Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 44.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

O'zbek xalq pedagogikasi va islom ta'limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar kurs ishi

Sotib olish
1Mavzu O'zbek xalq pedagogikasi va islom ta'limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar Mundarija Kirish …………………………………………………………………….….… I BOB. O zbek xalq pedagogikasida ijtimoiy-pedagogik g oyalarʻ ʻ 1.1. O zbek xalq pedagogikasining shakllanishi va tarixiy ildizlari ʻ ………..…. 1.2. Xalq og zaki ijodida tarbiya g oyalari (ertaklar, maqollar, afsonalar ʻ ʻ misolida) ………………………………………………………………….….… 1.3. O‘zbek xalq urf-odatlari va an’analarida ijtimoiy tarbiya asoslari ……..…. II BOB. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik qarashlar 2.1. Qur’on va Hadislarda tarbiya va ta’limga oid g‘oyalar ……………………. 2.2. Islom mutafakkirlarining (Al-Farobiy, Al-G‘azzoliy, Ibn Sino va boshqalar) pedagogik qarashlari ……………………………………………. ….. 2.3. Islomiy tarbiyaning zamonaviy ta’lim tizimidagi ahamiyati va tatbiqi ……. Xulosa …………………………………………………………………………. . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….. 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy jihatdan sog‘lom, yetuk va barkamol inson sifatida shakllantirish har qanday taraqqiy etayotgan jamiyat uchun eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarbiyaviy tajribasi, urf-odatlari, odob-axloq me’yorlari va xalq og‘zaki ijodi asarlari yoshlar ongida mustahkam ma’naviy poydevor yaratadi. Shu bilan birga, islom dini ta’limotida ilgari surilgan axloqiy, ijtimoiy va pedagogik g‘oyalar ham muhim manba sifatida qaraladi. Ayniqsa, Qur’oni karim va hadislar asosida tarbiya berishning ildizlari o‘zbek xalq pedagogikasi bilan o‘zaro uyg‘unlikda mujassam bo‘lib, zamonaviy tarbiya tizimida keng imkoniyatlar yaratadi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday deydi: “Biz yoshlarga bilim berish bilan birga, ularni milliy g‘urur, or-nomus, ajdodlar merosiga hurmat ruhida tarbiyalashimiz kerak” 1 . Bu fikr bejiz aytilmagan, chunki yoshlar ongiga singdirilayotgan tarbiyaviy qadriyatlar kelajak jamiyatining yuzini belgilaydi. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan xalq pedagogikasi, og‘zaki ijodi, urf-odat va an’analaridagi tarbiyaviy g‘oyalar muhim manba sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, islom dini ta’limotida ilgari surilgan axloqiy, ma’naviy va pedagogik qarashlar bilan uyg‘unlashgan holda olib boriladigan tarbiya tizimi zamonaviy o‘qituvchining faoliyatida alohida o‘rin tutadi. Prezidentimiz yana bir nutqida ta’kidlaydi: “Biz milliy g‘oyamizga, tarixiy xotiramizga, ma’naviyatimizga asoslanmasak, mustahkam poydevorga ega 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat va xalqparvar davlat. – T.O‘zbekiston, 2021. . 3bo‘lmaymiz” 2 Ana shu asosda o‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotidagi ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarni o‘rganish, ularni ta’lim va tarbiya jarayoniga tatbiq etish zarurati kuchaymoqda. Ushbu kurs ishining dolzarbligi ham shundaki, u xalqning boy ma’naviy merosini, diniy-ma’rifiy qadriyatlarini zamonaviy ta’limga olib kirish orqali tarbiya tizimini yanada mustahkamlaydi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzuni yoritishda bir qancha tarixiy, pedagogik va diniy manbalar tahlil qilingan. A. Avloniy o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida milliy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlarini bayon etgan. A. Qodiriy, A. Fitrat kabi jadid ziyolilari tarbiya orqali millatning ravnaqini ta’minlashni ilgari surganlar. Xalq pedagogikasi doirasida urf-odatlar, odob-axloq qoidalari, xalq og‘zaki ijodiy namunalari (ertak, maqol, afsona)da mujassam tarbiyaviy g‘oyalar ilgari surilgan. Islomiy qarashlarda esa Qur’oni karim va hadislar asosida shaxs tarbiyasining ma’naviy-axloqiy mezonlari ko‘rsatilgan. Al-Farobiy, Ibn Sino, Al-G‘azzoliy kabi allomalar o‘z asarlarida bilim olish, odob, tarbiya, ilm-ma’rifatning jamiyatdagi o‘rni haqida chuqur fikr yuritganlar. Bugungi zamonaviy olimlar – Z. Hasanboyeva, O. Tohirova, N. Jo‘rayev, Sh. Toshboyeva va boshqalarning ishlari mavzuning ilmiy asoslanganligini yanada mustahkamlaydi. Shunga qaramay, bu yo‘nalish hali to‘liq o‘rganilib bo‘lmagan, kompleks yondashuvni talab etuvchi ilmiy mavzulardan biri hisoblanadi. Kurs ishining ahamiyati Kurs ishining amaliy va nazariy ahamiyati katta. Ushbu ish orqali o‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotidagi tarbiyaviy g‘oyalar birgalikda tahlil qilinadi. Natijada, ularning o‘zaro uyg‘unligi, farqli jihatlari va zamonaviy ta’limga tatbiq etish yo‘llari aniqlanadi. Xalq og‘zaki ijodida mujassam bo‘lgan hikmatli g‘oyalar, islomiy axloq-odob talablari 2 Sh.M. Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iy davom ettirib, yangi bosqichga ko‘tarish – davr talabi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga Murojaatnoma. – T. O‘zbekiston, 2018. 4asosida shakllangan tarbiya tamoyillari bugungi yoshlarni ma’naviy tayanchli, komil inson sifatida tarbiyalashda muhim omil bo‘ladi. Shu bilan birga, pedagogik amaliyotga milliylik va diniy-ma’naviy qadriyatlar asosida yondashish o‘quvchilarning dunyoqarashini shakllantiradi, ularda vatanparvarlik, g‘urur va o‘zlikni anglash tuyg‘ularini kuchaytiradi. Tadqiqot natijalari o‘qituvchilar, tarbiyachilar va tadqiqotchilar uchun metodik tavsiya sifatida xizmat qilishi mumkin. Demak, kurs ishi o‘zining mazmunan boyligi, ilmiy asoslanganligi va amaliyotga yaqinligi bilan alohida ahamiyatga egadir. Kurs ishining maqsadi O‘zbek xalq pedagogikasi hamda islom ta’limotidagi ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularning zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘rnini aniqlash. Kurs ishining v azifalari: O‘zbek xalq pedagogikasining shakllanishi va tarixiy ildizlarini o‘rganish; Xalq og‘zaki ijodidagi tarbiyaviy g‘oyalarni tahlil qilish; Urf-odat va an’analardagi tarbiya tamoyillarini