O’zbek xalq ertaklarining lingvomadaniy tadqiqi - Литература - Рефераты

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Декабрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Рефераты
Предмет	Литература

O’zbek xalq ertaklarining lingvomadaniy tadqiqi

Купить

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI
PhD.03/31.03. 2021.Fil.78.04 RAQAMLI ILMIY KENGASH
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
BOZOROV HAMID XO’SHMURODOVICH
O’zbek xalq ertaklarining lingvomadaniy tadqiqi

10.00.01 – O’zbek tili
FILOLOGIYA FANLARI BO’YICHA FALSAFA DOKTORI (PhD)
DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI

KIRISH (falsafa doktori dissertatsiyasi (PhD) annotatsiyasi)
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida
keyingi yillarda lingvokulturologiya, pragmalingvistika, etnolingvistika,
psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik kabi yo nalishlar jadal rivojlanmoqda. Buningʻ
natijasida badiiy matnlarni kompleks o rganish tendensiyalari takomillashib, milliy
ʻ
an ana va qadriyatlar, urf-odat va milliy mentalitetni keyingi avlodga y
ʼ е tkazib berish,
o sha xalqqa xos madaniy qarashlarni saqlab qolishga bo lgan urinishlar ortib
ʻ ʻ
bormoqda.
Dunyo tilshunosligida xalq ertaklari tilining lingvomadaniy tahlili, ertaklar
matnida qo llanilgan milliy-madaniy xususiyatlarni ifodalovchi birliklarning o ziga
ʻ ʻ
xos jihatlari tadqiqiga keng o rin berilmoqdaki, bu holat butun bir xalqning ijtimoiy
ʻ
tuzum xarakterini aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, xalq ertaklari tiliga bunday
yondashuv bugungi tilshunoslikda yuzaga kelgan zamonaviy tahlil metodlari bilan
aloqadorlikda namoyon bo lmoqda. Zotan, xalq ertaklari tilining lingvomadaniy
ʻ
tomonlarini tadqiq etish davr tilshunosligining dolzarb vazifalaridan biridir.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan milliy qadriyatlarimizning tiklangani, tilga
xalq ma naviyatini aks ettiruvchi asosiy omil sifatida qaralganligi xalqimiz ma naviy
ʼ ʼ
olamini aks ettiruvchi ona tilimizning rivojiga ham ijobiy ta sir qildi. Natijada, adabiy
ʼ
tilimiz, tariximiz, adabiyotimizning jamiyatdagi, dunyo hamjamiyatidagi mavqeyi
sezilarli darajada ortdi. Ayniqsa, ona tilimizning imkoniyatlaridan unumli
foydalanish, kelgusi avlodni tarbiyalashda ona tilining o rnini belgilash bo yicha
ʻ ʻ
keng qamrovli ishlar olib borilmoqda. “Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri
bo lgan o zbek tili xalqimiz uchun milliy o zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz
ʻ ʻ ʻ
timsoli, bebaho ma naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda-kim o zbek tilining bor
ʼ ʻ
latofatini, jozibasi va ta sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa,
ʼ ʻ
munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o lmas maqomlarimizni
ʻ
eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga quloq tutsin. Turkiy tillarning
ʻ
katta oilasiga mansub bo lgan o zbek tilining tarixi xalqimizning ko p asrlik
ʻ ʻ ʻ
kechmishi, uning orzuintilishlari, dard-u armonlari, zafarlari hamda g alabalari bilan
ʻ
chambarchas bog liqdir. Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali
ʻ
2

jahonga o z so zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkanʻ ʻ
ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1
. Ona tilimizda yaratilgan hamda
xalqimiz nomini dunyoga tanitadigan muhim omillardan biri xalq og zaki ijodi
ʻ
ekanligini inobatga olib, xalq ertaklari tilining leksik-semantik va lingvomadaniy
tomonlarini tahlil qilish dolzarb vazifalardan biridir.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF 60-son
ʻ
“2022-2026-yillarga mo ljallangan Yangi O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
ʻ ʻ
to g risida”gi, 2019-yil 4-oktabrdagi PF-4479-son “Davlat tili to g risida”gi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son “O zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va
ʻ
mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to g risida”gi, 2020-yil
ʻ ʻ
20-oktabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o zbek tilini yanada rivojlantirish va til
ʻ
siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi farmonlari, 2017-yil 17-
ʻ ʻ

fevraldagi PQ-2789-son “Fanlar akademiyasining ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil
etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to g risida”gi, 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-son “Qadimiy yozma manbalarni
ʻ ʻ
saqlash, tadqiq va targ ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
ʻ
to g risida”gi hamda Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 7-oktabrdagi VMQ-222-son
ʻ ʻ
“2010-2020-yillarda Nomoddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, asrash,
targ ib qilish va ulardan foydalanish davlat dasturini tasdiqlash to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ
qarorlari va mazkur soha faoliyatiga tegishli boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlar
ʼ
ushbu dissertatsiya ishida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan
darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor
yo nalishlariga mosligi
ʻ . Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalari
rivojlanishining I. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatning ijtimoiy,
huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma naviy-ma rifiy rivojlantirishda innovatsion g oyalar
ʼ ʼ ʻ
1 Мирзиёев Ш.М. Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли // Халқ сўзи. – Тошкент, 2019 йил
22 октябрь, № 218 (7448). – Б. 2.
3

tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo llari” ustuvor yo nalishigaʻ ʻ
muvofiq bajarilgan.
Muammoni o rganilganlik darajasi.
ʻ Jahon tilshunosligida ertaklar tilining
leksik-semantik xususiyatlari V.I.Sovbanova, Z.Kerimbayeva, S.V.Shevchuk,
I.A.Razumova, Yan Ke,
Y.V .
Shabanova, B.D.Sirenov, A.V.Bakanova, T.V.Burayeva,
O.I.Zvorigina, G.G.Kulsarina, U.B.Abdullabekova 2
kabi tilshunoslarning ilmiy
nazariyalarida qayd etilgan bo lsa, xalq ertaklari tilining lingvomadaniy tadqiqi
ʻ
bo yicha I.G.Christian, G.G.Salixov, O.N.Troyskaya, O.I.Leshenko, D.S.Gasanova,
ʻ
N.A.Akimenko, Y.I.Aleshenko, A.N.Lovpache, A.Z.Abdusalamova, S.Song,
Sh.M.Kunnazarovalarning 2
tadqiqotlari diqqatga sazovor. O zbek tilshunosligida
ʻ

2
Совбанова В.И. Лексико-семантические микросистема глаголов передачи в
языке великорусских сказок. Автореф. дисc. …канд. филол. наук. – Куйбышев,
1975. – 23 с.; Керимбаева З. Традиционные языковые средства казахских
народных сказок. Дисc. …канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1989. – 246 с.;
Шевчук С.В. Семантикосинтаксическая структура сложноподчинённых
предложений с придаточными временными в украинской народной сказке.
Дисc. …канд. филол. наук. – Киев, 1990. – 156 с.; Разумова И.А.Стилистическая
обрядность русской волшебной сказки. – Петрозаводск: Карелия, 1991. – 153 с.;
Ян Кэ. Лингвостилический и лингвострановедческий анализ русских народных
волшебных сказок. Дисc. …канд. филол. наук. – Казань, 1995. – 160 с.;
Шабанова Е.В. Семантика и функции языковых средств выражения модальных
2 Christian I.G. Linguistik and cultural analysis of three gujarati folktales. Doctor of philosophy. Texas, 1983. – P. 387.;
Салихов Г.Г. Картина мира в башкирском фольклоре. Дисс. …канд.филол.наук. – Уфа, 1992. – 184 с.;
Тройская О.Н. Языковая картина мира немецкой народной сказки. Дисс. …канд.филол.наук. – СПб, 1998. – 440
с.; Лещенко О.И. Антропоцентризм в англоязычной сказке как концепт мироотношения [Текст] / О.И.
Лещенко // Сучасна картина світу: інтеграція наукового та позанаукового знання: збірник наукових праць. –
Суми: ВВП «Мрія -1» ЛТД, 2002.; Эпоева Л. Лингвокультурологические и когнитивные аспекты изучения
языка волшебной сказки (на материале английского и русского языков). Автореф.дисс. ...док. филол.наук. –
Краснодар, 2004. – 21 c.; Акименко Н.А. Лингвокультурные характеристики английского сказочного дискурса.
Автореф. дисс. …канд. филол. наук. – Волгоград, 2005. – 21 с.; Алещенко Е. Этноязыковая картина мира в
текстах русского фольклора (на материале народной сказки). Автореф.дисс. ...док. филол.наук. Волгоград, 2008.
– 45 c.; Петрова Е.Е. Способы лингво-прагматической репрезентaци фантазийных концептов (на материале
английских волшебных сказок). Автореф.дисс. ...док. филол.наук. – Санкт – Петербург, 2011. – 25 c.; Ловпаче
А.Н. Языковые особенности

4

категорий приказа, просьбы, совета в тексте французской народной сказки.
Дисc. …канд. филол. наук. – Москва, 2000. – 130 с.; Цыренов Б.Д. Язык
бурятских народных сказок. Дисc. …канд. филол. наук. – Улан-Удэ, 2001. – 182
с.; Баканова А.В. Особенности языка испанских народных сказок. Автореф.
дисc. …канд. филол. наук. 2006. – 26 с.; Бураева Т.В. Язык калмыцких
народных сказок (на материале «Калмыцких сказок» Г. И. Рамстедта). Автореф.
дисc. …канд.филол.наук. – Элиста, 2006. – C.24; Зворыгина О.И. Руccкая
литературная сказка: речевые параметры жанра. Автореф. дисс. …канд. филол.
наук. Екатеринбург, 2012. – 32 c; Кульсарина Г.Г. Язык и стиль башкирских
народных сказок. Дисс. …канд. филол. наук. – Уфа, 2004. – 156 с.;
Абдуллабекова У.Б. Язык и стиль кумыкских народных сказок. Автореф.
дисс. ...канд. филол. наук. – Махачкала, 2013. – 21 с.
N.X.Dosanov, S.T.Israilova, S.T.Qo chqorova, Sh.N.Rahmatullayevlarningʻ 4
ilmiy
izlanishlari muhim ahamiyat kasb etdi.
O zbek xalq ertaklarini o rganishga oid tadqiqot ishlari, asosan,
ʻ ʻ
folklorshunoslikda M.Jo rayev, K.Beknazarov, S.Jumayeva, J.Yusupov,
ʻ
Z.I.Usmonova, N.N.Dostxodjayeva, M.A.Sodiqova, K.N.Qodirov,
G.M.Egamberdiyeva, Z.J.Rasulova, Sh.I.Nazarova, M.F.Matquliyevalarning 5
tadqiqot
ishlarida o z ifodasini topdi. Xalq ertaklari tilining qiyosiy-chog ishtirma hamda
ʻ ʻ
tarjimonlik sohasida H.O .Yusupova, M.M.Jo rayeva, O.M.Fayzulloyev,
ʻ ʻ
K.Abdulloyeva, S.T.Qo chqorovaning
ʻ 3
tadqiqotlarini e tirof etish mumkin. ʼ
Dissertatsiya mavzusining dissertatsiya bajarilgan universitetning
ilmiytadqiqot ishlari qoidalari bilan bog liqligi.
ʻ Dissertatsiya ishi Termiz davlat
universiteti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga kiruvchi “O zbek nutqshunosligi: badiiy
ʻ
3 Юсупова Ҳ.Ў. Ўзбек халқ оғзаки насри намуналарининг инглизча таржималарида миллий колоритнинг
ифодаланиши (эртаклар, латифалар мисолида). Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 2011. – 149 б.; Жўраева
М.М. Француз ва ўзбек эртакларида модаллик категориясининг лингвокогнитив, миллий-маданий
хусусиятлари. Филол.фан. д-ри. ...дисс. – Тошкент, 2016. – 233 б.; Файзуллоев О.М. Ўзбек фольклоридаги
лингвокультеремаларнинг инглизча таржимада берилиши (болалар фолклори ва эртаклари мисолида).
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Тошкент, 2019. – 160 б.; Abdulloyeva K. Ingliz hamda o zbek еrtaklarining
ʻ
lingvomadaniy va stilistik tahlili. // SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2. 2021. № 5. ISSN: 2181-1601.
http :// www . scientificprogress . uz / . – P.377-381.; Қўчқорова С.Т. Ўзбек ва француз эртакларида маданий
рамзларнинг коммуникатив-прагматик роли. Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф. – Cамарқанд, 2022. – 61 б.
5

nutq tahlili, antroposentrik nazariya, etnolingvistika, korpus tilshunosligi”
mavzusidagi tadqiqot doirasida bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi o zbek xalq ertaklari tilining lingvomadaniyʻ
xususiyatlarini tahlil qilishdan iborat.

