pullarni topishgani bu davlatning boshqa davlatlar bilan savdo va diplomatik munosabatlari mustahkam bo’lganligini anglatadi. Kushonlar saltanatining madaniy yodgorliklariga – Xolchayon, Dalvarzintepa, Dalvarzin, Ayritom, Zartepa va Qoratepalar kiradi. Bu davlatda ijtimoiy sohaning hamma turlari – savdo, hunarmandchilik, zargarlik, me’morchilik (suyak va yog’och o’ymakorlik), hakkoklik (metallga naqsh tushirish), chorvachilik, dehqonchilik yaxshi rivoj topgan. Bu davlat rivojlangan quldorlik davlati bo’lib, feolizm kurtaklari namoyon bo’la boshlagan edi. Kushonlar saltanati eftalitlar tomonidan inqirozga yuz tutdi. Vatanimiz hududida milodiy 4 asrlardan boshlab feodal munosabatlar tarkib topa boshlaydi. “Feod” yer degan ma’noni anglatib, bu davrlardan boshlab yerga egalik qilishning mavqei ortib boradi. Ilgarilari hunarmandchilik yetakchi bo’lgan bo’lsa, endi yeri bor zamindorlar mulkdor va boy kishilar hisoblangan. 18 hududidagi ilk davlatlardan sanalishini aytishimiz joiz deb o'ylayman. Davlat qurish ham oson emasligini bilamiz. Albatta, har bir fan davlatchilik tushunchasiga o’z aspekti doirasida ta’rif berishga harakat qiladi. Masalan, falsafiy kitoblarning ayrimlarida davlatga berilgan ta’rifda quyidagi mazmundagi so’zlar bor: “Jamiyatni tartibga solib turuvchi va boshqaruvchi siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” yoki siyosatshunoslikka oid manbalarda “Jamiyatni boshqaruvchi va qonun bilan kafolatlovchi siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” deyilgan. Tarixiy nuqtai nazardan aytganda davlat deb– muayyan boshqaruv apparatiga ega bo’lgan, mavjud qatlamlar manfaatini himoya qiluvchi tuzilmaga davlat deyiladi. Bugungi kunda ham davlatlar o’z tasarrufidagi qatlamlar – ziyolilar, tadbirkorlar, nafaqaxo’rlar, talabalar, dehqon va ishchilarni qonuniy himoya qiladi. Demak, qadimgi davrlar davlatlarida o’ziga xos boshqaruv shakli bo’lib, mavjud qatlamlarni himoya qilgan. Biroq tarixning guvohlik berishicha, qadimgi davlatlarda ko’proq amaldorlar (quldorlikda quldorlar, feodalizmda katta yer egalari va h.k.) manfaati himoya qilingan. Har bir davlat o’z davlatchilik tarixiga ega. Bizning O’zbekistonimiz hududida ham qadimgi davrlardan boshlab davlatchilik poydevoriga asos solingan. Bizda davlatchilikka xos boy tarixiy tajriba mavjud bo’lib, bu juda olis davrlarga borib taqaladi. Albatta, davlatlar o’z–o’zidan paydo bo’lmagan, buning o’ziga xos omillari mavjud. Hozirgi O’zbekiston hududida davlatchilik poydevori temir asri, ya’ni 1– mingyillik bilan chambarchas bog’liq. Chunki bu davrda hunarmandchilik yanada rivojlandi, dehqonchilik gurkirab o’sdi. Temirdan yasalgan mehnat qurollarining keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu davr temirchi kasbining paydo bo’lishi va temirchilikning ixtisoslashuvi bilan xarakterlanadi. Bu hol ishlab chiqarishning yanada ilg’or usullariga o’tish va ikkinchi mehnat 13 bo‘lib, turli xalqlarda o‘ziga xos xususiyatlarni yuzaga keltiradi. Davlatlar yuzaga kelishining “Sharq yo‘li” va “Yevropacha yo‘li” mavjud. Osiyocha ishlab chiqarish usuliga asoslangan “Sharq yo‘li”da yerga xususiy mulkchilik bo‘lmagan, iqtisodiyotning asosini sun’iy sug‘orma dehqonchilik tashkil etgan, sun’iy sug‘orish inshootlarini jamoalar kuzatib turgan, dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi bo‘g‘inini tashkil etgan, yer va irrigatsiya inshootlari davlat mulki bo‘lgan, boshqaruvchilar tabaqasi yuzaga kelgan. Osiyocha ishlab chiqarish usuli Misr, Bobil, Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo kabi hududlarda keng tarqalgan 5 . Davlat birlashmalari paydo bo’lishining “Yevropacha yo‘li”da xususiy mulkchilik shakllanishi tufayli kelib chiqqan jamiyatning ijtimoiy mulkiy tabaqalanish jarayoni asosiy omil bo‘lgan. Shuni alohida qayd etish lozimki, so’z yuritilayotgan mintaqada ilk davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, o‘rta, quyi) oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida shakllangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar – Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, dastlabki yirik shahar markazlarining paydo bo‘lish muammolari davlatlar paydo bo‘lishi masalalari bilan uzviy bog‘liq masala hisoblanadi. Bizga qadar etib kelgan yozma manbalar O‘rta Osiyo hududlarida ilk davlatlar paydo bo‘lishi haqida nisbatan aniq ma’lumotlar bermaydi. Bu masalada arxeologik ma’lumotlarning ahamiyati beqiyosdir. Insoniyat hayotida metallning keng yoyilishi – dastlabki shaharlar va davlatchilik asoslari rivojlanishining asosiy omillardan biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib O‘rta Osiyoning juda ko‘plab bronza va ilk temir davri yodgorliklaridan ishlab chiqaruvchi xo‘jalik bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan 23 1. Muhammadjon Tinishboyev [ Muhamedjan Tinishpayev ] (1879-1939) - Bosh vazir hamda Ichki ishlar vaziri , II chaqiriq Davlat Dumasining a ’ zosi , Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti a ’ zosi , yo ‘ l muhandisi . 