O'zbekiston boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	47.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

O'zbekiston boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat

Sotib olish

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ
DAVLAT UNIVERSITETI
YURIDIKA FAKULTETI INSON HUQUQLARI, DAVLAT HUQUQI VA
BOSHQARUVI KAFEDRASI
YANGI TAHRIRDAGI O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
KONSTITUTSIYASI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: O'zbekiston boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan suveren,
demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat.
Bajardi: ____________________________
Qabul qildi:_________________________
Kurs ishini fikrga topshirilgan Kurs ishini fikrdan
Sana qaytgan sana
<<____>>_______2024-yil <<____>>_______2024-yil
Komissiya a’zolari
Kurs ishi yoqlagan ______________________ _________ (imzo)
Sana ______________________ ___________ (imzo)
<<____>>_______2024-yil
Baho <<____________>>
NUKUS-2024
1

Mavzu: O'zbekiston boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan suveren,
demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat.
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………… 3
I.BOB. O'ZBEKISTON BOSHQARUVNING RESPUBLIKA SHAKLIGA
EGA BO'LGAN SUVEREN, DEMOKRATIK, HUQUQIY, IJTIMOIY VA
DUNYOVIY DAVLAT……………………………………………………………
1.1. O‘zbekiston davlatining siyosiy-huquqiy maqomi…………………………… 5
1.2. Taraqqiyotning dunyoviylik yo‘li……………………………………………1 4
II.BOB. O‘ZBEKISTON IJTIMOIY DAVLAT VA ADOLATLI JAMIYAT
QURISH SARI………………………………………………………………….
2.1. O‘zbekiston davlatining siyosiy-huquqiy maqomiga kiritilgan huquqiy davlat
tushunchasi……………………………………………………………………….2 1
2.2. Konstitutsiyaga kiritilgan dunyoviylik tushunchasi…………………………3 2
XULOSA…………………………………………………………………………3 8
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 40
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Xalqimizning xohish-irodasi bilan
Asosiy qonunimizda muhrlangan bu prinsiplar – mamlakatimizning taraqqiyot
yo‘li va taqdirini, uning kelajagini belgilab bergan ushbu “beshta ustun” hech
qachon o‘zgartirilmasligi qayd etildi.
"Dunyoda kundan-kunga yangi-yangi sinovlar, xavf-xatar va tahdidlar paydo
bo‘layotganini barchangiz ko‘rib turibsiz.
Eng nufuzli siyosatshunos va ekspertlar ham, “aql markazlari” ham, jahonda
sodir bo‘layotgan hozirgi ziddiyat va to‘qnashuvlar qachon va nima bilan tugashini
ayta olmayapti.
Shunday murakkab vaziyatda, har bir ishimizda, qabul qilayotgan barcha
qonun va qarorlarimizda faqat va faqat xalqimiz, Vatanimiz manfaatlari eng
ustuvor o‘rinda turishi shart!" - dedi Prezident.
Buning uchun, birinchidan, ota-bobolarimizning asriy armoni bo‘lgan,
tengsiz va buyuk ne’mat – mustaqilligimizni asrab-avaylash, uni yanada
mustahkamlash va kelgusi avlodlarga meros qilib qoldirish barchamiz uchun
hayot-mamot masalasi ekanini unutmasligimiz zarurligi ko‘rsatib o‘tildi.
"Biz uch ming yillik davlatchilik tarixiga, boy va betakror madaniyatga ega
bunyodkor xalqmiz. Qirq millionga yaqinlashib borayotgan aholimizning taqdiri
va istiqboli, farovon hayoti uchun mas’ul va javobgarmiz.
Shu sababdan yurtimizda tinchlik va barqarorlikni asrash va mustahkamlash
bundan buyon ham eng muhim vazifamiz bo‘lib qoladi", - dedi davlat rahbari.
Ushbu maqsadda milliy xavfsizlikni ta’minlash, Qurolli Kuchlarimiz jangovar
salohiyatini oshirishga qaratilgan ishlari yangi bosqichga olib chiqilishi, “Xavfsiz
shahar”, “xavfsiz mahalla”, “xavfsiz ko‘cha” konsepsiyalari jadal amalga
oshirilishi aytildi.
3

Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi Dunyodagi hozirgi
murakkab vaziyatda tinchliksevar tashqi siyosat davom ettirilishi, uzoq va yaqin
davlatlar bilan do‘stlik aloqalari, barcha sohalarda o‘zaro hamkorlik
rivojlantirilishi ta’kidlandi. O‘zbekiston – boshqaruvning respublika shakliga ega
bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy davlat. Konstitutsiya oliy yuridik kuchga
ega va to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi.
Kurs ishi maqsadi. Qonunlardagi ziddiyatlar va noaniqliklar inson
foydasiga hal etiladi. O‘zbekistonda barcha mulk shakllari tengdir va huquqiy
tomondan himoya qilinadi. Qonunda nazarda tutilgan hollarda, yuridik yordam
davlat hisobidan ko‘rsatiladi. Mulkdor o‘z mol-mulkidan sud qarorisiz hamda
qonunga zid tarzda mahrum qilinishi mumkin emasHech kim sud qarorisiz va
qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. 1
Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi O‘zbekiston
Respublikasi fuqarosi O‘zbekistondan tashqariga majburiy chiqarib yuborilishi
yoki boshqa davlatga berib yuborilishi mumkin emas. Davlat inson hamda
fuqaroning Konstitutsiya va qonunlardagi huquq va erkinliklarini ta’minlaydi.
Kurs ishining predmeti Hech kimga uning roziligisiz qonunchilikda
belgilanmagan majburiyat yuklatilishi mumkin emas. Har kim davlat organlarining
yoxud ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari yoki
harakatsizligi tufayli yetkazilgan zararning o‘rni davlat tomonidan qoplanishi
huquqiga ega.
Kurs ishining obyekti . Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan
qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va
qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
1
1. “Oʻzbekiston Respublikasi konstitutsiya
4

I.BOB. O'ZBEKISTON BOSHQARUVNING RESPUBLIKA
SHAKLIGA EGA BO'LGAN SUVEREN, DEMOKRATIK, HUQUQIY,
IJTIMOIY VA DUNYOVIY DAVLAT
1.1. O‘zbekiston davlatining siyosiy-huquqiy maqomi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida O‘zbekiston
boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy,
ijtimoiy va dunyoviy davlat deb qayd etilgan. Konstitutsiyada belgilangan ushbu
normani hayotga to‘la tatbiq etish jamiyatda vijdon erkinligini, qonun
ustuvorliginiva ijtimoiy adolatni, inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini
samarali ta’minlashga hamda barqaror rivojlanishga xizmat qiladi.
Hozirgi kunda dunyoda besh mingdan ortiq din va turli yo‘nalishlar hamda 195
dan ortiq davlat mavjud, ularning yarmidan ko‘pi dunyoviy hisoblanadi. Dunyoviy
xarakter ko‘pchilik uchun zamonaviy demokratik davlatning faoliyati va
rivojlanishining asosiy va ajralmas prinsipi hisoblanadi. Davlatning dunyoviyligi
prinsipining ahamiyatini tushunish darhol yuz bermaydi, faqat dinning dualistik
mohiyatini va demokratik o‘zgarishlar yo‘lida davlat rivojlanishining haqiqiy
istiqbollarini chuqur anglash bilan kechadi. Bu shuni anglatadiki, bir tomondan,
din kuchli birlashtiruvchi omil hisoblanadi: odamlar ibodat qilish uchun
jamoalarga qo‘shilishadi yoki shunchaki o‘zlarini ijtimoiy va milliy
identifikatsiyalash maqsadida o‘zlarini ma’lum bir din izdoshlari deb atashadi.
Boshqa tomondan, dinlar parchalanish funktsiyasiga ega, ularning har biri o‘z
ta’limotining yagona to‘g’ri haqiqatini bayyon qiladi va ixtiyoriy ravishda yoki
beixtiyor o‘zlarini boshqa dinlar va e’tiqodlarga qarshi qo‘yadi. Bu dinning jiddiy
halokatli disfunktsiyasini o‘z ichiga oladi. Ilmiy dunyoqarash bilan bog‘liqlik
haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Shuning uchun “to‘g‘ri” dunyoviy davlatni
shakllantirish muammosi birinchi qarashda ko‘rinadiganidan ancha dolzarb va
murakkab vazifadir. 2
2
Mustaqilligimizning mustahkam huquqiy asosi. https://constitution.uz/oz/pages/Mustaqilligimizning_asosi
5

Dunyoviy davlat – bu rasmiy davlat dini mavjud bo‘lmagan va e’tiqodlarning
hech biri majburiy yoki afzal deb tan olinmagan davlatdir. Dunyoviy davlat
sharoitida din, uning kanonlari va dogmalari, shuningdek diniy birlashmalar davlat
tizimiga, shuningdek davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari faoliyatiga,
davlat tuzilmalari tizimiga va davlat faoliyatining boshqa sohalariga ta’sir
ko‘rsatishga haqli emas. Bu shuni anglatadiki:
a) davlat fuqaroning dinga bo‘lgan munosabatini va shaxsiy diniy mansubligini
aniqlash jarayoniga aralashmaydi;
b) davlat hokimiyati organlari, davlat muassasalari va mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarish organlarining funksiyalarini diniy birlashmalarga yuklamaydi;
c) agar qonunchilikka zid bo‘lmasa diniy birlashmalarning kanonik faoliyatiga
aralashmaydi;
d) davlat va munitsipal ta’lim muassasalarida ta’limning dunyoviy xususiyatini
ta’minlaydi;
e) davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyati
ommaviy diniy udumlar va marosimlar bilan birga o‘tkazilishi mumkin emas;
f) mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining rahbarlari, davlat xizmatchilari va
xodimlari, shuningdek harbiy xizmatchilar ma’lum bir dinga munosabatni
shakllantirish uchun o‘zlarining rasmiy mavqeidan foydalanishga haqli emaslar.
Olimlarning ta’kidlashicha, ilmiy nashrlarda ushbu konsepsiyaning boy
mazmuni hali to‘liq ochib berilmagan. Ammo, boshqacha qaralganda, dunyoviy
davlatni davlat institutlari va diniy birlashmalar manfaatlarining mustaqilligi va
muvozanatini ta’minlaydigan davlat sifatida tushuniladi. Boshqacha qilib
aytganda, dunyoviy davlatda, birinchi navbatda, davlat siyosati va hayotining
asosiy masalalarida dinning ustunligi yo‘qligi haqida bahslashish mumkin. Shu
bilan birga, dunyoviy davlat turli xil ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini
muvozanatlashning kafolati bo‘lib qolmoqda va shunga mos ravishda chinakam
6