ochib berish; Qur’on va hadisdagi tarbiya g‘oyalarini tahlil qilish; Islom allomalari pedagogik qarashlarini o‘rganish; Islomiy tarbiyaning zamonaviy ta’lim tizimidagi ahamiyatini ko‘rsatish. Kurs ishining obyekti – O‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotidagi tarbiyaviy g‘oyalar tizimi. Kurs ishining predmeti – O‘zbek xalq og‘zaki ijodi, urf-odatlari hamda Qur’on, hadis va islom olimlari asarlarida ifodalangan ijtimoiy-pedagogik qarashlarning mazmuni va ularning ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘rni. Kurs ishining tuzilishi - Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5I BOB. O zbek xalq pedagogikasida ijtimoiy-pedagogik g oyalarʻ ʻ 1.1. O zbek xalq pedagogikasining shakllanishi va tarixiy ildizlari ʻ O‘zbek xalq pedagogikasi – bu ming yillar davomida shakllangan, ajdodlar tajribasi, hayotiy kuzatishlar, axloqiy me’yorlar va urf-odatlarga asoslangan xalqona tarbiya tizimidir. Bu pedagogik meros xalq ongida, og‘zaki ijodda, kundalik hayotda, mehnat va marosimlarda mujassam bo‘lib, hozirgi zamonaviy ta’limning g‘oyaviy asoslaridan biri hisoblanadi. O‘zbek xalq pedagogikasining ildizlari uzoq o‘tmishga, zardushtiylik, buddaviylik davrlariga borib taqaladi. Keyinchalik esa islom dini ta’sirida bu tizim yanada chuqurlashdi, diniy-ma’naviy qadriyatlar bilan boyidi. O‘zbek xalq pedagogikasining shakllanishida turli omillar – tarixiy, madaniy, ijtimoiy va dini omillar muhim rol o‘ynagan. Xususan, qadimgi davrda yashagan ota-bobolarimiz bolalarni hayotga tayyorlashda odob, halollik, mehnatsevarlik, jasorat, kattalarni hurmat qilish kabi fazilatlarni ustuvor deb bilganlar. Bular avvalo og‘zaki ijod vositalari – ertaklar, afsonalar, maqollar, topishmoqlar orqali yetkazilgan. 3 Tarixiy manbalarga ko‘ra, qadimgi Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona hududlarida bolalarni tarbiyalashga oid madaniy an’analar bo‘lgan. Bu an’analar keyinchalik islom dini kelgach, Qur’on va hadislar asosida boyidi. Xalq pedagogikasi islomiy axloq qoidalari bilan uyg‘unlashib, yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu bosqichda bilim olish, odob-axloq, muomala 3 Hasanboyeva Zuhra. O‘zbek xalq pedagogikasi asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018 6madaniyati, insonparvarlik, mehr-oqibat, ota-onaga hurmat kabi qadriyatlar markazga chiqdi. Xalq pedagogikasining rivojlanishida qadimdan amal qilib kelingan urf- odatlar, marosimlar (to‘y, sunnat, navro‘z, mehmondorchilik) muhim rol o‘ynagan. Bu marosimlarda bolalar jamiyat hayotining faol ishtirokchisiga aylanishga o‘rgatilgan. Shu orqali ularda jamoaga sadoqat, mas’uliyat, birdamlik kabi ijtimoiy qadriyatlar shakllangan. O‘zbek xalq pedagogikasi o‘z mazmunida "o‘zbekona tarbiya" tamoyillarini mujassam etgan. Bu tamoyillar jumlasiga quyidagilar kiradi: kattalarga hurmat, kichiklarga mehr, halollik, mehnatsevarlik, sabr-toqat, or- nomus, iymon, vijdon, o‘zlikni anglash. Ana shu qadriyatlar xalq orasida avloddan avlodga og‘zaki tarzda o‘tib kelgan. A. Avloniy o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida shunday degan: “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”. Bu g‘oya xalq pedagogikasining naqadar chuqur ijtimoiy va axloqiy asosga ega ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbek xalq pedagogikasining yana bir muhim jihati – u xalqning o‘z ehtiyojlari, hayotiy tajribasi va ma’naviy qadriyatlariga asoslanadi. U davlat siyosatidan mustaqil tarzda, oddiy odamlarning turmush tarzida, kundalik hayotida shakllangan. Bu pedagogika xalq donishmandligining mahsuli bo‘lib, unda xalq o‘z farzandlarini qanday qilib odobli, aqliy va jismoniy yetuk qilib tarbiyalashni ko‘zlagan. Milliy pedagogik merosning tarkibiy qismi sifatida xalq ertaklari va maqollarida tarbiya g‘oyalari chuqur ifoda topgan. Masalan, “Yaxshilik qil, daryoqa tashla”, “Yaxshiga – yor, yomonga – dosh” kabi maqollar bolalarga yaxshilik qilish, sabr, bardosh va halollikni o‘rgatadi. 4 4 Mavlonova Ravzaxon. Milliy tarbiya va ma’naviy qadriyatlar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. 7O‘zbek xalq pedagogikasida shaxsga emas, jamoaga xos xulq, jamiyatdagi ijtimoiy mas’uliyat va birdamlik qadriyat sifatida tarbiyalanadi. Shu boisdan ham bolaga kichikligidan “mahallaga xatolik keltirma”, “ota-onangni nomus qil” degan g‘oyalar singdirilgan. Bu pedagogika jamiyatdagi tartib-intizomni mustahkamlashga xizmat qilgan. Xalq pedagogikasining tarixi, asosan, og‘zaki an’analarga tayanadi. Ammo u zamonlar o‘tishi bilan yozma manbalarda ham aks etgan. Jumladan, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy kabi adiblar asarlarida axloqiy va tarbiyaviy g‘oyalar keng o‘rin olgan. Bu adabiy meros ham xalq pedagogikasining asosiy manbalaridan biridir. Hozirgi zamonaviy pedagogika ham xalq tajribasiga suyanadi. Ayniqsa, yangi O‘zbekiston taraqqiyotida milliy tarbiya g‘oyalarining ta’lim tizimiga tatbiq etilishi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev bu borada shunday degan: “Milliy qadriyatlarimiz va tarixiy xotiramiz – bu yoshlar tarbiyasining poydevoridir”. o‘zbek xalq pedagogikasi – bu uzluksiz, tarixiy tajriba va donishmandlikka asoslangan, axloqiy poklikni, ma’naviy barkamollikni targ‘ib qiluvchi noyob tarbiya tizimidir. Uni chuqur o‘rganish va zamonaviy ta’limga tatbiq etish – bugungi pedagogning muhim vazifalaridan biridir. 1.2. Xalq og zaki ijodida tarbiya g oyalari (ertaklar, maqollar,ʻ ʻ afsonalar misolida) O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllanib kelgan og‘zaki ijodi – bu beqiyos ma’naviy boylik, milliy tafakkur xazinasi, ayni paytda xalq pedagogikasining eng kuchli va ta’sirli vositalaridan biridir. Har bir ertak, maqol, afsona, topishmoq, latifa yoki doston o‘zida bir g‘oyani, tarbiyaviy ma’noni, hayotiy saboqni mujassam etgan. O‘zbek xalqining og‘zaki ijodida axloqiy-psixologik, ijtimoiy, ma’naviy qadriyatlar bilan bog‘liq o‘gitlar, nasihatlar, fazilatlar juda puxta ifodalangan. Shu jihatdan ularning barchasi bolani tarbiyalash, shaxs sifatida shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. 