народных сказок о животных в адыгской лингвокультуре. // Вестник
Адыгейского университета. – Майкоп, 2010. — № 3. – С. 157-161; Гасанова Д.С.
Лингвокультурологичиские и структурно-семантические особенности языка
сказки (на материале лезгинского, русского и английского языков). Автореф.
дисс. …канд.филол.наук. – Махачкала, 2013. – 26 с.; Абдусаламова А.З.
Сравнительные конструкции в русских и аварских фольклорных текстах. Дисс .
… канд . филол . наук . – Махачкала , 2016. – 166 с .; Sooho Song. Narrative structures
in Korean folktales: A comparative analysis of Korean and English versions. //
Topics in Linguistics. 2017.; Кунназарова Ш . М . Қарақалпак халық ертеклериниң
лексика - семантикалық ҳәм лингвомәдений анализи .
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Нөкис, 2021. – 140 б.
4
Досанов Н.Х. Ўзбек халқ эртаклари тилида аниқловчилар. Филол.фан.
номз...дисс. – Тошкент, 1994. 141 б.; Исраилова С.T. Замонавий тилшуносликда
халқ эртакларини ўрганишнинг лингвокультурологик хусусиятлари. // Сўз
санъати. – Тошкент: 2020. № 5. – Б.232.; Қўчқорова С.Т. Ўзбек эртаклари
дискурсида ғаройиботларнинг воқеланишининг лингвосемиотик
хусусиятларига оид. // Scientific-methodological еlectronic journal “Foreign
Languages in Uzbekistan”, 2021, № 1(36),79-92 https://journal.fledu.uz . ISSN: 2181-
8215 (online). – P.5-8.; Rahmatullayev Sh. O zbek xalq ertaklari tilidagi
ʻ
antroponimlarning lingvokulturologik tadqiqi. Filol.fan.b.fals.dok. ...diss.avtoref. –
Buxoro, 2023. 53 b.
5
Жураев М. Магические числа в узбекских народных сказках: Дисс. …
канд.филол.наук. – Ташкент, 1987. – 160 с.; Бекназаров К. Ўзбек халқ маиший
эртаклари (ўрганилиши, таснифи, поэтикаси). Филол.фан. номз...дисс. –
Тошкент, 1993. 129 б.; Жумаева С. Ҳайвонлар ҳақидаги эртакларнинг генетик
6

асослари ва cпецификаси. Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 1996. – 154 б.;
Юсупов Ж. Хоразм эртакларининг генезиси, асосий хусусиятлари ва поэтикаси.
Филол.фан. д-ри. ...дисс. – Тошкент, 1999. – 287 б.; Усмонова З.И. Ўзбек эртак
новеллаларининг ўзига хос хусусияти ва бадиияти. Филол.фан. номз...дисс. –
Т.: 1999. – 141 б.; Достходжаева Н.Н. Ўзбек сеҳрли эртакларининг структурал
таҳлили. Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 1999. – 175 б.; Содиқова М.А.
Ўгай қиз типидаги туркум эртакларнинг cпецификаси, генезиси ва бадиияти.
Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 2003. – 151 б.; Қодиров К.Н. Ўзбек сеҳрли
эртакларида замон ва макон талқини. Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 2004.
– 148 б.; Эгамбердиева Г.М. Эртак тип сюжетли Хоразм достонлари поэтикаси.
Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 2005. – 156 б.; Расулова З.Ж. Ўзбек халқ
сеҳрли эртакларида “Ғаройиб буюм”лар (cпецификаси, генезиси ва бадиияти).
Филол.фан. номз...дисс. – Тошкент, 2012. – 146 б.; Назарова Ш.И. Ўзбек халқ
эртакларида синов мотивларининг генезиси ва поэтикаси.
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Тошкент, 2017. – 150 б.; Матқулиева М.Ф.
Шаҳриёр эпик сюжетининг илк манбалари унинг достон ва эртак вариантлари.
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Урганч, 2020. – 166 б.
Tadqiqotning vazifalari: o zbek xalq ertaklarining lingvistik va lingvomadaniyʻ
xususiyatlarini o rganishga
ʻ
oid tadqiqotlarni tahlil qilish va sharhlash; xalq ertaklaridagi lingvomadaniy jihatlarni
yoritish asosida ularning til tizimidagi
rolini va milliy mentalitetni vujudga keltirishini nazariy jihatdan asoslash; o zbek
ʻ
tilida ertak janrining genezisi, obrazlar tizimi va tasviriy imkoniyatini
belgilash; ertaklarda mavjud frazeologik birliklar, maqollar, etnografizmlar va
pretsedent birliklarning milliy-madaniy xususiyatlarini hamda nutqiy etiket
birliklarini tadqiq etish; o zbek xalqining lisoniy manzarasida o z ifodasini topgan
ʻ ʻ
ramzlarning ertaklarda berilishi, shuningdek, ijtimoiy va etnomadaniy
stereotiplarning milliy-madaniy xususiyatlarini ochib berish.
Tadqiqot obyekti sifatida o zbek xalq ertaklarida til imkoniyatlarini namoyon
ʻ
qiluvchi lingvomadaniy birliklar tanlandi.
7

Tadqiqotning predmetini o zbek xalq ertaklari tilining leksik-semantik vaʻ
lingvomadaniy xususiyatlari tashkil etadi.
Tadqiqotning usullari. Ishda tavsiflash, qiyosiy, etimologik, konseptual tahlil,
statistik tahlil, semantik tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi
quyidagilardan iborat:
ertaklarda mavjud frazeologik birliklarning mavzu doirasi, lingvomadaniy
xususiyatga ega maqollarning mavzuiy guruhlar bo yicha farqi, narsa-predmet,
ʻ
kiyimbosh va mato, oziq-ovqat, to’y va motam marosimlari bilan bog’liq
etnografizmlarning aksariyati boshqa xalqlar uchun ekzotizm sifatida qaralishi, xalq
ertaklarida pretsedent nomlarga asos bo lgan onomastik birliklarning semantik va
ʻ
lingvomadaniy xususiyatlari aniqlangan; ertaklardagi obrazlar nutqida mavjud
salomlashish va murojaat odobi, ayollar, keksalar nutqining o’ziga xos tomonlari,
nutqiy etiket birliklarining yuzaga kelishida evfemizmlarning, madaniy nutqning
shakllanishida nutq odobining o’rni katta ekanligi isbotlangan; hayvon, qush, raqam,
rang va o simliklarning o zbek xalq ertaklarida turli ramz vazifasini o’tashi hamda
ʻ ʻ
ramziy ma nolar har bir xalqning mentalitetiga bog liqligi misollar orqali ochib
ʼ ʻ
berilgan; o zbek xalq ertaklarida mavjud ijtimoiy va etnomadaniy stereotiplar o zbek
ʻ ʻ
xalqining mehmondo stligi, bolajonligi, oilada farzand tarbiyasi, yigitlarining
ʻ
mardligi, qizlarining ibo-hayosi va nomusi kabi milliy-madaniy xususiyatlarni
ifodalashi dalillangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari:
o zbek xalq ertaklari tiliga oid tahlil qilingan materiallar ilmiy tadqiqot natijasida
ʻ
keltirilgan ilmiy xulosalar, dalillar va fikrlar o zbek tilini lingvomadaniy jihatdan
ʻ
o rganuvchilar uchun muhim manba bo lishi ko rsatilgan; o zbek xalq ertaklari tilini
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rganishga asoslangan tadqiqot natijalari sohaga doir
ʻ
muhim ilmiy-nazariy ma lumot berishi bilan birga til va madaniyat masalalarini
ʼ
o rganuvchi lingvokulturologiya, etnolingvistika kabi sohalar bo yicha darslik,
ʻ ʻ
qo llanma va monografiyalar yaratilishiga xizmat qilishi dalillangan.
ʻ

8

Tadqiqot natijalarining ishonchliligi ilmiy ma lumotlarning ishonchli, ilmiyʼ
ma lumotlardan olinganligi, ertak matnidan misollar, tahlil va xulosalarning tasviriy
ʼ
usullar orqali tavsiflanganligi, nazariy ma lumotlarni berishda aniq ilmiy manbalarga
ʼ
tayanilganligi, metodik jihatdan mukammalligi, qo yilgan muammoning aniq va
ʻ
y е tarlicha asoslanganligi, tadqiqot natijalarining vakolatli muassasalar tomonidan
tasdiqlanganligi, jahon tilshunosligining yangi yo nalishlari va tahliliy usullari
ʻ
asosida tadqiq qilinganligi bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining
ilmiy ahamiyati til va madaniyat aloqasini o rganuvchi yondosh sohalarda, jumladan,
ʻ
lingvokulturologiyada ma lum ilmiy-nazariy muammolarni hal qilishda muhim
ʼ
ahamiyat kasb etishi bilan izohlanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati o zbek tilida lingvomadaniyatshunolik tadqiqi
ʻ
bo yicha yaratiladigan darslik, o quv qo llanmalarni takomillashtirish, OTMning
ʻ ʻ ʻ
bakalavr va magistratura ta lim yo nalishlarida “Lingvokulturologiya” va
ʼ ʻ
“Etnolingvistika” fanlari bo yicha maxsus kurslarni tashkil etish, shuningdek, o zbek
ʻ ʻ
adabiy tili tarixini o rganishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
ʻ
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. O zbek xalq ertaklarining
ʻ
lingvomadaniy tadqiq qilish jarayonida olingan ilmiy natijalari asosida:
hayvon, qush, raqam, rang, o simliklarning o zbek xalq ertaklarida turli ramz
ʻ ʻ
vazifasini o’tashi hamda ramziy ma nolar har bir xalqning mentaliteti bilan
ʼ
bog liqligiga doir ma’lumotlardan davlat ilmiy-texnik dasturi doirasidagi 2021-
ʻ
2022yillarga mo ljallangan PZ – 2020042022 “Turkiy tillarning lingvodidaktik
ʻ
elektron platformasini yaratish” amaliy grant loyihasida foydalanilgan (O zbekiston
ʻ
Respublikasi Oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Alisher Navoiy nomidagi
ʼ
Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universitetining 2023-yil 28-apreldagi 04/1 –
ʻ
829 son ma lumotnomasi). Natijada turkiy xalqlar og zaki ijodida o zbek xalq
ʼ ʻ ʻ
ertaklarining o rnini belgilash, bu orqali umumturkiy milliy-madaniy jihatlarni
ʻ
aniqlashda samara bergan; ertaklarda mavjud frazeologik birliklarning mavzu doirasi,
lingvomadaniy
9

xususiyatga ega maqollarning mavzuiy guruhlar bo yicha farqi, narsa-predmet,ʻ
kiyimbosh va mato, oziq-ovqat, to’y va motam marosimlari bilan bog’liq
etnografizmlarning aksariyati boshqa xalqlar uchun ekzotizm sifatida qaralishi, xalq
ertaklarida pretsedent nomlarga asos bo lgan onomastik birliklarning milliy-madaniy
ʻ
xususiyatlari aniqlanganligiga oid xulosalardan davlat ilmiy-texnik dasturi doirasidagi
2021-2022yillarga mo ljallangan AM – FZ – 201908172 raqamli “O zbek tilining
ʻ ʻ
ta limiy korpusini yaratish” mavzusidagi amaliy grant loyihasida foydalanilgan
ʼ
(O zbekiston Respublikasi Oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Alisher Navoiy
ʻ ʼ
nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universitetining 2023-yil 28-
ʻ
apreldagi 04/1 – 830 son ma lumotnomasi). Natijada loyiha doirasida o zbek xalq
ʼ ʻ
ertaklarining lingvomadaniy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qilgan; ertaklardagi
obrazlar nutqida mavjud salomlashish va murojaat odobi, ayollar, keksalar nutqining
o’ziga xos tomonlari, nutqiy etiket birliklarining yuzaga kelishida evfemizmlarning
hamda oilaviy munosabatlarda nutq odobining o’rni katta ekanligi haqidagi ilmiy
xulosalardan “Surxondaryo” telekanalining “Til – millat ko zgusi”,
ʻ
“Kun mavzusi”, “Ma naviyat saboqlari”, “Dialog” ko rsatuvlarida foydalanildi.
ʼ ʻ
10