dunyoviy davlat bu guruhlarning manfaatlarini ushbu manfaatlar davlatning o‘ziga
qarshi yo‘naltirilmagan taqdirda himoya qiladi va konstitutsiyada vijdon erkinligi
hamda uni amalga oshirish uchun tegishli choralarni belgilab qo‘yadi.
“Dunyoviy davlat” tushunchasini talqin qilishda nafaqat vijdon va din
erkinligini kafolatlash majburiyatiga, balki har qanday dinni davlat maqomiga
ko‘tarish imkoniyatiga ham e’tibor qaratish lozim. Agar biz chet el tajribasiga
murojaat qilsak, masalan, Gretsiya konstitutsiyaviy ravishda Sharqiy pravoslav
dinini hukmron din sifatida mustahkamlaganini, ammo shu bilan birga (Gretsiya
Konstitutsiyasining 13-moddasi) diniy ong erkinligi daxlsizligi ta’minlanganligini
ko‘ramiz; shaxsiy va siyosiy huquqlardan foydalanish har kimning diniy e’tiqodiga
bog’liq emas; har qanday ma’lum din bepul va uning diniy marosimlarini amalga
oshirish qonun himoyasi ostida to‘siqsiz amalga oshiriladi.
Daniya Konstitutsiyasida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan rasmiy
cherkov Evangel-luteran cherkovini tan oladi (4-modda), uning ustavi qonun bilan
belgilanadi (66-modda). Shu bilan birga, fuqarolar o‘zlarining e’tiqodlari va xatti-
harakatlari axloq va jamoat tartibini buzmasligi sharti bilan o‘z e’tiqodlariga
muvofiq ibodat qilish uchun diniy birlashmalarni tashkil etish huquqiga ega (67-
modda). Hech kim o‘z e’tiqodi yoki kelib chiqishi asosida fuqarolik va siyosiy
huquqlarning to‘liq amalga oshirilishidan bosh tortishi mumkin emas va hech kim
ushbu sabablarga ko‘ra umumiy qabul qilingan fuqarolik majburiyatlariga rioya
qilishdan bo’yin tovlay olmaydi (70-modda). Qonun chiqaruvchi tomonidan
“umumiy majburiy” emas, balki “davlat dini” atamasidan foydalanish ham
muhimdir. Shunday qilib, davlat dini siyosiy darajada qo‘llab-quvvatlanishi
ta’kidlangan, ammo shu bilan birga davlat ushbu dinni fuqarolik jamiyatiga
imperativ narsa sifatida yuklamaydi, shu bilan boshqa diniy birlashmalarning
huquqlarini buzmaydi hamda vijdon va din erkinligiga tahdid solmaydi.
Dunyoviy davlatlar faoliyatining ilmiy ta’riflari va real amaliyotini tahlil qilib,
dunyoviy davlatning quyidagi asosiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
7

- diniy birlashmalarning davlatdan ajralib chiqishi, davlat o‘z hokimiyat
organlarining funksiyalarini bajarishni diniy birlashmalarga yuklamaydi;
- barcha diniy birlashmalarning qonun oldida tengligini me’yoriy mustahkamlaydi,
hech qanday diniy birlashma davlat tomonidan imtiyozlarga ega bo‘lmaydi;
- umumiy majburiy yoki rasmiy dinni o‘rnatishga yo‘l qo‘yilmasligi;
din va diniy e’tiqodga bo‘lgan munosabatidan qat’iy nazar, inson va fuqaroning
huquq va erkinliklari tengligi.
Qolgan belgilar, u yoki bu tarzda, yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqadi. Bu
davlat va munitsipalitetlarda ta’limning dunyoviy xususiyatini saqlab qolish, davlat
tomonidan fuqarolarning diniy o‘zligini o‘zi belgilashiga aralashmasligi, diniy
birlashmalarga davlat hokimiyati organlarining funksiyalarini yuklash taqiqlanishi,
davlat va munitsipal xodimlarning o‘z xizmat mavqeyidan diniy birlashmalar
manfaati uchun foydalanishni taqiqlashi, diniy sabablarga ko‘ra ishga qabul
qilishni rad etish, fuqarolarning muqobil fuqarolik xizmatini almashtirish
huquqlarining kafolatlari, diniy sabablarga ko‘ra xizmat qilish, diniy birlashmalar
davlat hokimiyati organlariga va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga
saylovlarda qatnashmaydi, siyosiy partiyalar faoliyatida qatnashmaydi, bu esa
diniy birlashmalar vakillari fuqarolik huquqlaridan mahrum bo‘lishini
anglatmaydi. Ular saylovlarda ishtirok etishlari va davlat hokimiyati va mahalliy
hokimiyat organlariga saylanishlari mumkin, ammo diniy birlashmalardan yoki
tegishli cherkov vakillari sifatida emas. 3
Davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyati
dunyoviy davlatda ommaviy diniy udumlar va marosimlar bilan birga bo‘lishi
mumkin emas, garchi istisnolar mavjud bo‘lsa ham. Masalan, Amerika Qo‘shma
shtatlarida Prezident lavozimiga kirish muqaddas kitobga qasamyod bilan birga
3
Bosh Qomusimiz — barcha yutuq va muvaffaqiyatlarimizning huquqiy asosi - Xalq so'zi.
https://xs.uz/uz/post/bosh-qomusimiz-barcha-yutuq-va-muvaffaqiyatlarimizning-huquqijasosi
8

bajaradi, AQSh Kongressi yig‘ilishlarini xristian ruhoniylari ochadi va 1904-yildan
1950-yillarning o‘rtalariga qadar Kongressning har bir yangi a’zosiga Jefferson
Injili topshirildi (bu an’ana 1997-yilda libertarian Press xususiy tashkiloti
tomonidan qayta tiklandi). Bularning barchasi AQSh dunyoviy davlat bo‘lishiga
qaramay, Konstitutsiyasida mustahkamlangan.
To‘g‘ri, bizning fikrimizcha, davlat tomonidan diniy birlashmalarga moliyaviy
va moddiy yordam ko‘rsatishni taqiqlash kabi xususiyat to‘liq asoslanmagan,
chunki vijdon erkinligini jamoaviy amalga oshirishga ko‘maklashish davlatning
burchidir. Ba’zilar buni “davlatning axloqiy burchi” deb atashadi. Davlatning
moliyaviy-moddiy yordami soliq imtiyozlarini berish, madaniy yodgorliklar
bo‘lgan binolar va obyektlarni tiklash yoki saqlash uchun byudjetdan mablag‘
ajratishda ifodalanishi mumkin. Norvegiyada nafaqat Norvegiya davlat cherkovi,
balki “erkin cherkovlar” deb ataladigan har bir kishi jamoat soniga qarab davlatdan
moliyaviy yordam oladi. AQShda “Catholic Charities” Amerika diniy xayriya
tashkiloti faqat 1999-yilda davlatdan 2,3 milliard dollar miqdorida moliyaviy
yordam oldi. Bu esa byudjetining 2/3 qismini tashkil etdi.
Dunyoviy davlatning funksiyalari, ya’ni davlatning dunyoviy faoliyatining
asosiy yo‘nalishlari quiydagidek belgilanishi mumkin:
1) Qonunchilik funksiyasi – diniy birlashmalar, jamiyat va davlat faoliyatining
huquqiy makonini shakllantiradi, vijdon va din erkinligini qonuniy kafolatlaydi,
mamlakatdagi diniy birlashmalarning huquqiy maqomini belgilaydi va ularning
turli darajadagi va turli sohalardagi hokimiyat bilan munosabatlari tamoyillarini
mustahkamlaydi;
2) himoya funksiyasi – diniy birlashmalarning qonuniy faoliyatini va vijdon
va din erkinligi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining bajarilishini nazorat qiladi: har
kim dunyoviy davlatning konstitutsiyaviy qonunchiligiga muvofiq har qanday
dinga erkin (yakka tartibda yoki boshqalar bilan birgalikda) amal qilish huquqiga
ega;
9

3) tartibga solish funksiyasi – davlat-cherkov munosabatlarini tartibga soladi,
diniy birlashmalarning (tashkilotlar va guruhlarning) huquqiy maqomini
belgilaydi, diniy tashkilotlarni ro‘yxatdan o‘tkazadi, diniy siyosatni amalga
oshirish jarayonini, ba’zi diniy udumlar va marosimlarni, xayriya tadbirlarini va
boshqalarni tartibga soladi;
4) rag‘batlantiruvchi funksiya diniy birlashmalarga moliyaviy, moddiy va
boshqa yordam ko‘rsatishda, ularga soliq imtiyozlari, shuningdek turli xil
subsidiyalar berishda diniy ta’lim muassasalarida umumiy ta’lim fanlarini
o‘qitishda yordam berishda namoyon bo‘ladi;
5) ijtimoiy funksiya – fuqarolarning ijtimoiy turmush darajasini yaxshilash
maqsadida turli darajadagi davlat organlari tomonidan diniy tashkilotlar bilan
davlatning o‘zaro ta’sirini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish,
chunki har qanday davlatning ustuvor vazifasi xalqaro standartlarga javob
beradigan yashash sharoitlarini ta’minlashdir. Bunday holda, biz onalik, bolalik,
alkogolizm va giyohvandlikka qarshi kurash, boshqa axloqsiz va noqonuniy
namoyishlar fonidagi hamkorlikdagi harakatlar haqida gapiramiz;
6) taqiqlovchi funksiya – maqsadlari yoki faoliyati diniy adovatni
qo‘zg‘atishga, davlat xavfsizligini buzishga, urushni targ‘ib qilishga, oilani yo‘q
qilishga majburlashga, fuqarolarning axloqi va sog‘ligiga zarar yetkazishga
qaratilgan diniy birlashmalarni tashkil etish va ularning faoliyati qonun bilan
taqiqlanadi. Diniy binolarda ibodat va diniy marosimlarga qarshilik qilish
taqiqlanadi. Jazolar nomenklaturasi juda keng – jarima, axloq tuzatish ishlari,
hibsga olish, ozodlikdan mahrum qilish;
7) ta’lim funksiyasi: jamiyatning intellektual, hissiy, psixologik va axloqiy
mustahkamlanishiga hissa qo‘shadi. Shu jumladan yosh avlodni, harbiy
xizmatchilarni, ozodlikdan mahrum qilish joylarida bo‘lgan shaxslarni,
qochqinlarni axloqiy tarbiyalash orqali; oilaviy va nikoh institutini mustahkamlash;
konfessiya sirlari institutini himoya qilish; diniy bayramlarni dam olish kunlari deb
10

e’lon qilish; axloqiy buzuqlikka, jamiyatning alkogolizatsiyasiga, giyohvandlik,
fohishabozlik, parazitizm, jinoyatchilikning tarqalishiga qarshi turish.
Dunyoviy davlatning vazifalari nazariy jihatdan sodda va ularni amalga
oshirilishi juda mushkul. Muvaffaqiyat kamida bir nechta shartlar mavjud
bo‘lganda ta’minlanishi mumkin – davlat-cherkov munosabatlarini tartibga
solishning aniq va qat’iy huquqiy bazasi, davlat institutlarining diniy tashkilotlar
bilan samarali hamkorligi va diniy tashkilotlarning fuqarolarning ijtimoiy va
madaniy-ma’rifiy hayotidagi ishtiroki (konstitutsiyaviy va huquqiy doirada).
Shunga ko‘ra, dunyoviy davlatning asosiy vazifalari quyidagicha shakllantirilishi
mumkin: xalqning madaniy va sivilizatsion o‘ziga xosligini himoya qilish; shaxsiy
va oilaviy munosabatlarda, fuqarolarni tarbiyalashda ma’naviy-axloqiy
qadriyatlarning obro‘sini oshirish; aholining ijtimoiy-madaniy va ma’naviy-
axloqiy darajasini yaxshilashga qaratilgan diniy konfessiyalarning ijodiy
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash.
Dunyoviy davlat o‘z vazifalarini amalga oshirishda, odatda katta
qiyinchiliklarga duch keladi, ularning asosiylarini quyidagicha ifodalash mumkin:
vazifalar amalga oshirilishi juda dolzarbdir, shunda ularni davlat siyosatida amalga
oshirish jarayonida na ateizm, na klerikalizm tomon burilish bo‘lmaydi. Haqiqat
shundaki, dunyoviy davlatni ateistik davlat sifatida qabul qilish hali ham mavjud.
Qandaydir tarzda “dunyoviy” so’zi “dinni rad etish” degan ma’noni anglatmaydi.
“Dunyoviy” - bu kengroq tushuncha bo’lib: iymonlilar va iymonsizlarni
tushunadigan va har qanday din fuqarolari, shu jumladan ateistik qarashlarga ega
bo‘lganlar uchun teng darajada qulay sharoit yaratadigan davlat. Dunyoviy
davlatlarda davlat va cherkov o‘zaro neytral bo‘lishi kerak va bu betaraflik
ijobiydir. Davlat mafkuraviy jihatdan neytral bo’lib, dinlarning hech birini davlat
darajasiga ko’tarmaydi ham, ateistik tashviqot ham olib bormaydi.
Zamonaviy dunyoviy davlatlarning xilma-xilligi, avvalambor, muayyan
davlatlarning huquqiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy rivojlanishining o‘ziga xos
11

