• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 18000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

79 Продаж

O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida

S.P.Tolstov, aka-uka Dyakonovlar, V.A.Livshits, turkolog S.G.Klyashtorniy, B.A.Litvinskiy, YU.YA.Staviskiy, B.G‘.G‘ofurov, V.M.Masson, E.E.Kuzmina va boshqalar fanga olib kirdilar. Bu qarash butun bir avlod ilmiy jamoatchiligi ongiga singdirildi 9 . Arxeologiya va paleoantropologiya materiallari tahlili ham shu qarashga bo‘ysundirildi. Bunday qarashning fanda hukmron bo‘lishida O‘rta Osiyodan topilgan yozma yodgorliklar tili asos bo‘ldi. YAqingacha O‘rta Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlar faqat xorazmiy, bohtariy, sug‘diy tillarida bi- tilgan, demak tubjoy aholi eroniy tilli bo‘lgan, deb ta’kidlab kelindi. Hatto turkiy yozma yodgorliklar ham o‘z nomi bilan atalmay, “noma’lum yozuv” deb e’lon qilindi. Etnogenez muammosini faqat yozma yodgorliklar tili bilan echish ilmiy chalkashlarga olib kelishi hisobga olinmadi. Masalan, eroniy tilli ahamoniylar davlat mahkamachiligida oromiy tili hukmron bo‘lgani holda, jonli xalq tili Eronda qadimgi forsiyda edi. Hatto podsholik sulolalari ketma-ket turkiy xalqlardan chiqqan vaqtlarda ham rasmiy hujjatlar tili forsiyda davom etgan. Turk xoqonligining ilk davrida sug‘d yozuvi va tili rasmiy hujjatlarda ishlatilgani ma’lum. CHunki sug‘d tili ilk o‘rta asrlarda juda keng geografik doirada Buyuk ipak yo‘li bilan bog‘liq holda, jahon savdo tili darajasiga ko‘tarilgan edi. Movarounnahrda arab xalifaligi istilosidan keyin rasmiy mahkamachilik, ilmiy ijodiy til arabcha, hayotda esa eroniy va turkiy edi. Demak, yozma yodgorliklar tili etnogenez muammosini hal etishda asosiy omil bo‘la olmaydi, aksincha ko‘p hollarda chalkashlarga olib kelishi mumkin. Biroq bundan yozma yodgorliklar tilining etnogenez muammosi echimida o‘rni yo‘q, degan ma’no chiqmaydi. Qadimgi siyosiy uyushmalar va davlatlardagi rasmiyat va maxkamalar tili hech qachon shu uyushmalar hududida yashagan har xil etnik qatlamlar tilini, ularning etnik tarkibini to‘liq aks ettira olmaydi. O‘rta Osiyodagi ikki tilli xalqlarning aralashib yashashi, ular orasidagi bir-birlariga yaqinlashish va integratsiya jarayonlari turli etnik qatlamlar yaratgan mushtarak 9 Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970 22 II BOB. O'ZBEK ETNIK NOMI KELIB CHIQISHI TARIXI XUSUSIDA 2.1 O’zbek elatining shakllanish jarayoni. Har bir xalqning tarixi uning etnogenezi va etnik tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. Etnogenez va etnik tarix esa tarix fanining bosh masalasidir. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi O‘zbekiston xalqlari tarixining tarkibiy qismini tashkil etadi. U tarixiy yozma manbalar, etnografiya, arxeologiya, antropologiya, lingvistika, toponimika, epigrafika, numizmatika kabi fanlar bilan o‘zaro aloqada va uzviy bog‘liq bo‘lib, ularsiz o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixini mukammal ilmiy o‘rganib bo‘lmaydi. Ayniqsa ushbu muammoning etnogenez qismini o‘rganishda ulardan olingan ma’lu-motlar masala echimiga ko‘p oydinliklar kiritadi. Dastlab, sobiq sovet hokimiyati tarkibida milliy respublikalarni tashkil etish jarayoni ketayotgan kezlarda, o‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasi faqat turk etnosi bilan bog‘liq holda o‘rganilib, fanda “panturkizm” atamasi paydo bo‘ldi. Bu ta’limot zaminida “O‘rta Osiyo aholisi azaldan turklar bo‘lib, buyuk Turon, so‘ng Turkiston bo‘lib ketgan”, degan g‘oya yotardi. Ular o‘zbek xalqining turk ildizini turkiy bo‘lmagan etnoslar bilan aralashish natijasida tashkil topganligini inobatga olmaydilar. Ular orasida shundaylar ham borki (hozir ham uchrab turadi), ular o‘zbek xalqining kelib chiqishini Nux payg‘ambarning o‘g‘li YOfasdan, YOfasning o‘g‘li Tur yoki Turkdan boshlaydilar. Natijada, uning aks sadosi sifatida “panironizm” ta’limoti paydo bo‘ldi. Bunga ko‘ra, “bu zaminning tubjoy axolisi eroniy tilli xalq bo‘lib, bu yurtga turklar keyinchalik kelgan” 6 , degan g‘ayriilmiy konsepsiya paydo bo‘ldi. O‘sha kezlarda, bu murakkab masala echimiga islom aqidaparastlari ham aralashib, “milliy etnoslar yo‘q, faqat islom millati bor, xalqlarni tiliga qarab emas, balki diniga qarab millatini belgilamoq kerak”, degan diniy konsepsiya paydo bo‘ldi. Bu qarash fanda “panislomizm” nomini oldi. Bunday noilmiy konsepsiyalarning paydo bo‘lishi o‘z davrida shu 6 Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994 16 madaniyat, fan va ma’naviyat hamda siyosiy hoki-miyat oxir-oqibatda, o‘zbek va tojik qardosh xalqlarining deyarli bir vaqtda shakllanishiga olib kelgan. YUqorida o‘zbek xalqining shakllanish tarixi uzoq davom etgan etnogenetik jarayon natijasidir, dedik. Bu jarayon ya’ni o‘zbeklarning etnogenezi XI asrgacha davom etadi va u g‘arbiy qoraxoniylar davlati doirasida, XI-XII asrlarda o‘zbek xalqi uzil-kesil shakllandi. SHundan so‘ng o‘zbek xalqining etnik tarixi boshlandi. O‘zbeklarning etnik tarixi davomida, unga keyinroq qo‘shilgan etnik komponentlar uzil-kesil shakllangan o‘zbek etnosi tarkibini deyarli o‘zgartirib yubora olmadi, balki uning bag‘rida etnik guruxlar sifatida uzoq vaqt yashab, ma’lum bir tarixiy davrdan so‘ng o‘zbek xalqi tarkibiga singib ketdi. O‘zbek xalqining millat sifatidagi tarixi XIX asr oxiri – XX asr boshlaridan boshlanadi. Millat shakllanishi ham xalqning tarkib topishi kabi uzok. davom etadigan tarixiy va etnomadaniy jarayon bo‘lib, millat etnik tarixning eng yuksak yuqori cho‘qqisi, kamolat bosqichidirki, bu bosqichga ko‘tarilgan xalqning davlati millat nomi bilan yuritiladi, u suveren davlat sifatida ichki va tashqi siyosatini mustaqil yuritadi , millat tili davlat tili maqomini oladi, uning davlat chegaralari qat’iy, daxlsiz bo‘lib, jahon hamjamiyati tomonidan tan olinadi, millatning o‘zlikni anglash darajasi yuksak, milliy g‘urur, vatanga fidoyilik, ona zamin va xalqiga sodirushk millat fuqarolari hayotining mazmuniga, kundalik turmush tarziga aylanadi, millatga xos mentalitet shakllanadi, davlat jamiyat tomonidan botiqariladi, ya’ni davlat millatning xohish-irodasini bajaruvchi mexanizmga aylanadi. Millatni til, territoriya va etnomadaniy jixatdan birlashtiruvchi omil iqtisodiy negizdir. Millatning iqtisodiy-xo‘jalik birligi asosida til va territoriya hamda etnomadaniy birliklar paydo bo‘ladi. Millatning iqtisodiy va siyosiy birlashishi xalq so‘zlashuv tilining (laxjalarining) yaqinlashishi asosida yagona milliy adabiy tilning paydo bo‘lishiga olib keladi. Uning davlat tili maqomi darajasiga ko‘tarilishi esa millat nomi bilan atalgan davlatning mustaqillik belgilaridan nishonadir. Davlat pul birligining paydo bo‘lishi va jaxon bozoridagi mavqei, 23 MUNDARIJA: KIRISH ....................................................................................................................2 I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI ................................................4 1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi ..................................................4 1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar ..............................12 II BOB. O'ZBEK ETNIK NOMI KELIB CHIQISHI TARIXI XUSUSIDA..16 2.1 O’zbek elatining shakllanish jarayoni .........................................................16 2.2 O’zbek elatining X- XIV asrlardagi etnik tarkibi ........................................25 XULOSA ...............................................................................................................36 ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................37 1 ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996. 2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980. 3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992. 4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya. Sredney Azii. - T.: 1990. 5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973. 