8Xalq ertaklari o‘zbek xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy, eng keng tarqalgan va mazmunan chuqur qatlamidir. Ertaklarda yaxshilik va yomonlik, halollik va hiyla, sabr va jaholat, mehnat va dangasalik o‘rtasidagi qarama- qarshiliklar orqali hayotiy saboqlar beriladi. Masalan, “Zumrad va Qimmat”, “Boy bo‘ri”, “Bo‘z bolalar” kabi ertaklarda odobli, sabrli, mehnatkash qahramon doim yutadi, yomon, xasis va yolg‘onchi esa jazolanadi. Bu orqali bolalar ongiga ijobiy fazilatlar singdiriladi: adolatni sevish, mehnatdan qochmaslik, do‘stga sadoqatli bo‘lish, muhtojga yordam berish, halol bo‘lish. Ertaklar bolalarga bevosita buyruq yoki qattiq ogohlantirish bilan emas, balki qiziqarli voqealar, ramzlar, qahramonlar orqali tarbiyaviy ta’sir o‘tkazadi. “Bo‘z bolalar” ertagida kambag‘al bola halolligi, qat’iyati bilan shohga ham dars beradi. Bu ertak bolaga shunday g‘oyani singdiradi: kamtarlik va halollik boylikdan afzal. Bu orqali bolada oriyat, vijdon, mehnatga ishonch singari fazilatlar paydo bo‘ladi. Maqollar – xalq tafakkurining donishmandona ifodasidir. O‘zbek maqollarida qisqa, lo‘nda va hayotiy iboralar orqali katta falsafa, tarbiya va odob yotadi. “Yaxshilik qil – daryoqa tashla”, “Ota oldida otangdek, ota yo‘qsa – tog‘angdek”, “Hurmat bo‘lsa – baraka bo‘ladi”, “Odam bolasi omonat” kabi maqollar xalqning tarbiyaviy mezonlarini belgilaydi. Maqollar orqali bolalar kichikligidan halollik, andisha, uyat, or-nomus, kattalarga hurmat kabi qadriyatlar bilan tanishadilar. 5 Xalq maqollarida bolaga qanday yashash, odamlar bilan qanday munosabatda bo‘lish, hayotda qanday yo‘l tutish kerakligi haqida aniq va lo‘nda saboqlar beriladi. “Yomon bilan do‘st bo‘lma – bir kun borib yuzing qizar”, “Uyalgan – do‘st topar”, “Hurmat – odamni odam qiladi” kabi iboralar bolaga ijtimoiy axloq qoidalarini singdiradi. Bu esa uning jamiyatda munosib inson bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. 5 Karimov Islom Abdug‘anievich. Ilm-ma’rifat va tarbiya – yuksak maqsadimiz. – Toshkent: Sharq, 2017. 9Afsonalar esa xalq og‘zaki ijodining yana bir o‘ziga xos turidir. Ular ko‘proq tarixiy, ramziy yoki fantastik shaklda bo‘lib, muayyan voqea- hodisalarga asoslangan bo‘ladi. Masalan, “Oqsoy”, “Qizil qal’a”, “Boysun tog‘i”, “Oq tosh afsonasi” kabi afsonalarda insonlar halollik, sabr, mehr- oqibat, vafodorlik, tabiatga mehr kabi g‘oyalarga e’tibor qaratadi. Bu turdagi ijod mahsulotlari orqali xalq o‘zining tarixiy xotirasi, axloqiy qarashlari va qadriyatlarini saqlab qolgan va keyingi avlodga o‘rgatib kelgan. Afsonalarning pedagogik ahamiyati shundaki, ular faqatgina ertakdan iborat emas, balki u orqali xalq o‘zining dunyoqarashi, e’tiqodi, tushunchalari, xulqiy talablari haqida ma’lumot beradi. “Qalpoq tosh” yoki “Mingbuloq” afsonalari orqali bolaga tabiatga nisbatan mehr va hurmat tuyg‘usi, noto‘g‘ri ishning oqibati, odamlarga rahm-shafqatli bo‘lish kerakligi haqida saboq beriladi. Xalq og‘zaki ijodi shunchaki badiiy adabiyot emas, balki xalq pedagogikasi vositasi, jamiyat ma’naviyatini shakllantiruvchi boy manba bo‘lib xizmat qiladi. Har bir ertak, maqol, afsona bevosita bola ongiga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Unda avvalo axloqiy mezonlar, halollik va haqiqat, vijdon, mehr-oqibat, do‘stlik, iymon, mehnatga munosabat kabi jihatlar aks etadi. Prezident Shavkat Mirziyoyev shunday degan edi: “Yoshlarimizga tarixiy ildizlarimiz, xalqimizning donishmandligi asosida tarbiya berish – bu eng to‘g‘ri yo‘ldir”. Bu fikr aynan xalq og‘zaki ijodining zamonaviy tarbiya tizimiga qo‘shadigan hissasi borligini ta’kidlaydi. Bugungi yoshlar texnologiya va sun’iy intellekt asrida ulg‘ayayotgan bo‘lsa-da, ularning qalbi va ongi xalqning donishmand so‘zlari bilan to‘lishi kerak. 6 6 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 28-dekabrdagi "2018–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi" to‘g‘risidagi PF–4947-sonli Farmoni. 10X alq og‘zak i ijodi namunalari asosida t arbiy av iy g‘oy alar t ahlili Og‘zaki ijod turi Namuna (misol) Tarbiyaviy g‘oya Ta’sir yo‘nalishi Ertak Zumrad va Qimmat Halollik, sabr, mehnat – ezgulik g‘alaba qiladi Axloqiy tarbiya, ijobiy shaxsiy sifatlar Bo‘z bolalar Halollik, mardlik, dono fikrlash Insonparvarlik, haqiqatparastlik Boy bo‘ri O‘zgaga rahm, mehr, kamtarlik Ruhiy va hissiy tarbiya Maqol Yaxshilik qil – daryoqa tashla Ezgulik, saxovat, evaz kutmaslik Axloqiy-ijtimoiy tarbiya Hurmat bo‘lsa – baraka bo‘ladi Kattalarga hurmat, odob Oilaviy va ijtimoiy munosabatlar Odam bolasi – omonat Inson hayoti muqaddas Ma’naviy tarbiya Afsona Qalpoq tosh afsonasi Adolat, o‘ziga nisbatan tanqidiy qarash Tarixiy va ijtimoiy xotira, iymon Oqsoy afsonasi Vafodorlik, tabiatga hurmat Ekologik va ma’naviy tarbiya Boysun tog‘i Fidoyilik, sabr- toqat Ruhiy-irodaviy tarbiya Zamonaviy pedagogika nuqtayi nazaridan qaralganda ham, og‘zaki ijod namunalari vositasida tarbiya berish o‘quvchi qalbiga tez yetib boradi. O‘qituvchining ertak aytishi, maqol orqali izoh berishi, afsona bilan tarixiy voqeani jonlantirib tushuntirishi bolalarda qiziqish, e’tibor va tushunish 11darajasini oshiradi. Shu bois xalq og‘zaki ijodi vositalarini dars jarayonida to‘g‘ri tanlash va samarali qo‘llash pedagogik mahoratning bir qismidir. xalq og‘zaki ijodi – bu o‘zbek xalqining axloqiy mezonlari, ijtimoiy qoidalari, ma’naviy dunyoqarashi mujassam bo‘lgan pedagogik xazina. Ertaklar, maqollar va afsonalar orqali bola dunyoni tushunadi, inson bo‘lib yetishadi, halol va vijdonli yashashga o‘rganadi. Bugun bu qadriyatlar zamonaviy ta’limda yanada faol qo‘llanishi, milliy tarbiyaning asosi sifatida mustahkamlanishi zarurdir. 