xususiyatlari tufayli davlatning dunyoviy mohiyatini tushunish va anglashdagi
farqlar bilan belgilanadi.
Bugungi kunda dunyoda mavjud bo‘lgan dunyoviy davlatlarning turli xil
ko’rinishlari har bir jamiyat rivojlanishining o‘ziga xos tarixiy, madaniy, ijtimoiy-
siyosiy va boshqa xususiyatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan va davom etayotgan
uzoq va murakkab ijtimoiy jarayonlarning natijasidir. Va so‘nggi o‘n yilliklarda
ularning ichki jarayonlariga turli xil ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan global
xarakterdagi xalqaro jarayonlar qo‘shildi.
Dunyoviy davlatni tavsiflashda diniy tashkilotlarning davlatdan teng ravishda
uzoqligi haqida gapirish mutlaqo to‘g'ri emas, chunki “teng masofa” atamasi
ajralish va qatnashmaslik ma’nosiga ega. Hozirgi vaqtda dunyoviy hayotning
tubdan yangi modelini – vijdon erkinligi tamoyillariga asoslangan ijtimoiy-
madaniy hamkorlikni amalga oshirishni talab qilmoqda, buni davlat rahbarlari va
mamlakatda namoyish etilayotgan an’anaviy konfessiyalar rahbarlari o‘z
nutqlarida tobora ko‘proq ta’kidlamoqdalar. Qonunchilik doirasida sheriklik va
o‘zaro hamkorlik faqat mamnuniyat bilan qabul qilinadi, chunki asosiy maqsad
jamiyat hayotini yaxshilash bo‘lib qolmoqda.
Shunday qilib, ba’zi umumlashtiruvchi xulosalar chiqarish mumkin.
Dunyoviy davlat bugungi kunda nafaqat qog‘ozda, balki haqiqiy hayotda ham
vijdon va din erkinligi uchun inson huquqlariga rioya qilinadigan demokratik
zamonaviy ko‘p konfessiyali davlatni rivojlantirishning mantiqiy varianti bo‘lib
qolmoqda. Shu bilan birga, diniy birlashmalar davlat boshqaruviga, mamlakatning
siyosiy hayotiga aralashmaydi, ammo ularning faoliyati qonunga bo‘ysunadi.
Dunyoviy davlat fuqarolari har qanday konfessiyaning tarafdori bo‘lish yoki
umuman hech qanday dinga amal qilmaslik huquqiga ega. Bunday davlatda ta’lim
tizimi dunyoviy bo‘lib qolmoqda, bu turli fanlarni o‘qitishga ham, talabalar va
o‘qituvchilarning tashqi ko‘rinishiga ham tegishli.
12

Dunyoviy davlatning to‘liq ishlashi istisnosiz uning barcha funksiyalarini
amalga oshirish bilan ta’minlanadi, chunki ularning barchasi bir-biri bilan o‘zaro
bog‘liqdir. Agar Qonunchilik bazasida bo‘shliqlar mavjud bo‘lsa, ya’ni
Qonunchilik funksiyasi “oqsoqlangan” bo‘lsa, unda buning oqibatlari tartibga
solish, himoya qilish va boshqa funksiyalarga ta’sir qiladi. Shuning uchun davlat
dunyoviylik prinsipi uchun zarur bo‘lgan barcha funksiyalarni to‘liq amalga
oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishi juda muhimdir.
Globallashuv va mintaqalashtirishning turli jarayonlari bilan qamrab olingan
zamonaviy tez o‘zgaruvchan dunyoda dunyoviy davlat modaga hurmat emas, balki
bitta umumiy maqsadga – o‘z fuqarolari uchun yaxshi yashash sharoitlarini
yaratish, shuningdek, munosib, yuqori (ijtimoiy va axloqiy) turmush darajasini
saqlab qolish uchun ko‘p konfessiyali jamiyatning qulay mavjudligi va davlat va
diniy birlashmalarning samarali hamkorligining zaruriy shartidir.
13

1.2. Taraqqiyotning dunyoviylik yo‘li
Taraqqiyotning dunyoviylik yo‘li – mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy
va konstitutsiyaviy maslagidir. Ushbu maslak O‘zbekiston Respublikasining yangi
qabul qilingan Konstitutsiyasi 1-moddasida quyidagicha o‘z aksini
topdi: “O‘zbekiston – boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan suveren,
demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat” .
Konstitutsiyaga yangi kiritilgan “huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat”
tushunchalarining mazmun-mohiyatini xalqimiz, ayniqsa, ertangi kunimiz egalari
bo‘lmish yoshlarimiz teran anglamoqlari lozim. Ushbu maqolada mazkur
tushunchalar mohiyatini imkon qadar yoritamiz.
Avvalo, “Ijtimoiy davlat” deganda nimani tushunamiz? O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2021-yil 7-dekabrda O‘zbekiston
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 29 yilligiga bag‘ishlangan tabrigida “Ayni
vaqtda biz Konstitutsiyamiz normalarini hayotga to‘la tatbiq etish,
jamiyatda qonun va adolat ustuvorligini, inson huquq va manfaatlari, uning
qadr-qimmatini yanada samarali ta’minlash borasida hali ko‘p ish qilishimiz
kerakligini yaxshi tasavvur qilamiz” , deb davlatimiz oldida turgan muhim
vazifalar haqida to‘xtalib o‘tgan edi.
Mazkur tabrikda “...hozirgi kunda O‘zbekiston ijtimoiy davlat va adolatli
jamiyat qurish sari dadil bormoqda. Shu sababli “Yangi O‘zbekiston –
ijtimoiy davlat”, degan tamoyilni konstitutsiyaviy qoida sifatida
muhrlashning vaqti-soati yetdi” ..., deb bayon etildi.
Ijtimoiy davlat – bu har bir fuqaroning munosib turmush sifati va darajasiga
erishish, ijtimoiy tafovutlarni yumshatish va muhtojlarga yordam berish uchun
ijtimoiy adolat tamoyillariga muvofiq moddiy boyliklarni adolatli taqsimlashga
qaratilgan davlat modelidir.
Ijtimoiy davlat funksiyalari – bu ijtimoiy himoyalanmagan yoki ehtiyojmand
qatlamni qo‘llab-quvvatlash; ishsizlikka qarshi kurashish; tadbirkorlarga yordam;
14

aholining bandligini va daromadlarini doimiy o‘sishini ta’minlash; ta’lim, sog‘liqni
saqlash, ijtimoiy xizmatlar va ma’naviy-madaniy rivojlanishning qulayligini
ta’minlash; jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni yumshatish, imtiyozlarni qayta
taqsimlash orqali munosib turmush sharoitini yaratish.
Ijtimoiy davlat belgilari: – bu sifatli ta’lim, malakali va maqbul tibbiy xizmat;
ijtimoiy yo‘naltirilgan iqtisodiyot; fuqarolik jamiyatini rivojlanganligi; ijtimoiy
davlat dasturlarini ishlab chiqishi va amalga oshirish; davlatning har kimga
munosib turmush sharoiti, ijtimoiy ta’minot va shaxsning o‘zini o‘zi anglashi
uchun teng boshlang‘ich sharoitlarini ta’minlash maqsadlarini tasdiqlash; fuqarolar
oldidagi ijtimoiy mas’uliyat; ijtimoiy sohaga to‘lovlarning yuqori miqdori; ijtimoiy
hayotni yaxshi rivojlangan tartibga solish tizimi; byudjetdan ijtimoiy to‘lovlarining
mavjudligi; ijtimoiy himoya, ijtimoiy ta’minot va bandlik davlat tizimlarining
mavjudligi; jamiyatning barcha muhtoj a’zolarini istisnosiz ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlashning mavjudligi; fuqarolarning farovonlik darajasi uchun davlat
tomonidan javobgarlikni qabul qilish. 4
O‘zbekiston davlatining siyosiy-huquqiy maqomiga kiritilgan “huquqiy
davlat” tushunchasi esa bu demokratik tamoyillar asosida qabul qilingan qonunlar
oldida barcha teng va hisobdor bo‘lgan, hech kim qonundan ustun turmaydigan
davlatdir. Qolaversa, qonunlarning butun davlat hududidagi ustuvorligi,
hokimiyatlar vakolatining bo‘linishi, shaxs va davlatning o‘zaro ma’sulligi, inson
huquqlari va erkinliklarining himoyalanishidir.
Dunyoviy davlat – davlat hokimiyati va boshqaruvdan din ajratilgan, boshqaruv
diniy qoidalar bilan emas, balki qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadigan,
qarorlar qabul qilishda diniy asoslarga tayanilmaydigan davlatdir. Shuningdek,
hech qanday din va mafkura davlatning majburlov kuchi bilan o‘rnatilmasligini,
ularning davlatdan ayri ekanini tavsiflaydi.
4
uzsm.uz https://uzsm.uz/uz/press_center/uzb_news/konstitutsiya-va-qonun-ustuvorligihuquqiy-demokratik-
davlat-va-fuqarolik-jamiyatining-eng-muhim-mez/
15