(Surxondaryo teleradiokompaniyasining 2023-yil 18-martdagi 01-12/1 son
ma lumotnomasi). Natijada teleko rsatuvlar uchun tayyorlangan materiallarningʼ ʻ
mazmuni mukammallashuviga, ilmiy dalillarga boy bo lishiga erishilgan.
ʻ
Tadqiqot natijalarning aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 4 ta xalqaro va 2 ta
respublika ilmiy-amaliy anjumanlarda muhokamadan o tkazilgan.
ʻ
Tadqiqot natijalarining e lon qilinganligi.
ʼ Dissertatsiyaning asosiy mazmuni
yuzasidan 15 ta ilmiy maqola va tezislar chop etilgan. Jumladan, O zbekiston
ʻ
Respublikasi Oliy attestatsiyasi komissiyasi tomonidan doktorlik dissertatsiyasining
asosiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarida 4 ta, xorijiy jurnallarda
5 ta ilmiy maqola nashr qilingan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, 164 sahifani tashkil etadi.
ʻ ʻ

DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Dissertatsiyaning Kirish qismida tadqiqotning dolzarbligi va zarurati
asoslangan, maqsadi va vazifalari, obyekt va predmeti tavsiflangan, uning respublika
fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo nalishiga mosligi ko rsatilgan,
ʻ ʻ
ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va
amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi,
nashr etilgan ishlar va dissertatsiya tuzilishi bo yicha ma lumotlar keltirilgan.
ʻ ʼ
Dissertatsiyaning “ O zbek xalq ertaklari tilini lingvomadaniy tadqiq
ʻ
etishning zarurati” deb nomlangan birinchi bobida jahon va o zbek tilshunosligida
ʻ
ertaklar matnining o rganilish tarixi tahlil qilingan
ʻ , xalq ertaklari tilini o rganishning ʻ
nazariy asoslari ko rsatib berilgan.
ʻ
XX asrning oxirgi choragida paydo bo lgan “til birliklarining egallayotgan
ʻ
bilimning lisoniy voqelanishidagi ishtiroki hamda lisoniy faoliyatning axborotni
shakllantirish va “qayta ishlash”dagi rolini aniqlash vazifasini bajaruvchi,
shuningdek, bilish nazariyasining asosi, insonning bilish faoliyati haqidagi fan” 4
–
kognitologiyaning o rganish obyektiga aylangan lingvomadaniy yondashuv xalq
ʻ
4 Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. Рисола. – Жиззах: Сангзор, 2006. – Б. 75.
–
11

ertaklariga murojaat qilishga undadi. Chunki ertak voqealarida mavjud bo lgan xalqʻ
udumlari, urf-odati, an ana va qadriyatlari, aholi vakillarining dunyoqarashi,
ʼ
xarakterxususiyati, turmush-tarzi, xalq hayoti kabi madaniy merosini ertak diskursida
ifodalanishini inobatga olib, lingvomadaniy jihatdan tadqiq qilish XX asr oxiri XXI
asr boshlarida jahon tilshunoslari e tiborini jalb etdi. Y.Aleshenko: “Hozirgi vaqtda
ʼ
ertak lingvofolkloristika, lingvokulturologiya, etnolingvistika, kognitiv tilshunoslik
fanlarining o rganish predmetiga aylanib bormoqda”
ʻ 5
, – deb ta kidlaydi. Ertak tilini ʼ
kognitiv va lingvomadaniy aspektda tadqiq qilgan rus olimi L.Epoyeva
“ Лингвокультурологические и когнитивные аспекты изучения языка волшебной
сказки ( на материале английского и русского языков )” nomli tadqiqot ishida
ertakda chuqur ma no, yashirin mazmun mavjudligini, ertak yaratilgan davrdagi
ʼ

xalqning e tiqodi, urf-odatlari mujassam ekanligini aytib o tadi va “ertakdan
ʼ ʻ
insoniyat tafakkuri qanday rivojlanganligini o rganish mumkin”
ʻ 6
, deb ta kidlaydi. ʼ
Sh.Kunnazarovaning “ Қарақалпақ халық ертеклерини
ӊ лексика -
семантикалық ҳәм лингвомәдений анализи ” 7
nomli dissertatsiyasi qoraqalpoq xalq
ertaklarining lingvistik tahliliga bag ishlangan muhim ishlardan biri bo ldi. Ushbu
ʻ ʻ
ishda qoraqalpoq xalq ertaklari tilining leksik qatlami, xalq ertaklari tilining
lingvomadaniy va lingvistik-stilistik farqlari ochib berilgan.
O zbek folklorshunosligida ertakchilik an analarining mavjud ekanligi va
ʻ ʼ
ertaklar tahliliga oid dastlabki tadqiqotlar “XX asrning 30-yillaridan to hozirgi
paytgacha yozib olinganligiga diqqat qilsak” 8
, ertaklar tilini lingvistik tadqiq qilish
uchun y е tarlicha manba mavjud.
Tilshunos N.X.Dosanov nomzodlik dissertatsiyasida o’zbek xalq ertaklari
tilidagi aniqlovchilarning o’ziga xos tabiati, sintaktik xususiyatlari, ertaklarda
5 Алещенко Е. Этноязыковая картина мира в текстах русского фольклора (на материале народной сказки).
Автореф.дисс... док. филол.наук. Волгоград, 2008. C. 3.
6 Эпоева Л. Лингвокультурологические и когнитивные аспекты изучения языка волшебной сказки (на
материале английского и русского языков). Автореф.дисс. ...док. филол.наук. – Краснодар, 2004. – C. 9.
7 Кунназарова Ш.М. Қарақалпак халық ертеклериниң лексика-семантикалық ҳәм лингвомәдений анализи.
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Нөкис, 2021. – 140 б.
8 Бекназаров К.К. Ўзбек халқ маиший эртаклари (ўрганилиши, таснифи, поэтикаси). Филол.фан. номз...дисс. –
Тошкент, 1993. – Б. 11.
– 12

aniqlovchilarning ma’no va ifoda xususiyatlari, qolip shaklidagi aniqlovchi
birikmalarning qo’llanishi, uyushgan va uyushmagan aniqlovchilarning
qo’llanilishidagi o’ziga xosliklar xususida fikr bildirib o’tadi 9
.
M.M.Jo’rayevaning “Fransuz va o’zbek ertaklarida modallik kategoriyasining
lingvokognitiv, milliy-madaniy xususiyatlari” nomli doktorlik dissertatsiyasida
fransuz va o’zbek ertaklaridagi modallik kategoriyasi xususiyatlari, modallik turlari
va konseptual belgilar, modallik, modus va doktum kategoriyalarining o’zaro
bo’g’liqligi, shuningdek, bu ikki xalq ertaklarida o’xshash va farqli motivlarni tahlil
qilish orqali milliy mentalitetga xos xususiyatlarni ochib beradi 13
.
Sh.N.Rahmatullayev “O’zbek xalq ertaklari tilidagi antroponimlarning
lingvokulturologik tadqiqi” nomli dissertatsiyasida xalq ertaklarida mavjud
antroponimlarning tarkibiy qismlari haqida fikr yuritadi. Tadqiqotchi ertaklardagi
antroponimlarning nominatsion-motivatsion asoslarini semantik jihatdan tasnif qilar
ekan, ertaklarda mavjud antroponimlarda animistik, totemistik, fetishistik motivli
ismlarning mohiyatiga, genezisiga alohida to’xtalib o’tadi 10
. Turkiy xalqlar folklorida
ertak dastlabki adabiy janrlaridan biri ekanligi ma’lum. O’zbek tilining etimologik
lug’atida qadimgi turkiy tildagi “o’t-“, “kech-” ma’nosini anglatgan ert- fe’lidan –
( ӓ )k qo’shimchasi bilan (ert+ ӓ k= ert ӓ k) yasalganligi hamda “o’tmish”, “kechmish” 11
ma’nosini anglatganligi qayd etiladi. M.Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk”
asarida bu atama “etuk” tarzida qayd etilgan: “ т кӭ ӱ – hikoya, ertak; biror maqsadni
shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so’z qo’llanadi. Asli bir narsani hikoya
qilishdan olingan” 16
.

O’zbekiston hududida ertak janrining syujet birligini saqlagan holda aynan shu
ma’no (ertak ma’nosi)ni ifodalovchi bir qancha terminlar ham mavjud. Toshkent va
9 Досанов Н.Х. Ўзбек халқ эртаклари тилида аниқловчилар. Филол.фан. номз ...дисс. – Тошкент, 1994. –
141 б. 13
Жўраева М.М. Француз ва ўзбек эртакларида модаллик категориясининг лингвокогнитив, миллий-
маданий хусусиятлари. Филол.фан. д-ри...дисс. – Тошкент, 2016. – Б. 30.
10 Rahmatullayev Sh. O‘zbek xalq ertaklari tilidagi antroponimlarning lingvokulturologik tadqiqi.
Filol.fan.b.fals.dok...diss.avtoref. – Buxoro, 2023. – B. 14.
11 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. I жилд. – Тошкент : Университет, 2000. –
Б. 469. 16
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит-турк. 1-том. Тошкент: Фан, 1960. – Б. 98.
–
13

uning atrofidagi hududlarda ertak so’zi o’rnida “cho’pchak” so’zi qo’llanib kelingan.
“Cho’pchak” atamasi fonetik o’zgarishlarga uchragan holda boshqa turkiy xalqlar
tilida ham ishlatiladi. Masalan, oltoy tilida ertak ma’nosini anglatuvchi bu atama,
asosan, “chörchök” (ya’ni “cho’rch ә k”) so’zi “afsona”, “ertak”, “masal” kabi
ma’nolarini ifodalasa, “chörchöktö” fe’li “ertak aytmoq” ma’nosini bildiradi 12
.
Ertak terminining izohi yuqorida turlicha talqin qilinganligi ko’zga tashlanadi.
Shuni unutmaslik kerakki, ushbu fikrlarni bog’lab turuvchi “bayon qilmoq” “hikoya
qilmoq” birikmalari ertak terminini yuzaga kelishida muhim vosita hisoblanadi.
Tilshunoslikning onomastika bo’limining vazifalaridan biri sifatida qadimdan
insonlarning mifologik tasavvurlari, ibtidoiy va e’tiqodiy qarashlari natijasida
vujudga kelgan mifonimik nomlarni o’rganishdan iborat, desak xato bo’lmaydi.
Jumladan, ertak janridagi mifonimlar har bir xalqning o’ziga xos milliy-madaniy
qarashlarini ko’rsatuvchi omillardan biri hisoblanadi. Jumladan, Ko’hi Qof, Bog’i
Eram kabi mifotoponimlar, dev, shayton, ajdaho, Xizr, Semurg’, Azroil, yalmog’iz
kabi mifonimlar o’zbek xalq ertaklarida ko’plab uchraydi.
1-jadval.
O’zbek xalq ertaklarida ko’p qo’llanuvchi mifonimlar guruhi
Mif bilan bog’liq nomlar Xalq ertaklarida ko’p
qo’llanuvchi mifonimlar
Mifoantroponimlar Xizr
Mifotoponimlar Bog’i Eram, Ko’hi Qof
Demononimlar Shayton, pari, dev, yalmog’iz
Mifozoonimlar Ajdar
Mifoornitonimlar Semurg’, Bulbuligo’yo
Mifofitonimlar Mehrigiyo
“Olmos botir”, “Bulbuligo yo”, “Guliqahqah”, “Qiron botir”, “Kenja botir”,ʻ
“Zorliq bilan Mungliq”, “Quyosh yеrning pahlavoni”, “Semurg ”, “Non qudrati”.
ʻ
“Besh qiz” kabi ertaklarda mavjud mifonimlarning qo llanishi tahlil qildik.
ʻ
12 Mirzayev T. va boshqalar. O‘zbek folklori. Darslik. Toshkent, 2020 – B. 141.
– 14