1.3. O‘zbek xalq urf-odatlari va an’analarida ijtimoiy tarbiya asoslari O‘zbek xalqining boy ma’naviy merosi nafaqat adabiyotda, balki urf- odatlar va an’analarida ham o‘z ifodasini topgan. Bu urf-odatlar asrlar davomida xalq tomonidan shakllantirilib, jamiyatda odob-axloq, hurmat- ehtirom, mehnatsevarlik, sabr-toqat, mehr-oqibat kabi ijtimoiy fazilatlarni tarbiyalash vositasi sifatida xizmat qilib kelmoqda. Har bir millat o‘ziga xos tarbiya maktabini yaratadi. O‘zbek xalqi uchun esa bu maktab – oila, mahalla, to‘y-marosimlar, diniy bayramlar, bolaga ism qo‘yish, sunnat to‘yi, kelin tushirish, Navro‘z kabi qadriyatlarda mujassam. Urf-odat va an’analar xalqning hayot tarzini aks ettirgan holda, har bir a’zosini jamiyatga moslashtiradi, uni shaxs sifatida kamol toptiradi. Misol uchun, Navro‘z bayrami – bu tabiat uyg‘onishi, yangilanish va poklanish bayrami bo‘libgina qolmay, odamlar o‘rtasidagi rishtalarni mustahkamlovchi, mehr-oqibat, birodarlik, kechirimlilik, birdamlik kabi qadriyatlarni singdiruvchi ijtimoiy-tarbiyaviy muhitdir. Bu bayramda bolalar oiladagi qadriyatlarni, kattalarni qadrlash, tabiatni asrash, jamiyatda bir bo‘lish tuyg‘usini o‘rganadilar. O‘zbek xalqining eng muhim urf-odatlaridan biri bu mehmondo‘stlikdir. “Mehmon kelsa, rizqing bilan keladi”, “Mehmon – Xudoning mehri” degan maqollar xalq ongida qadimdan muqaddaslik darajasida singdirilgan. Mehmondo‘stlik orqali bolalarga mehr, izzat, ochiqqo‘llik, insonparvarlik 12kabi fazilatlar o‘rgatiladi. Har qanday mehmonga, kim bo‘lishidan qat’i nazar, izzat bilan qarshi olish va ehtirom ko‘rsatish – xalqimiz tarbiyasining ajralmas qismidir. 7 Shuningdek, o‘zbek xalqining “o‘rgatgan bola o‘ringa yarashar” degan gapi zamirida ham chuqur tarbiyaviy g‘oya yotadi. Bu an’ana bo‘yicha bola kichikligidan boshlab kattalarga xizmat qilish, mehmon kutish, duoda ishtirok etish, so‘zni joyida aytish, xushmuomalalik, hushyorlik kabi fazilatlar bilan tarbiyalanadi. Jumladan, to‘y, sunnat, hayit marosimlarida bolalar faol ishtirok etadi, bu orqali u jamiyat hayotiga aralashadi, o‘z o‘rnini topadi. Bola dunyoga kelgan kundan boshlab, o‘zbek oilasida uning tarbiyasiga e’tibor kuchli bo‘ladi. Ism qo‘yish marosimi, chilla chiqish, beshik to‘yi – bularning barchasi bejiz emas. Bu an’analar orqali bola ongiga muqaddaslik, poklik, jamiyatda o‘z o‘rni borligini his qilish singdiriladi. Masalan, beshik to‘yida ishtirok etayotgan bolalar bevosita urf-odatlarni kuzatib, ularni tushunib ulg‘ayadi. Yana bir muhim tarbiya vositasi bu – nikoh va kelin tushurish marosimlaridir. Bu an’analarda nafaqat ikki oila, balki ikki urug‘, ikki elning birlashuvi, kelinning yangi muhitga moslashuvi, hurmat va ehtirom asosida yashash g‘oyalari mujassam. Kelin salom qilish, qaynotaga, qaynonaga xizmat, mahalla bilan tanishish kabi amallar yoshlar ongida mas’uliyat, odob va itoat tuyg‘ularini mustahkamlaydi. An’analar doirasida amalga oshiriladigan hayit bayramlari, xayr-ehsonlar, janoza va duolar ham bolalar uchun muhim tarbiya maktabidir. Bolalar bu marosimlarda sabr, mehr, duo, tavoze kabi ruhiy jihatdan boyituvchi qadriyatlar bilan tanishadilar. O‘zbek xalqida “duoga qatnashmagan boladan odam chiqmaydi” degan gaplar ham aynan urf-odatlar orqali shakllangan ijtimoiy qadriyatlar asosida aytiladi. Mahalla – urf-odatlar tarbiyaviy tizimining markaziy bo‘g‘ini sifatida 7 Jo‘rayev N. Ma’naviyat va ma’rifat asoslari. – Toshkent: “Turon-Iqbol”, 2019. 13Mahalla qadimdan o‘zbek xalqining ijtimoiy hayotida beqiyos o‘rin tutgan muassasa bo‘lib, nafaqat mahalliy boshqaruv, balki tarbiyaviy jarayonlarning ham asosiy maydonidir. Har bir bola mahalla muhitida ulg‘ayarkan, u shu yerda jamiyatning yozilmagan qoidalarini, axloqiy me’yorlarini, odob- axloqni, tartib-intizomni, hurmat-ehtiromni o‘rganadi. Shunday ekan, mahalla – bu xalqning tarixiy tajribasini, urf-odatlarini, qadriyatlarini amaliyotda namoyon qiluvchi tarbiya maktabidir. Mahalla muhitida bola doimiy ijtimoiy nazorat ostida bo‘ladi. “Qo‘shning kim, sen shunsan”, “Yaxshi qo‘shni – yarim boylik” degan xalq maqollarida bu holat o‘z aksini topgan. Mahalla a’zolari bolalarning xatti-harakatlarini kuzatadi, tarbiyaga muhtoj joylarda ogohlantiradi, kerak bo‘lsa, maslahat beradi. Bu jarayonlar rasmiy bo‘lmasa-da, hayotiy kuchli ta’sirga ega bo‘ladi. Bola har bir harakatidan oldin "qo‘shnilar nima deydi", "mahallada meni qanday ko‘radi", degan fikr bilan yondashadi. Mahalladagi jamoaviy tadbirlar – obodonlashtirish ishlari, duolar, hayit bayramlari, xayr-ehsonlar, to‘ylar, janozalar va boshqa marosimlar bolani kichik yoshdan ijtimoiy hayotga jalb qiladi. Bola bu marosimlar orqali jamoada o‘z o‘rnini biladi, xizmat ko‘rsatadi, kattalarni hurmat qilishni, bir- birini qadrlashni o‘rganadi. Ayniqsa, mehr-shafqat, hamjihatlik, sabr-toqat, xayrixohlik kabi fazilatlar mahalla muhiti orqali tabiiy singdiriladi. Bugungi kunda mahallaning tarbiyadagi o‘rni davlat siyosati darajasida e’tirof etilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning nutqida ta’kidlanganidek: “Mahalla – xalqning yuragi, tarbiyaning boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘lishi kerak”. Bu fikr nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham mahallaning o‘rnini mustahkamlaydi. Ayniqsa, bolalarning bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil qilish, salbiy ta’sirlardan himoya qilishda mahalla faollarining roli beqiyos. Yana bir muhim jihat shundaki, mahalla oilaning ichki muhitini ham kuzatib boradi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar, notinch oila muammolari, 14mehr-e’tibor yetishmayotgan bolalar – bularning barchasiga mahalla aralashadi, tarbiyaviy, ruhiy va moddiy yordam ko‘rsatadi. Shu orqali bolaga jamiyat e’tibori, jamoaning mehrli nazarini his qilish imkoniyati yaratiladi. Prezident Sh.M. Mirziyoyev ham urf-odatlarning ijtimoiy tarbiya vositasi sifatidagi o‘rnini alohida ta’kidlab, shunday degan edi: “Biz xalqimizning boy tarixiy merosi, urf-odatlari, an’analarini saqlab qolish bilan birga, ularni yoshlar tarbiyasiga faol tatbiq etishimiz kerak”. Bu fikr urf-odatlar zamonaviy tarbiya tizimining ajralmas qismi ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Zamonaviy ta’limda o‘zbek urf-odatlaridan foydalanish orqali o‘quvchilarni nafaqat bilimga, balki odob-axloqqa, ijtimoiy javobgarlikka, milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash mumkin. Dars jarayonida to‘y marosimlarining tahlili, xalq bayramlarining tarixi, qadimiy udumlar haqida suhbatlar o‘tkazish o‘quvchilarda chuqur taassurot uyg‘otadi. o‘zbek xalqining urf-odatlari va an’analari shunchaki marosim emas, balki xalqning tarbiyaviy tajribasi, ijtimoiy ongining aksidir. Bu qadriyatlar orqali avlodlar orasida uzviylik, jamiyatda barqarorlik, insonlar orasida mehr-oqibat, hurmat, sadoqat, halollik kabi yuksak fazilatlar shakllanadi. Bu an’analarni saqlash va yoshlar ongiga chuqur singdirish bugungi pedagogikaning dolzarb masalalaridan biridir. 