Shuni alohida ta’kidlash zarurki, dunyoviy davlatda din davlatdan va siyosatdan
ajratilsa-da, jamiyatdan ajratilmaydi.
Bugungi zamonaviy o‘zbek jamiyatida Konstitutsiyaga kiritilgan dunyoviylik
tushunchasi bir-biridan ajralmas uch qadriyatga asoslanadi. Bular:
1. Vijdon erkinligi;
2. Barcha din va diniy tashkilotlarning qonun oldida tengligi;
3. Dinning siyosatdan ajratilganligi.
Har bir dunyoviy davlatda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham dinga bo‘lgan
munosabat mamlakatning asosiy qonuni hamda muayyan me’yoriy-huquqiy
hujjatlar va qonunlar orqali tartibga solinadi.
Yangi Konstitutsiyada o‘z aksini topgan “Dunyoviy davlat” tushunchasini tahlil
qilar ekanmiz, taraqqiyotining tamal toshi bo‘lib xizmat qilayotgan dunyoviylik
g‘oyasi aslo xudosizlikka asoslanmagani, yaqin o‘tmishimizdagi o‘xshash daxriy
jamiyatni anglatmasligini sog‘lom mushohada qilmoq lozim. Buni tushunish uchun
esa “Din nima? Davlat nima? Ularning vazifalari nimalardan iborat? Dunyoviy
davlatning dinga bo‘lgan munosabati nimalar bilan belgilanadi? Unda diniy
e’tiqodga qanday o‘rin ajratilgan? Qolaversa, din va umum e’tirof etilgan
tamoyillarga asoslangan demokratiya tushunchasi o‘rtasidagi aloqalar qanday
bo‘lishi kerak?” degan masalalarni tushunib olish kerak bo‘ladi.
Ma’lumki, davlat o‘z hududiga, suverenitetiga, hokimiyat va boshqaruv
organlari, maxsus majburlov apparatiga ega, fuqarolardan soliq undiradigan,
umummajburiy huquq va normalarini o‘rnatadigan, zarur bo‘lganda ularning
ijrosini kuch ishlatish bilan ta’minlaydigan siyosiy tashkilotdir.
Davlat – mulkchilik shakllarini belgilash, iqtisodiyotni rivojlantirish,
fuqarolarning ijtimoiy himoyasini ta’minlash, madaniy-ma’rifiy ishlarni tashkil
qilish va amalga oshirish, huquqni muhofaza qilish va huquqbuzarlikka qarshi
kurashish, ekologik tahdidlarning oldini olish, mamlakatni ichki va tashqi kuchlar
16

tajovuzidan himoya qilish, xorijiy davlatlar va xalqlaro tashkilotlar bilan aloqa
o‘rnatish va amalga oshirishda hal qiluvchi rolni bajaradi.
Davlat o‘zining vazifa va funksiyalarini Konstitutsiyaga asoslangan holda:
parlament, hukumat, vazirlar, sud, advokatura, maxsus xizmat organlari, qurolli
kuchlari, mahalliy davlat hokimiyat va boshqaruv organlari, davlat tashkilotlari va
muassasalari orqali amalga oshiradi. Bu haqda yangi Konstitutsiyaning 15-
moddasida: quyidagi tamoyil mustahkamlab qo‘yildi: “O‘zbekiston Respublikasida
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan
olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning butun hududida
oliy yuridik kuchga ega, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi va yagona huquqiy
makonning asosini tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsip va normalari bilan
bir qatorda O‘zbekiston Respublikasi huquqiy tizimining tarkibiy qismidir. Agar
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston
Respublikasining qonunida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan
bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi qoidalari qo‘llaniladi.
Davlat va uning organlari, boshqa tashkilotlar, mansabdor shaxslar, fuqarolik
jamiyati institutlari hamda fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish
yuritadilar”.
Bu jarayonda muhim bir masala – Davlat, xususan, uning alohida organlari o‘z
vazifa va funksiyalarini bajarish asnosida dindorlar va diniy tashkilotlar bilan
xilma-xil munosabatlarga kirishishadi. Din va dunyoviy davlat orasidagi
munosabat haqida gap ketar ekan, eng avvalo, dinning davlatdan ajratilishi
tamoyili uning asosini tashkil etishini ta’kidlash zarur. Bu haqda
Konstitutsiyamizning 75-moddasida: “ Diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan
hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy tashkilotlarning faoliyatiga
aralashmaydi. Davlat qonunda belgilangan tartibda faoliyat ko‘rsatayotgan diniy
tashkilotlar faoliyatining erkinligini kafolatlaydi ” , degan qoida mustahkamlandi.
17

Ushbu moddani tahlil qilar ekanmiz, diniy tashkilotlarning davlatdan ajratilgani
dinning jamiyatdan ajratilganini anglatmasligini ham ta’kidlash zarurdir. Bu
fuqarolik jamiyatida din o‘z mavqeiga ega bo‘lishini anglatadi. Bu ham
Konstitutsiyamizning amaldagi ijrosidan kelib chiqadigan mantiqiy xulosalardan
biridir.
Aytish joizki, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, bunyodkor milliy
qadriyatlarimizni asrab-avaylash va xalqimizning haqiqiy ma’naviy surati va
siyratini belgilovchi fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgan mehr-oqibat,
hamjihatlik, o‘zaro yordam, keksalarga hurmat, sharqona odob-axloq, sharm-u
hayo kabi eng oliy insoniy tuyg‘ularning tub mohiyatini anglash va ko‘z
qorachig‘idek e’zozlashda aynan diniy tashkilotlar va din arboblarining roli va
o‘rni beqiyosligini bugun hech kim inkor etmaydi. Aksincha, bunday bunyodkor
faoliyat qizg‘in qo‘llab-quvvatlanmoqda. Buning sababi esa, Konstitutsiyamizda
ana shunday faoliyat uchun mustahkam huquqiy zamin yaratib berilganidadir.
Din va dunyoviy davlat munosabatini belgilab beruvchi boshqa bir tamoyilning
mazmuni din sohasida kechayotgan o‘zgarishlarni xolis va ilmiy o‘rganish va
shundan kelib chiqib, ijobiy jarayonlar rivojiga yanada kengroq imkoniyat
yaratish, salbiy holatlarning oldini olishda namoyon bo‘ladi.
Davlatning dinga bo‘lgan munosabatini ifodalovchi yana bir muhim tamoyil,
davlat dinni xalq ma’naviyatining uzviy qismi sifatida tan oladi. Shundan kelib
chiqib, uning rivoji uchun tegishli shart-sharoit yaratishga harakat qiladi.
Bugun dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatlardagi dinga
bo‘lgan munosabat demokratiya mezonlariga asoslanganini chuqur idrok
etmog‘imiz lozim. Bizning jamiyatimiz taraqqiyoti negizi qilib belgilangan
dunyoviylik, hurfikrlik tamoyili ham xuddi ana shu tajribalarga asoslangan.
Shunga ko‘ra, yangi Konstitutsiyamizning 33-moddasida: “ Har kim fikrlash, so‘z
va e’tiqod erkinligi huquqiga ega” ekanligi, 35-moddada esa “Hamma uchun
vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har kim xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech
18

qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan
singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” tamoyili mustahkamlandi.
Konstitutsiyamizda insonning tabiiy huquqi bo‘lmish vijdon, e’tiqod erkinligi
kafolatlanishi barobarida, fuqarolarning tegishli ravishdagi majburiyatlari ham
albatta qat’iy belgilab berildi. 19-moddaga ko‘ra, “ O‘zbekiston Respublikasida
insonning huquq va erkinliklari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
normalariga binoan hamda ushbu Konstitusiyaga muvofiq e’tirof etiladi va
kafolatlanadi. Inson huquq va erkinliklari har kimga tug‘ilganidan boshlab tegishli
bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga
ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy
mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonunga muvofiq
belgilanadi va ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart”, 71-moddada
esa “Konstitutsiyaviy tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi,
O‘zbekistonning davlat suverenitetiga, hududiy yaxlitligiga va xavfsizligiga qarshi
chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy hamda diniy adovatni targ‘ib qiluvchi,
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklariga, aholining sog‘lig‘iga,
ijtimoiy axloqqa tajovuz qiluvchi siyosiy partiyalarning, boshqa nodavlat notijorat
tashkilotlarining, shuningdek milliy va diniy belgilariga ko‘ra siyosiy
partiyalarning, harbiylashtirilgan birlashmalarning tashkil etilishi va faoliyati
taqiqlanadi. Maxfiy jamiyatlar va birlashmalar tashkil etish taqiqlanadi ” , degan
muhim qoida o‘z ifodasini topdi.
Konstitutsiyaviy qoidalarni tahlil qilar ekanmiz ta’kidlash lozimki,
O‘zbekistonda dunyoviy davlat qurish yo‘li tanlanishining o‘ziga xos sabablari
mavjud. Buning uchun dunyoviy davlatga xos jihatlarni, uning afzalliklarini bilish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Dunyoviy davlatning muhim jihatlari quyidagi yo‘nalishlarda o‘z ifodasini topgan:
– inson huquqlari va davlat suvereniteti g‘oyalariga sodiqlik;
– demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqat;
19

– xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalari ustunligini tan olish;
– respublika fuqarolarining munosib hayot kechirishlarini ta’minlash;
– insonparvar, demokratik, huquqiy davlat barpo etish;
– O‘zbek davlatchiligining tarixiy tajribasiga tayanish;
– diniy tashkilotlar va birlashmalarni davlatdan ajratilganliga hamda qonun oldida
tengligi. Davlatning diniy birlashmalar faoliyatiga aralashmasligi;
– fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta’minlash;
– hozirgi va kelajak avlodlar oldida yuksak mas’uliyatni anglash;
– O‘zbekistonda davlat va jamiyat qurilishining huquqiy asoslari uning
Konstitutsiyasida belgilab qo‘yilganligini va unga tayanib ish olib borish.
Demak, mamlakatimizda davlatchilik asoslari dunyoviy, demokratik boshqaruv
tuzumiga asoslanadi. Dunyoviy demokratik boshqaruvga xos bo‘lgan jihatlar
quyidagilarda o‘zining aniq ifodasini topadi:
– demokratik normalarga tayanadigan huquqiy davlat;
– demokratiyaga zid bo‘lmagan holda tarixiy an’analar va jamiyat hayotining
muhim sohalaridagi milliy xususiyatlarning saqlanishi;
– barcha fuqarolarning tengligiga asoslangan milliy siyosat olib borish;
– uning siyosiy mavqei iqtisodiy, ma’naviy va harbiy texnik imkoniyatiga,
salohiyatiga mos bo‘lishi;
– fuqarolar ijtimoiy ongida demokratik tafakkurga amal qilinishi;
– mustaqil ichki va tashqi siyosat olib borish;
– o‘z taraqqiyot yo‘lini mustaqil tanlash va amalga oshirish;
– o‘z qobig‘ida yashash mumkin emasligi qoidasiga tayanish, ochiq demokratik
davlat siyosatini yuritish.
20