Tahlilimiz shuni ko rsatdiki, xalq ertaklarimizda mifonimlar orasida ʻ dev demononimi
salmoqli o rinni egallaydi.
ʻ
1-rasm. Xalq ertaklarida mifonimlarning nisbati

–
15

2-jadval.
Xalq ertaklarida ko p qo llanuvchi mifonimlarning timsol sifatida ʻ ʻ
ifodalanishi
Dissertatsiyaning “ Xalq ertaklari tilida milliy-madaniy xoslangan unsurlar ”
deb nomlangan ikkinchi bobida frazeologik birliklar, maqollar, etnografizmlar va
pretsedent birliklarning milliy-madaniy jihatlari, xalqimizga xos nutqiy etiket
birliklarning ertak matnlaridagi qo llanishi bilan bog liq o rinlarni aniqlash orqali
ʻ ʻ ʻ
o zbek xalqiga xos muloqot shakli tahlil qilingan.
ʻ
Har bir xalqning o ziga xos madaniy xususiyatlari til orqali namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Madaniy hamda ma naviy merosning yuzaga chiqishida frazeologizmlar alohida
ʼ
ahamiyat kasb etadi. Ushbu birliklar xalq hayotining qadimiyligini ko rsatib beruvchi
ʻ
muhim birliklar hisoblanadi. Frazeologizmlarning semantikasida xalq madaniyati
rivojining uzoq jarayoni aks etadi. Har bir tilning frazeologik fondida xalq hayotiga
mansub ijtimoiy-tarixiy voqea-hodisalar, axloqiy, ma naviy-madaniy me yorlar, diniy
ʼ ʼ
tasavvurlar, milliy an ana va urf-odatlar, madaniy stereotiplar va arxetiplar o z aksini
ʼ ʻ
topgan bo lib, ular avloddan avlodga uzatiladi
ʻ 13
.
13 Usmanova Sh. Lingvokulturologiya. Darslik. – Toshkent, 2019. – B. 90.
16

O’zbek xalqi hayotida tolqon (talqon) qadimdan muhim ozuqa hisoblangan. Uni
tayyorlashda asosiy manba qovurilgan don, quritilgan non [O’TIL.IV.139]
hisoblansada, ba’zi hududlarda olma yoki o’rik qoqisidan ham tolqon tayyorlangan.
O’zbekiston hududida aynan o’rik va olma qoqisidan tayyorlanadigan tolqonlar
hozirda ham saqlanib qolgan. Talqon bilan bog’liq iboralarning yuzaga kelishida ham
o’zbek xalqi madaniyati bilan bog’liq xalqchil tushunchalarning ifodalanishini guvohi
bo’lamiz. O’zbek xalq ertaklari tilida xalq hayoti bilan bog’liq fantaziyaning kuchli
ekanligi sababli “talqon” leksemasi bilan bog’liq iboraning qo’llanishi kuzatishimiz
mumkin: Bozorga borib to’rtta, tog’ni ursa talqon qiladigan yigitlardan yollab olib
uyiga

qaytibdi, ularni xotiniga bildirmay mehmonxonaga joylabdi (Uch og’ayni botirlar.
“Mushuk, it va sichqon”, 189-b.).
Diniy frazeologizmlar orasida “shayton” demononimi bilan bog’liq frazemalar
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Diniy qarashlar natijasida o’zbek xalqi
madaniyatida shayton demononimi salbiy ma’no ifodalovchi sifatida qaraladi.
Shayton leksemasi bilan bog’liq “shaytonga xay bermoq” frazemasi ertak tilida ham
qo’llanilgan: “Avval yaramas, biri ikki bo’lmagan bir qaroqchi eding, endi halol
mehnating bilan bir oz odam bo’lding, shaytonga xayf berib , bulardan gap so’ra-chi,
o’ldirish qochmas, deb o’zicha fikr qilibdi (Oyjamol. “Navro’z qaroqchi”, 72-b.).
O zbek tilida ranglar bilan bog liq shunday FBlar mavjudki, unda xalqimizgaʻ ʻ
xos lingvomadaniy jihatlar yaqqol ko zga tashlanadi. Jumladan, oq va qora rang
ʻ
komponentli frazemaning qo llanishida o zbek davlatchiligi tarixining ijtimoiy-
ʻ ʻ
siyosiy hayoti bilan bog liq ba zi jihatlar e tiborni tortadi:
ʻ ʼ ʼ O ratepa begi xalqdan ʻ oq
uylikka qoracherik – odam so rabdi
ʻ (Oyjamol. “To lg onoy”, 21-b.). ʻ ʻ
“Oq uylik” – qadimda va o rta asrlarda davlatlararo siyosiy munosabatlarda
ʻ
siyosat garov sifatida tobe davlatdan hukmron davlatga beriladigan kishi hisoblangan.
O rta Osiyo va boshqa Sharq mamlakatlarida bir hukmdor ikkinchi bir hukmdorga
ʻ
do stligi yoxud tobeligining isboti tariqasida o z tomonidan Oq uylikka yuborar edi.
ʻ ʻ
“Qora cherik” esa Buxoro amirligi siyosatida doimiy qo shin bilan bir qatorda
ʻ
17

turadigan urush yoki tinchlik paytida xizmatda bo lgan nomuntazam lashkarʻ 14
ma nosini ifodalaydi. Ertak matnida ifodalangan
ʼ “Oq uylikka qora cherik”
birikmasining asl ma nosida, hukmron davlat (Oq uylik)ga qarshi bosh ko tarish
ʼ ʻ
(qora cherik)ni ifoda etgan. Ushbu birlik ma no ko chishi natijasida Buxoro
ʼ ʻ
viloyatining ba zi hududida
ʼ “boy ishini hal qilishi oldindan aniq edi” ma nosini ʼ
ifodalovchi “Oq uylikka qora cherik” (ba zi hududlarda “Oq uylikka qora shahar”)
ʼ
frazemasining yuzaga kelishiga sabab bo lgan.
ʻ
2-rasm. Lingvomadaniy xususiyatga ega frazeologizmlar nisbati

Xalqning ma naviy olamini ko rsatuvchi, shuningdek, so zlovchi va tinglovchi
ʼ ʻ ʻ
o rtasidagi milliy koloritni ta minlovchi birliklardan biri maqollar hisoblanadi. Maqol
ʻ ʼ

xalq og zaki ijod namunasi sifatida juda keng tarqalgan. Maqollar nafaqat
ʻ
adabiyotning, balki tilning ham o ziga xos hodisasi hisoblanadi. Bu haqda rus
ʻ
tilshunosi E.Fedorova: “Maqol – bu folklor janrining bir turi bo lib, chuqur fikrni
ʻ
minimal so zlar yordamida tushunarli, aniq va ravon ifodalashga intiladi. Shuning
ʻ
uchun maqollar so zni to g ri qo llash, uni sinchkovlik bilan tanlashdir
ʻ ʻ ʻ ʻ 15
, deb
ta kidlaydi.
ʼ
14 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Давлат илмий нашриёти, XI том. 2005. – Б. 69.
15 Федорова Э.Н. Арабские и персидские заимствования в татарских народных пословицах.
Автореф.дисс. ...канд.филол.наук. – Казань, 2003. – С. 18. 21
Бозоров Ҳ. Ўзбек халқ эртакларида мақолларнинг
қўлланилишига оид мулоҳазалар. // ЎзА. 2022. №7 (33). – Б.
127. https://uza.uz/zu
18
%7
%20
%14
19 %5 %5 % %5 25 % Oziq -
ovqat bilan bog‘liq frazeologizmlar
Diniy leksemali frazeologizmlar
O‘lim bilan bog‘liq frazeologizmlar
Rang bilan bog‘liq frazeologizmlar
Narsa -
predmet bilan bog‘liq frazeologizmlar
Etnofrazemalar
Mifologik va xurofiy frazeologizmlar
Somatik birlikli frazeologizmlar

O zbek tilida ʻ ayol leksemasi bilan bog liq maqollar xalqimiz madaniyatida ʻ
o ziga xos mental xususiyat kasb etadi. O zbek xalq ertaklari tilida qo llangan mana
ʻ ʻ ʻ
shunday maqollarda antonimik xarakter y е takchilik qilib, o zbek ayollarining oilaviy
ʻ
turmushdagi xatti-harakatlari, turmush o rtog ining oldidagi vazifalari ko rsatib
ʻ ʻ ʻ
beriladi. Bu esa kelgusi avlod mentalitetida “hayotiy yo l-yo riq”
ʻ ʻ vazifasini bajaradi:
– Hurmatli padar, qushning sharqdan g arbga uchib ketayotib aytgani
ʻ “Yaxshi
xotin gadoni shoh qiladi”, g arbdan sharqqa qaytishidagisi esa
ʻ “Yomon xotin erni
gado qiladi”, deganidir, – debdi (O zbek xalq ertaklari. “Sirli tush”, 125-b.);
ʻ O sha ʻ
kuni jumboq ustida qiz hozir bo libdi. Podshoh “Agar jumboqni y
ʻ е chsang,
gunohlarini o tdim”, debdi. Qiz: “Qarg aning “qag ” degani,
ʻ ʻ ʻ erni bor qiladigan
ham xotin, yo q qiladigan ham xotin,
ʻ deganidir”, – deb javob beribdi (O zbek xalq ʻ
ertaklari. “Malikayi Husnobod”, 72-b.). Ushbu misolda berilgan “Erni bor (er)
qiladigan ham xotin, yo q (qaro y
ʻ е r qiladigan ham) xotin” maqoli bugungi kunda
ham tilimizda ko p qo llanadi. Ertak tilida berilgan ushbu maqol yosh Husnobod
ʻ ʻ
tilidan aytilgan bo lib, maqolni ushbu obraz nutqidan qo llanishi mantiqsizday
ʻ ʻ
tuyuladi. Chunki maqol gender xususiyatiga ko ra, aksariyat hollarda, yoshi katta,
ʻ
turmushli, bola-chaqali, hayotiy tajribaga ega ayollar nutqida qo llanadi. Ushbu
ʻ
maqolni qo llagan obraz nutqida “isbotlash”, ya ni moddiy jihatdan ta minlamagan
ʻ ʼ ʼ
shaxsga turmushga chiqib, qurilgan oilaning har tomonlama mukammal bo lishini o z
ʻ ʻ
oldiga maqsad qilib qo yish
ʻ 21
ma nosi yotadi. ʼ
Bir boshga(da) bir o lim
ʻ – maqolida dastlabki anglashiladigan ma no mardlik ʼ
hisoblansa-da, ushbu maqolning etimologiyasiga islomiy qarash y е takchilik qiladi,
chunki islom dinida o limni tan olish g oyasi ilgari suriladi. Quyidagi misolda ham
ʻ ʻ
islom dini ta sirida yuzaga kelgan maqolning ertak tilida qo llanishiga e tibor
ʼ ʻ ʼ
qaratadigan bo lsak, ajdodlarimizning o lim haqidagi qarashlari bevosita islomiy
ʻ ʻ
qarashlar natijasida milliy-mental xarakter kasb etganligini ko rishimiz mumkin:
ʻ
– Bolam, ajal y е tmay chirkay o lmas,
ʻ — debdi (Uch og ayni botirlar “Halol ʻ
mehnat”, 36-b.). Ertak tilidagi “Ajal y е tmay chirkay o lmas”
ʻ maqolida islom dini
natijasida yuzaga kelgan mental ma no y
ʼ е takchilik qilib, har bir narsaning
yaratuvchisi Alloh ekanligi, uning amri bilan “jon bermoq” va “jon olmoq” kabi
19

qarashlar yuzaga kelgan. Natijada faqatgina inson emas, balki barcha tirik mavjudot
Alloh irodasi bilan yashaydi va bu dunyoni tark etadi, degan qarashlar xalqimiz
madaniyatining bir qismiga aylangan.