15II BOB. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik qarashlar 2.1. Qur’on va Hadislarda tarbiya va ta’limga oid g‘oyalar 2.1. Qur’on va Hadislarda tarbiya va ta’limga oid g‘oyalar Islom dini – bu nafaqat ibodat, balki to‘la hayotiy nizom, ijtimoiy muomala, axloqiy mezonlar, tarbiya va ta’limning komil tizimidir. Qur’oni karim va Rasululloh Muhammad (s.a.v.)ning hadislarida tarbiya masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Islom ta’limotiga ko‘ra, inson bu dunyoga faqat yashash uchun emas, balki o‘zini tarbiyalash, jamiyatda yaxshi xulq namunasini ko‘rsatish, ilmu ma’rifat bilan hayotini to‘ldirish uchun yuborilgan. 8 Qur’oni karimda ilm olish va tarbiya masalasi juda ko‘p oyatlarda qayd etilgan. Alloh taolo “Iqra’” (O‘qimoq) degan so‘z bilan Qur’onni nozil qilishni boshlagan. Bu holat islom dinining asosiy tayanchi – ilm olishga bo‘lgan chaqiriq ekanini ko‘rsatadi. Alaq surasining dastlabki oyatlarida: “O‘qiging! Insonni quyqa qon parchasidan yaratgan Robbingning nomi bilan o‘qiging” degan. Bu oyat ilm olish, anglash, tafakkur qilish, shaxs sifatida kamol topishga bo‘lgan eng birinchi da’vatdir. Qur’oni karimning boshqa ko‘plab oyatlarida ham tarbiya va ta’limga oid chuqur g‘oyalar mavjud. Masalan, Luqmon surasida farzandga qanday nasihat berish, Allohga shirk keltirmaslik, ota-onaga yaxshilik qilish, kibrli bo‘lmaslik, odob bilan yurish, ovozni baland ko‘tarmaslik kabi tarbiyaviy tamoyillar bayon qilingan. Bu surada Luqmon o‘g‘liga quyidagicha deydi: 8 Xudoyberdiyev B. Islomda tarbiya va uning ijtimoiy ahamiyati. – Toshkent: “Hilol- nashr”, 2022. 16“Ey o‘g‘ilcham, namozni o‘qigin, yaxshi ishlarni buyurgin, yomonliklardan qaytargin, boshingga tushgan narsalarga sabr qilgin. Albatta, bu qat’iylikni talab qiladigan ishlardandir.” (Luqmon surasi, 17-oyat). Islomda bolalar tarbiyasi eng muhim masalalardan biri sanaladi. Hadislarda ota-onaning farzand oldidagi mas’uliyati, ilm berish, odob o‘rgatish, halol kasbga yo‘naltirish haqida ko‘plab saboqlar berilgan. Rasululloh (s.a.v.) marhamat qilganlar: “Hech bir ota farzandiga chiroyli odobdan afzalroq in’om qilmagan” (Tirmiziy rivoyati). Bu hadisdan anglashiladiki, moddiy merosdan ko‘ra, ma’naviy tarbiya, yaxshi xulq bolaga beriladigan eng ulug‘ ne’matdir. Yana bir hadisda shunday deyiladi: “Ilm har bir musulmon erkak va ayolga farzdur”. Bu esa nafaqat bilim olishni, balki bilimga asoslangan jamiyat qurishni ham islomning ustuvor maqsadi qilib qo‘yganini ko‘rsatadi. Bolani bilimli, ma’naviyatli, axloqli qilib tarbiyalash ota-onaning ham, jamiyatning ham mas’uliyati sifatida qaraladi. Farzand tarbiyasida mehr bilan muomala qilish, urishdan ko‘ra nasihat berish, tarbiya jarayonida Allohning rizosini ko‘zlash islomiy ta’limotda eng asosiy yondashuvdir. Hadislarda ota-onaning o‘rni ham yuksak darajada ko‘rsatilgan. Rasululloh (s.a.v.): “Jannat onalar oyog‘i ostidadir” deganlar. Bu nafaqat ayolning, balki onaning tarbiyaviy mehnatining buyukligini anglatadi. Ota- onaga bo‘lgan ehtirom bolalikdan o‘rgatiladi. Qur’onda Allohga ibodat qilish bilan bir qatorda ota-onaga yaxshilik qilish ham buyuriladi: “Robbing faqat O‘ziga ibodat qilishlaringni va ota-onalarga yaxshilik qilishlaringni buyurdi” (Isro surasi, 23-oyat). Bu orqali islomda tarbiya – e’tiqod va odobning uzviy bog‘liqligi asosida qaraladi. Shuningdek, Qur’oni karimda shaxsiy tozalik, so‘zda rostgo‘ylik, vijdon pokligi, sabr, halollik, kamtarlik kabi sifatlar ko‘p bora ta’kidlanadi. Bu sifatlar bolaning odobli, halol va foydali shaxs bo‘lib kamol topishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Misol uchun, Qur’onda: “Albatta, Alloh tozalanadiganlarni yaxshi ko‘radi” degan oyat (Tavba surasi, 108-oyat) 17orqali shaxsiy poklik – nafaqat jismonan, balki ma’naviy poklikni ham targ‘ib etadi. 9 Islomda ta’lim berish nafaqat foydali amr, balki savobli amal sifatida qaraladi. Hadisda aytiladi: “Kimki bir ilm o‘rgatsa, u bilan amal qilinadigan bo‘lsa, o‘qituvchiga qiyomatgacha ajr bitib turadi”. Bu hadis o‘qituvchilarning jamiyatdagi ulug‘ o‘rnini ko‘rsatadi. Islomda ilm – nur, jaholat – zulmat sifatida talqin qilinadi. Shu bois ilm olishga da’vat qilish – eng asosiy tarbiyaviy g‘oyalardan biridir. Qur’on va hadislarda o‘zini tutish, boshqalar bilan muomala, hurmat, kechirimlilik, tavoze, insoniyatga xizmat qilish, qo‘shnilik haqlari, yetimlarga mehr, kambag‘allarga yordam, keksalarga hurmat, kichiklarga mehr singari har bir harakatga alohida e’tibor qaratilgan. Bu tamoyillar orqali jamiyatda ma’naviy barqarorlik, o‘zaro hurmat, tinchlik-sekinlik kabi ijtimoiy qadriyatlar mustahkamlanadi. Zamonaviy ta’lim tizimi ham islomiy tarbiyaning ko‘plab tamoyillaridan foydalanmoqda. Chunki u zamirida ezgulik, insonparvarlik, mehr, adolat, sabr-toqat kabi umuminsoniy qadriyatlar yotadi. O‘zbekiston ta’lim tizimida ham bu yondashuvlar tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Qur’on va hadislar musulmon kishining hayotidagi har bir bosqich uchun ma’naviy yo‘lko‘rsatkich, tarbiya dasturi, hayotiy qoidalar to‘plamidir. Ular orqali bola ilmga, odobga, imonga, halollikka, hurmat va burchga o‘rgatiladi. Shuning uchun ham Qur’on va hadislar islom ta’limotidagi ijtimoiy-pedagogik qarashlarning eng yuksak manbaidir. 