6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994. 7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985. 8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990. 9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970. 10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988. 12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997. INTERNET RESURSLAR 1. www.natlib.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 37 vatani bo‘lsada, u erlarda yashagan hunnlar, usunlar qarluq va chigil, argun va tuxsi, kaltatoy va qangli, qirg‘iz va uyg‘ur, Oltoy turklari va ularning ajdodlari xu, di, rung hamda sak-skif qabilalari hech qachon bir joyda muqim yashamagan. Ular nafaqat bepayon buyuk turk dashtida, balki O‘rta Osiyoning qadimgi dehqon jamoalari tomonidan o‘zlashtirilmagan daryo havzalari va cho‘llarida ham o‘z chorva mollarini yaylov-larda boqib ko‘chib yurgan 8 . Ko‘chmanchilarning kambag‘al qismini bir bo‘lagi har safar bu zaminda qolib ketib, sekin-asta o‘troq turmush tarziga o‘ta boshlaydilar. Bu jarayonning bir necha asrlar davomida muntazam takrorlanishi va uning doimiy tarixiy voqelikka aylanishi O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan xududlarini bronza davridan boshlab Turonzamin deb atalishiga, uning turkiygo‘y qabilalarini esa Turonzaminning tubjoy aholiga aylanib ketishi-ga olib kelgan. O‘rta Osiyo saklari ("Avesto"da turlar, ularning aslzodalari – oriylar) o‘z navbatida buyuk turk cho‘lining markaziy va sharqiy Qozog‘iston, Tog‘li Oltoy, O‘ral, Enisey va O‘rxon daryolari havzalarigacha kirib borganlar va u joylarning hukmron turkiy til muxiti ta’sirida turkiylashganlar. Demak, qadimgi sak-skif qabilalariga xos ikki tillilik juda keng turk-sug‘diy etnomaydonda yuz bergan iqtisodiy va siyosiy hamda madaniy jarayonlar maxsuli ekanligi haqiqatga yaqindir. Demak, O‘zbekiston deb atalmish ona zaminimiz asosiy xalqining har ikki etaik qatlami ham turk-sug‘diy etnomaydonda juda qadim-qadim zamonlardan birga yashab, tarkib topgan tubjoy – avtoxton axoli hisoblanadi. Sobiq sovet davri tarixiy lingvistika tadqiqotlari va uning ta’sirida bo‘lgan tarix fanida O‘rta Osiyoning qadimgi xalqlari tili masalasida, ularni eroniy tilli xalq sifatida talqin qilindi. CHunki "Avesto" va Veda kabi eng qadimgi yozma manbalar tili Ovrupa xalqlarining qadimiy tillari bilan qarindosh ekanligi ayon bo‘lgach, bu mintaqaning tub aholisini barchasi mazkur yozma manbalar tilidan kelib chiqqan holda eronzabon deb qabul qilinib, bu zaminda qadim zamonlardan ular bilan birga qon-qardosh, qo‘shni va quda-anda bo‘lib yashab kelgan 8 Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990 20 35 Yangi etnosning vujudga kelishi bir necha etnik guruhlar yetakchi etnos atrofiga jipslashishidan boshlanadi. Yetakchi etnos mahalliy xalqlar uyushmasi yoki boshqa yerdan kelib o’rnashib qolgan etnik guruh xam bo’lishi mumkin. Yetakchi etnos boshqarayotgan uyushmaga kirgan etnik guruhlar ma’lum vaqt ichida tili, moddiy madaniyati, turmush tarzi, ma’naviyati bilan bir-birlariga yaqinlashib borishi ijobiy natija bersa, yangi etnos o’zagi tashkil topadi.Shu davr ichida birlashishga moyilliklari bo’lgan guruhlar siyosiy, iqtisodiy va boshqa sabablar tufayli bir-birlariga yaqinlasha olmasalar etnik birlik elat darajasiga yetmasdan tarqalib ketishi xam mumkin. Dunyoda mavjud bo’lgan xalqlarning barchasi etnik guruhlarning qo’shilishidan vujudga kelgan. Boshqacha qilib aytganda dunyoda tarkibiga o’zga etnik guruhlar qo’shimagan bironta xalq bo’lmasa kerak. Yuqorida tilga olingan etnik nazariyaga asoslanib, biz o’zbek xalqini elat bo’lib, ma’lum tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar asosida, turli davrlarda kelib qo’shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi natijasida shakllangan, deb qaraymiz. Etnos nazariyasiga rioya qilmagan yoki tushunmagan ayrim mualliflar o’zbek xalqining etnogenezini qadimlashtirishga intilib, uning kelib kelib chiqishini milodiy asrning boshlaridan, qadimgi xunlardan yoki VI-VIII asrlardagi turk etnosi va turkiy qabilalardan boshlaydi. Qalam sohiblarining ichida shunday fikrdagilari ham borki, ular o’zbek xalqining shakllanishini Nuh payg’ambarning o’g’li Yofasdan, Yofasning o’g’li Turdan (Turkdan), keyingisining o’g’li Tutaqdan boshlaydilar. Keyingi fikr tarafdorlari o’zbek xalqining kelib chiqishini afsonalashtirib yuborgan. Ma’lumki, uzoq o’tmishda Xun va xun tarkibidagi barcha qabilalar Shimoliy Xitoyda, Sibirda milodiy I-II asrlarda esa Qozog’iston cho’llarida, Qirg’izistonda, Sharqiy Turkistonda yashaganlar. Bularning ayrim guruhlari shu asrlarda Movarounnaxr va Xorazm hududlariga ham kelib joylashganlar. Turk xoqonligi Mug’uliston va Yettisuv hududida ( VI asr o’rtalarida ) tashkil topgan. VI asr oxiri – VII asr boshlarida Turk xoqonliklari 5 2.2 o’zbek elatining XSh- XIV asrlardagi etnik tarkibi O‘zbek xalqining kelib chiqishi haqida maxsus tadqiqotlar va ular haqida yozilgan asarlar ko‘p emas. Ammo bu masalada taniqli sharqshunos va arxeolog olim, professor A.YU.YAkubovskiy, Xorazm tarixining chuqur bilimdoni professor S.P.Tolstov, akademiklar YA.G‘ulomov va K.SHoniyozovlarning xgomati katta 10 . 1941 yilda prof. A.YU.YAkubovskiy “O‘zbek xalqining yuzaga kelishi masalasi haqida” (“K voprosu ob etnogeneze uzbekskogo naroda”) maxsus risola yozib, uni “FAN” nashriyotida o‘zbek va rus tillarida chop zttirdi. Ushbu risola ruhiyati asosida 1942 yilda Toshkentda O‘rta Osiyo xalqlarining etnogenezi masalalari bo‘yicha maxsus sessiya o‘tkazildi. Sessiyada taniqli olimlar: A.D.Udalsev “Etnogenetik tadqiqotlarning nazariy asoslari”, S.P.Tolstov “O‘rta Osiyo etnogenezining asosiy muammolari” hamda “Orol etnogenetik jarayonlar maydoni”, L.V.Oshanin “Antropologiya ma’lumotlari O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi haqida”, K.V.Trever “Miloddan avvalgi VI-V asrlarda O‘rta Osiyo aholisining etnik tarkibi”, I.I.Umnyakov “Toharlar muammosi”, A.N.Bernshtam “O‘rta Osiyo etnogenezida qadimgi turkiy elementlar”, N.A.Kislyakov “Tojiklarning yuzaga kelishi masalasi haqida”, V.V.Ginzburg “Antropologiya ma’lumotlari tojiklar etnogenezi haqida”, A.YU.YAkubovskiy “Turkman xalqining VIII-X asrlardagi etnogenezi tarixidan” mavzularida ma’ruzalar qilishib, O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixining asosiy yo‘nalishi va ilmiy- metodologik asoslari belgilab olindi. Mana shu konseptual yo‘nalishda 1962 yilda ko‘p jildlik “Jahon xalqlari tarixi”ning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlariga bag‘ishlangan seriyasi chop etilib, uning “O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi” bo‘limida, “tarixning ilk bosqichlaridanoq sug‘orma dehqonchilik bilan qadimdan shug‘ullanib kelgan eroniy tilli mahalliy aholining ma’lum qismi Zarafshon, Farg‘ona, CHoch va Movarounnahrning dasht-sahrolari va boshqa vohalariga hamda qadimgi Xorazmga kirib kelgan turkiy qabilalar bilan bir necha asrlar 10 Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994. 25 qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg‘a siljituvchi kuch, vosita bo‘lmog‘i lozim. Fan davlatga, xalqqa, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozimligini unutishga aslo haqqimiz yo‘q. Biz fan rivoji uchun, uning ta’minoti uchun hech narsani ayamaymiz. Abu Rayhon Beruniy bobomiz: "Ilm-fan kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirish zaruratidan paydo bo‘ladi" deb yozgan. Tarix fani, uning bugungi ahvoli, istiqboli haqida gapirar ekanmiz, men yana bir masalaga e’tibor qaratishni istardim. Agar biz tarixchilarni taroziga solsak, bugungi kun nuqtai(26) nazaridan baholasak, talabga javob beradiganlari juda kamchilikni tashkil etadi. SHuning uchun tarixchi mutaxassislar tayyorlashni universitetlardan, ya’ni boshlang‘ich nuqtasidan yaxshilash lozim, deb o‘ylayman. Yana shu davrda tojik tilida yozilgan ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muxammad Mir Olimning “Tarixi amir Nasrullo” nomli asaridir. Bu asar Buxoro amiri Nasrulloning topshirigi bilan yozilgan. Asar XVIII-asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy kurashlarni, ichki va tashki vokeliklarni tasvirlash bilan boglanib, amir Nasrulloning xokimiyatga kelishi uni dastlabki yillardagi davlatni boshkarish-da tutgan siyosat bilan tugaydi. Mulla Ibodulla va Mulla Shariflar tomonidan tojik tilida yaratilgan “Tarixi amir Xaydar” nomli kul yozmadir. Asarda ashtarxoniylar bilan mangitlar sulolasi tarixi, Amir Xaydar-ning otasi shox Murodning tugilishidan boshlab to Amir Xaydarning ulimi (1826) gacha Buxoro amirligida bulib utgan siyosiy- sotsial-iktisodiy xarakatlarga xam tuxtalib utilgan. Shu bilan asarda 1820 yilda A.F.Negri boshlik Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya xakida xam ma`lumotlar berilgan. 