Yuqorida ta’kidlanganlar barobarida, mamlakatimizda ming yillar davomida asriy
qadriyat sifatida xalqimiz qon-qoniga singib ketgan davlatchilik an’analari
shakllanganini ham doim e’tiborda tutish lozim.
2.1. O‘zbekiston davlatining siyosiy-huquqiy maqomiga kiritilgan huquqiy
davlat tushunchasi
Konstitutsiyamizga ko‘ra, O‘zbekiston xalqining davlat boshqaruv
sohasidagi urf-odat va an’analariga sodiq holda demokratik boshqaruvni amalga
oshiradi. Bu milliy davlatchilikni demokratik jamiyatga zid emasligini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari O‘zbekiston demokratiyani biron andozadan shundayligicha
ko‘chirib olmagan, milliy qadriyatlarimiz bilan hamohang tarzda rivojlantirgan.
Dunyoviy davlat qurishni ko‘zlagan davlatimizning dinga munosabatini
belgilovchi zikr etilgan konstitutsion mezonlardan quyidagi ikkita asosiy xulosa
kelib chiqadi:
Birinchidan, O‘zbekistonda barpo etilayotgan demokratik huquqiy va adolatli
dunyoviy davlat qurish konsepsiyasida din – madaniy-ma’naviy omillar umumiy
silsilasiga kiruvchi barcha qadriyatlar qatorida teng huquqli qadriyat sifatida
so‘zsiz tan olinadi. Mamlakatda turli din vakillarining bag‘rikenglik va tinch-
totuvlikda yashashlari ta’minlanadi. Tabiiyki, jamiyatda turli tuman din va
madaniyatlar vakillari mavjud bo‘lgan holda, davlat boshqaruvi va siyosati albatta
bir mafkuraga yoki diniy qarashga asoslana olmaydi. Bunday sharoitda
O‘zbekistonda eng adolatli va to‘g‘ri yo‘l dunyoviy davlatchilik bo‘lib, ushbu
prinsip barcha dinlar hamda turli qarashlarni teng hurmat qilish, barcha
fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlaydi.
Ikkinchidan, sof diniy ehtiyojlarni qondirishdan tashqarida bo‘lgan har qanday
g‘arazga erishish yo‘lida diniy omildan foydalanishga intilish qat’iyan man etiladi.
Boshqacha aytganda, dinni siyosiylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi, biroq ayni paytda
diniy tashkilotlar va konfessiyalarning rivojlanishiga ko‘mak ko‘rsatiladi, ularning
21

ichki ishlariga aralashilmaydi, dindorlarga diniy ehtiyojlarini qondirishlariga
to‘sqinlik qilinmaydi. 5
Bu borada davlat rahbari 2023-yil 8-may kuni referendum yakunlariga
bag‘ishlangan uchrashuvda quyidagilarni ta’kidladi: “ O‘zbekiston – dunyoviy
davlat va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Xalqimizning referendum
orqali bildirgan xohish-irodasi, qat’iy tanlovi ham shu!”. Shuningdek, mazkur
tadbirda Prezidentimiz: “O‘zbekistonda har qanday radikallashuvga, dindan
siyosiy maqsadlarda foydalanishga hech qachon yo‘l qo‘yilmasligiga urg‘u berib,
bundan buyon ham millati, tili, dini va ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar har bir
fuqaroning vijdon erkinligi ta’minlanishini bildirdi. Barcha diniy konfessiyalar
erkin faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratib berilishi, mamlakatda
millatlar va konfessiyalar o‘rtasida totuvlik va hamjihatlikni ta’minlash siyosati
izchil davom ettirilishini” ham qayd etdi .
Demak, dunyoviy tabiatga ega davlatimiz dinning barkamol insonni voyaga
yetkazishdek nozik va mas’uliyatli ishdagi cheksiz imkoniyatlaridan foydalanishga
intiladi. Ayni paytda diniy da’volar bilan niqoblangan, aslida, xolis diniy e’tiqodga
mutlaqo aloqasi yo‘q, jamiyatdagi hamjihatlik, millatlararo va dinlararo totuvlik,
siyosiy-ijtimoiy barqarorlikka tahdid soluvchi har qanday urinishlarga dunyoviy
davlat tuzumining mutlaqo murosasiz ekanini ham aniq-tiniq ko‘rsatib turadi.
Huquqiy davlat – bu demokratik tamoyillar asosida qabul qilingan qonunlar
oldida barcha teng va hisobdor bo‘lgan, hech kim qonundan ustun turmaydigan
davlat. Qolaversa, qonunlarning butun davlat hududidagi ustuvorligi, hokimiyatlar
vakolatining bo‘linishi, shaxs va davlatning o‘zaro ma’sulligi, inson huquqlari va
erkinliklarining himoyalanishidir.
Ijtimoiy davlat – bu har bir fuqaroning munosib turmush sifati va darajasiga
erishish, ijtimoiy tafovutlarni yumshatish va muhtojlarga yordam berish uchun
ijtimoiy adolat tamoyillariga muvofiq moddiy boyliklarni adolatli taqsimlashga
qaratilgan davlat modelidir.
5
V. A. Kostetskiy. (davlat va huquq asoslar) -T.(Ynagiyo‘l Poligraf Servis)
22

Dunyoviy davlat – davlat hokimiyati va boshqaruvdan din ajratilgan,
boshqaruv diniy qoidalar bilan emas, balki fuqarolik qonunchilik hujjatlari bilan
tartibga solinadigan, qarorlar qabul qliishda diniy asoslarga tayanilmaydigan
davlatdir. Shuningdek, hech qanday din va mafkura davlatning majburlov kuchi
bilan o‘rnatilmasligini, ularning davlatdan ayri ekanligini tavsiflaydi.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda qonun ustuvorligini, insonning huquq va
erkinliklarini amalda ta’minlash, shuningdek sud-huquq, sotsial-iqtisodiy va
ijtimoiy-siyosiy sohalardagi islohotlarni ta’minlash bo‘yicha tizimli islohotlar
amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, taklif etilayotgan tuzatishlar
Konstitutsiyaning muqaddimasidagi va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlardan kelib chiqib kiritilmoqda.
Shunday normalar Fransiya, Germaniya, Ispaniya, Turkiya, Ukraina, Rossiya,
Qozog‘iston, Tojikistonning va boshqa davlatlarning konstitutsiyalarida ham
mavjud.
Misol uchun, Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 1-moddasida, “Rossiya
Federatsiyasi respublika boshqaruv shakliga ega bo‘lgan demokratik federativ,
huquqiy davlatdir” degan normalarning belgilanishi, shuningdek Qozog‘iston
Konstitutsiyasida ham “Qozog‘iston Respublikasi o‘zining demokratik, dunyoviy,
huquqiy va ijtimoiy davlat ekanligini tasdiqlaydi, inson, uning hayoti, huquq va
erkinliklari oliy qadriyatdir”, kabi normalarni ko‘rishimiz mumkin.
Bugungi kunda O‘zbekistonda munosib yashash sharoitlarini yaratish, malakali
tibbiy xizmat ko‘rsatilishini, sifatli ta’limni ta’minlash, mamlakatning har bir
fuqarosini ijtimoiy himoya qilish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlariga
aylandi. Davlat budjeti xarajatlarining deyarli yarmi ijtimoiy sohaga sarflanmoqda.
Davlat muhtoj shaxslarga, shu jumladan nogironligi bo‘lgan shaxslarga,
yoshlarga va keksalarga har tomonlama yordam ko‘rsatmoqda. “Temir daftar”,
“Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari” va “Mehr daftari” vositasida yordam ko‘rsatish
tizimi faol joriy etilmoqda.
23

Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi kuni munosabati bilan yo‘llagan bayram
tabrigida “Yangi O‘zbekiston – ijtimoiy davlat” prinsipini konstitutsiyaviy norma
sifatida belgilab qo‘yish vaqti yetib kelganligini ta’kidlaganini alohida aytishimiz
mumkin.
Konstitutsiya– Vatanimiz istiqloli, xalqimiz mustaqilligining tom ma nodagiʼ
timsollari sifatida inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini
ta minlashga xizmat qiladigan muhim demokratik hamda huquqiy vositadir.
ʼ
Konstitutsiya– Vatanimiz istiqloli, xalqimiz mustaqilligining tom ma nodagi
ʼ
timsollari sifatida inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini
ta minlashga xizmat qiladigan muhim demokratik hamda huquqiy vositadir. Joriy
ʼ
yil 30 aprelь kuni bo lib o tgan umumxalq referendumida xalqimiz o zining
ʼ ʼ ʼ
siyosiy ongi, huquqiy madaniyati va dunyoqarashini namoyon etib, yangi
tahrirdagi O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi.Bu
ʼ
«Konstitutsiyaning yagona manbai va muallifi – xalqdir» degan tamoyilga to la
ʼ
mos keladi.
Natijada insonning qadr-qimmati, sha ni va g ururi ustuvor maqsad qilib
ʼ ʼ
olingan, izchil va puxta o ylangan, «Inson – jamiyat – davlat» tamoyili asosida
ʼ
Bosh qomusimizning yangi tahriri qabul qilindi. Konstitutsiyamizning 1-
moddasida O zbekiston — boshqaruvning respublika shakliga ega bo lgan
ʼ ʼ
suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat ekanligi
belgilandi.Konstitutsiyamizda O zbekiston huquqiy davlat ekanligini alohida
ʼ
belgilanishi – davlat o z faoliyatini, jamiyat va fuqarolarning yashash tarzini faqat
ʼ
Konstitutsiya va qonunlar asosidagina amalga oshirishi belgilandi.
O z navbatida Konstitutsiyaning boshqa normalarida ham huquqiy davlat
ʼ
printsipini ro yobga chiqarishga qaratilgan mexanizmlar va kafolatlar
ʼ
mustahkamlandi. Konstitutsiyada davlat faoliyati qonun ustuvorligi, qonuniylik
printsipi asosida amalga oshirilishini ta minlash bo yicha Konstitutsiyaning oliy
ʼ ʼ
yuridik kuchga egaligi hamda uning to g ridan-to g ri amal qilishi belgilanmoqda.
ʼ ʼ ʼ ʼ
24

Natijada davlat organlari, shu jumladan, sudlar o z faoliyatida Konstitutsiyagaʼ
to g ridan-to g ri murojaat qilgan holda qarorlar qabul qiladi, ya ni Konstitutsiyada
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
belgilangan normalar barcha qonun va qonun osti hujjatlardan ustun ekanligi
belgilandi. Inson huquq va erkinliklari xalqaro huquq va Konstitutsiya normalariga
muvofiq kafolatlanmoqda, ular qonunchilik va davlat organlari faoliyatining
mazmunini belgilashi mustahkamlandi. Shuningdek, insonga nisbatan davlatning
huquqiy ta sir choralari qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun
ʼ
yetarli va mutanosib bo lishi shartligi va inson bilan davlat organlarining o zaro
ʼ ʼ
munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha qarama-qarshiliklar va
noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi mustahkamlandi. Konstitutsiyada
davlatning ijtimoiy sohadagi majburiyatlari bilan bog liq normalar 3 barobarga
ʼ
ko paytirilib, ijtimoiy davlat modelini amalga oshirish mexanizmlari
ʼ
belgilandi. Birinchidan, Konstitutsiyamizda aholining ijtimoiy jihatdan
ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan ta minlash bo yicha davlatning majburiyatlari,
ʼ ʼ
mehnatga haq to lashning eng kam miqdorini belgilashda insonning munosib
ʼ
yashashini ta minlash hisobga olinishi alohida belgilandi; Ikkinchidan, davlat
ʼ
fuqarolarning bandligini ta minlash, ishsizlikdan himoya qilish, kambag allikni
ʼ ʼ
qisqartirish bo yicha majburiyatlari Konstitutsiya normasi darajasida
ʼ
mustahkamlandi;
Uchinchidan, fuqarolarning kafolatlangan tibbiy yordamga bo lgan huquqlari
ʼ
belgilandi hamda davlatning ta limning barcha shakllariga g amxo rlik qilishi,
ʼ ʼ ʼ
inklyuziv ta limni ta minlashi, o qituvchining maqomiga oid normalar
ʼ ʼ ʼ
mustahkamlandi; To rtinchidan, ijtimoiy davlatning asosiy vazifasi sifatida barcha
ʼ
uchun teng imkoniyatlar, oilalar, bolalar, ayollar, qariyalar, nogironligi bo lgan
ʼ
shaxslarni har tomonlama qo llab-quvvatlashga oid yangi qoidalar o rnatildi.
ʼ ʼ
O zbekistonni ijtimoiy davlat deb belgilash – ta lim, sog liqni saqlash, ijtimoiy
ʼ ʼ ʼ
xizmatlar va jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni yumshatish, ayniqsa, ijtimoiy
himoyalanmagan yoki ehtiyojmand qatlamni qo llab-quvvatlash orqali ularga
ʼ
munosib turmush sharoitini yaratishga xizmat qilishini ta minlashga
ʼ
25