2.2. Islom mutafakkirlarining (Al-Farobiy, Al-G‘azzoliy, Ibn Sino va boshqalar) pedagogik qarashlari Islom sivilizatsiyasi tarixida ilm-fan, falsafa, adabiyot va pedagogika sohalarida buyuk olimlar yetishib chiqqan. Al-Farobiy, Al-G‘azzoliy, Ibn 9 Tursunov R. Qur’on va hadislar asosida tarbiya. – Toshkent: “Hilol-nashr”, 2023. 18Sino kabi mutafakkirlar asarlarida nafaqat tibbiyot yoki falsafiy qarashlar, balki shaxs tarbiyasi, ta’lim-tarbiya jarayoni, axloqiy yetuklik, jamiyatdagi odob-axloq me’yorlari haqida ham chuqur fikrlar bayon qilingan. Ularning pedagogik qarashlari asrlar davomida Sharq ta’lim tizimiga asos bo‘lib kelgan va hozirgi zamonaviy pedagogika uchun ham dolzarb ahamiyatga ega. Al-Farobiyning pedagogik qarashlari Al-Farobiy (870–950) – Sharq uyg‘onish davrining buyuk allomalaridan biri bo‘lib, u musulmon dunyosida falsafa, siyosatshunoslik, mantiq, musiqashunoslik va pedagogika sohalarida ulkan iz qoldirgan. Al-Farobiy pedagogik tafakkurga chuqur yondashgan, ta’lim va tarbiyani inson kamolotining asosiy vositasi sifatida ko‘rgan. Uning eng mashhur asarlaridan biri – “Fozil shahar ahlining qarashlari”da jamiyatning taraqqiyoti bevosita ilm-fan va fozil insonlar tarbiyasiga bog‘liq ekani ta’kidlanadi. Farobiyga ko‘ra, har bir inson tug‘ma imkoniyatlar bilan dunyoga keladi, ammo bu salohiyat faqat to‘g‘ri ta’lim va tarbiya orqali yuzaga chiqadi. U bilim olishni insonning eng muhim burchi deb bilgan. Farobiy ta’limni aqliy va axloqiy jihatdan uyg‘un holatda olib borishni tavsiya qilgan. Avvalo, ilmga asoslangan tafakkur, so‘ngra esa odob va axloq orqali ruhiy poklanish muhim deb qaralgan. Al-Farobiyning qarashlarida “fozil inson” tushunchasi asosiy o‘rinni egallaydi. Fozil inson – bu o‘zini tanigan, jamiyatga foyda keltira oladigan, ilmli, dono va axloqli shaxsdir. Uning fikricha, shunday insonlarni tarbiyalash orqali fozil jamiyat barpo etish mumkin. Fozil shahar – bu ilm-fan, axloq va adolat ustuvor bo‘lgan jamiyatdir. Shu sababdan, Farobiy ta’limni davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida qaraydi. Al-Farobiy o‘qituvchini – “oqil murabbiy”, ya’ni bilimdon va ma’naviyatli shaxs deb bilgan. Ustoz faqatgina bilim beruvchi emas, balki axloqiy namuna bo‘lishi kerak. O‘quvchi esa faqat eshituvchi emas, balki faol fikrlovchi, 19so‘rovchi, tahlil qiluvchi bo‘lishi lozim. Bu yondashuv bugungi zamonaviy pedagogikadagi interaktiv metodlarga yaqin turadi. Farobiyning fikrlarida inson o‘z-o‘zini anglash, o‘z ustida ishlash, aqliy va axloqiy kamolot sari intilish kerakligi ustuvor o‘rin tutadi. Shuningdek, u ta’limning jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta’minlovchi vosita ekanini ta’kidlaydi. Bu esa uni faqatgina mutafakkir emas, balki ijtimoiy pedagogika asoschilaridan biri sifatida tan olishga asos bo‘ladi. Al-G‘azzoliyning pedagogik qarashlari Al-G‘azzoliy (1058–1111) – islomiy fikr, axloq, ma’naviyat va tasavvuf sohasidagi eng nufuzli mutafakkirlardan biri bo‘lib, uning pedagogik qarashlari o‘z davrida va undan keyingi asrlarda katta ta’sirga ega bo‘lgan. Uning “Ihyo ulum ad-din” asari Sharqning yirik ma’naviy-pedagogik qo‘llanmasi sifatida qadrlanadi. G‘azzoliy fikricha, tarbiya – bu inson qalbini poklash, uni Allohga yaqinlashtirish jarayonidir. Shuning uchun ta’limning markazida nafaqat bilim, balki niyat, ixlos, halollik va ma’naviyat turadi. G‘azzoliy insonni ikki xil jihatdan tarbiyalash zarurligini ta’kidlaydi: birinchidan, ilmiy bilimlar orqali tafakkurni rivojlantirish; ikkinchidan, axloqiy tarbiya orqali qalbni poklash. Unga ko‘ra, ta’lim samara berishi uchun avvalo inson niyati to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Chunki yodlangan bilim emas, foydali va amal bilan mustahkamlangan bilim haqiqatga olib boradi. Al-G‘azzoliy ustoz-shogird munosabatlariga katta e’tibor qaratgan. Ustozni faqat dars beruvchi emas, balki murabbiy sifatida ko‘rgan. Shogird esa faqat bilim oluvchi emas, balki ustozning axloqiy namunasi asosida tarbiyalanadigan shaxs bo‘lishi kerak. Bu munosabat o‘zaro hurmat, mehr, sabr va saboq asosida bo‘lishi lozim. G‘azzoliy bolani jazolash emas, mehr bilan tarbiyalashga, nasihat orqali yo‘lga solishga undagan. U ilm olish jarayonida bolaning yoshi, qobiliyati va ichki holatini inobatga olishni maslahat bergan. Ayniqsa, diniy bilimlarni berishda bolaning ruhiy holatiga zarar yetkazmaslik, majburlamaslik, balki sevgi bilan o‘rgatish 20muhimligini uqtirgan. U ta’limning shakli emas, mazmuni muhimligini urg‘ulagan: qalbsiz, ixlossiz o‘qitilgan ilm foydasiz deb bilgan. G‘azzoliyga ko‘ra, haqiqiy ustoz avvalo o‘zini tarbiyalagan bo‘lishi kerak. Chunki “axloqsiz ustoz – qalbi xasta tabibdir” degan fikrni ilgari surgan. Bu fikr hozirgi zamonaviy pedagogik etikaning asosiy tamoyillaridan biriga to‘g‘ri keladi. U pedagogni odil, pok, sabrli, o‘z ishiga sadoqatli inson sifatida ko‘rgan. Ibn Sinoning pedagogik qarashlari Ibn Sino (980–1037) Sharq va jahon ilm-faniga salmoqli hissa qo‘shgan ulug‘ alloma bo‘lib, uning pedagogik qarashlari “Donishnoma”, “Kitob ash-shifo”, “Tib qonunlari” kabi asarlarda o‘z aksini topgan. Ibn Sino fikricha, inson tug‘ilganidan keyin tarbiya orqali shakllantiriladi. U tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmasa, inson jamiyatga zarar keltiradigan mavjudotga aylanishi mumkinligini uqtiradi. Ibn Sino ta’limda bolaga bosqichma-bosqich bilim berish, ularning yosh va qobiliyatini hisobga olish zarurligini alohida urg‘ulagan. Unga ko‘ra, bola dastlab o‘z atrofini, keyinchalik mantiqiy fikrni, so‘ngra falsafiy mulohazalarni o‘rganadi. Ibn Sino jismoniy tarbiya, estetik tarbiya, axloqiy tarbiya, intellektual tarbiya degan to‘rt asosiy yo‘nalishni ilgari surgan. U bolaning hayoti davomida izchil tarbiya jarayonida bo‘lishi kerakligini yozadi. Ibn Sino uchun bilim faqat xotira emas, balki tafakkur, kuzatish, tahlil va amaliy faoliyat orqali mustahkamlanadigan hodisadir. Uning fikricha, o‘qituvchining vazifasi – bolaga tayyor bilimni berish emas, balki bilimga bo‘lgan ehtiyojni uyg‘otishdir. Bu yondashuv bugungi konstruktiv pedagogika nazariyasi bilan o‘zaro uyg‘unlikda ko‘riladi. Boshqa mutafakkirlarning qarashlari Yana