3-rasm. Xalq ertaklarida qo’llanilgan lingvomadaniy xususiyatga ega
maqollarning mavzuiy guruhlar bo’yicha farqi

O zbek xalq ertaklari xalqimizning milliy madaniyati va ma naviy qiyofasini,ʻ ʼ
o ziga xos mentalitetini aks ettiruvchi leksik birliklarga boy. Bunday birliklarda
ʻ
ifodalanayotgan lug aviy ma nodan tashqari faqat o zbek xalqigagina tegishli bo lgan
ʻ ʼ ʻ ʻ
urf-odatlar, marosimlar, an ana va qadriyatlar ham ifodalanadi. Bunday
ʼ
xususiyatlarga ega so zlar “etnografizmlar” deb yuritiladi.
ʻ
Etnografizmlar xalq tarixi bilan bog liq til hodisasi hisoblanib, ma lum bir
ʻ ʼ
hududda yashovchi kishilarning ijtimoiy faoliyatini, mehnat jarayonini,
madaniymaishiy turmush tarzini o zida namoyon etadi. Xalqimizga xos bo lgan urf-
ʻ ʻ
odat, an ana va qadriyatlar, xalqimizning yashash tarzi bevosita ertaklarda o z aksini
ʼ ʻ
topadi. Etnografizmlarning xalq hayoti bilan bog liqligini inobatga oladigan bo lsak,
ʻ ʻ
aksariyat etnografizmlar kundalik hayotda asrlar davomida qo llanib kelayotgan
ʻ
narsa-buyumlar tashkil etadi. O zbek xalq ertaklarida ham aynan kundalik hayot
ʻ
20

uchun zarur bo lgan buyumlar ko pchilikni tashkil etadi. Xususan, etnografikʻ ʻ
xarakterdagi egar, uzangi, xurjun, xum, kuv, xurma, obdasta kabi ko plab narsa-
ʻ
buyumlar shular jumlasidandir. O zbek xalqi madaniyatida etnografizm darajasidagi
ʻ
milliy kiyimlar mavjud bo lib, ertakdagi voqea-hodisani, ajdodlarimizning asosiy
ʻ
mashg uloti hamda yashash tarzi bilan bog liq mental xususiyatlarni ochib berishda
ʻ ʻ
muhim hisoblanadi. O zbek milliy kiyim-boshlari:
ʻ jomakor (korjoma), chopon
(to n), do ppi, mallapo sh, choriq, ro mol,
ʻ ʻ ʻ ʻ shuningdek, atlas-kimxob, shoyi
matolardan tikilgan kiyimlarda o z aksini topadi. Milliy kiyim bilan bog liq
ʻ ʻ
lingvokulturemalar o zbek xalqiga xos milliymadaniylikni ko rsatib beruvchi muhim
ʻ ʻ
omillardan hisoblanadi.
O zbek xalq ertaklari xalq hayotidan xabar berar ekan, to y marosimlarning
ʻ ʻ
ertak fonida ham o z ifodasini topishi tabiiy. O zbek xalq ertaklari matnida to y
ʻ ʻ ʻ
marosimlari bilan bog liq hamda inson vafoti (motam) bilan bog liq etnografizmlar
ʻ ʻ
anchagina. Tahlillarimiz shuni ko rsatdiki, biz murojaat qilgan ertaklarda oziq-ovqat
ʻ
bilan bog liq etnografizmlar ko pchilikni tashkil qildi.
ʻ ʻ
4-rasm. Xalq ertaklari tilida mavjud etnografizmlarning mavzu doirasidagi
nisbati
N.Axmadjonov “Badiiy uslubda qo llangan pretsedent nomlarning lingvopoetik
ʻ
tahlili” nomli dissertatsiyasida “Pretsedent” atamasining o zbek, rus, ingliz va nemis
ʻ
tillaridagi izohli, ensiklopedik, etimologik lug atlarda turlicha izoh va ta riflari
ʻ ʼ
21 Narsa - buyum : 11
Mato va kiyim -
bosh : 8 Oziq - ovqat :14
To'y marosimlar :
9
Motam
marosimlari : 8Narsa - buyum :
22 % Mato va kiyim -
bosh : %16 Oziq - ovqat :
%28 To'y marosimlar i:
%18 Motam
marosimlari :
%16
NARSA - BUYUM MATO VA
KIYIM - BOSH OZIQ - OVQAT TO'Y
MAROSIMLAR MOTAM
MAROSIMLARI

mavjud. Xususan, pretsedent nom “Lingvistik ensiklopedik lug at”da quyidagichaʻ
izohlanadi: pretsedent (lot. Praecedens – oldinda yuruvchi, oldingi) – oldin, o tmishda
ʻ
sodir bo lib, shu ko rinishdagi keyingi birliklarga namuna yoki oqlovchi dalil bo lib
ʻ ʻ ʻ
xizmat qiluvchi birlik” 16
, degan ma lumotlarni berib o tadi. Pretsedentlik hodisasida
ʼ ʻ
ma lum bir xalq hayotida ko p qo llanuvchi matnlar ham ahamiyatli bo lib, ular
ʼ ʻ ʻ ʻ
pretsedent matnlar deb yuritiladi.
Xalq hayotida muhim iz qoldirgan shaxslar ma lum xalq vakillarining ongida
ʼ
o rin egallab, nutqida ko p qo llanadigan matnlar, jumlalar, obrazlar (asosan, namuna
ʻ ʻ ʻ
sifatida ko rsatish uchun ijobiy obrazlar, ba zan yomon sifatlarning “oqibatlari”ni
ʻ ʼ
tahlil qilishga qaratilgan salbiy obrazlar) xalq og zaki ijodi namunalarida, jumladan,
ʻ
xalq ertaklari tilida ham ko p uchraydi. O zbek xalq ertaklarida shunday nomlar
ʻ ʻ
borki, undagi obraz, tasvir yoki nomlar asrlar o tsa-da, xalqimizga xos madaniy va
ʻ
ma naviy qadriyatlarni o zida saqlab, keyingi avlodlar uchun ko prik vazifasini o tab
ʼ ʻ ʻ ʻ
kelmoqda. Jumladan, “Zumrad va Qimmat” ertagi matnidagi Zumrad
antroponimining ta rifi o zbek qizlariga xos
ʼ ʻ “mehnatsevarlik”, “kattalarga
hurmat”, “oilaparvarlik” singari etalonlarni yuzaga chiqargan. N.Axmadjonov
tadqiqot ishida “Zumrad poetonimi “Zumrad va Qimmat” nomli xalq ertagi bosh
qahramoni bo lib, o zbek xalqi orasida sabr, mehnatkashlik, oqila qiz timsoli sifatida
ʻ ʻ
gavdalanadi” 23
, deb izohlaydi. Zumradning sehrgar kampir bilan yaxshi yashashi,
ammo otasini sog inishi, kampir va tabiatga bo lgan munosabati ushbu obrazda
ʻ ʻ
oilaparvarlik, mehribonlik etalonlari mavjudligini ham ko rsatadi.
ʻ
“Sharq xalqlari, jumladan, o zbek adabiyotida
ʻ Hotam nomini qo llash ʻ “saxiy”
ramzi sifatida an anaga aylangan. Matnda Hotam antroponimi
ʼ “saxiy odam” etaloni

sifatida yuzaga keladi” 17
. O zbek xalq ertaklarida ham keng qo llanib, ko pchilik
ʻ ʻ ʻ
hollarda ertak qahramonining sifatini namoyon qilish uchun obrazga nisbatlab
16 Ахмаджонов Н. Бадиий услубда қўлланган прецедент номларнинг лингвопоетик таҳлили.
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. автореф. – Фарғона, 2022. –
Б. 12. 23
Ахмаджонов Н. Ko rsatilgan manba: – B. 20.
ʻ
17 Yunusova J. Shavkat rahmon she riyatida poetonimlar badiiyati. // O zbek tili vа аdаbiyоtini jаhon “o zbek
ʼ ʻ ʻ
tili vа аdаbiyоtini jаhon miqyоsidа tаrg ib etish: nаtijа vа miqyоsidа tаrg ib etish: nаtijа vа vаzifаlаr. Xalqaro ilmiy-
ʻ ʻ
ma rifiy anjuman materiallari. – Toshkent, 2021. – B. 171.
ʼ
22

ko rsatiladi. Bu esa sharq xalqlari ongida “saxiy”likni o zida mujassamlashtirganʻ ʻ
yoki “ochiqqo l”
ʻ frazemasini ifodalovchi shaxs tushunchasini gavdalantiradi.
Masalan: Bir kuni odamlardan shu yurtda Hotami Toyga o xshagan bir kishi
ʻ
borligini va uning kim nima so rab borsa, surishtirmay so ragan narsasini berishini
ʻ ʻ
eshitib, shuning uyiga boribdi (Oyjamol. “Yaxshi niyat – yarim davlat”, 3-b.).
Yuqoridagi matnda ertak qahramoniga “Hotam” sifatining berilishi va xalq
orasida ushbu personajning “Hotami Toyga” o xshatilishi orqali shaxsning boshqa
ʻ
sifatlarini berishga hojat qolmaganligini ko rsatadi. Sababi birgina “Hotami Toy”
ʻ
antroponimining o zi bu kishida yaxshi sifatlar mavjudligini ifoda etadi. Pretsedent
ʻ
nomlarni ifodalashda toponimlarning ham o ziga xos o rni bor. Jumladan, “Susambil”
ʻ ʻ
ertagidagi Susambil toponimining pretsedent nom sifatida xalqimiz ma naviy
ʼ
olamida ijobiy, ya ni
ʼ “ farovon yurt”, “tinch makon” etalonlarini ifodalaydi.
Ertakdagi quyidagi matn o zbek xalqi dunyoqarashida Susambil toponimi haqida
ʻ
ijobiy xulosaga kelishiga asosiy sabab bo lgan:
ʻ Susambil o tning quyug i, suvning ʻ ʻ
tinig i, unda juda erkinlik, azob-uqubat yo q, maza qilib yurasan!
ʻ ʻ (O zbek xalq ʻ
ertaklari. “Susambil”, 11-b.).
Ko hi Qof
ʻ – o zbek xalq og’zaki ijodi namunalarida, xususan, ertak, dostonlarda ʻ
afsonaviy tog nomi sifatida tilga olinadi. Qadimdan Sharq xalqlarida Ko hi Qof juda
ʻ ʻ
uzoqda joylashgan tog bo lib, afsonalarga ko ra eng kuchli pahlavonlar
ʻ ʻ ʻ
qiyinchiliklarni y е ngib ushbu tog ga y
ʻ е tib borganlar. Aynan shunday qarashlar
“Olmos botir” ertagi syujetida ham uchraydi hamda “uzoq makon (o lka)”
ʻ etalonini
ifodalaydi: – Podshohim, falon-falon parilarning yurtidan o tgandan keyin
ʻ Ko hi Qof ʻ
degan tog ning orqasida bir yalmog iz kampir bor, shu kampirning bog ida
ʻ ʻ ʻ
Bulbuligo yo degan bir qush bor, agar shu qushning sayrashini eshitsangiz, ko zingiz
ʻ ʻ
darrov ravshanlanadi, – debdi (Oltin beshik. “Olmos botir”, 14-b.).
3-jadval.
O zbek xalq ertaklarida pretsedent nomlarga asos bo lgan mifonimlar va
ʻ ʻ
obrazlar
Zumrad Mehnatkashlik, sabr, oqila
23

qiz
Qimmat Yalqovlik
Hotamtoy Saxiylik
Tohir va Zuhra Oshuq-ma’shuqlar
Yoriltosh Himoyachi, ko’ngil yumshatuvchi
Qorabotir Raqib
Susambil Farovon yurt, tinch makon
Ko’hi Qof Uzoq o’lka
Munkar va Nakir So’roq qiluvchi va
jazolovchi
Xizr Homiy, g’ayritabiiy
ko’makchi
Semurg’ Homiy va himoyachi