qaratilgandir.Konstitutsiyamizda O zbekiston Respublikasi dunyoviy davlatʼ
ekanligi alohida belgilandi.
Bu bilan esa diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan, davlat
boshqaruvi diniy qoidalar bilan emas, Konstitutsiya va qonunchilik hujjatlari bilan
tartibga solinadigan davlat hisoblanishligi konstitutsion norma bilan qat iy
ʼ
belgilandi. O z navbatida dunyoviy davlat vijdon va e tiqod erkinligining
ʼ ʼ
mavjudligi, davlatning jamiyat hayotida fuqarolar tomonidan e tiqod qilinayotgan
ʼ
dinlarga teng va birdek betaraf munosabatda bo lishi hamda hech qaysi dinning
ʼ
davlat dini sifatida o rnatilmasligi bilan tavsiflanadi.
ʼ Shu bilan birga dunyoviy
davlat fuqarolarga ta lim olish, shaxsiy rivojlanish yo lini mustaqil tanlash
ʼ ʼ
imkoniyatini yaratish hamda ilm-fan va madaniy taraqqiyotda ijodiy erkinlikni
ta minlashni ko zda tutadi.
ʼ ʼ
Eng muhimi, dunyoviy davlat barcha dinlar uchun nafaqat teng sharoitlar
yaratib berishni, balki fuqarolarga ta lim olish, shaxsiy rivojlanish yo lini mustaqil
ʼ ʼ
tanlash imkoniyatini yaratish hamda ilm-fan va madaniy taraqqiyotda ijodiy
erkinlikni ta minlashni ko zda tutadi.
ʼ ʼ Xulosa o rinda shuni ta kidlash kerakki ʼ ʼ
davlatimizning Bosh qomusi – Konstitutsiyamizda inson manfaatlar, erkinliklar
ta minlashnishi, ularning haq-huquqlar himoyalanishi qonun ustuvorligi bilan
ʼ
himoyalanganligini o z aksini topgan.
ʼ
Yangi tahrirdagi Konstitutsiya Yangi O‘zbekiston strategiyasini amalga
oshirishning siyosiy-huquqiy asoslari, davlat va jamiyatni yanada rivojlantirishning
ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berishga xizmat qilayotganligi tahsinga sazovor.
Shuningdek, yangilangan Konstitutsiya O‘zbekiston uchun hayotiy zarurat bo‘lib,
bu mamlakat, millat va xalq sifatida keyingi qadamlarimizni aniqlab olishimiz
uchun g‘oyat ahamiyatli masala, adolatli jamiyat qurish yo‘lidagi ulkan qadamdir. 6
Shuni ham ta’kidlash kerakki, so‘nggi yillarda erishgan yutuqlarimiz, xususan,
iqtisodiyot, inson huquqlari, odil sudlov, so‘z va e’tiqod erkinligi, ijtimoiy himoya
sohalaridagi yuzlab cheklovlarning olib tashlangani, naqd pul, valyuta, kredit
6
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiya.
26

masalalaridagi muammolar hal qilingani, qo‘shnilarimiz bilan oramizdagi “muzlar
erigani” va boshqa ijobiy harakatlar ortga qaytmasligining konstitutsiyaviy
himoyasini ta’minlash, bu yutuqlar, huquq va erkinliklardan nafaqat hozirgi, balki
kelajak avlodlarimiz ham emin-erkin foydalanishi uchun ularni, albatta,
Konstitutsiyada muhrlab qo‘yish talab etildi.
Natijada esa yangi Konstitutsiyadagi moddalar soni amaldagi 128 tadan 155 taga,
normalar soni 275 tadan 434 taga oshdi. Ya’ni Asosiy qonunimiz matni qariyb 65
foizga ortdi va xalqimiz takliflari asosida yangilandi.
Konstitutsiyaning 1-moddasidagi “O‘zbekiston – suveren demokratik
respublika” jumlasi Yangilangan Konstitutsiyamizda “O‘zbekiston –
boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy,
ijtimoiy va dunyoviy davlat” degan norma mustahkamlandi.
Yangi kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, O‘zbekistonda huquqiy davlat tamoyili
mustahkamlandi, endilikda barcha jarayonlar qonuniy asoslar ustiga quriladi,
davlat xizmatchilaridan huquq doirasida fikrlash, barcha masalalarga huquqiy ko‘z
bilan qarash talab etiladi. Qolaversa, huquqiy davlatda barcha fuqarolar qonun
oldida teng bo‘ladi, davlat hokimiyatining oliy organlari ham qonunlarga
bo‘ysunadi va qonunlarning muqarrar ijrosini ta’minlaydi.
O‘zbekiston o‘zini ijtimoiy davlat deb e’lon qilishi bilan, har bir fuqarosiga
munosib turmush kechirishi uchun shart-sharoit yaratish majburiyatini olmoqda.
Bu – mavjud resurslarni ijtimoiy adolat tamoyillari asosida taqsimlash, jamiyatda
kuchli tabaqalanish avj olishiga yo‘l qo‘ymaslik, eng zaif qatlamlar uchun ham
sifatli ta’lim va tibbiyot kafolatlanishi, samarali ijtimoiy himoya dasturlari ishlashi,
imkoniyati cheklangan va qo‘llovga muhtoj fuqarolarni qo‘llab-quvvatlash,
adolatli mehnat qonunchiligi va jozibador pensiya tizimi kabilarni anglatadi.
Oddiyroq aytganda, eng kambag‘al oilaning bolalarida ham sog‘-salomat o‘sib-
ulg‘ayib, yaxshi ta’lim olib, farovonlikka erishish imkoniyati bo‘lishi kerak.
27

Dunyoviy davlatda davlat va din bir-biridan ajratilgan bo‘ladi. Davlat diniy
e’tiqodidan qat’i nazar barchaga bir xil munosabatda bo‘ladi, dinga oid
masalalarda neytral pozitsiyani egallaydi.
Mustaqil O‘zbekiston davlatining dunyo xaritasidan o‘rin egallaganiga 32 yil
bo‘ldi. Yurtimizda tarixan qisqa davr ichida kuchli demokratik huquqiy davlat va
erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lida dadil qadamlar qo‘yildi.
Mustaqillik millatimizning millat, xalqimizning xalq bo‘lib jahonda tanilishi,
O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida tan olinishiga yo‘l ochdi. Mustaqillik,
Istiqlol tushunchalari har birimizning ongu shuurimizga singib, bugungi tinch,
xotirjam, obod va farovon hayotimizning poydevorini ko‘z qorachig‘idek asrash,
uni mustahkamlashga munosib hissa qo‘shishga doim kuchli rag‘bat hamda shijoat
bag‘ishlab kelmoqda.
Mustaqillik – huquq, deydilar va bu bejiz emas. Chunki bashariyat tarixi
shundan dalolat beradiki, har bir xalq faqat hur, erkin va ozod bo‘lgan
taqdirdagina, o‘z hayoti va kelajagini mustaqil barpo etish huquqiga ega bo‘ladi.
Mustaqillik va Konstitutsiya – bir-biri bilan chambarchas bog‘liq
tushunchalardir. Istiqlol arafasida, 1990 yil 21 iyun kuni O‘zbekiston Oliy
Kengashi qarori bilan Birinchi Prezidentimiz raisligida davlat arboblari, deputatlar,
mutaxassislardan iborat Konstitutsiyaviy komissiya tuzilgani ham bu fikrni yaqqol
tasdiqlaydi. Keyinchalik, 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi ana shu Komissiya tomonidan ikki
yildan ortiq vaqt mobaynida tayyorlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mustaqillik yillarida ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida bosqichma-bosqich va tizimli ravishda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli demokratik islohotlarning mustahkam yuridik
manbai hamda asosiy huquqiy kafolatidir. Akademik Akmal Saidov ta’biri bilan
aytganda, aslida ham, O‘zbekiston Konstitutsiyasining ishlab chiqilishi, qabul
28

qilinishi va rivojlantirilishi jarayonlari mamlakat mustaqillik tarixining bevosita bir
uzviy qismidir.
Mashhur huquqshunos olimning “O‘zbekiston Konstitutsiyasi tarixi” kitobida
qayd etilganidek, O‘zbekiston xalqining istiqlolga erishganligi uning mustaqillik
Qomusi bo‘lmish Konstitutsiyasida mustahkamlangan. Konstitutsiya dunyo siyosiy
xaritasida yangi demokratik davlat – O‘zbekiston Respublikasi paydo bo‘lganligini
aks ettiradi. Konstitutsiya xalqning o‘zini o‘zi boshqarish, erkinlik va ijtimoiy
adolat, insonparvar davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish to‘g‘risidagi azaliy
orzusini ifodalagan. Konstitutsiyada mustaqil o‘zbek davlatining mohiyati, siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tizimining demokratik tabiati, uning umuminsoniy
qadriyatlarga sodiqligi, fuqarolarning huquq va erkinliklari yuridik jihatdan qat’iy
belgilab qo‘yilgan. Shu ma’noda, Konstitutsiya – istiqlol va mustaqil O‘zbekiston
ramzidir.
So‘nggi yillarda xalqimiz Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahbarligida
yangi ulug‘vor marralar sari sobit qadamlar tashlagancha barcha to‘siq va
qiyinchiliklarni yengib o‘tib, mohiyatan bir-birini taqozo etuvchi siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va huquqiy sohalardagi izchil islohotlarni amalga oshirmoqda. Bugun
Yangi O‘zbekiston demokratik prinsiplar, inson huquq va erkinliklari borasida
umume’tirof etilgan prinsip va normalarga asoslangan, bosh maqsadi xalq uchun
erkin, obod hamda farovon hayot yaratib berishdan iborat bo‘lgan davlatga
aylandi.
Shunday ezgu maqsadlardan biri keyingi ikki yil davomida aholining keng
qatlami va saylovchilar xohish-irodasi bo‘lmish konstitutsiyaviy islohotlarni
amalga oshirishdan iborat bo‘ldi. Negaki, davlat va jamiyatda tub o‘zgarishlar ro‘y
berayotgan bir paytda Konstitutsiyaga jiddiy o‘zgartirishlar kiritish taqozo etilishi
tabiiydir. Zero, har qanday demokratik islohotlar chin ma’noda xalqchil
konstitutsiyaviy asosga ega bo‘lsagina, yanada bardavom bo‘ladi, ko‘zlangan ezgu
maqsadlarga erishadi.
29