2. Islom Sulton Shoahmedov [ Shohislom Shagisultonovich Shagiahmedov ] (1882-1922) - Bosh vazir o ‘ rinbosari , Butunrossiya musulmonlari Sho ‘ rosi Ijroiya Komiteti a ’ zosi , huquqshunos . 3. Mustafo Cho ‘ qay [ Mustafo Cho ‘ qay o ‘ g ‘ li ; Mustafo Cho ‘ qayev ] (1890-1941) - Tashqi ishlar vaziri , Turkiston musulmonlari Markaziy Sho ‘ rosi Ijroiya Komiteti a ’ zosi , huquqshunos . 4. Ubaydulla Xo ‘ jayev [ Ubaydullaxo ‘ ja Asadullaxo ‘ jayev ] (1886-1942) - harbiy vazir , Butunrossiya musulmonlar Sho ‘ rosi Ijroiya Komiteti a ’ zosi , huquqshunos . 5. Hidoyatbek Yurali Agayev [ Hidoyatbek Yurg ‘ uli Akayev ] (1880-1918) - yer va suv boyliklari vaziri , agronom . 6. Obidjon Mahmudov (1871-1936) - oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar dumasining rais o‘rinbosari, tog‘-kon sanoati mutaxassisi. 7. Abdurahmonbek o’razayev (1888-1937) - ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, huquqshunos. 8. Solomon Abramovich Gersfeld (1881-1918) - moliya vaziri, huquqshunos. Tukiston Muxtoriyati hukumati tarkibiga 1917-yil dekabrda Nosirxon To‘ra [Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li] (1871-1935) - maorif vaziri sifatida kiritildi. Saidnosir Miqalolov (1884-1937) hukumat xazinachisi bo‘ldi. Shuningdek, Mirodil Mirzaahmedov ham hukumat tarkibiga kiritildi. 13 Bundan tashqari hukumat tarkibida boshqa o‘zgarishlar ham bo‘ldi. Muhammadjon Tinishboyev Alash o’rda hukumati faoliyatida qatnashish uchun dekabr oyi 27 Xulosa O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini o‘rganishning naqadar muhimligi Respublika Prezidenti tomonidan shunday izohlanadi: “Davlatchilik bugungi kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. Nega deganda, O‘zbekistonda davlatchilik bo‘lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo‘layotgan, kerak bo‘lsa, xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar ham bor... O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai-nazardan asoslangan tarixini yaratishdir” 5 . Shu bois ham so‘nggi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondoshuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o‘z maqsad-muammolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi”. Ayniqsa, o‘zbek xalqi davlatchiligi, va uni boshqaruvining tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish maqsadida tadqiqotlar olib borish hamda ular natijalarini Oliy ta’lim talabalari uchun ilmiy muomalaga kiritish ham dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Misol uchun, davlatchilik va boshqaruv tarixining falsafiy fanlar bilan bog‘liqligi shunda ko‘rinadiki, falsafa tabiat va jamiyat rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. U jamiyatdagi tarixiy-madaniy rivojlanish jarayoniga ijtimoiy hodisa sifatida qaraydi hamda ularni umumiy ko‘rinishda o‘rganadi. 5 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. – B.12. 32 Foydalanilgan adabiyotlar: Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. - T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. – T.: Nur, 2022, -40 bet. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 35 I.Bobga xulosa Bu davrda “dehqon” degan tushuncha “qishloq hokimi” degan ma’noni anglatgan.Hududimizda zaiflashib borayotgan Qang’ va Kushonlar saltanatidan asta–sekin ilk mustaqil feodal davlatlar ajralib chiqa boshlaydi. Bu davlatlarga Xorazm, So’g’d, Toxariston, Choch va Eloq, Farg’ona kabi hokimliklar kirgan. Bu davlatlar hokimlari So’g’d va Farg’onada– ixshidlar, Toxaristonda–malikshohlar, Xorazmda–xorazmshohlar, Choch va Eloqda– budun va dehqonlar deb atalgan. Undan tashqari, 5 asrning ikkinchi va 6 asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirdagi turklar birlashib, 558 yildan hududimizga kelib, uni egallaydi. Shu davrdan boshlab Turk hoqonligi davri boshlanadi. Vatanimiz davlatchiligi tarixida arablardan keyingi davr ham muhim o’rin tutadi. O’rta asrlarda, ya’ni 9 asrlardan boshlab arab xalifaligidan bir qancha mustaqil davlatlar ajralib chiqadi. Bu davlatlarga – Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar kabilar kiradi. Bu davlatlarning taraqqiyot davri Sharqda uyg’onish davri deb ataladi. Uyg’onish davrida ilm–fan, san’at, adabiyot, me’morchilik, musiqa va san’atning boshqa turlari keng rivoj topdi va bu jarayonlar davlatlar yuksalishiga ijobiy ta’sir qildi. Shunday qilib aytganda, bizning jonajon diyorimizda ham necha yillar muqaddam davlatchilik poydevori qo’yilgan va ular o’z davrining yuksak taraqqiyot cho’qqisiga yetgan. Qolaversa, ular boshqa davlatlar davlatchiligida o’ziga xos poydevor bo’la olgan. Aytishimiz mumkinki, vatanimiz nafaqat ilm–fan, san’at va amaliy hunarmandchilik markazi, balki dunyoga dong’i ketgan davlatchilik tarixiga ega mamlakat hisoblanadi. 