33 keyin shu yerlarda qolib yashagan noshubi, dilu, arg’u, tug’si, az, uz, sariq va boshqa guruhlar xam mavjud bo’lgan. Etnosni shakllanish jarayoni ma’lum bir davlat hududida o’tishi etnogenetik shartlardan biri hisoblanadi. Ammo ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo shaharlari sharoitida qatishgan etnik elementlar qo’shni davlatlar hududida xam yashab, ma’lum jarajada etnoginetik jarayonda ishtirok etganlar. Masalan, shakllanayotgan tojik etnosi nafaqat Somoniylar hukmronlik qilayotgan yerlarda, balki qarluq va uyg’ur davlatlari xududida xam yashar edilar; bularning ma’lum qismi tojik xalqining etnoginezida qatnashganlar, ayrim qismlari esa qarluq vag uyg’ur davlati ichida qolib, bu yerdagi axoliga qushilib ketgan edilar. IX-X asrlarda mavjud bo’lgan Somoniylar davlati, garchi tojik davlati hisoblansa hamki, uning hududida turg’un yashovchi turkiy tilli aholi, Movarounnaxrda qadim davrlardanoq hosil bo’lgan turkiy qatlam mavjud edi. VIII-X asrlar davomida bu xududda Sirdaryo sohillaridan va uning shimolida yashovchi qabilalar vaqti- vaqti bilan kelib o’rnashishi, ularning o’rtoqlashishi hisobiga turg’un aholi son jihatidan yana xam ko’payib borgan. Voha atroflarida, tog’ oldi qirlarda yarim o’troq va yarim ko’chmanchi turkiy qabilalar xam joylashgan edi. Tojiklarning ayrim guruhlari, yuqorida qayd etganimizdek, qarluqlar yerida ham yashar edilar. X asrda bularning Taroz, Chu havzalaridagi shahar va qishloqlarga, Sharqiy Turkistonga ko’chib borishlari yana ham jadallashgan edi. Chunki bu davrda qarluq hududida yashovchi aholining aksariy qismi musulmon dinini qabul qilib bo’lgan edi. din peshvolariga, Ma’lumotli kishilarga keng yo’l ochilgan. Talas, Chu va Ili vodiylariga borib o’rnashgan tojiklarning ko’pchiligi esa hunarmandchilik, savdo-sotiq va ayrim guruhlar dexqonchilik bilan xam shug’ullanib kelganlar. 11 muammo yo‘nalishiga bog‘liq fanlar rivojlanish darajasining zaifligidan dalolat berardi. Darhaqiqat, O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarix masalalariga daxldor etnologiya, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, toponimika, tarixiy lingvistika kabi fan tarmoqlari o‘sha kezlarda hali rivojlanmagan edi. Binobarin, O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi borasidagi talqinlar faqat tarixiy va afsonaviy rivoyatlar asosida yaratilgan so‘nggi o‘rta asrlar davri qo‘lyozma manbalariga asoslangan. Ushbu murakkab muammoning echimiga aloqador fan tarmoqlari rivojlanib, uni kompleks o‘rganishga o‘tilgach, O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi masalasida birdan-bir to‘g‘ri bo‘lgan milliy avtoxtonizm nazariyasi ishlab chiqildi. Bunga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqishini o‘rganishda uning etnik tarkibini aniqlash zarurligi , shundagina, u yoki bu xalq, uning etnogenezi va etnik tarixi, madaniy merosi, sarhadlari, davlatchilik tarixi haqida to‘g‘ri xulosaga kelish mumkin bo‘ladi. CHunki etnogenez va etnik tarix masalasi o‘ta murakkab muammo bo‘lib, u izlanuvchidan zo‘r mas’uliyatni, tarixiy izchilik va ob’ektivlik tamoyillariga amal qilishni, muammo ilmiy echimi yo‘lida milliy ehtiroslarga berilmaslikni qatiy talab qiladi. Ma’lumki, etnologiya fanidagi etnos nazariyasiga oid ilmiy ishlanmaga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqish tarixi uch bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – etnogenetik jarayon tarixi, ikkinchi bosqich – etnos, ya’ni elat, xalq tarixi, uchinchi bosqich – millat tarixidan iborat. Xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq bo‘lib shakllanishiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xalqning ibtidosi qabiladan boshlanadi. Etnogenez yakunida elatga xos barcha etnik alomatlar mujassamlashgan bo‘ladi. Etnik alomatlarni esa hududiy birlik, iqtisodiy-xo‘jalik birligi, etnomadaniy birlik, antropologik tip birligi, etnik nom, o‘zlikni anglash, til birligi va nihoyat, siyosiy uyushma birligi tashkil etadi. 17 Qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagandan keyin bu hududda Yettisuv, Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalaridan, Sirdaryo bo’ylaridan qabilalar, ayrim etnik guruxlarning ko’chib kelishi jadallashadi. XI asr boshlaridan to shu asrning 40-yillarigacha Movarounnaxr hududida qarluq, chigil, halach, arg’u, tug’si, turkesh va boshqa qabilalarning salmog’li qismi ko’chib o’tadi. Bularning ma’lum qismi o’z yurtlarida qolib Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda mavjud bo’lgan siyosiy va etnik uyushmalar tarkibida bo’ladilar. Sirdaryo sohillarida yashovchi qang’li va qipchoq qabilalarining qismlari xam Movarounnaxrga va Xorazm voxasiga kelib o’rnashadilar. Shunday qilib, XI asrning birinchi yarmidayoq bu o’lkalarning etnik tarkibi bir muncha o’zgardi: tub yerli turkiy va fors-tojik, xorazmiy tilida so’zlashadigan aholi tarkibiga turkiyzabon qabilalarining yangi guruhlari kirib keladi. XI asrning birinchi yarmilarida Qoraxoniylar davlatida ichki kurashlar kuchaya boradi. Hokimiyat uchun kurash oxir oqibat davlatni inqirozga olib keladi. XI asrning ikkinchi yarmida Qoraxoniylar davlati ikki mustaqil davlatga bo’linib ketadi. Sharqiy qismining markazi Bolasog’un bo’lib qoladi, g’arbiy qismining markazi Samarqand bo’ladi. Shu sanadan Qoraxoniylar davlati tarixining uchinchi bosqichi boshlanadi. G’arbiy Qoraxoniylar davlati XI-XII asrlar davomida iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan, markazlashagan davlat darajasiga ko’tarilgan edi. Bu davlat XI asr oxirlarida Saljuqlarga; XII asr o’rtalarida esa Qoraxitoylarga qaram bo’lgan bo’lsalar xamki o’z davlat tuzumining butunligini saqlab qolgan edilar. G’arbiy Qoraxoniylar davlati ichida o’zbek ajdodlarining etnogenetik jarayoni davom etadi. Movarounnaxrga kelib o’rnashgan etnik guruhlar asrlar davomida bu hududda yashovchi qardoshlari bilan birlashib, ular bilan aralashib boradilar. Tub yerli axoli ta’sirida yarim ko’chmanchi va yarim o’troqlikda yashab kelgan etnik guruxlar o’troqlashib dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullanadilar. Ularning faqat oz qismi dexqonchilik bilan bir vaqtda an’anaviy chorvachiliklarini davom qilib kelganlar. 14 Avvalambor, biz biror ajdodimizning to‘yini o‘tkazsak, bunga uning millatimiz ravnaqi uchun qilgan ishlari, tariximizda tutgan o‘rni sabab bo‘ladi. Davlat, saltanat, jamiyat boshqaruviga oid mumtoz asar - "Temur tuzuklari"ni yozgan kim? Umuman, kishilik tarixida ana shunday yo‘nalishda asar bitib qoldirgan boshqa hukmdor bormi o‘zi? YUrtimizda tarixiy shaxslar, shaharlar, madaniy yodgorliklarning yubiley va bayramlarini o‘tkazish yaxshi an’anaga aylanib qoldi. Bu erda gap tantanalardagina emas, muhimi, biz ularning o‘z davrida kelajak avlodlar uchun qoldirgan salmoqli merosi, ijobiy ishlari, kerak bo‘lsa, umumjahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissalarini qadrlaymiz. Albatta, har bir millat o‘z ajdodlarini eslash, ularning hurmatini joyiga qo‘yishga intiladi 12 . Faqat bu kabi xayrli ishlar o‘z mohiyati jihatidan xalqlarni yaqinlashtirishga, ularni hamjihat etishga xizmat qilsin. Xoja Ahror Vali "SHayxlar shayxi" deb nom olgan bu ulug‘ zotning gapini biror hukmdor, hokim, shahzoda ikki qilmagan. CHor Rossiyasining Skobelev degan generali o‘z imperatoriga murojaat qilib, shunday deb yozgan edi: "Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas , uning madaniyatini, san’atini, tilini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga uchraydi". Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni engib bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Umuman, men fanni ilg‘or, taraqqiyot, progress degan so‘zlar bilan yonma- yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo‘nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo‘lishini ko‘rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo‘lmagan millatning kelajagi yo‘qligini, bu tabiiy bir 12 Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997 32 o’tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida birga yashab kelishlari natijasida fors-eron tilli axolining ayrim guruxlari fors-eron tilini qabul qilib so’g’diylarga, xorazmiylarga va boshqalarga aralishib ketganlar. Demak, etnoslarning o’zaro yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borish jarayoni xar ikki til vakillari orasida kechgan. 840y. Qarluq davlati tashkil topadi. Yettisuv, Isfojob ( hozirgi Chimkent) viloyati, Shosh ( Toshkent viloyati), Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismi, Farg’onaning shimoliy (tog’li) mintaqalari Qarluq davlati doirasida bo’lgan 3 . IX asrning ikkinchi yarmi – X asr davomida Movarounnaxrda Somoniylar xukmronlik qilar edilar. Ana shu ikki davlat (Qarluq va Somoniylar davlati) xududida o’zbek va tojik avlodlari alohida jamoa-elat bo’lib shakllanadilar. O’zbek elatining shakllanishida Qarluq davlatining roli benixoyat katta. X asr o’rtalaridan boshlab bu davlat tarixiy manbalarda Qoraxoniylar davlati nomi bilan tilga olinadi. Qarluq xoqonlarining unvonlarida Qora (ulug’, buyuk ma’nosida ) atamasi mavjud b°lganidan, sharqshunos olim V.V. Grigor ь yev qarluqlar tomonidan tashkil etilgan davlatni Qoraxoniylar davlati deb ilmiy adabiyotlarga kirgizgan. Haqiqatda esa Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining °zi uning davomi b°lgan. Qarluqlarning IX-X asrlarda egallab turgan xududda 20 dan oshiq katta shaxar, juda ko’p qishloqlar bo’lgan.Qarluqlar, «Hudud al-olam» qo’lyozma asarida (X asrda) qayd etilishicha, ko’p sonli, nufuzli xalq bo’lib bir qismi chorvachilik, bir qismi ovchilik va yana bir boshqa qismi esa o’troqlashib,dexqonchilik bilan shug’ullanganlar. Katta xududda qarluqlarning o’zlarigina yashamay, ular bilan birga bir qancha turkiy qabilalar xam aralash xolda yashab kelgan. Etnoslarning ichida eng yirigi chigil, xalach va laban bo’lib, bular VIII asrlarda Teles qabila ittifoqidan ajralib chiqib qarluqlarga qo’shilgan. Qarluqlar egallab turgan xududda yana turk va turkesh xoqonliklari tanazzulidan 3 Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980 10 Butun xalq bilishni istaydi: o‘zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo‘ldi? Tarix olamida mehnat qilayotganlarni vatanparvar, elparvar safdoshlarim, deb bilganim uchun ularga shu talabni qo‘ymoqdaman: qachon lo‘nda, asosli qilib haqqoniy tariximizni farzandlarimizga etkazasizlar? O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch ekanligini isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir. Biz o‘zimizni millat deb bilar ekanmiz, o‘zbekchiligimiz haqida aniq tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak. Turkiytilli xalq bor, turk xalqi bor. Farqini har bir fuqaromiz, avvalo, farzandlarimiz bilib olsinlar. Biz o‘zbeklarni ulug‘, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday. Janob Jak SHirakka davlatchiligimiz asoslarini yaratib ketgan Temur bobomiz g‘ayrat-shijoati, yuksak aql-zakovati, tadbirkorligi, elparvarligi bilan bizga hamisha ibrat namunasi bo‘lib qolg‘usidir. Biz u zoti oliydan hamisha ruhiy madad olamiz. Inson bir paytning o‘zida ham bunyodkor, ham yovuz bo‘lishi mumkin emas. Qur’oni karimni yod bilgan inson yovuz bo‘lmaydi. Qonxo‘r odam "Kuch - adolatda" deyishi mumkinmi?! O‘zbek tom ma’noda bunyodkordir. Unga birovning eri kerak emas. Mabodo qo‘liga qurol olguday bo‘lsa, faqat o‘zini himoya qilish uchungina oladi. "Tafakkur" jurnaliga bergan intervyumda Amir Temur bobomizning "Kuch- adolatda" degan fikrini rivojlantirib, "Kuch-bilim va tafakkurda", degan g‘oyani o‘rtaga qo‘ydim. Tafakkur, ma’rifat, ma’naviyat qaerdayu, Atilla qaerda? 30 ma’naviyatdan chetlanib qolgan bo’lamiz. Bu esa ayrim munofiqlarga qo’l kelishi turgan gap. Biz bu yerda xun yoki boshqa turk etnoslarining kelib chiqishini o’rganishdan chetlashib o’tish kerak demoqchi emasmiz. Aksincha, ularga ahamiyat berish kerak, chunki ularning o’zbek va boshqa Markaziy Osiyo xalqlarning etnik tarixida, umumturkiy dunyosining vujudga kelishida roli benihoyat katta. Agar biz o’zbek ajdodlarining alohida xalq ( elat) bo’lib shakllanish sanasini IX-X deb olsak, unda qadimgi elatlarni ( xun, turk va boshqalar) o’zi emas ularning eng keyingi avlodlari o’zbek elatining tashkil topishida qatnashgan komponentlar deb qarash to’g’ri bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, qadimgi elatlar tarqalib, uning qoldiqlari alohida komponentlar bo’lib, o’zbek xalqining shakllanish jarayonida qatnashgan. Demak, o’zbek elati kelib qo’shilgan etnik elementlardan emas, mahalliy etnoslar asosida vujudga keladi. Tarix guvohlik berishicha, o’zbek ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash bo’lgan viloyatlarda juda qadim davrlardan buyon yashab kelganlar, ular o’zbek elatining asosini, ramziy ma’noda, o’q ildizini tashkil etgan. Yon ildizlari o’q ildiziga biriktirib borishi jarayonida o’zbek elati vujudga kelgan. Mazkur elat mahalliy aholi ajdodlari qoldirgan boy tarixiy merosni, ma’naviyatni avaylab saqlaydilar, uni to’ldiradilar va barcha an’analari bilan birga keyingi avlodga meros qoldiradilar. Antik va feodalizm bosqichlarida Markaziy Osiyoda bir qancha elatlar tashkil topgan: baqtriyaliklar, so’g’diylar, xorazmiylar, qang’lar, xunlar va boshqa elatlar. Elat alohida jamoa bo’lib shakllanishida taraqqiy etadi va oxiri tanazzulga uchrab tarqalib, yo’qolib ketishi xam tabiiy holat 2 . Masalan, yuqorida eslatilgan baqtriyalik, xorazmiylar, so’g’diylar, qang’lar, xun elati va boshqalar. Bu elatlarning birontasi rivojlanib millat darajasigacha yetib kelgan emas. Faqat ilk 2 Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996 7 XULOSA O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi. Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib borayotganidan dalolat beradi. Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka tarixi va unga munosabatidan iboratdir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning eng muhim vositalaridan biridir. 36 o’rta asrlarda vujudga kelgan ayrim yangi elatlar, jumladan o’zbek elati o’rta asrlarning keyingi bosqichlarida yuz bergan barcha siyosiy o’zgarishlarni kechib, millat darajasigacha yetib keldi. Tarixchi, sharqshunos va tilshunos mutaxassis olimlar (S.P. Tolstov, A.Yu. Yakubovskiy, K.V. Trever, A.A. Freyman, V.A. Livshid va boshqalar ) tilga olgan xalqlar sharqiy eron tiliga mansub etnoslar bo’lganligini ta’kidlab o’tgan edilar. Antik davrlarda, uning birinchi yarimlarida Markaziy Osiyo mintaqalarida turkiyzabon etnoslar ham bo’lganligi ehtimoldan xoli bo’lmasa kerak. Qadimgi yunon va eron manbalarida bularni ham eron tilli qabilalar qatoriga qo’shib sak- massagetlar deb qayd qilingan bo’lishi mumkin. Movarounnaxr va Xorazm mintaqalarida turkiy qabilalar miloddan oldingi II-I milodiy I asrlarda kelib o’rnashganligi xaqida aniq ma’lumot Xitoy voqeanavislarining axborotlarida uchraydi. Miloddan oldingi I-II milodiy I-II asrlarda Sirdaryoning o’rta oqimida, Zarafshon voxasida dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullanib kelgan axoli (so’g’diylar, o’troqlashib qolgan saklar va boshqalar) madaniyati (Ya’ni tub yerli axoli madaniyati) shu xududlarga kelib o’rnashgan ko’chmanchi chorvador turkiy etnoslar madaniyati ( ko’chmanchi xalqlar madaniyati) aralashib boradi. Natijada bir-birlari bilan aralashgan qo’shma madaniyat xosil bo’ladi. Tub yerli aholi bilan ko’chmanchi qabilalarning madaniyatining qo’shilishi arxeologik ashyolar bilan xam tasdiqlangan; arxeologlar bu madaniyatni qang’uylar madaniyati yoki qovunchi madaniyati deb nomlaganlar. Milodiy III-V asrlarda O’rta Osiyoning markaziy viloyatlarida janubiy Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharqiy Turkistondan ayrim qabilalar kelib joylashgan. Xionlar (Xioniylar), kidariylar, va eftaliy ( abdal) etnoslari shular jumlasidandir.Bu etnik guruhlarning kelib chiqishi haligacha to’liq oydinlashmagan. Kidariylar ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha eron tilli xalqlar bo’lgan. Ammo bizda 8 Endi asosiy masalaga o‘tsak. Xo‘sh, tarixning ma’naviyatimizda tutgan o‘rni qanday? Tarixni yaxshi bilmasdan turib, yuksak ma’naviyatga erishish mumkinmi? Albatta, mumkin emas! Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga , albatta, tarixiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson - irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi. 11 O‘zbekistonning, o‘zbek xalqining bugun keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo‘qmi? Sovet davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman. Inson uchun tarixidan judo bo‘lish- hayotdan judo bo‘lish demakdir. Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz. Eng mo‘‘tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz "Avesto"ning yaratilganiga 3000 yil bo‘lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. "Avesto" ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi. Biz hamon rus olimlarining tadqiqotlariga tayanamiz, iqtibos ko‘chiramiz. "Bartold unday degan, Gumilev bunday degan..." va hokazo. ...qachongacha biz tariximizni birovlarning nuqtai nazari, qarichi bilan baholaymiz? Arxeologiya, Tarix, SHarqshunoslik va boshqa bir qator institutlarimiz bor. Nima emish, O‘zbekiston XX asrning 20-yillarida, aniqrog‘i, 1924 yili davlat maqomini olgan emish. 11 Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988 29 Nazarimda, o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi haqida yaxlit konsepsiya yo‘q. O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi zarur. Faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo‘lgan xulosalargina bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishi mumkin. Bu-birinchidan. Ikkinchi masala shundan iboratki, biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi- qochdi gaplar bilan aldab bo‘lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko‘radi. O‘z fikr-o‘yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi etuk odam bo‘ladi. Nega men ma’rifat so‘zini ko‘p takrorlab, unga alohida urg‘u beryapman? CHunki, jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch-ma’rifatdir. Ma’rifatparvarlik biz uchun bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, yo‘qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni echolmasak, barcha toat- ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham, kelajak ham, farovon hayot ham bo‘lmaydi! Aynan shuning uchun ham o‘z paytida Respublika Ma’rifat va ma’naviyat markazini tashkil etdik. Qolaversa, ma’naviyat, ma’rifatni targ‘ib qilish har bir ziyolining vijdon ishidir. Ma’rifatchi fidoyi bo‘lmog‘i kerak. Ma’rifatchi, eng avvalo, fidoyi bo‘lmog‘i, o‘zidan kechmog‘i kerak. -tarix va ma’naviyat qismida: 28 I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI 1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi O’zbek xalqining alohida etnik jamoa (elat) bo’lib shakllanish (etnogenez) jarayonini o’rganish tarix fani oldida turgan muxim va dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi olimlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. O’zbek xalqi o’z mustaqilligiga erishgach bu muammoga qiziqish yana xam kuchaydi. Keyingi yillarda chiqqan ilmiy monografiyalarda, maqolalarda va risolalarda o’zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi) xaqida bir qancha teran fikrlar aytilgan. Lekin, ayrim e’lon qilingan ishlarda ba’zi xatoliklarga, noaniqliklarga ham yo’l qo’yilgan. Bu xatoliklar ko’pincha mualliflarning etnos nazariyasiga e’tibor bermasliklari tufayli sodir bo’lgan, albatta. Xalqning (Etnosning) kelib chiqishini, uning ilk ajdodlarini aniq bir jamoa (elat) bo’lib shakllanish jarayonini ilmiy asosda o’rganish uchun avvalo «etnogenez» va etnik tarix iboralarini to’g’ri tushunib, ular xaqida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak. Etnik tarix—ma’lum bir xalqning ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishini, uni taraqqiy etish bosqichlarini va elatning yemirilish yoki rivojlanib, millat darajasiga yetishish davrini o’z ichiga oladi. Etnogenez (etnos-yunon tilida xalq, genez-hosil bo’lish, kelib chiqish) bu yangidan tashkil topgan etnik jamoaning kelib chiqish jarayoni. Ilgaridan mavjud bo’lgan bir necha etnik komponentlarni o’zaro yaqinlashuvi, ularning bir-biriga qushilib, birgalikda taraqqiy etib borishi hamda shakllanib borayotgan etnosga boshqa yerdan ko’chib kelib qo’shilgan komponentlarning mahalliy aholiga qo’shilishi, unga aralashib borishi natijasida vujudga keladi. Demak, shakllanadigan yangi etnosga ma’lum hududda yashagan xalqlar yoki etnik guruhlardan tashqari, boshqa hududlardan kelgan etnik, antropologik va madaniy jihatdan bir xilda bo’lmagan etnoslarning yoki etnik guruhlarning aralashib, qorishib ketishidan ham elat vujudga kelishi mumkin. 4 Movarounnaxrda, Xorazmda va G’arbda –Orol-Kaspiy dengizi atroflaridagi mintaqalarda o’z hukmronliklarini o’rnatgan edilar. Turk xoqonliklari davrlarida ham ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo) oralig’iga, Xorazm o’lkasiga va ularga tutash mintaqalarga turkiy xalqlar, qabilalar kelib o’rnashgan edi. Demak, Movarounnaxr va Xorazm uchun xunlar, turk xoqonliklari davrida kelgan etnoslar bo’lib, bulardan o’zbek xalqi kelib chiqqan, degan fikr tug’iladi. Shunday bo’lishi mumkin edi, qachonki xunlar yoki turk xoqonliklari Movarounnaxrni va Xorazmni egallaganda, bu hududlarda, ular kelmasdan oldin, aholi yashamagan bo’lsa, yoki ularning zarbasidan bu yerlarda yashab kelgan xalqlar batamom qirib yuborilgan bo’lsa. Tarixda ma’lumki unisi ham, bunisi ham bo’lmagan. Xun qabilalari kirib kelgan kezlarda Movarounnaxr va Xorazm hududida xorazmliklar, so’g’diylar, kushonlar, qang’lar va bir qancha boshqa xalqlar yashaganlar. Bu xududlarni Turk xoqonligi egallaganda (VI asrning ikkinchi yarmi) xorazmliklar va so’g’diylar qatorida kidaritlar, xionitlar, eftalitlar va boshqa xalqlar xam bo’lgan. Turk xoqonligi xukmronliklarini o’rnatganda Movarounnaxr va Xorazm hududidan, xoqonlikka itoat etmagan etnik guruxlargina chiqib ketgan xolos. Aholining ko’pchiligi o’z o’rinlarida qolib bu yerlarga yangidan joylashgan turkiy xalqlar bilan birga bo’lgan. Demak, ikki daryo (Amu va Sirdaryo) oralig’i va Xorazm o’lkasi qadimdan nufuzli o’lkalar bo’lib, bu hududlar hech vaqt aholisiz qolmagan. Ayrim qalamkashlarning aytganlariga rioya qilib, o’zbek xalqining kelib chiqishini faqat xunlardan yoki VI-VII asrlarda kelib o’rnashgan turkiy xalqlardan boshlasak, unda o’zbek xalqi tub yerli aholi asosida emas, kelgindi etnik guruxlardan shakllangan bo’lib chiqadi. Masalaga bu yo’sinda qaralsa xalqimizning tarixi va madaniyat izlari ancha sayozlashib qoladi. Hozirgi O’zbekiston hududida qadim-qadimdan yashab kelgan, boy tarix va madaniyat yaratgan bizning ajdodlarimiz bo’lmay, ular yaratgan moddiy madaniyat va 6 Ming yillar davomida yurtimizga kelib-ketganlar ozmi? Erondan Axmoniylar, YUnonistondan Aleksandr keldi, Arabistondan Qutayba, Mo‘g‘ulistondan CHingizxon keldi, rus istilochilari keldi. O‘zbek nomi qachon paydo bo‘lgan? Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati , ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz. Shu narsa ayon bo‘ladiki, Aleksandr ham(uni SHarqda ko‘proq Iskandar Zulqarnayn degan nom bilan bilishadi), Qutayba ham, CHingizxon ham, general CHernyaev ham, umuman, kim bo‘lmasin, kelgan, ishg‘ol qilgan va bu erdagi siyosiy hokimiyatni qo‘lga olgan. ...ular mamlakatimizning iqtisodiy, savdo, ilmiy, madaniy imkoniyatlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishga zo‘r berganlar. Biroq shu erda asrlar davomida yashab kelayotgan mahalliy aholini, uning ko‘p ming yillik madaniyatini yo‘q qilolmaganlar, qilolmasdilar ham. Xalqimizdagi "iligi to‘q, baquvvat" degan tushuncha, men, hatto, qonuniyat degan bo‘lardim, bejiz paydo bo‘lmagan. O‘zbek xalqining iligi to‘q, baquvvat demoqchiman. YAna tilimizda "tagli-tugli", "palagi toza" degan iboralar ham bor. Milliy borlig‘imiz, madaniyatimiz ildizi, tomiri o‘troq bo‘lgan. Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi. Saklar, massagetlar, so‘g‘dlar, baqtriyaliklar degan turli iboralarning orqasidan quvib yurish o‘rniga, tarixchilarimiz millatga uning haqqoniy tarixini ko‘rsatib, isbotlab berishlari kerak. Zotan, tarix - xalq ma’naviyatining asosidir. Dunyoda do‘st bor ekan, g‘animlar ham bo‘ladi. Birgina misol. Biz 1996 yili Sohibqiron Amir Temur bobomizning 660 yillik to‘yini o‘tkazdik. SHuni ham turlicha talqin qiluvchilar bo‘ldi. 31 1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, tojik va o’zbek ajdodlari qadimda, ilk o’rta asrlarda va keyin xam doimo bir hududda birga aralishib, yonma-yon yashab kelganlar. Bularni bir-birisiz tasavvur qilib bo’lmagan. Shuning uchun xam Maxmud Qoshg’ariy, «Totsiz turk bo’lmas, boshsiz bo’rk bo’lmas», Ya’ni tojiksiz turk bo’lmaganidek, bosh qalpoqsiz (bosh kiyimsiz) bo’lmas degan maqolni keltirgan edi. Tot atamasi bu yerda Mahmud Qoshg’ariy fors-tojik tilli aholiga nisbatan qo’llagan. Tojik va o’zbek ajdodlarining ilk o’rta asrlarda elat bo’lib shakllanishi ikki davlat - Qarluq va Somoniylar hududida o’tganligi tabiiy holat edi albatta. Bu ikki xalqning bu hududda shakllanishi tufayli ularning etnogenetik tarixining ko’p qirralarida umumiylik hosil bo’lgan. Ma’lumki, o’zbek va tojik elatlari qadimgi etnoslardan (sak, massagetlar, baqtriyaliklar, yuyechji ,toxarlar, so’g’diylar, qang’arlar va boshq. xalqlardan) tomir olganlar. Shuning uchun xam ularning madaniyat va turmush tarzlarida, urf- odatlarida o’xshashliklari ko’p bo’lgan. Shu bilan birga, ularning har biriga xos (bir elatni ikkinchisidan farqini bildiruvchi) xususiyatlari – tili , o’zligini anglashi, ruhiyati va boshqalar ham mavjud edi 4 . Bu xususiyatlari bilan bir elat ikkinchi elatdan ajralib turgan. Xorazm IX asrning ikkinchi yarmi – X asrda Somoniylar davlati tasarrufida bo’lgan. Lekin Xorazmshoxlar davlatida xorazmliklarning o’zidan chiqqan shohlar (xorazmshoxlar) hukmronlik qilib kelganlar. Xorazm yarim mustaqil davlat bo’lsa ham o’sha davrda iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan o’lka hisoblangan. Xorazmning turg’un aholisini o’z etnik nomiga (Xorazm – nafaqat siyosiy, geografik nom, aholisining nomi ham edi) va tiliga ega edi. Ularning qadimgi tili Eron til guruhi bo’lsa ham, lekin u 4 Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992 12 O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi haqidagi milliy avtoxtonizm konsepsiyasi ilmiy-metodologik jixatdan asosli bo‘lsada, ammo uning ayrim tomonlari jiddiy taxlil va qo‘shimcha ilmiy izlanishlarni talab qiladi. Masalan, o‘zbek xalqi turkiy ildizining O‘rta Osiyoda ilk bor paydo bo‘lishi yoki turkiylarni faqat ko‘chmanchi xalq sifatida ta’riflash masalasi. Bu erda zamon va makon masalasi, qadimgi xalqlarning tabiiy-geografik sharoitga, ekologik vaziyatga moslashib xo‘jalik yuritish an’analari hisobga olinmagan. Natijada, fanda ba’zi bir anglashilmovchiliklar paydo bo‘ldiki, bunga ko‘ra, O‘rta Osiyoning turkiy tilli qabilalari “kelgindi”, qadimiy eronizabon xalqga nisbatan esa “tubjoy” aholi deb qarash tasavvuri paydo bo‘ldi. Aslida shundaymidi? Yo‘q, unday emas. Birinchidan, milliy avtoxtonizm nazariyasiga ko‘ra, “O‘rta Osiyo xalqlarining barchasi hozirda yashab turgan hududlari bilan azaldan bog‘liqligi” tasdiqlansada, ammo o‘zbek xalq etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi Turk xoqonligidan boshlanadi , degan tezis o‘rtaga tashlanib, o‘zbek xalqining turkiy ildizini dastlab ilk o‘rta asrlar davri bilan, keyinroq esa antik davr bilan chegaralab qo‘yildi, Natijada, fanda, ushbu zaminning unga qadar tarixi va boy madaniy merosi faqat eronizabon xalqlarga tegishli, degan xulosa chiqarishga o‘rin qoldiriddi. Bundan hozirgacha foydalanib kelayotganlar oramizda yo‘q emas. To‘g‘ri, nazariy qarashlarda turkiy tilli o‘zbeklarning asosiy ildizlaridan biri, o‘q tomiri eronzabon sug‘diylar, boxtariylar, xorazmiylar va sak qabilalari ekanligi inkor etilmaydi. Ammo o‘zbek xalqi tarixi, madaniy merosi, uning kelib chiqishi haqida bitilgan ilmiy maqolalar, risolalar, fundamental monografiya va asarlarda asosiy urg‘u uning turkiy ildizi bilan bog‘liq yozma manbalarga ko‘proq qaratiladi. Natijada, o‘zbek xalqining sug‘diy negiziga beixtiyor soya tushayotganligini bilmay qolamiz. Ikkinchidan, odatda ko‘chmanchi qabila va elatlar hech qachon bir joyda muqim yashamaydi. Ular doim ko‘chib yuradi. CHunki ularning xo‘jalik asosi va turmush tarzi shuni taqozo etadi. Moddiy madaniyat va yozma manbalarga ko‘ra, Dashti-qipchoq o‘z tabiiy-geografik sharoitiga ko‘ra, ko‘chmanchilarning azaliy 19 qator konseptual g‘oyalar mavjud. Quyida ushbu asarda ilgari surilgan dolzarb fikr-mulohazalarni keltirib o‘tsak: - Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o‘zi tug‘ilib voyaga etgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi. Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eng qadimgi toshyozuvlar , bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astrono(3)miya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi. SHuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin. Bu nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi. o‘z tariximizni o‘zimiz yozish huquqidan mahrum edik. Birovlar tomonidan yaratilgan tarix darsliklarini o‘qir edik. "SSSR tarixi" deb atalgan darslikda O‘zbekistonday mamlakatga bor-yo‘g‘i 3-4 sahifa o‘rin berilib, tarixiy voqealar va shaxslar haqida noxolis fikrlar aytilardi. CHumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin, degan gap bor. Men tarixchi emasman. Lekin tabiiy bir savol tug‘iladi: davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirgan bir paytda o‘zimizning zamon va makondagi o‘rnimizni aniq belgilab olishimiz, nasl-nasabimiz, kimligimizni bilishimiz kerakmi-yo‘qmi? 27 Movarounnaxr hududidagi turkiy xalqlarning o’zaro yaqinlashib, qorishib borishi natijasida hudud axolisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy umumiylik qat’iylashadi. Umumelat tili va adabiy til shakllanadi. Movarounnaxr va unga tutashgan mintaqalarda yashovchi barcha turkiyzabon aholi bir xalq (elat) bo’lganligi ong sezimida butkul o’rnashib qoladi. Elat shakllanishidagi barcha etnik alomatlar o’z maromiga yetib, o’zbek ajdodlarining elat bo’lib shakllanish jarayoni oxirlashadi. Ammo bu bilan etnogenetik jarayon to’xtab qolmaydi. Keyingi bosqichlarda u yana xam takomillashib boradi. Yuqorida aytganlarimizda xulosa qilib aytmoqchimizki, o’zbeklarning ilk ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash mintaqalarda madaniyatlari bir-birlariga yaqin, ikki tilda so’zlaashuvchi qardosh o’zbek va tojik xalqlari elat bo’lib shakllangan. Ularning ilk ajdodlari Movarounnaxrda va unga chegaradosh hududlarda qadim zamonlarda yashagan so’g’diylar, xorazmiylar, baqtriylar, saklar, toxarlarlar, qang’lar va boshqa xalqlar bo’lgan. Shimoliy Xitoyda, Sibir ь , Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Sirdaryo soxillarida antik davrlarda va ilk o’rta asrlarda mavjud bo’lgan turkiy qabilalar (xun, usun, nushibi, dulu, turkash, qarluq, chigil, xalach, yag’mo va boshq.) xam o’zbek ajdodlarining etnogenetik jarayonida muxim o’rin egallagan. Tilga olingan xalqlar va qabilalarning ko’pchiligi o’rta asrlar davomida elat bo’lib shakllangan turkman, qozoq, qirg’iz va qoraqalpoq xalqlarining xam etnik tarixida juda katta rol ь o’ynagan. Demak, Markaziy Osiyoda yashovchi barcha xalqlar asrlar davomida etnik jihatdan bir-biri bilan yaqin aloqada, qavm-qarindosh bo’lib kelganlar. Shunday qilib, IX-X asrlar davomida shakllangan o’zbek elatining o’zagi turkiy elatlarning fors-tojik tilli aholi bilan asrlar davomida aralashib, qorishib ketishidan hosil bo’lgan. XI-XII asrlarda o’zbek elatining tarkibida turkiy komponentlar ko’payadi va uning rivojlanishi asosan turkiy komponentlar asosida o’tadi. Shu asrlar davomida barcha etnik ko’rsatkichlar majassamlashadi, o’zbek ajdodlarining alohida jamoa (elat) bo’lib shakllanishi nihoyasiga yetadi. Shakllangan o’zbek elatining taraqqiyoti keyingi asrlarda ham davom etadi. 