Shu nuqtai nazardan, 2023 yil 30 aprelda bo‘lib o‘tgan umumxalq
referendumida qabul qilingan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, jumladan, mamlakatimiz suvereniteti va xalqimiz mustaqilligining
mazmun-mohiyati va ahamiyatini yanada qat’iy ta’kidlashga qaratilgan yangi
normalar bilan boyitilib, mavjud konstitutsiyaviy qoidalari kengaytirildi.
Endilikda Konstitutsiyamizning 1-moddasi mana bunday yangicha mazmunda
jaranglaydi:
“O‘zbekiston – boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan suveren,
demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat.
Davlatning “O‘zbekiston Respublikasi” va “O‘zbekiston” degan nomlari bir
ma’noni anglatadi».
Yangilangan Asosiy qonunimizning 17-moddasi quyidagi normalardan iborat:
“O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub’ektidir.
O‘zbekistonning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch
ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning buzilmasligi,
davlatlarning hududiy yaxlitligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik prinsiplariga hamda xalqaro
huquqning umume’tirof etilgan boshqa prinsip va normalariga asoslanadi”.
Konstitutsiyamizning 18-moddasida o‘z aksini topgan mana bu normalar eski
matnda mavjud emasdi:
“O‘zbekiston Respublikasi davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan ikki va ko‘p
tomonlama munosabatlarni har taraflama rivojlantirishga qaratilgan tinchliksevar
tashqi siyosatni amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi davlatning, xalqning oliy manfaatlaridan, uning
farovonligi va xavfsizligidan kelib chiqqan holda ittifoqlar tuzishi,
30

hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi hamda ulardan
chiqishi mumkin”.
Bosh Qomusimizning 19-moddasi quyidagi birinchi band bilan to‘ldirildi:
“O‘zbekiston Respublikasida insonning huquq va erkinliklari xalqaro huquqning
umume’tirof etilgan normalariga binoan hamda ushbu Konstitutsiyaga muvofiq
e’tirof etiladi va kafolatlanadi. Inson huquq va erkinliklari har kimga tug‘ilganidan
boshlab tegishli bo‘ladi”. Konstitutsiyamizning 23-moddasi ham yangi normalar
hisobiga boyitildi: “O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi O‘zbekistondan
tashqariga majburiy chiqarib yuborilishi yoki boshqa davlatga berib yuborilishi
mumkin emas.
Davlat xorijda yashayotgan vatandoshlar bilan aloqalarni saqlab qolish hamda
rivojlantirish to‘g‘risida xalqaro huquq normalariga muvofiq g‘amxo‘rlik qiladi”.
Muxtasar aytganda, yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda, bir tomondan,
O‘zbekiston davlati va xalqining mustaqilligi, suvereniteti, egamenligiga asosli
ravishda urg‘u berilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, insonning huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini yanada mustahkam kafolatlash nazarda
tutilgan.
31

2.2. Konstitutsiyaga kiritilgan dunyoviylik tushunchasi
Davlatimizning asosiy qonun hujjati, oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan
qomusimiz bugungi kunga kelib yangilanayotgan O‘zbekistonda yangi islohotlarga
yuz tutmoqda. Bunga sabab jadal rivojlanayotgan davrda yangi qarashlar vujudga
kelishi. Shafof, zamon talablariga to‘la mos, xalqaro standartlarga amal qiluvchi,
odil konstitutsiya qabul qilish, eng muhimi xalqimiz irodasi ularning fikrlarini
bilish maqsadida 2023-yil 30-aprel kuni umumxalq referendumiga qo‘yilmoqda.
Endi amaldagi o‘zgarishi kutilayotgan konstitutsiyamiz haqida qisqacha to‘xtalib
o‘tsak. O‘zbekiston Respublikasi amaldagi Konstitutsiyasi 1992-yil 8-dekabrda 12-
chaqiriq O zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 11-sessiyasida qabulʻ
qilingan.»O zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to g risida”gi
ʻ ʻ ʻ
konstitutsiyaviy qonun (1991-yil 31-Avgust) ushbu Konstitutsiya uchun asos bo lib
ʻ
xizmat qilgan. Mustaqil O zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini yaratish
ʻ
g oyasi ilk bor 1990-yil 20-iyunda bo lib o tgan mamlakat Oliy Kengashining 2-
ʻ ʻ ʻ
sessiyasida ilgari surilgan. Ushbu sessiya O‘zbekiston respublikasi birinchi
prezidenti Islom Karimov raisligida 64 kishidan iborat konstitutsiyaviy
komissiyani tuzish to g risida qaror qabul qilgan. 39 Amaldagi konstitutsiyamiz
ʻ ʻ
salkam 30 yil mamlakatimizda qonunlarni tartibga soldi, davlat va fuqarolar
erkinliklari, majburiyatlarini belgilab berdi. Bugungi kunga kelib taraqqiy
etayotgan yurtimizda islohotlardan konstitutsiya chetda qolib ketishiga yo‘l
qo‘yilmadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoev rahbarligida
mamlakatda keng ko‘lamli islohotlar dasturini amalga oshirish izchil davom
etmoqda.
32

Keng jamoatchilik, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, ekspertlik va ilmiy
doiralar vakillari, ziyolilar faol ishtirok etdi. Umumxalq muhokamalarida 220
mingdan ziyod taklif kelib tushgan bo lsa, ularning har to rttasidan bittasiʻ ʻ
loyihadan joy oldi, desak to g ri bo ladi. Jumladan, Konstitutsiyaviy qonun
ʻ ʻ ʻ
loyihasi bilan amaldagi Konstitutsiyaga 27 ta yangi modda kiritilib, moddalar soni
128 tadan 155 taga oshmoqda. Konstitutsiyamizning amaldagi 275 ta normasi 434
taga ko paymoqda. Ya ni, amaldagi Konstitutsiyamiz 65 foizga yangilanmoqda. 40
ʻ ʼ
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 9-moddasiga muvofiq, jamiyat va
davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi,
umumiy ovozga(referendumga) qo‘yiladi. 41 Asosiy qism. Endi yangilanayotgan
konstitutsiyamizdagi qator moddalariga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgarishlar
haqida fikr yuritsak. Yangi konstitutsiyamizning 1-moddasida amaldagi moddadan
farqlik o‘laroq O‘zbekiston-boshqaruvning respublika shakliga ega bo‘lgan
suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat deb yuritilib ketilgan.
Bunda biz asosiy o‘zgarishni davlatimizning ijtimoiy va dunyoviy davlat sifatida
yuritilib o‘tilganida ko‘rishimiz mumkin. Ushbu o‘zgartirish mazmuni shundan
iboratki O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy munosabatlar yanada tartibga
solinishini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Mamlakat yuksalishida ijtimoiy sohalarga
etibor yanada ortishi va umumiy farovonlik fuqarolarning qonun oldida o‘zaro
tengligi, hech qaysi millat, qatlam, din vakillari kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik.
Kambag‘allikni qisqartirish, insonlarning yashash farovonligini davlat tamonidan
nazorat qilinishini tushunishimiz mumkin. Bu tajriba misolida Germaniya davlatini
misol qilib olishimiz mumkin. Germaniya mamlakatining asosiy qonun hujjati
bo‘lmish konstitutsiyasida davlatning ijtimoiy davlat ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Hozirgi kunda Germaniyada ijtimoiy soha ancha barqaror bo‘lib buni
fuqarolarining yashash darajasidan bilib olish qiyin emas. O‘zbekiston
Respublikasi ham yaqin kelajakda ijtimoiy sohani yuksak darajaga olib chiqishi va
rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirish uchun intilayotgani yangi
konstitutsiyamizda ham o‘z isbotini topmoqda. Yana bir o‘zgarish
konstitutsiyamizning tashqi siyosat (5-bob) bobiga 18- modda qo‘shilayotganini
33

ko‘rishimiz mumkin. Asosiy mazmuni amaldagi konstitutsiyaning 17-moddasidan
olingan jumlalar bilan to‘ldirilib yangi O‘zbekiston Respublikasi davlatlar va
xalqaro tashkilotlar bilan ikki va ko‘p tomonlama munosabatlarni har taraflama
rivojlantirishga qaratilgan tinchliksevar tashqi siyosatni amalga oshirish jumlalari
qo‘shilmoqda. Ushbu moddaning mazmuniga to‘xtalsak jadal rivojlanayotgan
dunyoda xalqaro munosabatlarda faol ishtirok etish va rivojlangan mamlakatlar
tajribasini o‘rganish, ular bilan qator sohalarda hamkorlikni yo‘lga qo‘yish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Shu jihatlarga e’tibor qaratsak moddaga kiritilayotgan
jumlalar o‘zini oqlaydi. Shuningdek, ushbu moddada O‘zbekiston Respublikasi
tashqi siyosatda tinchlik munosabatlarini yoqlashi, mamlakatlar bilan ko‘p
tarmoqli aloqalardan to‘la manfatdor ekanligini belgilab qo‘ymoqda.
Yangilanayotgan konstitutsiyaning 28-moddasi amaldagisi singari aybsizlik
prezumpsiyasi 42 haqida bo‘lib, yangilanayotgan konstitutsiyada inson qadr-
qimmatiga daxldor bo‘lgan qator to‘ldirishlar kiritib o‘tilmoqda. Bulardan
ahamiyatga molik jumla so‘zsiz shaxsning sudlanganligi va bundan kelib
chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos
bo‘lishi mumkin emas jumlasidir.
Ushbu jumlalar zamirida ham chuqur ma’no yotadi. Avvalari davlat
tashkilotlariga kirish, ularda mehnat faoliyatini yuritish uchun qarindosh, oila
a’zolarining sudlanganlik holati muhim kasb ahamiyat kasb etgan. Bu esa
shafoflik, davlatimiz yuksalishi uchun eng og‘ir to‘siqlardan biri edi. Qanchadan
qancha ilm salohiyatiga ega yoshlar, kadrlar o‘qishga, ishga olinmas, mehnat
faoliyatidagilar esa qarindoshlari sabablik ishdan olinar edi. Yangilanayotgan
konstitutsiyada ham ushbu xatoliklar xalqimiz irodasini namoyon etib bartaraf
qilinishi kutilmoqda. Darhaqiqat, qator yillardan beri og‘riqlik jihat bo‘lib kelgan,
xalqaro hamjamiyatdagi o‘rnimizga putur yetkazib kelayotgan vaziyat bu majburiy
mehnat edi. Yangi konstitutsiyaning Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik
huquqlar (9-bob) bobining 44-moddasida ushbu muammolarga qonuniy ravishda
barham berildi. Unga ko‘ra Sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan
34

yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat
taqiqlanadi. Bolalar mehnatining bola sog‘ligiga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va
jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning ta’lim olishiga
to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi. Mamlakatning rivoj topishida,
dunyoda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida eng muhim ro‘lni ta’lim egallaydi. Ta’lim
darajasini esa siyosat darajasiga olib chiqgan mamlakatlar ulkan o‘sish va
rivojlanish yo‘lida ketmoqda. O‘zbekiston Respublikasi va xalqimiz ham najot
ta’limda ekanligini chuqur anglab yetmoqda. Yangi taqdim etilgan konstitutsiyaviy
qonun loyihasining 50-51-52- 53-moddalarida ham ta’limga berilayotgan e’tibor
nechog‘lik ahamiyat kasb etayotganligidan na’munadir. Inson qadr qimmati ham
ushbu moddalarda o‘z aksini topishi kutilmoqda. Yaqqol misol 50-moddada Ta’lim
tashkilotlarida alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun ta’lim va
tarbiya ta’minlanishi belgilab berilmoqda. Alohida qarovga muhtoj, imkoniyati
cheklangan bolalarning jamiyatdan ajrab qolishiga yo‘l qo‘ymaslik, ularning inson
sifatida yuksalishiga shart-sharoitlar yaratish bosh qomusimizda qa’tiy
belgilanmoqda. 53-moddadasidagi so‘ngi jumla ham g‘oyat ahamiyatlik davlat
jamiyatining madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishida g‘amxo‘rlik qiladi.
Albatta, ilm ahlining mehnati, izlanishlari va yutuqlari davlat tomonidan e’tirof
etiladi. Mamlakat avvalo davlat deb e’tirof etilishi uchun o‘zining mukammal
davlat boshqaruv tizimiga ega bo‘lmog‘i darkor. Ushbu boshqaruv tizimida asosiy
vazifani xalq tomonidan bevosita saylangan vakil davlat boshlig‘i bo‘lmish
prezident bajaradi. Hozirga kelib Bilashgan Millatlar Tashkiloti tarkibidagi 150
tadan ortiq mamlakatlarda Prezident lavozimi joriy etilgan.
Dunyoning qator rivojlangan mamlakatlarida davlat boshlig‘i prezident
hisoblanadi. Ko‘pchilikka ma’lumki mamlakatimizda prezident o‘z vakolat
vazifasini amaldagi, o‘zgarishi kutilayotgan konstitutsiyada belgilab qo‘yilganidek
5 yil muddatda bajar edi. Yangi konstitutsiyaviy loyihada esa 106-moddada 7 yil
muddatga saylanishi belgilab qo‘yilmoqda.
35