19 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -‖ 368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 ‖ bet. 5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. Internet saytlari. 1. http://Zivonet.uz 2. http://edu.uz 3. www.nadlib.uz 4. http://teoriya.ru 36 I.Bob.O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi. 1.1.Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya, uning O’zbek davlatchiligining shakllanishidagi o’rni. Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir. SHuning uchun ham Respublikamiz Birinchi prezidenti Islom Karimov 1998 yil iyun’ oyining oxirlarida bir guruh yetakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari bilan uchrashganda bu masalaga alohida ahamiyat berdi. O’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret ko’rsatilmaganligini tahkidlab o’tdi. Bu muammoning kun tartibida turish sabablari shundan iboratki, keyingi vaqtda o’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli davrlarda kirib kelgan ko’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish kuchayib bordi. Bazilar buni zo’r istihola bilan niqoblab aytsalar, bazilar jar solib, shu ko’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar. 1 Islom Karimov suhbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu yerda davlatchiligimizga asos bo’lgan mahalliy davlatlar bormidi o’zi?”, deb savol berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala. Bu haqda Birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday deydilar: “Davlatchilik bugungi kunda o’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa, halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar hali bor. Bunday g’alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining 1 . Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. - T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 5 -«vastryoshan» hamda uy egasi - «nmanopati», urug’ jamoasi boshlig’i - «vispati», zodagon - «azata», mulk - «gayta», uy-qo’rg’on - «maytana» kabi ijtimoiy qatlamlar va mulk egalarini belgilab beruvchi maxsus tushunchalar mavjud. Ulardan ilk davlatchilik tizimiga o’tish va dastlabki davlatlarning rivojlanishi tarixini o’rganishda foydalanish mumkin 2 . Taniqli o’zbek arxeolog olimlaridan biri tarix fanlari doktori, professor Shopo’lat Shaydullayev ham o’z tadqiqotlarida o’zbek davlatchiligi, undagi boshqaruv tizimining shakllanishi, ushbu jarayonlarga ta’sir ko’rsatgan omillar to’g’risida batafsil ilmiy mulohazalar keltirgan. Shopo’lat Shaydullayevning “O‘zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari (Baqtriya misolida)” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida O‘rta Osiyoda jamoalarning paydo bo‘lishi va ularning rivojlanish bosqichlari, ilk sinfiy jamiyat belgilarining moddiy madaniyat yodgorliklarida aks etishi, O‘zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo bo‘lish jarayonidagi shart - sharoitlar va omillar, ilk davlatchilik belgilarining arxeologiya manbalarida namoyon bo‘lishi kabi masalalar borasida izchil fikrlar keltirilgan 3 . Tarixdan ma’lumki, miloddan avvalgi III–II mingyillliklarga kelib Markaziy Osiyoning iqtisodiy taraqqiyoti ilk shaharlar paydo bo‘lishiga imkon yaratdi. Ilk shaharlar dastlabki davlatchilik shakllanishida asosiy omillardan biri bo‘lib, bu ikkala jarayon uzviy holda kechgan. Miloddan avvalgi II asr o‘rtalarida kichik shahar-davlatlar shakllangan. O’zbek davlatchiligi tarixiga doir olib borilgan tadqiqotlar shaharlardagi arxeologik topilmalardan ayrimlarining yoshi 2500-3000 yildan kam emasligini isbotlab bermoqda. Afrosiyob, Ko‘ktepa, Qiziltepa, Uzunqir, Yerqo‘rg‘on va boshqa qadimiy shaharlar shular jumlasiga kiradi. O‘zbekistonda dastlabki shaharlar Shimoliy Baqtriyada yuzaga kela 21 SSSR tarixi deb atalgan slavyan tarixini o’rganar edik. Oliy ukuv yurtlarida esa O’zbekiston tarixi deyarli ukitilmagan. Bu davrda nashr qilingan mavjud O’zbekiston SSR tarixi deb atalgan kitoblarda esa tariximiz kommunistik mafkura an`analari asosida yoritilgan, ya`ni tariximiz ayovsiz koralangan. Qadim ajdodlarimizning davlatchilik an`analari umuman tadqiq qilinmagan, o’rganilmagan. Mavzuning o’rganilganlik darjasi: Mustaqillikdan keyingi yillarda bu masala Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning asarldarida ma`ruza va nutklarida eneg dolzarb masala sifatida kun tartibiga kuyildi. Utgan davr mobaynida tarixiy an`analarimizni, kadriyatlarimizni tiklash borasida ko’plab xayrli ishlar qilindi. Xozirda bizning vatanimiz nafakat shark