15 uning iqtisodiy qudratidan nishonadir. Uning mustaxkam zamini davlat iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy siyosatining barqarorligiga bog‘liq. Fuqarolarning o‘zlikni anglash darajasi istiqbolli iqtisodiy siyosat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, shubxasiz, bundan o‘zbek millati va davlati ham istisno emas. Bundan maqsad, bo‘lajak tarixchi talabalarning etuk mutaxassis bo‘lib shakllanishlari uchun, ularga o‘zbek xalqining kelib chiqishi va uning xalq, millat bo‘lib shakllanish jarayon- lari haqida davlat ta’lim dasturi asosida tushuncha berish, ularni shu masala bilan bog‘liq konsepsiyalar va ularning tub mohiyati bilan hamda etnogenez va etnik tarixning nazariy hamda ilmiy-metodologik asoslari bilan tanishtirish, etnogenez va etnik tarix haqidagi tushunchalar: etnik alomatlar va belgilar, o‘zbek xalqi etnogenetik jarayonining murakkab kechish sabablari va ular o‘rtasidagi tarixiy va xronologik tafovutlar haqida talabalarga ob’ektiv ma’lumotlar berishdan iborat. CHunki O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi masalasida, fanda hozirgacha davom etib kelayotgan turlicha qarashlar va ba’zan uchrab turadigan g‘ayriilmiy tushunchalar, o‘zbek xalqining tarixi hozirda egallab turgan hududlar bilan azaldan bog‘liq ekanligiga soya solmoqda. Ayniqsa, YUriy Bregel, No‘‘mon Negmatov, Rahim Masov, Sergey Polyakov, Alisher Ilxomovlarning qarashlari fan yutuqlariga mutlaqo ziddir. Ularning qarashlari yosh avlodni milliy iftixor va tarixiy baynalminallik ruxida tarbiyalashga emas, balki ko‘p millatli mintaqa axolisi o‘rtasida milliy nizolarni keltirib chiqarishga olib keladi. SHuning uchun har bir tarixchi talaba, xalqi va vataniga sodiq mutaxassis ota-bobolarining kelib chiqishini, uzoq o‘tmishda ajdodi kim edi , shu zaminda ikki til sohiblari (turkiy va sug‘diy) sifatida yonma-yon yashab, uzoq davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar natijasida bir-birlari bilan aralashib, qorishib ketgan, turli tarixiy taraqqiyot bosqichlarini birga bosib o‘tgan, avtoxton o‘troq xalq madaniy merosining sohiblarimi yoki tarixni buzib ko‘rsatuvchi ba’zi birovlar aytganidek, ko‘chmanchilar bo‘lganmi? Mana shu muammo echimini topib, talabalarga to‘g‘ri ilmiy tasavvurlar berish ushbu o‘quv qo‘llanma maqsad va vazifala-rining mazmun va tub mohiyatini tashkil etadi. 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1 , - deb ta’kidlab o‘tadi. Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa hisoblanadi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi, mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga qiziqish paydo bo‘ladi. Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat 1 O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov 2 tildan katta farq qilgan. Qo’shni eron va turkiyzabon aholidan xorazmliklar moddiy madaniyatlari (uy-joylari, kiyim boshlari) san’atlari bilan farq qilganlar. IX-X asrlarda Xorazm o’lkasida turg’un yashovchi turkiyzabon aholi (qang’li, bijanak, o’g’uz) ham mavjud bo’lgan. Ammo bular son jihatidan tub yerli, Xorazm aholisidan kam edi. So’zsiz turkiyzabon etnoslarning ta’sirida Xorazm aholisining talay qismi (shaxsan alanlar) turkiylashib qolgan edi. Lekin Xorazm hududida yashovchi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkiyzabon axoli Xorazmning turg’un axolisiga iqtisodiy hamda madaniy jihatdan ta’sir etishga ojizlik qilar edi 5 . Xorazmliklarning iqtisodiy va madaniy darajasi, ong sezimi ularga nisbatan yuqori bo’lgan. Bu o’lkani tarixiga oid barcha tomonlarini hisobga olib, Xorazm aholisi XII asrlar boshlarigacha (mo’g’illar istilosigacha) alohida elat ( xorazm elati) bo’lgan desak xato bo’lmas. X asr o’rtalarida Farg’onaning shimolidagi hududlarda, Qoshg’ar yaqinida yashovchi qarluqlar kuchayib, hokimiyatni o’z qo’llariga oladilar. Bularning davrida Qoraxoniylar (ulug’ xonlar) va fuqarolar islom dinini qabul qiladilar. Bu islom dini tez vaqt ichida Yettisuv va Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalariga tarqaladi. Islom dini bu hududlarga kirib borishi Qoraxoniylar boshqarayotgan hudud bilan Movarounnaxr musulmonlari o’rtasida aloqalar kuchayadi, ilmu fan Qarluq-Qoraxoniylar davlati hududida ham keng rivojlana boradi. X asrning oxirida ichki ziddiyatlar kuchayib Somoniylar davlati kuchsizlanadi. Bundan Qoraxoniylar foydalanadilar; harbiy yurishlar qilib, ular 998-1011 yillar davrmida Movarounnahrni katta qismini egallab o’z hukmronliklarini o’rnatadilar. XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryodan to Torim daryosigacha bo’lgan katta hududga egalik qiladilar. Amudaryo Qoraxoniylar bilan G’aznaviylar o’rtasidagi chegara bo’lib qoladi. Shu vaqtdan, o’zbek ajdodlarining etnogenetik jarayoni taraqqiyoti ikkinchi bosqichga o’tadi. 5 Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973 13 Xalq biologik hosila emas, balki ijtimoiy uyushma birligidir. U darhol hosil bo‘lmaydi, balki uzoq davom etadigan etnogenetik jarayon maxsuli va etnik alomatlar yig‘indisidir. Etnik alomatlarning shakllanishi esa etnogenetik jarayonlar davomida birin - ketin sodir bo‘lib boradi. Xalq etnogenezi yakunlangach, uning etnik tarixi boshlanadi, ya’ni shakllangan xalq tarixi boshlanadi. Xalq feodal jamiyatining ijtimoiy maxsuli bo‘lib, u ba’zi hollarda dastlabki sinfiy jamiyat sharoitida ham yuz berishi mumkin (masalan yunonlar). Xalq tarixi o‘z iqtisodiy- xo‘jalik va etnomadaniy rivojining ma’lum nuqtasiga etgach, uning millat bo‘lib shakllanish jarayoni boshlanadi 7 . Bu nuqtaning ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lishi jamiyatda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining boshlanishi bilan yuz bera boshlaydi. Shuning uchun millat kapitalizmning ijtimoiy maxsuli hisoblanadi. Xalqlarning kelib chiqishi masalasidagi bunday ilmiy qarash, muammo echimini kompleks yondashuv asosida o‘rganishga o‘tilgach, etnologiya fanida o‘z o‘rnini topdi. Etnogenez, etnik tarix va millat tarixining har birini alohida olganda, ularning boshlang‘ich va yakuniy nuqtalari bor. Masalan, mana shu ilmiy konsepsiya asosida o‘zbek xalqi etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi sifatida dastlab turk xoqonligi davri qabul qilindi (akademik A.YU.YAkubovskiy nuqtai nazari). Keyinroq, o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi antik davrgacha qadimiylashtirildi (akademik S.A.Tolstov nuqtai nazari). Akademik Karim SHoniyozov ham so‘nggi fundamental tadqiqoti “O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni” asarini mana shu nuqtai nazar asosida yozgan. Hozirgi kunda bu sana yanada qadimiylashtirilgan, ya’ni so‘nggi bronza davri bilan belgilanmoqda (akademik AAsqarov nuqtai nazari). Bunday qarashlarning ilmiy asosida o‘zbeklarning o‘q tomiri, bosh ildizi ikki tilda so‘zlashuvchi etnik qatlamlar (sug‘diy va turkiy)ning qorishuv natijasi ekanligi va uning dastlabki sanasi, ularning ilk bor aralasha boshlagan nuqtasi so‘nggi bronza davridan boshlanganligi hisobga olingan. 