bir buyuk mutafakkir – Yusuf Xos Hojib (11-asr) o‘zining “Qutadg‘u bilig” asarida ta’lim va tarbiyani davlat boshqaruvi, adolat, axloqiy poklik, halollik bilan bog‘lab qaraydi. Asarda har bir shaxs jamiyat oldida mas’ul bo‘lishi, yuksak 21ma’naviyatli bo‘lishi kerakligi uqtiriladi. Ustoz va shogird obrazlari orqali bilim va axloq uyg‘unligining muhimligi tasvirlanadi. Imom Buxoriy, Imom Termiziy kabi muhaddislar ham o‘z asarlarida ilm va odob uyg‘unligiga katta e’tibor berganlar. Ularda ilmning maqsadi – Alloh roziligi uchun xizmat qilish, ilm orqali jamiyatni ma’naviy poklash kabi tushunchalar ilgari surilgan. Islom mutafakkirlarining pedagogik qarashlari asrlar davomida o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan. Ular nafaqat o‘sha davr, balki bugungi zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham chuqur falsafiy va metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Al-Farobiy tafakkurga asoslangan jamiyatni, Al- G‘azzoliy ma’naviyatga asoslangan tarbiyani, Ibn Sino esa aqliy va jismoniy uyg‘unlikka asoslangan inson kamolotini targ‘ib qilgan. Ularning merosini o‘rganish – bugungi avlodni barkamol etib tarbiyalashda bebaho manba hisoblanadi. 2.3. Islomiy tarbiyaning zamonaviy ta’lim tizimidagi ahamiyati va tatbiqi Bugungi globallashuv va ma’naviy tahdidlar kuchaygan davrda inson tarbiyasi har qachongidan ko‘ra dolzarb masalaga aylangan. Jamiyatda axloqiy buzilishlar, ommaviy axborot vositalari ta’siri, virtual muhitdagi salbiy holatlar yoshlar ruhiy olamiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Aynan shunday murakkab sharoitda islomiy tarbiya tamoyillarini zamonaviy ta’lim tizimiga tatbiq etish zarurati kuchaymoqda. Islom tarbiyasi o‘zining umuminsoniy qadriyatlarga asoslanganligi, mehr-oqibat, sabr-toqat, halollik, kamtarlik, odob, ota-ona roziligi kabi g‘oyalari bilan har qanday ta’lim muhitida ijobiy natijalar berishi mumkin. Islom dini avvalo odobni ta’limdan ustun qo‘yadi. Bu esa o‘quvchi shaxsida axloqiy poydevorni mustahkamlab, bilim olishga ongli va mas’uliyatli yondashuvni shakllantiradi. Zamonaviy maktab va oliy ta’lim muassasalarida bilim olish darajasi yuqori bo‘lsa-da, ba’zida ma’naviy tarbiya zaifligi seziladi. Islomiy tarbiya esa aynan shaxsning ichki olamini 22shakllantirish, ruhiy poklik, jamiyatda foydali bo‘lish, yomonlikdan yiroq yurish, farzandlik, do‘stlik, qo‘shnichilik burchlarini tushunishga asoslanadi. Bu esa zamonaviy shaxs tarbiyasida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Zamonaviy ta’lim tizimida islomiy tarbiyani qo‘llash – bu diniy fanlarni dars jadvaliga qo‘shish emas, balki uning g‘oyaviy asoslarini ta’limning ichki tarkibiga singdirishdir. Masalan, dars jarayonida sabr, halollik, rostgo‘ylik, mehnatsevarlik, ilmga bo‘lgan hurmat haqida Qur’on oyatlari va hadislardan iqtibos keltirish, mashg‘ulotlarda Rasululloh (s.a.v.)ning hayotidan saboq beruvchi hikoyalarni aytib berish orqali o‘quvchiga ta’sir qilish mumkin. Islomiy tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra universal qadriyatlarga asoslangan. U faqat diniy emas, balki ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy, jismoniy tarbiya yo‘nalishlarini ham o‘z ichiga oladi. Bunda insonning butun vujudi, fikri, amali, niyati pok bo‘lishi asosiy mezon hisoblanadi. Masalan, maktablarda va kollej, litsey tizimida o‘tkazilayotgan “Ma’naviyat soatlari”, “Diniy-ma’rifiy suhbatlar”, “Axloqiy tarbiya mashg‘ulotlari”da islomiy qadriyatlarni mavzuga mos tarzda kiritish orqali ijobiy muhit yaratish mumkin. Prezident Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday degan edi: “Islom dinining haqiqiy insonparvarlik mohiyatini ochish, yoshlar qalbiga singdirish bizning ustuvor vazifamizdir”. Bu fikr bejiz aytilmagan. Zero, islom dini ekstremizm yoki fanatizm emas, balki o‘z mohiyatida nur, poklik, adolat, sabr, mehnat, ilm, hurmat, bag‘rikenglik, saxovat kabi fazilatlarni tarbiyalaydi. Ana shu g‘oyalarni zamonaviy pedagogika bilan uyg‘unlashtirish orqali biz yangi avlodga sog‘lom ma’naviy asos bera olamiz. Islomiy tarbiya o‘z ichiga ota-ona roziligi, ustoz hurmati, vijdon erkinligi, boshqalarning huquqini poymol qilmaslik kabi prinsiplarni olgan. Ushbu qadriyatlar shunchaki diniy shior emas, balki har bir o‘quvchining ichki odobi sifatida shakllanishi lozim. O‘qituvchi bu jarayonda namunali shaxs sifatida oldinga chiqadi. Zero, Rasululloh (s.a.v.): “Eng yaxshilaring – boshqalarga ta’lim berganlaringdir” deganlar. Shuningdek, islomiy tarbiya orqali yoshlar 23ongida noto‘g‘ri mafkuralarga qarshi immunitet hosil qilinadi. Tashqi ta’sirlarga berilmaslik, mustaqil fikrlash, o‘z qadriyatiga suyanish, vatanparvarlik va e’tiqod birligi singari holatlar bolalikdan boshlab islomiy tarbiya orqali singdiriladi. Bu esa milliy istiqlol mafkurasi, ma’naviy yetuklik va ruhiy sog‘lomlikning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Islomiy tarbiya muassasalarida o‘quvchilar orasida o‘zaro hurmat, tozalik, odob, jamoa bo‘lib ishlash, mas’uliyatni tushunish, tinchliksevarlik kabi ijobiy sifatlarni shakllantirish imkoniyati mavjud. Diniy bayramlar – Ramazon hayiti, Qurbon hayiti, Rasululloh (s.a.v.)ning tavallud ayyomi kabi sanalarni tarbiyaviy ishlar doirasida nishonlash orqali ham yoshlar ongiga islomiy qadriyatlar singdiriladi. Bundan tashqari, islomiy tarbiyaning amaliy tatbiq shakllariga o‘quvchilarning “Qur’on va hadis saboqlari”, “Axloqiy ertaklar”, “Sahobalar hayotidan lavhalar”, “Odob va halollik” nomli sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish ham kiradi. Bu tadbirlar orqali o‘quvchilar bilim olish bilan birga, yaxshi inson bo‘lish yo‘lida ruhiy tayyorgarlikka ega bo‘ladilar. Shuningdek, hozirgi zamonaviy elektron ta’lim vositalari – videodarslar, multfilmlar, mobil ilovalar orqali ham islomiy axloqiy tarbiya berish imkoniyati ortib bormoqda. Bu vositalar orqali o‘quvchi nafaqat bilim, balki iymon, sabr, sabo, toqat, bardavomlik, kamtarlik, hayoli poklik kabi sifatlarni egallaydi. islomiy tarbiya zamonaviy ta’lim tizimida shunchaki diniy komponent sifatida emas, balki shaxs tarbiyasining negizi sifatida ko‘rilmog‘i lozim. Uning tamoyillari – odob, ilm, mehr, halollik, sabr, vijdon va hurmat – har qanday ta’lim bosqichida qo‘llanilishi mumkin. Bu g‘oyalarni chuqur anglagan holda, zamonaviy pedagoglar islomiy tarbiya orqali komil, ma’naviyatli, jamiyatga foydali shaxslar yetishtirishda samarali yo‘l tutishlari mumkin. 