Etiket tushunchasi mil.avv. 2,5-3 ming yillikda Misrda paydo bo lgan. Etiketʻ
atama sifatida XVII asr oxirida adabiyotlarda qayd etila boshlangan. “Etiket”
so zining asosini “etika” so zi tashkil etib, grekcha “etos” – odat, udum, taomil, rasm-
ʻ ʻ
rusum, odob-axloq, fe l-atvor, xarakter degan ma nolarni anglatadi. Nutqiy etiket esa
ʼ ʼ
lingvistik nuqtayi nazardan XX asr boshlarida tadqiq qilina boshladi. Yapon, xitoy
tilshunosligida XX asrning 20-yillaridan, jahon tilshunosligida
60-yillaridan beri dolzarb mavzu va qizg in bahs sifatida o rganib kelinmoqda
ʻ ʻ 18
.
Ertak matnlarida qo llangan nutqiy etiket birliklari xalq madaniyatini ko rsatib
ʻ ʻ
beradigan omillardan biridir. Inson ruhiyati, millati va yashash joyi, ma naviyati va
ʼ
madaniyati, e tiqodi va urf-odati, yoshi va jinsi, kasb-hunari va ijtimoiy o rni kabi
ʼ ʻ
qator sotsial umumlashmalarni o zida zuhr etadigan milliy xarakter
ʻ 19
xalq ertaklari
tilida ko p uchraydi. Unda o zbeklarga xos salomlashish, mehmon kutish odobi,
ʻ ʻ
18 Турдиева Ҳ. Нутқий этикет бирликларининг лингвопрагматик тадқиқи (форс ва ўзбек тилларидаги
материаллар асосида). Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф. Тошкент, 2020. – Б. 6.
19 Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Филол.фан. д-
ри. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2000. – Б. 30. 27
Худойберганова Д. Лингвокулътурология терминларининг
қисқача изоҳли луғати. – Т.: Туронзамин зиё, 2015. – Б. 38.
24

hurmat konseptining turli ko rinishlari, oiladagi nutqiy etiketlar, murojaatlar va shuʻ
kabilarda o z ifodasini topadi:
ʻ Yo llari bir hovliga kelibdi, bu uy dono yigit ʻ
hamrohining uyi ekan. Shunda dono yigitga qarab hamrohi:
– Mana, men uyimga y е tdim, endi s iz ham otdan tushib bir piyola choy ichib
ketsangiz , – debdi.
– Ichsam icha qolay, marhamatingiz qaytmasin, – debdi dono yigit. Otdan
tushibdilar va ichkari kirishibdilar. (Oyjamol. “Dono yigit va uning qaylig i”, 209-
ʻ
b.).
Misolda yoshi katta shaxsning yangi kelgan mehmonga mulozamati, uni o ziga
ʻ
yaqin olish uchun “siz” olmoshi orqali murojaat qilishi kuzatiladi. Bu o rinda o zbek
ʻ ʻ
xalqiga xos bir nechta mental xususiyatlar namoyon bo ladi. Jumladan, birinchi bor
ʻ
ko rib turgan inson bilan samimiy munosabatda bo lish, mehmonnavozlik, yaqindan
ʻ ʻ
tanishish uchun o zini unga yaqin tutish va h.k.
ʻ
Ayollar nutqida o zbek xarakteriga xos erkalash bilan bog liq
ʻ ʻ “oppog im”, ʻ
“gulim”, “ko zmunchog im”, “shirinim”
ʻ ʻ va h.k. murojaat shaklidagi nutqiy etiket
birliklaridan foydalaniladi. Ushbu birliklar til egasining xulq-atvorini ko rsatishda
ʻ
ham muhim hisoblanadi: Qushlar tilini bilgan sehrgar kampir yana ham quvonibdi,
xosiyatli qizga dunyoda topilmaydigan rasmli kitob va qo g irchoqlar berib:
ʻ ʻ
– Oppoq qizim, shirin qizim! Do mbog im, munchog im!
ʻ ʻ ʻ – deb boshini silab
erkalabdi (Uch og ayni botirlar. “Zumrad va Qimmat”, 247-b.). Nutq odobini
ʻ
ko rsatuvchi muhim birliklardan biri evfemizmlar hisoblanadi. Evfemizmlar – narsa-
ʻ
hodisaning ancha yumshoq shakldagi ifodasi, beadab so z, ibora va tabu o rnida
ʻ ʻ
qo pol botmaydigan so z, iborani qo llash
ʻ ʻ ʻ 27
. Xalq ertaklari tilida ham o zbek ʻ
xalqining nutq odobini ko rsatuvchi birliklardan keng foydalanilgan.
ʻ Bunda, aksariyat
hollarda, ertak aytuvchining ertak qahramoniga bo lgan munosabati ifodalanadi.
ʻ
Xususan, ijobiy obraz bo ladigan bo lsa, nutqiy etiket birliklaridan samarali
ʻ ʻ
foydalaniladi. “O lmoq”
ʻ fe lining ʼ “vafot etmoq”, “ko z yummoq”, “olamdan ʻ
o tmoq”
ʻ kabi evfemizmlardan foydalansa, salbiy qahramonlarga nisbatan esa, asosan,

25

“o lmoq” fe li qo llangan. ʻ ʼ ʻ “Tug moq” ʻ disfemizmi xalq ertaklarida keng
foydalaniladi, ammo ertakda ushbu leksema yaqqol “qo pol” so z sifatida ko zga
ʻ ʻ ʻ
tashlanmaydi. Jumladan, “Tohir va Zuhra”, “Uchar gilam”, “Sirli tush”, “Handalak
polvon”, “Bo z bola”
ʻ kabi ertaklarda bosh qahramonlarning dunyoga kelishi aynan
“bir qiz yoki bir o g il tug ibdi (tug ilibdi)”
ʻ ʻ ʻ ʻ fe li bilan beriladi. Ertak janri, asosan, ʼ
kichik yoshli bolalar janri bo lganligi uchun ularning tafakkurida “tug moq” fe lining
ʻ ʻ ʼ
evfemik xarakterdagi “dunyoga keltirmoq”, “ko zi yorimoq”, “qutulib olmoq”
ʻ kabi
tushunchalar bo lmaganligi uchun ertak matnlarida kam qo llaniladi.
ʻ ʻ
Dissertatsiyaning “ O zbek xalq ertaklarida ramz va stereotiplar ifodasi
ʻ ” deb
nomlangan uchinchi bobida hayvonlar, qushlar, raqamlar, ranglar va fitonimlar
xalqimizning lisoniy manzarasidan o rin olgan turli ramzlar bilan bog liq
ʻ ʻ
lingvomadaniy xususiyatlarning ifodalanishi tahlil qilingan, shuningdek, o zbek
ʻ
xalqiga xos stereotiplarning xalq ertaklari tilida qo llanishi yoritilgan.
ʻ
Insoniyat fikr almashish jarayonida ko plab ramzlarda foydalanadi. Ma lum bir
ʻ ʼ
xalq vakillarining tafakkuri hamda ruhidagi ramzlar muloqot jarayonida ko p gap
ʻ
strukturalarini tuzishlarini oldini oladi, shuningdek, bir-birlarini oson tushunishlarini
ta minlaydi
ʼ 20
. Lingvomadaniyatshunoslikni ramzlarning belgilik xususiyati ko’proq
qiziqtiradi. Buni N.Alefirenko quyidagicha izohlaydi: “Ramzlar orqali bizning
ongimizda kishilarni yagona etnomadaniy hamjamiyatga birlashtiradigan
madaniyatning eng muqaddas qirralari ochiladi, aqlga sig’maydigan, g’ayrishuuriy
botiniy ma’nolar yuzaga chiqadi” 29
. Darhaqiqat, har bir xalqning mentalitetida
qadimdan narsa-predmet, hayvon, qush, raqam, rang va shu kabilar bilan bog’liq
ramziy ifodalar yuzaga kelgan. Ramzlarning qadimdan bugungi kungacha yashab
kelishida afsona, mif, doston va ertaklar muhim manba vazifasini o’tagan. Chunki
xalq og’zaki ijodida har bir xalqning o’tmishi, tasavvurlari yashaydi. Xususan, o’zbek
xalq ertaklari tilida ifodalangan ramzlarni tadqiq qilish ajdodlarimizning ichki
dunyosini bilishga, tariximiz va madaniyatimizni anglashga xizmat qiladi.
O’zbek xalq ertaklarining alohida turkumini hayvonlar haqidagi ertaklar tashkil
etadi. Bu turkum ertaklar jahon xalqlarining ko’pchiligida mavjud bo’lib, ba’zi
20 Худойберганова Д . Ko‘rsatilgan lug‘at. – Б . 35. 29
Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно-
смысловое пространство языка. Учебное пособие. М.: Флинта, Наука, 2010. – C. 189.
26

xalqlar madaniyatida hayvonlar ramz darajasiga ko’tarilgan. Shuni ta’kidlab
o’tishimiz joizki, o’zbek xalq ertaklarida hayvonlar obrazi lingvomadaniy jihatdan
tahlil qilinmagan. Zero, xalq ertaklarining aksariyatida hayvonlar muhim o’rin
egallaydi. Masalan: Ot juvoz haydovchi, tuya yuk tashuvchi, it uy poylovchi, sigir
sut beruvchi, qo’y go’shtyog’, ho’kiz qo’sh haydovchi ekan (Uch og’ayni botirlar.
“Mushuk, it va sichqon”, 178-b.).
4-jadval.
O zbek xalq ertaklari tilida ko p qo llangan hayvonlarning ramziy ifodasi ʻ ʻ ʻ
Ot Do st, yordamchi, yo ldosh
ʻ ʻ
Kiyik Homiy, yorug lik (yorug kunga
ʻ ʻ
eltuvchi)
Ayiq Homiy, laqmalik

Sher Yordamchi, laqmalik, tajovuzkorlik
Bo ri
ʻ Yovuzlik, laqmalik
Tulki Ayyorlik, yolg onchilik
ʻ
Ho kiz
ʻ Kuch-qudrat
Sigir Xazina, yordamchi
Eshak Kambag allik, mehnatkashlik, sabr
ʻ
Ilon Zarar еtkazuvchi
It Qorovul, hushyorlik,
sadoqat

Dunyo xalqlari qadimdan hayvonlar bilan qanday munosabatda bo lgan bo lsa,
ʻ ʻ
qushlar bilan ham shunday munosabatda bo lgan. Ba zi qushlar xalqning totemi
ʻ ʼ
sifatida mifologik qarashlaridan o rin olgan
ʻ 21
. O zbek xalq ertaklarida eng ko p ʻ ʻ
murojaat qilinadigan qushlar: burgut, laylak, kabutar, qarg a, xo roz (tovuq)
ʻ ʻ kabilar
21 Жўраев М., Расулова 3. Миф, маросим ва эртак. – Тошкент: Mumtoz so z, 2014. –
ʻ
Б. 193. 31
Жўраев М., Расулова 3. Миф, маросим ва эртак. – Тошкент: Mumtoz so z, 2014. –
ʻ
Б. 7.
27

o ziga xos magiya bilan birgalikda meliorativ va pastrotiv milliy-mentallikniʻ
ifodalashi bilan ham xarakterli.
5-
jadval. Ertaklardagi ba zi qushlarning ramziy ifodasi
ʼ
Burgut Hukmdor (podsho)lar uchun ruh va huquq,
xalqimiz lingvomadaniyatida ozodlik va erk
Laylak Baxt va bahor
Kabutar Mushtiparlik va ayollik
Tovuq (xo roz)
ʻ Xazina
Qarg a
ʻ Xabar beruvchi, ogoh etuvchi, uzoq umr