balki umujaxon tsilivizatsiyasi beshiklaridan biri bulganini butun jaxon tan olmokda.Olimlarimiz tariximizning turli davrlariga doir risolalar yozishmokda. Birok xaligacha bizda chukur ilmiy asosga tayangan taxlil, muayyan masalalarda ilmiy yondashuv etishmayapti. Ilmiy tipda aytganda tariximizni o’rganishda anik, yaxlit kontseptsiya yuk. Xolbuki milliy uzlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Ushbu xakikat davlat siyosati darajasiga kutarilishi zarur. SHu xolatdan kelib chikkan xolda prezidentimizning xar bir asarida milliy tariximiz xakida albatta yangicha fikr va goyalar ilgari surilmokda. Bu masala yuzasidan farmon va karorlar kabul qilinmokda. Jumladan 1996 yil 16 dekabrda «O’zbekiston yangi tarixini yaratish to’g’risida» gi Vazirlar Maxkamasining karori e`lon qilindi. Bu karorga binoan O’zbekiston yangi, xakkoniy tarixini yaratish borasida izlanishlar boshlab yuborildi. Birok middiy davlatchilik tarixi masalasi xanuz echilmagan muammo bulib kolmokda edi. 1998 yilning iyul’ oyida Birinchi prezident I.A.Karimov bir gurux tarixchi – olimlar bilan uchrashib, Vatanimiz tarixining eng dolzarb 2 ta masalasi davlatchilik masalasi va 3 Davlatchilik va boshqaruv tarixining iqtisodiyot bilan bog‘liqligi shundaki, iqtisodiy fanlar jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarini, ishlab chiqaruvchi xo‘jalik sohalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishini, moliya masalalarini, jumladan dexqonchilik, xunarmanchilik, mahsulot ayirboshlash, tovar pul munosabatlari, soliqlar tizimi, savdo-sotiq tarixi kabilarni tadqiq etishda o‘ta muhimdir. Shuningdek, davlatchilik va boshqaruv tarixini o‘rganishda siyosatshunoslikning ham ahamiyati beqiyosdir. Ma’lum bir davlatning taraqqiyoti yoki tanazzuli o‘sha davlatda olib borilgan siyosatga bog‘liqligi sir emas. Undan tashqari, turli davrlardagi norozilik harakatlari, bosqinchiliklar, qo‘zg‘olonlar va urushlar tarixi ham siyosat bilan bevosita bog‘liqdir. Shuningdek, davlatchilik va boshqaruv tarixini o‘rganishda sotsiologik tadqiqotlarning ham ahamiyati kattadir. Sotsiologiya fani mavjud jamiyatni bir butun yaxlit holatda, uyushgan tizim sifatida tadqiq etadi hamda mavjud jamiyat a’zolarining davlatga bo‘lgan turli munosabatlarini, ularning mavjud davlat haqidagi mulohazalarini o‘rganadi. Xullas, barcha davlatlarda bo‘lgani kabi o‘zbek halqi davlatchiligi va boshqaruvi tarixini tadqiq etish ham turli fan sohalari bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘quvchilar shunga asosiy e’tibor berishlari lozimki, turli halqlar jumladan, o‘zbek halqi ham o‘z davlatchiligining shaklllanish bosqichlarini ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy madaniy jarayonlarga bog‘liq holda turli tarixiy davrlarda bosib o‘tgan. Bir umumiy geografik mintaqa – O‘rta Osiyoda yashab kelgan qo‘shni xalqlar, elatlar va qabilalarni bir-biriga yaqin bo‘lgan madaniyatlar, ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy jarayonlar, umumiy va madaniy etnik ildizlar birlashtirib turgan. Shuning uchun ham qadimgi davrlardan boshlab O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri bir-biriga o‘zviy bog‘langan. 33 boshladi, keyin So‘g‘diyona, Xorazm va Farg‘ona hududlariga tarqalgan. Shaharlar sug‘orma dehqonchilik rivojlangan vohalarda, qadimgi savdo yo‘llari bo‘ylarida, hukmdorlar qarorgohlari atroflarida paydo bo‘lgan. Ular vujudga kelgan davrdan boshlab siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy markaz vazifasini bajara boshlagan. Qadimgi shahar-davlatlar va davlat uyushmalari tuzilganligi to‘g‘risida arxeologik ma’lumotlar bilan birga qadimgi yozma manbalar, shu jumladan, Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi - “Avesto” qimmatli ma’lumotlar beradi. “Avesto”da ahamoniylargacha bo‘lgan geografik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, diniy va boshqa ma’lumotlar joy olgan. Ushbu manbada jamiyatda ijtimoiy guruhlar: kohinlar, harbiylar, dehqon-chorvadorlar, hunarmandlar tabaqalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Kohinlar va harbiylar hukmron tabaqalar bo‘lib, hokimiyatni boshqarganlar. Ayniqsa, kohinlarning mavqei baland bo‘lgan. Oila, qishloq, tuman, shahar va viloyatlar diniy yo‘lboshchilar tomonidan boshqarilgan 4 . O’zbek xalqining davlatchilik tarixi borasida boshqa yozma manbalar, Qadimgi Eron bitiklaridan, Yunon-rim tarixchilaridan Gerodot, Ktesiy, Arrian, Kurtsiy Ruf, Strabon va boshqalarning asarlaridan, o‘lkamizda arxeologik tadqiqotlar olib borgan tadqiqotchilarning asarlaridan qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. Markaziy Osiyoda miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalariga kelib xalqlarning shakllanishi jarayoni tugagan, ularning hududiy joylashuv