24 Xulosa Har qanday jamiyatning rivoji, taraqqiyoti va barqarorligi, avvalo, uning a’zolari – insonlarning axloqiy, ma’naviy va intellektual yetukligiga bog‘liq. Ushbu kurs ishida men o‘zbek xalqining qadimiy pedagogik merosi va islom ta’limotining ijtimoiy-tarbiyaviy jihatlarini o‘rganar ekanman, bir narsaga amin bo‘ldim: aslida xalqimiz azaldan tarbiyani hayotining markaziga qo‘ygan. Ota-bobolarimiz og‘zaki ijod, urf-odat, an’ana va marosimlar orqali bola qalbiga ezgulik, halollik, sabr, hurmat, kamtarlik kabi fazilatlarni singdirib kelgan. Islom dini esa bu qadriyatlarni yanada yuksak darajada mustahkamlab, har bir insonning tarbiyasi faqat ota-onaning emas, balki butun jamiyatning burchi ekanini uqtirgan. Qur’on va hadislar, buyuk mutafakkirlarimizning asarlari orqali tarbiya masalasi har tomonlama yoritilgan. Al-Farobiy insonni jamiyatga foydali bo‘lishga undagan bo‘lsa, Al-G‘azzoliy qalb pokligi va ixlosni asos qilib olgan, Ibn Sino esa aql, jismoniy va ruhiy uyg‘unlikni ustuvor deb bilgan. Bugungi kunda esa, ushbu qadimiy g‘oyalarni zamonaviy ta’lim tizimida yangicha yondashuv bilan uyg‘unlashtirish juda muhim. Faqat dars berish emas, balki shaxs tarbiyalash, faqat bilim emas, balki hayotiy qadriyatlar berish ustuvor maqsad bo‘lishi kerak. Yoshlarga o‘zbek xalqining tarbiyaviy merosi va islomiy fazilatlar asosida ta’lim berish ularning ma’naviy immunitetini kuchaytiradi, yot g‘oyalardan himoya qiladi, ularda vatanparvarlik, or-nomus, o‘zlikni anglash, insoniylik tuyg‘ularini shakllantiradi. Shu bois, kurs ishi davomida o‘rgangan barcha nazariy va 25amaliy g‘oyalardan kelib chiqib aytishim mumkinki: o‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limoti zamonaviy tarbiyaning bebaho manbai bo‘lib, uni chuqur o‘rganish va amaliyotga tatbiq etish har bir o‘qituvchi, tarbiyachi, ota-ona va mutasaddining asosiy vazifasidir. Bu yo‘l – xalqni o‘zligiga qaytaradigan, yosh avlodni komil inson sifatida kamol toptiradigan yo‘ldir. Foydalanilgan adabiyotlar 1) “Biz yoshlarga bilim berish bilan birga, ularni milliy g‘urur, or-nomus, ajdodlar merosiga hurmat ruhida tarbiyalashimiz kerak.” Shavkat Mirziyoyev. “Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat va xalqparvar davlat”. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 2) “Biz milliy g‘oyamizga, tarixiy xotiramizga, ma’naviyatimizga asoslanmasak, mustahkam poydevorga ega bo‘lmaymiz.” Prezident Sh.M. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 3) “Yoshlarimizga tarixiy ildizlarimiz, xalqimizning donishmandligi asosida tarbiya berish – bu eng to‘g‘ri yo‘ldir.”Sh.M. Mirziyoyevning Respublika Yoshlar forumi ochilish marosimidagi nutqi. – Toshkent, 2020. 4) “Islom dinining haqiqiy insonparvarlik mohiyatini ochish, yoshlar qalbiga singdirish bizning ustuvor vazifamizdir.” Sh.M. Mirziyoyevning Toshkent Islom Instituti ochilishidagi nutqi. – 2023-yil, 8-sentyabr. 5) Tohirova O. Pedagogika tarixi va nazariyasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019. 6) Hasanboyeva Z. O‘zbek xalq pedagogikasi asoslari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2018. 7) Mavlonova R. Milliy tarbiya va ma’naviy qadriyatlar. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2020. 8) Nazarova F. Zamonaviy pedagogik qarashlar. – Toshkent: “Innovatsiya- Ziyo”, 2021. 269) Karimov I. Ilm-ma’rifat va tarbiya – yuksak maqsadimiz. – Toshkent: “Sharq”, 2017. 10) Jo‘rayev N. Ma’naviyat va ma’rifat asoslari. – Toshkent: “Turon-Iqbol”, 2019. 11) Juraev A. Ta’lim jarayonida milliy qadriyatlar. – Toshkent: “Fan”, 2021. 12) x udoyberdiyev B. Islomda tarbiya va uning ijtimoiy ahamiyati. – Toshkent: “Hilol-nashr”, 2022. 13) Shukurov M. Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2020. 14) Mirzayeva G. Xalq og‘zaki ijodida tarbiyaviy g‘oyalar. – Toshkent: “Nuroniy”, 2018. 15) Normatov A. Islomiy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Movarounnahr”, 2019. 16) Karimova Z. Pedagogik fikr tarixida islom olimlarining o‘rni. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. 17) G‘aniyev T. Yoshlar tarbiyasida diniy-ma’naviy asoslar. – Toshkent: “Hilol-nashr”, 2022. 18) Ortiqxo‘jayev M. Islomda shaxs tarbiyasi va jamiyat. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2020.Jo‘rayev N. O‘zbek xalq urf-odatlarida tarbiya. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2019. 19) Sobirov N. Islom va ma’naviy tarbiya tamoyillari. – Toshkent: “Movarounnahr”, 2023. 20) Mamatqulov Q. Ta’limda axloqiy qadriyatlarning o‘rni. – Toshkent: “Ziyo”, 2020. 21) Ergasheva M. Xalq pedagogikasi va zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: “Fan”, 2021. 22) Sattorova D. Milliy tarbiya asoslari va uning zamonaviy talqini. – Toshkent: “Innovatsiya-Ziyo”, 2022. 2723) Tursunov R. Qur’on va hadislar asosida tarbiya. – Toshkent: “Hilol- nashr”, 2023.

    O'zbek xalq pedagogikasi va islom ta'limotida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalar kurs ishi

I BOB. Oʻzbek xalq pedagogikasida ijtimoiy-pedagogik gʻoyalar
1.1. Oʻzbek xalq pedagogikasining shakllanishi va tarixiy ildizlari………..….
1.2. Xalq ogʻzaki ijodida tarbiya gʻoyalari (ertaklar, maqollar, afsonalar misolida)………………………………………………………………….….…
1.3. O‘zbek xalq urf-odatlari va an’analarida ijtimoiy tarbiya asoslari……..….
II BOB. Islom ta’limotida ijtimoiy-pedagogik qarashlar
2.1. Qur’on va Hadislarda tarbiya va ta’limga oid g‘oyalar…………………….
2.2. Islom mutafakkirlarining (Al-Farobiy, Al-G‘azzoliy, Ibn Sino va boshqalar) pedagogik qarashlari…………………………………………….…..
2.3. Islomiy tarbiyaning zamonaviy ta’lim tizimidagi ahamiyati va tatbiqi…….

Sotib olish