7 Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985 18 tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi Kurs ishi obyekti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida imkoniyatlarini tahlil qilish. Kurs ishi predmeti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida tadqiq qilish. Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3 turkchilikka hech qanday o‘rin qoldirilmadi. Hatto eronshunos olimlar Hind- Ovrupa nazariyasidan kelib chiqqan holda, O‘rta Osiyodan to Baykalgacha bo‘lgan mintaqalarda eroniy til muxiti hukmron edi, degan asossiz qarashni ilmiy jamoatchilik ongiga singdirgan. Masalaga jiddiyroq yondashilsa, turkiy xalqlar etnogenezini mutlaqo turkchilikdan yoki turk davlatchiligining ilk makonlaridan kelib chiqib echib bo‘lmaydi. CHunonchi , Hunn davlati va Turk xoqonligi shakllangan hududlar O‘rta Osiyodan sharqda bo‘lgan. Ammo negadir, har ikkala davlat tarixida Turon o‘lkalarini o‘z tasarrufiga qo‘shib olish masalasi bejiz ko‘tarilmagan. CHunki Turon o‘lkalari Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan ham tarkibiy qismi bo‘lib, bu o‘lkalar mil.avv. I ming yillik o‘rtalaridan boshlab Eron ahamoniylari tasarrufiga o‘tgan edi. Taniqli avestoshunos olim M.Ishoqov ta’biri bilan aytganda, “bu o‘lkada (qadimgi Turonda) ahamoniylarning siyosiy hukmronligi o‘rnatilib, uning tarkibiga kirgan eroniy va turkiy xalqlarning bariga buyuk Eron davlati fuqarosi sifatida qarash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Xalqlarning o‘z tillaridan qat’i nazar, umum eroniy til qonuniy til qilib qo‘yildi. Natijada, davlat maxkamachiligi doirasida Turonning turkiy til mavqei sun’iy ravishda bekor qilindi”1. SHu sharoitda Ahamoniylar davlatining ta’siridan tashqarida qolgan turkiy xalqlar dunyosida davlatchilikning yangi to‘lqini vujudga keldi, ya’ni hunnlar imperiyasi paydo bo‘ldi. Bu davlat ichki siyosatida turkchilik ruxida ish tutib, tashqi siyosatini birinchi navbatda Turon va turk dunyosini birlashtirishga qaratdi. CHunki bu o‘lkalarda til, aholining turmush tarzi bir- birlariga yaqin bo‘lgan hamda siyosiy jihatdan Eron an’anaviy davlatchiligidan ajralib chiqish kayfiyatidagi turkiy xalqlar yashar edi. Keyinchalik, Turk xoqonligi va Qoraxoniylar davlati ham aynan shunga tayanib ish ko‘rgan. Afsuski, hozirgacha murakkab tarixiy jarayonlarning bunday siyosiy jihatlari taxlil qilinmay, mintaqaning tubjoy aholisi faqat eroniy tilli xalqlar bo‘lgan deb, ular bilan birga yagona hududiy kenglikda turkiy qavmlar ham yashaganligi hisobga olinmay, qadimgi Turondagi turkiy etnosni inkor etish darajasigacha olib kelindi. Bunday qarashni sobiq sovet davri tarix fanining darg‘alari YU.Bregel, 21 davomida aralashib yashashlari natijasida til jihatidan turkiylashadilar. O‘z navbatida, turkiy xalqlar ham eroniy tilli xalqlarning madaniy ta’siridan bahramand bo‘lib, ulardan xo‘jalik yuritish usullarini, dehqonchilik sirlarini o‘rgandilar. XI-XII asrlar etnik aralashuv va turklashish jarayonining eng jadallashgan vaqti bo‘lib, aynan shu asrlarda Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i hamda Xorazmda turkiyzabon xalqning asosiy o‘zagi shakllanadi. Keyinchalik bu xalq (etnos) o‘zbek etnik nomini qabul qilgan”, degan mazmunda O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezining asosiy ilmiy yo‘nalishi belgilab olindi. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha keyingi yillardagi tadqiqotlar mana shu ilmiy-metodologik yo‘nalishda olib borildi hamda uning echimiga qator aniqliklar kiritildi. Ana shunday fundamental tadqiqotlardan biri akademik Karim SHoniyozovning vafotidan so‘ng 2001 yilda “SHarq” nashriyotida chop etilgan “O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni” nomli monografiyasidir. Ammo bu mavzuda oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun hozirgacha maxsus darslik yoki qo‘llanma yaratilmagan. Qo‘lingizdagi asarda o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha turli qarashlar va yondashuvlar asosida yozilgan ilmiy maqolalar, risola va monografiyalarning qisqacha tahlili va muallifning nuqtai nazari bayon etilgan. Ushbu asar talabalar va o‘z xalqining kelib chiqishiga qiziquvchi kitobxonlar uchun qo‘llanma rolini o‘ynashi mumkin. Ammo K.SHoniyozovning asari uning ko‘p yillik ilmiy ijodining natijasi sifatida akademik tadqiq uslubida yozilgan. SHuningdek, asarda ba’zi bir munozarali fikrlar va mavhum iboralar ham mavjud. Muammo ilmiy taxlilida turkiy komponentga ko‘proq e’tibor qaratilib, o‘zbek etnogenezining asosiy komponentlaridan, o‘q ildizidan biri bo‘lgan mahalliy asosi soyada qolgan. Unda muammo echimiga aloqador yangicha qarashlar va yondashuvlar taxlili hisobga olinmagan. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida ham o‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasida bir 26 Muxammad Sharifning xuddi usha davrni aks ettiruvchi “Toji tavorix” (Tarixlar toji) nomli asari maydonga keladi. Asarda mangitlar, Chingizxon uning avlodlari, shayboniylar, ash-tarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. XIX asrning 40 yillarida yaratilgan asarlardan biri Muxammad Xotimxon “Muntaxabad tavorix” nomli asaridir. Asarda XVIII asrning 70 yillaridan to Kukon xoni Umarxonning vafoti (1822) undandan sung taxtga utirgan Madalixongacha bulgan davrdagi Kukon xonligi tarixiga doir siyosiy vokealar tasvirlan-gan. Kukon xonligiga tarixiga oid manbalardan yana bir mulla Avaz Muxammadning tojik tilida yozilgan “Tarix jaxonnoma” asari bulib, u uz kuzi bilan kurganlarining bayoni xaUzRMDA tarixiy manbalar asosida yozilgan ikki kitob va geografik kushimchadan iborat. Kukon xonligi tarixchiligida Mulla Niyoz Muxammadning “Tarixi Shoxruxi” degan asari xam dikkatga sazovordir. Muallif-ning bu asari Kukon xonligining XVIII va XIX asrning 70 yillarigacha bulgan tarixiga oid muhim ma`lumotlarga ega bulib va shu davrni urganuvchi tadkikotchilar uchun juda kimmatlidir. 34 mavjud tarixiy manbalar asosida ishonch bilan aytish mumkinki, Xioniylar va eftaliylar turk tilli xalqlar bo’lganlar. Ma’lumki, VI asr o’rtalarida Oltoyda, janubiy Sibirda, Yettisuvda, Sharqiy Turkistonda joylashgan bir necha qabilalar birlashishi natijasida Turk xoqonligi tashkil topadi. Qisqa vaqt ichida Turk xoqonligi kuchayib Markaziy Osiyoning katta qismini, jumladan Movarounnaxrni egallaydilar. VI asrning 80-yillarida Eron Sosoniylari ustidan g’alaba qozonib turk xoqonligi Xuroson viloyatlarining bir qancha hududlarini zabt etadilar. Turk xoqonliklari davrida (VI-VII) O’rta Osiyoning markaziy mintaqalariga (Toshkent vohasi, Zarafshon, Qashqadaryo vohalari, Surxondaryo, Farg’ona vodiylari ) va Xorazm zaminiga turkiy qabilalar ko’plab kelishadi; ularning aksariy ko’pchiligi shu xududlarga turg’unlashib qolgandi. VI-VII asrlarda Movarounnaxr va Xorazm aholisini quyidagicha tassavur etish mumkin: a) qadimdan dexqonchilik, xunarmandchilik va tijorat bilan shug’ullanib kelayotgan fors –eron tilli so’g’diylar, Xorazmiylar va boshqalar; b) dexqonchilik, xunarmmandchilik va tijorat bilan shug’ullanib kelayotgan turkiyzabon aholi. Bu aholi yuqorida qayd etganimizdek, o’troqlashib qolgan qang’arlar, xioniylar, eftaliylar va Turk xoqonliklari davrida kelib turg’unlashib qolgan, bir qancha boshqa qabilalar; v) yarim o’troq va yarim ko’chmanchi bo’lib yashayotgan turkiy tilli va fors-eron tilli etnik guruxlar. Bu guruxlar asosan voha atroflarida, tog’ oldi qirlarda yashab dexqonchilik bilan bir vaqtda chorvachilik bilan xam shug’ullanganlar; g) ko’chmanchi turkiy tilli qabilalar. Bular cho’llarda va tog’ oldi rayonlarida yashab asosan chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan. Yuqorida keltirilgan Movarounnaxr va Xorazm axolisi tarkibidan ko’rinib turibdiki, bu xududlarda qadim-qadimdan buyon ikki til turkumidagi fors-eron va turkiy xalqlar yonma-yon aralashib yashab kelganlar. Bular, asrlar davomida birgalikda shaharlar barpo etganlar, kanallar qazib suv chiqarganlar, dexqonchilik qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlarga qoldirganlar.Shuni xam ta’kidlab 9

O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida

Купить