chegaralari, viloyatlarning ma’muriy chegaralari paydo bo‘lgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O‘zbekistonning dehqonchilik vohalarida so‘g‘diylar, baqtriyaliklar va xorazmiylar, tog‘, dasht va cho‘llarda saklar va massagetlarning chorvador qabilalari yashagan. Ushbu xalqlar turkiy va eroniy tillarda so‘zlashganlar. Tarixdan ma’lumki, davlatlarning yuzaga kelishi murakkab jarayon 22 o’zbek xalkining etnik shakllanishi masalasini muxokama qildi. Bu uchrashuvda prezidentimiz «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» deb nomlangan ma`ruzasida juda ajoyib kontseptual ilmiy-nazariy goyalarni ilgari surdi.Bu uchrashuvdan keyin Vatanimiz tarixini o’rganish, xakkoniy tariximizni yaratish borasida bir kancha chora-tadbirlar belgilab olindi. Kurs ishining maqsadi : O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi. Kurs ishining vazifasi : Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya, uning O’zbek davlatchiligining shakllanishidagi o’rni Kurs ishining ob'ekti : O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv tizimining shakllanishi Kurs ishining predmeti : Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 boshlarida Orenburgga jo‘nab ketgach, 12- dekabrda Mustafo Cho‘qay uning o‘miga Bosh vazir lavozimini egalladi. Abdurahmonbek o’razayev ichki ishlar vaziri lavozimiga tayinlandi. Islom Sulton Shoahmedov Gersfeld o‘miga moliya vaziri, yirik sarmoyador Rafael Potelyaxov Obidjon Mahmudov o‘miga oziq-ovqat vaziri qilib, Obidjon Mahmudov esa yustitsiya vaziri bo‘ldi. Polkovnik Magdiy Chanishev hukumatning harbiy kengashi raisi vazifasini egalladi. Magdiy [Mahdi] Muxamed-Rahimovich Chanishev aslida ufalik agronom bo‘lgan. Harbiy ishlar vaziri bo‘lgan Ubaydulla Xo‘jayev lavozimi o‘zgartirilib, u xalq militsiyasi rahbari va jamoat xavfsizligi vaziri lavozimini egalladi. Bundan tashqari hukumat tarkibiga etnik jihatdan Buxoro yahudiylariga mansub bo‘lgan yirik sarmoyadorlar aka-uka Yakub Vadyayaev (1868-1936) va Sion Vadyayev (1878-1943) hamda “Yusuf Davidov” va “Knapp Zigell” savdo firmalarining vakili Abram Davidov ham kirirtildi. Qo‘qon shahri 1918-yil yanvar oyi oxiri va fevral oyi boshlarida Toshkent, Skobelev va boshqa shaharlardan keltirilgan bolsheviklaming harbiy kuchlari: qizil gvardiyachilar otryadlari va arman dashnoqlari drujinalari tomonidan o‘rab olingan paytda Turkiston Muxtoriyati hukumati ichida yana o‘zgarishlar yuz berdi. 1918-yil fevral oyi o‘rtalarida Ulamochilar hukumatni egallashdi. Bosh vazir Mustafo Cho‘qay va uning yaqin safdoshlari hokimiyatni tark etdi va Qo‘qondan chiqib ketdi. 18-fevralda Qo‘qon shahar mirshablarining boshlig‘i(qo‘rboshisi) Kichik Ergash (1885-1918) muxtoriyat hukumatida hokimiyatni egalladi. Kichik Ergash qo‘rboshi 20-fevralda Qo‘qon shahridan jang bilan chiqib ketishga majbur bo‘ldi. U 18-22- fevralda Turkiston Muxtoriyati hukumatini boshqargan edi. o’lka bolsheviklari Turkiston Muxtoriyati hukumatiga katta xavf deb qarardi. Turkiston o‘lkasi ishchi, askar va dehqon deputatlarining Toshkentda 1918-yil 19-26-yanvarda bo‘lgan favqulodda IV syezdida muxtoriyat 28 1918-yil 20-fevralga o‘tar kechasi Toshkentdan Turkiston o‘lkasi harbiy komissari Y.Perfilyev boshchiligidagi piyoda, otliq, artilleriya qismlaridan iborat 11 ta eshelondan iborat qo‘shin yetib keldi. Umumiy qo‘mondonlik K.Osipov zimmasiga yuklandi. Shu kundan boshlab 3 kun davomida bolsheviklaming harbiy kuchlari shahar ustiga to‘plardan yondiruvchi va kimyoviy snaryadlar yog‘dirishdi. Shahar butunlay vayron bo‘ldi va olov ichida qoldi. Qo‘qonning o‘zida 3 kun ichida 10000 nafardan ziyod kishi o‘ldirildi. “Ulug‘ Turkiston” gazetasi chuqur qayg‘u bilan xabar berganidek, “20 (7) fevral kuni Xo‘qand (Qo‘qon) tarixining eng daxshatli kuni edi. Bunda armanilar ayricha faoliyat ko‘rsatganlar... “ Gazetadagi ushbu maqola “Xo‘qand - hozir o‘liklar shahri” degan dahshatli ibora bilan tugaydi. 1918-yil 22-fevralda Qo‘qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “tinchlik shartnomasi” imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddasida “Aholi o’lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyati va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oldi”, deb yozilgan edi. Ha, o‘qqa tutilgan, o‘ldirilgan, talangan va tahqir etilgan qo‘qonliklaming tirik qolgan qismi sovet hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi. Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko‘rgan bo‘lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. Bu hukumatning zo‘rlik bilan ag‘darilishi turkistonliklar tomonidan Sovet Rossiyasining Turkistonga nisbatan tajovuzkor rejalari mavjudligining yana bir dalili sifatida qabul qilindi. Turkistonliklar tinch yo‘l bilan milliy davlatchilikni qayta tiklash mumkin emasligini tushunib, 1918-yil fevral oyining oxirida qo‘llariga qurol olgan holda Turkistonda sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi qurolli harakatni boshlab yubordilar. Sovet davrida “bosmachilik” harakati deb qoralangan turkistonliklaming mazkur milliy- ozodlik kurashi tarixga istiqlolchilik harkati sifatida kirdi. 