Jahon xalqlari madaniyatida raqamlar bilan bog liq turli qarashlar mavjud
ʻ
bo lib, har bir xalqning milliy madaniyatida o ziga xos konseptlarni ifodalab keladi.
ʻ ʻ
Bunday qarashlar dunyo xalqlarida ma lum ramziy ifodalar, tushunchalar, magik
ʼ
qarashlarning ifodachisi sifatida asrlar davomida yashab kelmoqda. Xususan, Sharq
xalqlari, jumladan, o zbek xalqi milliy madaniyatida ko p qo llanuvchi raqamlar
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lib, ularning ko pchiligi xalq og zaki ijodida qadimdan qo llanib kelingan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu esa o zbek xalqi lisoniy olamida raqamlarning ilohiylashtirilganligi, shuningdek,
ʻ
diniy qarashlar bilan bog liq bo lgan ko pgina ma nolarni izohlovchisi sifatida
ʻ ʻ ʻ ʼ
bugungi kunda ham qo llanib kelmoqda. Folklorshunos M.Jo’rayev bu haqda:
ʻ
“Sehrli-magik” raqamlar haqidagi qadimiy e’tiqod va an’analar xalqimiz turmush
tarziga, urf-odat va marosimlariga, folklor asarlariga shu qadar chuqur singib
ketganki, hatto kundalik jonli so’zlashuvda ham u yoki bu raqam bilan bog’liq ibora
va maqollarni ishlatishga o’rganib qolganmiz” 31
, – deya fikr bildiradi.
Besh raqami o’zbek xalqi qarashlarida ko’p uchraydi. Xalqimiz milliy
madaniyatida besh raqamining xususiyatlari haqida M.Jo’rayev fikr bildirar ekan,
tilimizda mavjud bo’lgan “besh kunlik dunyo”, “besh kunlik davron”, “ajalidan besh
kun burun o’lmoq”, “besh kunligi bormi, yo’qmi”, “oyning beshi qorong’i, beshi

28

yorug’”, “besh qo’l barobar emas” kabilar tarkibidagi besh raqamining ma’noviy
xususiyatlari sanoq usullarining kelib chiqishi bilan aloqador qadimgi tasavvurlarga
borib taqalishini ko’rsatadi. Sanoq son sifatida esa besh raqami xalqimizning qadimiy
qarashlari bilan bog’liqligiga asoslanadi. Jumladan, qadimda dunyo xalqlarida sanoq
vositasi sifatida barmoqlardan foydalanishgan. Dastlabki qo’ldagi besh barmoq
sanoqni o’rganishning ilk bosqichi bo’lgan. Beshdan keyingi sonlar esa ko’plikni
ifodalagan. Bunday sanash usuli o’zbek xalqi tarixida ham bo’lib, mashhur
“Susambil” ertagida o’z ifodasini topgan:
– Susambil o’tning quyug’i, suvning tinig’i, unda juda erkinlik, azob-uqubat
yo’q, maza qilib yurasiz, – deyishibdi.
– Bo’lmasa biz ham boraylik, – debdi arilar.
– Mayli, beshta edik, ko’p bo’ldik, – debdilar (O’zbek xalq ertaklari.
“Susambil”, 10-b.).
“Ajalidan besh kun burun (oldin) o’lmoq” iborasi milliy mental xarakterga ega
bo’lib, “qazo vaqti yetmasdan, bevaqt vafot etmoq” mazmunini izohlaydi. Chunki
besh kunlik dunyo qadimda 60 yoshgacha bo’lgan davrni “ajalgacha bo’lgan davr”
deb hisoblashgan. “Ajalidan oldin o’lmoq” iborasi “Xo’jamurod” o’zbek xalq
ertagida qarg’ish sifatida qo’llangan: Xo’jamurod yer yutgurdan ayttirsam, nimaga
kelmadinglar. Sizlarga tayyorlagan palovimni, ajalingdan besh kun avval o’lgur
chol bilan uning yetimcha o’g’li maza qilib yedi qo’ydi, – debdi (Oyjamol.
“Xo’jamurod”, 87-b.).
Ranglar har bir xalqning lisoniy manzarasida turli xil lingvomadaniy
xususiyatlarni ifodalashi mumkin. Turkiy xalqlar madaniyatida “rang” so zining forsʻ
tilidan kirib kelguniga qadar “bod” so zi iste molda bo lgan. Islom dinining kirib
ʻ ʼ ʻ
kelishi va fors-tojik xalqlari bilan qo shnichilik aloqalari natijasida “bod” so zi
ʻ ʻ
o rnida “rang” so zi qo llana boshladi. Bod so zining bugungi kunda
ʻ ʻ ʻ ʻ “bo yoq” ʻ ot
turkumi tarkibida saqlanib qolganligi haqida ma lumotlar bor
ʼ 22
.
Uch asosiy ranglardan biri qora rang hisoblanadi. Qora – rang-tusi mavjud
ranglarning barchasidan to q [O TIL. V.335] rang hisoblanadi. Taxminlarga ko ra
ʻ ʻ ʻ
22 http://marifat.uz/marifat/ruknlar/fan/4547.htm/
29

qadim zamonlarda qora rang faqatgina “qora” ning o zini emas, unga yondoshʻ
ranglarni ham ifodalagan.
Qadimdan turkiy xalqlarning lisoniy manzarasida qora rang, asosan, salbiy, ya ni
ʼ
yovuzlik, е r osti (o liklar) dunyosi kabi ramzlarni ifodalagan. Shunga o xshash
ʻ ʻ
tushunchalar o zbek xalqi mentalitetida salbiy ma no ottenkalari y
ʻ ʼ е takchilik qiluvchi
qora komponentli: “ qora kun”, “qora kiymoq”, “yuzi qora”, “ichi (ko ngli) qora”
ʻ
kabi frazemalarning yuzaga kelishiga sabab bo lgan. Bunday mazmundagi
ʻ
tushunchalar o zbek xalq ertaklarida alohida o ringa ega:
ʻ ʻ Bu yomon qora kunlarga
qolgan bechora xotin yig i qilib, ota yuzini ko rmay qolgan y
ʻ ʻ е timchani yaxshilab
tarbiyalashga kirishibdi (Oyjamol. “Tohir va Zuhra”, 34-b.).
Jahon mamlakatlari lingvomadaniyatiga nazar tashlar ekanmiz, oq rang bilan
bog liq turli tushunchalar mavjudligini guvohi bo lamiz. Xususan, o zbek xalqida
ʻ ʻ ʻ
biror xayrli ish boshlanishidan oldin “oq fotiha” degan tushuncha bo lib, bu holat
ʻ
o zbek xalq ertaklarida ham o z ifodasini topgan:
ʻ ʻ Ota o g illariga ʻ ʻ oq fotiha beribdi.
Uch og a-
ʻ

ini yo lga tushib, y
ʻ е rning ustidan, osmonning ostidan uzoq yurishibdi (Uch og ayni ʻ
botirlar. “Uch og ayni botirlar”, 282-b.).
ʻ
“Oq yo l”
ʻ xayrixohlik ifodalovchi birikma sifatida milliy-madaniy o ziga xos ʻ
xususiyat kasb etadi. Xalq ertaklari tilida ham ushbu birlikning qo llanilish holatlari
ʻ
kuzatiladi: Qarg aga
ʻ oq yo l ʻ tilab, hammalari uni kuzatishibdi (Oyjamol. “Ovchi,
Ko kcha va Dono”, 132-b.)
ʻ
O zbek xalq ertaklarida ramziy ma no ifodalovchi va eng ko p qo llanuvchi
ʻ ʼ ʻ ʻ
ranglardan biri qizil rang hisoblanadi. Qizil rang bilan bog liq milliy an analarga
ʻ ʼ
asoslangan assotsiatsiyalar o zbek xalqida ham bir nechta mental xususiyatlarni
ʻ
ifodalovchi udumlar mavjud bo lganligi ko zga tashlanadi.
ʻ ʻ
O zbek tilshunosligida o simliklar olami va o ziga xos xususiyatlari xususida bir
ʻ ʻ ʻ
qator ishlar amalga oshirildi 23
. O simlik nomlarini ifodalovchi lug aviy birliklarga
ʻ ʻ
23 Хошимхўжаева М.М. Оламнинг лисоний тасвирида фитонимлар (инглиз, рус ва ўзбек тиллари
мисолида). Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2018. – 52 б.; Пазлитдинова Н. Ўзбек тили
фитонимларининг лекцик-семантик хусусиятлари. Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф. – Фарғона, 2018. – 54
30

nisbatan lingvistik tadqiqotlarda o simlik nomi, o simliklarni ifodalovchi leksemalar,ʻ ʻ
o simlik otlari, o simliklarni atovchi otlar, botanik terminlar, fitonim, fitonimik
ʻ ʻ
leksika, floristik leksika kabi terminlari qo llangani kuzatiladi
ʻ 34
.
Fitonimlar haqida ilk izlanishlar A.V.Superanskayaning “Atoqli otlarning
umumiy nazariyasi” (“ Общая теория имени собственного ”) nomli ishida
uchraydi 35
. O zbek xalq ertaklari matnlarida o simliklar nomlarining ifodalanishida
ʻ ʻ
muhim xususiyatlari inobatga olinib, o ziga xos tarzda namoyon bo ladi. Ertaklarda
ʻ ʻ
fitonimlar, jumladan, meva nomlari asarda ro y berayotgan voqea-hodisalarni,
ʻ
hududni, aholining turmush-tarzini ifodalashda bir qancha vazifalar bajaradi. Bu esa
fitonimlarni lingvomadaniy jihatdan tadqiq etishga undaydi. “Uch og ayni botirlar”
ʻ
ertagida:
Ona to ti:
ʻ
– Shunday bo lsa, men bir maslahat beraman. Bizning joyda
ʻ bir daraxtning
mevasi bor, har kim bir donasini y е sa, qari chol bo lsa, yigitlik holiga qaytur.
ʻ
Kampir bo lsa, qiz kabi yosh holiga kelur. Podshohga shundan uch donasini olib
ʻ
borgin, bu bebaho mevani berib, o zingning butunlay ozod etilishingni so ra, shoyad
ʻ ʻ
insofga kelib, butunlay ozod etsa, – debdi. Bu gap ma qul tushibdi. Shu chog da uch
ʼ ʻ
dona meva olib kelibdilar (O zbek xalq ertaklari. “Uch og ayni botirlar”, 28-b.).
ʻ ʻ
Ertakda ushbu sehrli meva nomi (leksema sifatidagi birligi va semantik
xususiyatlari) haqida ma lumot berilmagan. Ertak voqealari hikoya qilinar ekan
ʼ
tinglovchi (o zbek xalqi vakili bo lsa) bevosita ushbu sehrli mevani, aksariyat
ʻ ʻ
hollarda, xurmo deb tasavvur qiladi. Chunki arablarning O rta Osiyo hududiga kirib
ʻ
kelishi va islom dinining boshqa O rta Osiyo xalqlari singari o zbek xalqi ijtimoiy
ʻ ʻ
hayoti va e tiqodidan o rin olishi natijasida xurmo mevasining “jannat mevasi”
ʼ ʻ
б.; Наримов Ҳ. Хоразм минтақавий фитонимларининг лисоний таҳлили. Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф.
– Урганч, 2020. – 57 б.; Усманова М. Алишер Навоий асарларидаги фитонимларнинг лекcик-семантик ва
стилистик тадқиқи. Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф. – Жиззах, 2022. – 57 б.; Джалилова З. Инглиз ва
ўзбек шеъриятида шахс сифатларининг фитонимлар воситасида поэтик ифодаланиш хосликлари.
Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс. – Бухоро, 2022. – 162 б. 34
Газибекова С. Фитонимларнинг лингвомаданий
хусусиятлари. // Сўз санъати. – Тошкент: 2021. № 5. – Б. 6. 35
Джалилова З. Инглиз ва ўзбек шеъриятида шахс
сифатларининг фитонимлар воситасида поэтик ифодаланиш хосликлари. Филол.фан.б.фалс.док. ...дисс.автореф.
– Бухоро, 2022. – Б. 14.
31

ekanligi haqidagi tushuncha ham kirib keldi. Natijada, islom dini e tiqodi bilanʼ
xurmo mevasining ilohiy