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi tahriri 2023-yil 1-maydan
e'tiboran kuchga kirdi. Bunga 30-aprel kuni bo‘lib o‘tgan referendum natijasiga
ko‘ra 11 ta moddadan iborat tegishli qonunning qabul qilinishi asos bo‘ldi. Bu
qonunning 1-moddasiga Konstitutsiyaning yangi tahriri ilova qilingan. Yangilanish
natijasida, bosh qomusdagi moddalar soni 128 tadan 155 taga, undagi normalar esa
275 tadan 434 taga oshdi. Umuman, Konstitusiya 65 foizga yangilangan.
Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi davlatchilik,
ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va sud-huquq sohalarini bundan keyin ham
barqaror rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdi - deydi O.Abdurasulov. -
Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Konstitusiyasida davlatning ijtimoiy sohadagi
majburiyatlariga taalluqli normalar 3 barobar ko‘paydi. Eng muhimi, Asosiy
Qonunimizda birinchi marta “O‘zbekiston — boshqaruvning respublika shakliga
ega bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat” (1-
modda), degan norma belgilandi.
Ijtimoiy davlat, deganda, avvalo, o‘z fuqarolariga muayyan minimal farovonlikni
kafolatlaydigan davlat tushuniladi. Yangi O‘zbekistonning asosiy maqsadi — har
bir fuqaroga g‘amxo‘rlik qilish, inklyuziv rivojlanish, aholining barcha qatlami
uchun teng huquq va imkoniyatlarni ta'minlashdan iborat.
36

Xulosa
Xulosa qilib aytish mumkinki yangi konstitutsiya loyihasida asosan
fuqarolarning ijtimoiy munosabatlariga alohida urg‘u berilmoqda va asosiy
o‘zgarishlar ham shu soha bo‘yicha bo‘lmoqda. Albatta bunday o‘zgarishlarda
xalqimizning xohish irodasi alohida o‘rganilib qabul qilinganligini ko‘rishimiz
mumkin. Joriy 2023-yil 30-aprel kungi referendumda ushbu konstitutsiyaviy
loyiha xalq muhokamasiga qo‘yiladi va xalqimiz yana bir bor o‘z huquqiy
savodxonligini ko‘rsatadi, o‘z kelajagi va yurtimiz istiqboli uchun maqbulini
belgilaydi va fikr mulohazalarini bildiradi.
Ushbu muhim sananing bosh maqsadi jahon hamjamiyati e’tiborini ijtimoiy
adolatni rivojlantirish zarurligiga qaratishdir. Bu bayram, shuningdek, qashshoqlik,
gender tengsizlik, ishsizlik, inson huquqlariga hurmatsizlik va ijtimoiy befarqlik
kabi dolzarb muammolarni hal etish bo‘yicha sa’y-harakatlarni birlashtirishga
chorlaydi.
Ijtimoiy adolat – shunchaki axloqiy talab emas, balki milliy barqarorlik va
global farovonlik asosi ham. Zero, teng imkoniyatlar, hamjihatlik va inson
huquqlarini hurmat qilish mezonlari davlatlar va xalqlarning ishlab chiqarish
salohiyatini har tomonlama rivojlantirish uchun juda muhim.
37

Shuning uchun Butunjahon ijtimoiy adolat kuni bilan bog‘liq bayram tadbirlari
asosan ijtimoiy adolat yo‘lidagi g‘ovlarni olib tashlash va maqbul imkoniyatlarga
keng yo‘l ochish istiqbollariga bag‘ishlanadi. Bu, o‘z navbatida, BMTga a’zo
davlatlar, yoshlar, ijtimoiy sheriklar, fuqarolik jamiyati, BMTning ixtisoslashgan
tashkilotlari va boshqa manfaatdor tomonlar bilan o‘zaro muloqotni qaytadan
yo‘lga qo‘yish imkonini beradi.
Bunday muloqot orqali jahonning turli hududlarida tobora kuchayib borayotgan
tengsizlik va nafrat, nizolar va mehnatkashlar huquqlarini himoya qiladigan
institutlar faoliyatining susayishi oqibatida buzilgan ijtimoiy shartnomani
mustahkamlash uchun amalga oshiriladigan sa’y-harakatlar haqida hamjihatlik
bilan kelishib olish mumkin bo‘ladi. Binobarin, yangi va murakkab zamon dunyo
ahlini “bir yoqadan bosh chiqarib”, ya’ni ahil hamda birdam bo‘lib yashashga
undamoqda.
Sayyoramizda nizo va mojarolarning ko‘pligiga qaramay, ijtimoiy adolatni
ta’minlash hamda “yashil” va raqamli iqtisodiyot, yoshlar huquqlari kabi dolzarb
masalalarga alohida e’tibor bergan holda, munosib ish o‘rinlari yaratish uchun
barcha imkoniyatlar mavjud. Insoniyat duch kelib turgan ijtimoiy adolat bilan
bog‘liq qaltis ahvol esa bu borada beg‘am va befarq bo‘lmaslikni taqozo etadi.
Xalqaro mehnat tashkiloti Bosh direktori Jilber Xungboning Butunjahon ijtimoiy
adolat kuni munosabati bilan taqdim etgan ma’lumotlariga qaraganda, 2023-yil
holatiga dunyo aholisining yarmi hech qanday ijtimoiy himoyaga ega emas. Lekin
sayyoramiz aholisining 5-10 foizini tashkil etuvchi boylar daromadi muttasil
o‘sishda davom etmoqda.
Yer yuzida 200 million nafardan ziyod mehnatkash insonlar qashshoqlikda kun
kechirmoqda. Ular haftasiga 40 soatlab ishlasalar-da, kunlik daromadlari 1, 90
AQSh dollaridan kamligicha qolmoqda.
Daromadlar taqsimotidagi bunday katta tengsizlik, bandlik bilan bog‘liq
muammolar inson huquqlariga rioya etilishini yanada murakkablashtirmoqda.
38

Xotin-qizlar, migrantlar va qochqinlarga nisbatan kamsituvchi muomalada bo‘lish
holatlari ortib bormoqda.
Hozirgi vaqtda ish o‘rinlarining faqat 35 foizini ayollar band qilgan bo‘lib, bu
1990-yildagi ko‘rsatkichdan atigi 5 foizgina ko‘pdir. Shuningdek, 290 million
nafar yoshlar hech qayerda ishlamaydi va o‘qimaydi, 2 milliard nafar insonlar esa
norasmiy sektorda, ya’ni mehnat shartnomasini tuzmasdan mehnat qilmoqda.
Daromadning beqarorligi va ish joyining doimiy emasligi, ish sharoitlarining
og‘irligi, ijtimoiy himoyaning yo‘qligi vaziyatni yanada qaltislashtirayapti. Bunday
muammolar, bir tomondan, mehnat kishilarini pandemiya oqibatlariga chidamsiz
qilib qo‘ysa, ikkinchi tomondan, ularning daromadi keskin kamayib ketishiga
sabab bo‘lmoqda.
Ijtimoiy adolat amalda bo‘lsa, jamiyat hayoti yengillashadi va iqtisodiyot
samarali avjlanadi. Yanada muhimi, qashshoqlik, tengsizlik va ijtimoiy tanglik
kamayadi. Shu munosabat bilan BMT Bosh kotibi Antoniu Guterrish 2023-yildagi
ma’ruzasida bu borada inklyuziv va ko‘ptomonlama yondashuvni kuchaytirish,
qaytadan global birdamlikka erishish, mamlakatlar hukumatlari va xalqlari
o‘rtasidagi ijtimoiy shartnomani, shuningdek, har bir jamiyat shartnomasini –
inson huquqlarini ta’minlashga qamrovdor yondashgan holda, tubdan yangilashga
chaqirgani bejiz emas.
Mamlakatimizda ushbu yo‘nalishda allaqachon izchil ish olib borilmoqda.
Negaki, biz barpo etayotgan Yangi O‘zbekiston – har bir fuqarosi uchun
g‘amxo‘rlik qiladigan ijtimoiy davlat va adolatli jamiyat bo‘ladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 20-iyunda konstitutsiyaviy
komissiya a’zolari bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda Konstitutsiyamizda
“O‘zbekiston — ijtimoiy davlat” degan tamoyilni mustahkamlash g‘oyasini ilgari
surdi. O‘z navbatida, davlatimiz rahbarining Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga
Murojaatnomasida bu g‘oya yanada mustahkamlanib, ijtimoiy davlatni barpo
etishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab berildi.
39

Ijtimoiy davlat – bu har bir fuqaroning munosib turmush sifati va darajasiga
erishish, ijtimoiy tafovutlarni yumshatish va muhtojlarga yordam berish uchun
ijtimoiy adolat tamoyillariga muvofiq moddiy boyliklarni adolatli taqsimlashga
qaratilgan davlat modeli. Ayni model hozirgi vaqtda Buyuk Britaniya, Fransiya,
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. RAHBARIY ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutqi. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016. - 56 b.
2. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz... – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz.. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. -592 b.
4. Mirziyoyev, Sh. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi
II. ME’YORIY HUQUQIY HUJJATLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2024. 36-b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — Yangi tahrir, 2024-yil 1-may
kuni e’lon qilingan elektron manba.
3. «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil
7-fevraldagi 4947 farmoni,
4. Konstutsion huquq 2020 Husanov . –T. TDYUI nashriyoti,
III. DARSLIK, O‘QUV QO‘LLANMALAR VA
MONOGRAFIYALAR.
1. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
ikkinchi qismiga sharhlar. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1998.
2. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga
sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2020.
3. Topildiev V. Yuridik shaxslar ta’sis hujjatlarining fuqarolik huquqiy
muammolari. YU.f.n., diss. Avtoreferat. –T.: 2005.
41

V. INTERNET SAYTLARI.
1. www.ziyonet.uz. O‘zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi
2. www.uza.uz . O‘zbekiston milliy matbuot agentligi.
3. www.gov.uz. O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali
4. www.norma.uz. “NORMA” Axborot huquqiy tizimi.
5. www.lex.uz
www.kun.uz
42

40

Sotib olish