15 30 metall qurollar topib o‘rganilganligi ham fikrimizning dalilidir. Mehnat qurollarining metalldan ishlanishi mehnat unumdorligining yanada oshishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. So‘nggi bronza davriga kelib hunarmandchilikning ixtisoslashuvi va alohida xo‘jalik tarmog‘i sifatida shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, asosini ilk shaharlar tashkil etgan davlatchilikning paydo bo‘lishi uchun muhim bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot ko‘payishiga turtki bo‘ldi 6 . Dastlabki davlat birlashmalarining paydo bo‘lishida ilk shaharlardagi o‘zaro ayirboshlash, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning ham ahamiyati nihoyatda katta bo‘lgan. So‘nggi bronza davriga kelib shimoldagi ko‘chmanchi chorvador qabilalar va janubdagi o‘troq dehqonchilik aholisi o‘rtasida o‘zaro mol ayirboshlash va madaniy aloqalar yanada jadallashadi. Janubiy va shimoliy hududlardan topilgan topilmalaridagi juda ko‘p o‘xshashliklar bu hududlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalardan, qadimgi yo‘llarning taraqqiy etganligidan dalolat beradiki, bu jarayonlar ham dastlabki shaharlar bilan birga ilk davlatchilikning asosiy omillaridan hisoblanadi. 2.2.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni 1917-yil boshlarida Petrogradda bo‘lib o‘tgan voqealar ta’siri ostida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketadi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘lka muxtoriyati muammosi asosiy muammo bo‘lib qoladi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi nafaqat jadid taraqqiyparvarlari o‘rtasida, hatto oddiy odamlar orasida ham 24 hikoyalari zaminida tarixiy haqiqat borligiga ishora qiladi. Bunga misol qilib Janubiy Baqtriya Oltin - 1 va Oltin - 10 hamda Baqtriya shahri vayronalarini, SHimoliy Baqtriyada Kuchukte’a, Qizilte’a, Tallashkante’a, Bandixon-2 kabi yodgorliklarni ko’rsatish mumkin. Ularning har biri mahalliy hokimliklarning ’rdasi bo’lgan. Qadimgi Baqtriya podsholigi esa ana shu tuman va viloyatlarni birlashtiruvchi harbiy-demokratik ti’dagi konfederatsiya edi. Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahmoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda harbiy-demokratiya ‘rintsi’lari asosida tarkib to’gan ikkita davlat mavjud bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da, tegishli Ma’lumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalar haqida, ular o’tgan davr haqida hali olimlar orasida ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida ko’plab maxsus ilmiy tadqiqotlar o’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar cho’ etiladi. Eron ahmoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli qo’zg’olonlariga (S’itamen) qaramay, mahalliy davlatchiligimiz barham to’di. Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib o’tgan xalq qo’zg’olonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur etdi. U hatto saroy aristokratiyasi huquqlarini ham cheklab, mamlakatda hokimiyat tartiblarini o’rnatdi. Gerodotning habar berishiga qaraganda, Doro I o’z imperiyasini alohida viloyatlarga-satra’liklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satra’lik har yili davlat xazinasiga ma’lum miqdorda soliq to’lashga majbur edi. Makedoniyalik Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar 10 bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu dahvoning ‘uch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir”. Tarixchilarimiz oldiga prezidentimiz havola qilgan bu muammo jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini- qorasiga ajratib, yagona ilmiy to’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mo’tabar, qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lya’ti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy xujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi”, deganida to’la haqli edi. “Xo’sh, o’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan mumkin. Buni prezidentimizning yuqoridagi so’zi ham ko’rsatib turibdi. O’zbek davlatchiligi tarixiga to’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik tushunchasi masalasida biroz so’z yuritishga to’g’ri keladi. Davlatchilik deganda davlatning paydo bo’lishi, ya’ni davlat bo’lib uyushishi, uning tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning siyosiy shaklidir. Davlat - bu hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida muhim o’rin tutadi. Bu sohada qonunchilikning roli buyukligini alohida ko’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anhanalari juda qadimiydir. Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan va o’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka 6 taqsimotining paydo bo’lishi uchun sharoit yaratdi. Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti bu – hunarmandchilikning alohida ajralib chiqishi va ixtisoslashuvi. Urug’ jamoasi hududiy qo’shnichilik jamoasiga aylana bordi. Yangi yerlar va suv manbalari uchun qabilalar o’rtasida doimo kelishmovchiliklar bo’lib turgan. Qabila chegaralarini qo’riqlash, yangi yerlarni o’zlashtirish va boshqa qabilalar ustiga yurish qilish maqsadida qabilaviy harbiy ittifoqlar tashkil topa boshlagan. Bunday ittifoqlar tepasida urug’, qabila boshliqlari turganlar. Ular o’z obro’si va ta’siri bilan mashhur kishilardan saylangan. Mil.av. 1– mingyillik boshlarida Markaziy Osiyo aholisi to’rt guruhga bo’lingan: zodagonlar, harbiylar, ziroatchilar va hunarmandlar. Xo'jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik, shuningdek hunarmandchilik va mol ayirboshlashning rivojlanishi urug’ va qabilalar ichida ayrim to’q oilalarning vujudga kelishiga olib keldi. Muntazam bo’lib turadigan harbiy to’qnashuvlar sharoitida urug’–qabila boshliqlarining ta’siri kuchayadi. Jamiyat endi harbiy demokratiya qonun–qoidalariga asosan yashay boshlaydi. Harbiy demokratiya–davlatga o’tish davrining boshqaruv shaklidir. Uni harbiy va qabila boshliqlari boshqarganlar. Davlatlar paydo bo’lishining formulasini quyidagicha belgilash mumkin: Qabila – urug’ – hududiy qo’shnichilik jamoasi – davlat.. Shunday qilib, davlatlar tashkil topishidagi omillar quyidagilardan iborat bo’ldi: ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi; mulkiy tengsizlik (ayrim kishilarning boyib ketishi). Hozirgi O’zbekiston hududidagi ilk davlat birlashmalari Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlaridir. Qadimgi Xorazm – mil.av. 1–mingyillikning 8–6 asrlarida tashkil topgan. Bu davlat Xorazmdan tashqarida bo’lgan yerlarni birlashtirgan. Qadimgi 14 Vatanimix tarixida muhim rol’ o’ynagan SHarqning bu davlati 120 yildan ortiq vaqt yashadi. Tarixchilar bu davrda oldin Baqtriyaga qaram bo’lgan, keyin, miloddan avval II asrda, mustaqil bo’lgan So’g’diyona haqida ham ko’p gapiradilar. Davlatchiligimiz tarixining ikkinchi bosqichida muhim rol’ o’ynagan davlatlardan biri Qadimgi Xorazm davlatidir. Qadimgi Xorazm tarixining bilimdoni S.’.Tolstov asarlarida massaget qabilalari ittifoqi, ularning Saksafar, Omarg va To’maris kabi vakillari to’g’risida fikr yuritib o’tadi. S.’.Tolstov To’marisni debriklar malikasi, Omargni esa saklarning podshosi edi, deydi. Saksafarga kelganda u siyovushiylar sulosasiga tegishli qadimgi Xorazm podshosi SHaushafor bo’lishi kerak, degan g’oyani olg’a suradi. S.’.Tolstovning bu mantiqiy o’xshatishida tarixiy haqiqat bo’lsa, u holda miloddan avvalgi VI asrda qadimgi Xorazm o’z hukmdoriga ega bo’lgan. Saksafar Xorazm davlatining ilk podsholaridan biri bo’lgan. Akademik Ya. G’ulomovning tahkidlashicha, Sirdaryo o’rta oqimi xavzasida, (hozirgi Toshkent, qisman Sirdaryo viloyati va Janubiy Qozog’iston hududida), miloddan avvalgi III asr boshlarida tashkil to’gan Kang davlati davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyatga ega. Bizningcha, makedoniyaliklar qo’shinlariga qarshi uyushgan mahalliy va ko’chmanchi qabilalar davlati bo’lgan Kang davlati asosan, ko’chmanchilar davlati bo’lib, mahalliy xalq ularga mudofaa zaruratidan qo’shilgan. SHunga qaramay, Kang davlatining davlatchiligimiz tarixida o’z o’rni bor. 3 1.2.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi O'zbekiston davlatchiligi borasida gap ketganda avvalambor Qadimgi Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlati nafaqat O'zbekiston,balki O'rta Osiyo 3 Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 12 natijasida SHarq yerlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293 yil SHarqni idora qilish ishini o’zining S’itamen qizi A’amandan bo’lgan o’g’li Antiox I ga topshirdi. Miloddan avvalgi III asrning o’rtalariga kelganda (miloddan avvalgi 250 yil) salavkiylar saltanatinig O’rta Osiyodagi mavqei butunlay tushib ketdi. Saltanatning sharqiy satra’liklari markaziy hokimiyatga bo’ysunishdan bosh tortib, ularning har biri mustaqil siyosat yurgizishga intildi. Ayniqsa, bu vaziyat ‘arfiya va Baqtriya satra’iklarida ko’zga yaqqol tashlanar edi. Bu vaqtda Baqtriya satra’i Diodot edi. Strabonning fikriga qaraganda Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishi, baqtriyaliklarning markaziy hokimiyatga nisbatan isyoni edi. Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishiga Diodotdan tashqari, Yevtidem ham aralashgan. Yevtidem xuddi o’sha vaqtda So’g’diyona hokimi bo’lib, u Diodotga tobe edi. SHunday qilib, miloddan avvalgi III asr o’rtalarida davlatchiligimiz yana o’z taraqqiyotining ikkinchi mustaqillik ‘allasiga kirdi. Mustaqillikka erishgan Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylandi. Miloddan avvalgi 212 yilda Yevtidem Yunon-Baqtriya davlatining podshosi edi. Miloddan avvalgi 206 yildan boshlab Yunon-Baqtriya davlati uchun salavkiylar tomonidan endi hech qanday xavf yo’q edi. Evtidemning o’g’li Demetriy davrida (miloddan avvalgi 199-167 yillar) Baqtriyaning hududi kengayib har jihatdan yuksaldi. Uning nomi bilan ko’plab joylarda tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish borasida islohot o’tkazildi. Bunga ko’ra davlatni mayda hokimliklarga bo’lib boshqarish joriy etildi. Demetriy mahalliy aslzoda vakillarini davlatni boshqarish ishiga tortadi. Nihoyat, miloddan avvalgi 141 va 128 yillar orasida Yunon-Baqtriyaga shimoldan kelgan ko’chmanchi yue-chjilar barham berdilar. 11 Xorazm markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri bo’lgan. U qalin mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lgan aholisi turli xil uy – qo’rg’onlarda va qishloqlarda yashaganlar. Qadimgi Xorazmda hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq yuksak darajada rivojlangan. Baqtriya – hududi hozirgi Surxondaryo viloyati, janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg’oniston. Bu davlat ham mil.av. 8–6 asrlarda tashkil topgan. Baqtriyaning tarkibiga aynan Baqtriyadan tashqari Marg’iyona va So’g’diyona ham kirgan. Shuning uchun u qadimgi bir–biriga qarindosh bo’lgan elatlarning davlat birlashmasi deyilgan. Bu davlatning aholisi asosan dehqonchilik, chorvachilik va savdo bilan shug’ullangan. Baqtriyaning shahar xarobalariga Qiliztepa, Uzunqir, Bandixon va boshqalar kirgan. Mil.av.530 yilda Eron ahamoniylaridan bo’lgan Kir II massagetlarga qarshi hujum qiladi. U malika To’maris bilan to’qnashadi va undan yengiladi. Undan so’ng yana Eron ahamoniylaridan bo’lgan Doro I mil.av. 519 yilda saklarga qarshi hujum qiladi va uning ham yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. Lekin ahamoniylar ayrim bosib olingan mamlakatlarni alohida viloyat – satrapliklarga bo’lib boshqaradilar. Satrap forscha “xshatra” ya’ni “viloyat” degan ma’noni anglatadi. Markaziy Osiyoning bosib olingan viloyatlari uch satraplikka bo’linadi. Mil.av. 5–4 asrlarda Markaziy Osiyo hududida dastlabki ahamoniylar tanga pullari tarqalgan. 4 Mil.av.329 yilda Makedoniyalik Iskandar Markaziy Osiyoga hujum qiladi. Greklarga qarshi Spitamen mardonovar kurashgan. Aleksandr Makedonskiy Markaziy Osiyoning ko’plab joylarini bosib oldi va 12ta shahar qurdirgan. U bu yerda 3 yil hukmroklik qilgan. Uning vafotidan so’ng Markaziy Osiyo yerlarida Salavkiylar davlati tashkil topgan. Shu davrlardan boshlab ellinistik madaniyat tarkib topgan. Ellinlashtirish – Sharqqa yunon madaniyatining 4 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000,‖ -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 ‖ bet. 15 Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, Turkiston Muxtoriyati ota- bobolarimizning chin ma’nodagi mustaqil demokratik davlat qurish yo‘lidagi istaklarining mahsuli edi. Xalq tomonidan iliq kutib olingan va qo‘llab- quwatlangan muxtoriyat davlatchilik tariximizda muhim ahamiyatga ega. Bolsheviklar tomonidan katta xavf deb bilingan va iloji boricha muxtoriyatni tezroq yo‘q qilish, xorijiy davlatlar bilan aloqalar o‘matishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun jon-jahdlari bilan harakat qilganlar, bunga erishganlar ham. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Turkiston Muxtoriyati va uni tashkil qilgan ajdodlarimiz xotirasi xalqimiz xotirasida abadiy qoladi. Yana xulosa o’rnida aytish lozimki, turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik mustahkam maskanlar atroflarida dastlabki shahar markazlari shakllanib, rivojlana boshlaganligini tadqiqotlar isbotlaydi. Ilk shaharlar qishloqlardan iqtisodiy, siyosiy va madaniy mavqei bilan ajralib turgan. Bunday shaharlar o‘zlari joylashgan vohalarning siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy markazlari vazifalarini bajargan bo‘lishi shubhasizdir. Hozirgi kunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyo hududida temir davridagi ijtimoiy-siyosiy rivojlanishning ayrim muhim masalalarini yangi asosda izohlashga imkoniyat yaratadi. Ammo, shunga qaramasdan bu masala to‘liq yechimini topmagan. Xususan, O‘rta Osiyo eng qadimgi davlatlari tipologiyasi va xronologiyasi, davlatchilik taraqqiyotida ilk shaharlarning ahamiyati muammosi shular jumlasidandir. 34

O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi.

Купить