(sehrli) kuchi xalqimiz tafakkuridan o rin egalladi. Shu ma noda ertakda –
ʻ ʼ
“yoshartiruvchi, quvvat bag ishlovchi”
ʻ meva nomini “xurmo” deb tasavvur qiladi.
Bu esa o quvchi yoki tinglovchi ongida “jannat mevasi” birligini yuzaga keltiradi.
ʻ
Ertakdagi sehrli meva bilan bog liq yana bir jihatga e tibor qaratishimiz lozim.
ʻ ʼ
Qafasdagi to ti asli hindistonlik bo lib, taqdir taqozosi bilan hududimizga kelib
ʻ ʻ
qolgan. Masalaning mohiyati shundaki, Hindistonda diniy e tiqod islom dinidan farq
ʼ
qilib, ularda xurmo mevasi bizga qaraganda “ilohiy” deb qaralmaydi.
Ma lumotlarga qaraganda, y
ʼ е r sharidagi mevali daraxtlarning yarmi olma
daraxtidan iborat. Olma daraxtining tarqalish geografiyasiga e tibor qaratadigan
ʼ
bo lsak, geografik joylarning, daraxtning o sishi va y
ʻ ʻ е tilishi beqaror bo lganligi ʻ
sababli barcha hududlarda qadimdan mavjud desak, xato bo lmaydi.
ʻ
O zbek xalq ertaklarida asosiy meva nomlari qatorida olma mevasi ham muhim
ʻ
o rin tutadi. Jumladan,
ʻ “Uchar gilam”, “Ilonning ishi zahar solmoq”, “Bo z bola”, ʻ
“Tohir va Zuhra” ertaklarida olma mevasi hayot, muhabbat, hosildorlik, farzand
kabi ramzlarni ifodalab kelgan. Ertaklarda faol qo llaniladigan sehrli olma va sehrli
ʻ
suv (hayot suvi) kishiga sog lik va yoshlikni qaytarib beruvchi magik vosita sifatida
ʻ
talqin qilinadi 24
.
XVII asr oxirlarida fransuz noshiri F.Dido kitob nashr etishda vaqt, mehnat va
mablag ni tejash uchun qurilma ixtiro qiladi. Uning ijodiy qarori matn terishdan
ʻ
iborat bo lib, ixtiro qilgan qurilmasi yordamida ko p sonli kitoblarni chop etishga
ʻ ʻ
imkon berdi. Ushbu qurilmani u “stereo” – qattiq, “tiroz” – tasvir (ba zi manbalarda
ʼ
yun. Stereos – qattiq + tupos – tasvir), deb nomladi. 1922-yilda amerikalik publitsist
va sotsiolog Uolter Lippman “stereotip” terminini ilmiy muomalaga kiritdi 25
.
Stereotip hodisasi faqatgina tilshunoslarni emas, balki sotsiologlarning,
etnograflarning, psixologlarning, etnopsixolingvistlarning ham tadqiqot obyekti
24 Жўраев М., Расулова 3. Миф, маросим ва эртак. – Тошкент: Mumtoz so z, 2014. – Б. 205.
ʻ
25 https://uz.everaoh.com/stereotip - nima - zamonaviy - jamiyatning - eng - keng - tarqalgan - stereotiplari/
32

hisoblanadi. Ushbu fanlar stereotiplarni o ziga xos tarzda tadqiq qilishi natijasidaʻ
ijtimoiy, muloqot, mental, madaniy va etnomadaniy stereotiplarni vujudga keltiradi.
Ertak qahramonlarining ijtimoiy stereotiplashish jarayonida geterogen
xususiyatlari klasterlarga birlashtirilish holatlari yuzaga chiqadi. Jumladan, o gay ona
ʻ
obrazi ishtirok etgan “Zumrad va Qimmat”, “Podachining qizi”, “Bo z bola”,
ʻ
“Dono xotin” va boshqa shu kabi ertaklarda o gay farzandlar, aksariyat hollarda,
ʻ
dono va mehnatkash sifatida gavdalanadi. Bu esa o zbek xalqida ota-ona tarbiyasidan
ʻ
tashqari jamiyatning ham hissasi kattaligidan dalolat beradi.
O zbek xalqi etnomadaniy stereotiplari nafaqat mehmondo stligi, balki
ʻ ʻ
mehribonligi, er-yigitlari tanti, hamiyati baland, qiz va ayollari esa ibo-hayoli, nomusi
bilan boshqa xalq vakillaridan ajralib turadi 26
. Mana shunday milliy stereotiplar
o zbek folklorida, jumladan, o zbek xalq ertaklaridan ham o rin olgan.
ʻ ʻ ʻ “Muqbil
toshotar”, “Qilich botir”, “Qirq kuyov”, “Ziyod botir”, “Non qudrati”, “Quyosh
y е rning pahlavoni” kabi ertaklarning bosh qahramonlari xarakterida o zbek xalqi
ʻ
yigitlariga xos stereotiplar mavjud bo lsa,
ʻ “Tuhmatga uchragan kelin”, “Dono
xotin”,

“Tuhmat”, “Podachining qizi” kabi ertaklarda esa o zbek ayollariga xos mental
ʻ
xususiyatlar singdirilgan.
26 To lanboyeva G., Yusupova S. Lingvokulturologiyada “stereotip” tushunchasi. // SCIENTIFIC PROGRESS.
ʻ 2023. –
P. 329. http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
33

XULOSA
O zbek xalq ertaklarini ilmiy tadqiq qilish, asosan, folklorshunoslikda amalgaʻ
oshirilgan. O tgan asr oxirlarida lingvokulturologiya fanining rivoji jahon
ʻ
tilshunosligida xalq ertaklarini lingvomadaniy tadqiq qilish imkonini yaratdi. O zbek
ʻ
xalq ertaklarini lingvomadaniy tadqiqi bo yicha olib borgan kuzatishlarimiz quyidagi
ʻ
xulosalarga kelishimizga imkon beradi:
1. Jahon xalqlarining barchasida ertak janri mavjud bo lib, unda har bir
ʻ
xalqning uzoq asrlik milliy-madaniy merosi o z aksini topadi. Antroposentrik
ʻ
tilshunoslikning rivojlanishi tilshunoslik ilmida ham ertaklar tilini lingvomadaniy
jihatdan tadqiq etish imkonini yaratdi. Natijasida ko plab mamlakatlarda xalq
ʻ
ertaklari tili lingvomadaniy jihatdan tahlil etila boshlandi. Bu esa o zbek xalq
ʻ
ertaklarining ham lingvomadaniy jihatdan tadqiqini amalga oshirish zarurati borligini
ko rsatdi.
ʻ
2. Xalq ertaklarining lingvomadaniy xususiyatlarini tadqiq etish o zbek
ʻ
tilshunoslikda eng kam o rganilgan masalalardan biri hisoblanib, ertaklar tilida
ʻ
qo llanilgan lingvomadaniy birliklarni aniqlash ushbu mavzuning tadqiqot obyekti
ʻ
sifatida o rganish zaruratini keltirib chiqaradi.
ʻ
3. O zbek xalqiga xos milliy-madaniy yodgorliklar, an ana va qadriyatlarni
ʻ ʼ
ifodalovchi lingvomadaniy birliklar xalq ertaklari tilida anchagina. Ushbu birliklarni
lingvomadaniy tadqiq qilish o zbek xalqiga xos mental xususiyatlarni aniqlash
ʻ
imkoniyatini beradi.
4. Xalq ertaklaridagi aksariyat frazeologizmlar xalq hayoti, milliy-madaniy
qarashlari bilan bevosita bog liq. Bu esa ertaklar tilida mavjud FBlarni
ʻ
lingvomadaniy jihatdan tahlil qilish zarurati borligini ko rsatdi.
ʻ
5. Maqollar xalq donishmandligi hisoblanib, unda har bir xalqning o ziga
ʻ
xos qarashlari yashaydi. Bu esa ajdodlarimiz tomonidan ko p asrlar davomida
ʻ
yaratilgan bebaho ma naviy hamda madaniy meros hisoblangan maqollarning
ʼ
lingvomadaniy xususiyatlarini yuzaga chiqaradi. Shu ma noda xalq ertaklari tilidagi
ʼ
lingvomadaniy xarakterga ega maqollarning o zbek xalqi lisoniy manzarasidagi
ʻ
o ziga xos tomonlarini tadqiq etish lozim bo lgan masalalardan biri hisoblanadi.
ʻ ʻ
34

6. O zbek xalqining an ana va qadriyatlari uzoq asrlar mobaynida turliʻ ʼ
iqtisodiysiyosiy o zgarishlarga duch keldi. Shunga qaramay xalqimiz milliy o ziga
ʻ ʻ
xoslikni saqlab qolishga va kelgusi avlodlarga y е tkazib berishga muvaffaq bo ldi.
ʻ
O zbek xalqiga xos an analar turli hodisalarni o z ichiga olgan bo lib, bu traditsiyalar
ʻ ʼ ʻ ʻ
doimiy takrorlanishi natijasida odatiy marosimlarga aylanib qoldi. Bularni atovchi
birliklar etnografizmlar hisoblanib, ertaklar tilida qo llangan etnografizmlar
ʻ
xalqimizning ijtimoiy hayotini, mehnat jarayonini, madaniy-maishiy turmush tarzini
o zida namoyon etganligi ayonlashdi.
ʻ
7. Pretsedentlik darajasiga ko tarilgan xalq ertaklaridagi Zumrad, Qimmat,
ʻ
Hotami toy, Xizr, Munkarnakir (Munkar va Nakir), Yoriltosh, Tohir va Zuhra,
Semurg kabi obrazlarning o zbek xalqi lingvomadaniyatidagi o ziga xos tomonlari
ʻ ʻ ʻ
aniqlandi.
8. O zbek xalq ertaklari matnlaridagi obrazlarning xarakterini ochib
ʻ
berishda obrazlarning muomala madaniyati orqali ma naviy qiyofasini belgilashda
ʼ
muhim omillardan biri bo lib xizmat qiladi. Xalqimizga xos nutqiy etiket
ʻ
birliklarning ertak matnlaridagi, shuningdek, ayollar va erkaklar nutqidagi etiket
birliklarning qo llanishi bilan bog liq o rinlarni aniqlash orqali o zbek xalqiga xos
ʻ ʻ ʻ ʻ
muloqot shakli tahlil qilindi. 9. Jahon xalqlari lingvomadaniyatida mavjud hayvon,
qush, raqam, rang va fitonimlar bilan bog liq turli qarashlar mavjud. O zbek xalq
ʻ ʻ
ertaklarida xalqimizning lisoniy manzarasidan o rin olgan hayvon, qush, raqam, rang
ʻ
va fitonimlarning ramziy ifodasi misollar orqali izohlab berildi.
10. O zbek xalqiga xos stereotiplarning xalq ertaklari tilida qo llanilgan
ʻ ʻ
o rinlarini belgilandi. Shuningdek, turli xalqlarga xos stereotiplar tahlil qilinib, o zbek
ʻ ʻ
xalqiga xos ijtimoiy va etnomadaniy stereotiplar ertaklardagi obrazlar va
voqeahodisalar orqali ko rsatib berildi.
ʻ

35

O’zbek xalq ertaklarining lingvomadaniy tadqiqi

Купить