O’zbekiston donli ekinlar yetishtirishning mintaqaviy xususiyatlari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	22000UZS
Hajmi	291.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

O’zbekiston donli ekinlar yetishtirishning mintaqaviy xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. DON YETISHTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI ............................................................................... 5
1.1. Don yetishtirishning xalq xo’jalik ahamiyati .......................................................................................... 7
1.2. Don yetishtirish samaradorligini oshirish omillari ................................................................................. 9
1.3. Don yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari ............................................................... 12
II BOB. O’ZBEKISTON QISHLOQ XO’JALIGIDA DONLI EKINLAR .................................................................... 14
2.1. Dukkakli don ekinlarining turlari va xalq xo’jaligidagi ahamiyati ......................................................... 16
2.2. O’zbekistonda donli ekinlarni yetishtirish xolati ................................................................................. 20
2.3. O’zbekistonda donli ekinlarning yangi navlari .................................................................................... 22
XULOSA ...................................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 26
2

KIRISH
O simlikchilik qishloq xo jaligi ishlab chiqarishining asosiy tarmoqlaridanʻ ʻ
biridir. O’simlikchilikning milliy iqtisodiy ahamiyati juda katta va birinchi
navbatda u odamlarni deyarli barcha o’simlik mahsulotlari bilan ta’minlashi bilan
belgilanadi. O simlikchilik oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati uchun xom ashyo
ʻ
manbai hisoblanadi. Bu mamlakat aholisining oziq-ovqat, sanoat, xomashyoga
bo’lgan ehtiyojini qondiradi va chorvachilikni rivojlantirish, ushbu tarmoqni
ozuqa bilan ta’minlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Don ekinlari ekinlar
ishlab chiqarish jarayonida muhim o’rin tutadi. G’alla yetishtirish butun qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishining asosidir. Donlar ichida asosiy oziq-ovqat ekinlari
bug doy va javdar, yem-xashak ekinlari esa arpa va suli hisoblanadi. Qishloq
ʻ
xo’jaligining boshqa tarmoqlarini rivojlantirish, aholining nafaqat nonga, balki
go’sht, sut va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirish
ko’p jihatdan g’allachilik darajasiga bog’liq. (M.N. Malysh - qishloq xo’jaligi
iqtisodiyoti). Don qimmatli oziq-ovqat mahsulotidir. To’g’ridan-to’g’ri donni
qayta ishlash mahsulotlaridan (non, un, don) umumiy kaloriya iste’molining
taxminan 40%, oqsilga bo’lgan ehtiyojning deyarli 50% va uglevodga bo’lgan
ehtiyojning 60% ta’minlanadi. Don oziq-ovqat, kimyo, to qimachilik, spirtli
ʻ
ichimliklar sanoatining qator tarmoqlari uchun xom ashyo bo lib xizmat qiladi,
ʻ
chorvachilik tarmoqlari uchun ozuqa manbai hisoblanadi. G’alla davlat don
resurslarini yaratish va yangilash uchun zarur bo’lib, eng muhim eksport
mahsulotidir.
Kurs ishining maqsadi – donchilik sanoati va u bilan bog’liq bo’lgan
jarayonlarni o’rganish, milliy iqtisodiyotda donchilik ahamiyatini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari:
- korxonaning tashkiliy-iqtisodiy sharoitlari bilan tanishish;
- tannarx tarkibini va alohida xarajat moddalarining tannarxning
o’zgarishiga ta’siri darajasini tahlil qilish;
- xarajatlarni rivojlantirishning asosiy tendentsiyasini aniqlash.
3

Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat
4

I BOB. DON YETISHTIRISHNING IQTISODIY AHAMIYATI
Statistik kuzatish - statistik tadqiqotning dastlabki bosqichi bo’lib,
ommaviy ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlar to’g’risidagi birlamchi statistik
ma’lumotlarni tizimli, ilmiy tashkil etilgan qayd etish (to’plash). Har bir ma’lumot
to’plamini statistik kuzatish deb atash mumkin emas.
Kuzatish, birinchidan, u o’rganilayotgan faktlarni keyinchalik
umumlashtirish uchun tegishli buxgalteriya hujjatlarida qayd etish bilan birga olib
borilganda, ikkinchidan, ommaviy xarakterga ega bo’lganda statistik xarakterga
ega bo’ladi. Bu nafaqat aholining alohida birliklariga, balki butun aholiga tegishli
bo’lgan ma’lumotlarni olish uchun zarur va etarli bo’lgan muayyan jarayonning
namoyon bo’lishining muhim sonini qamrab olishni ta’minlaydi. Statistik kuzatish
bir qator muhim talablarga javob berishi kerak:
a) uzluksiz va tizimli ravishda amalga oshirilishi;
b) ommaviy ma’lumotlarni hisobga olish shunday bo’lishi kerakki, nafaqat
ma’lumotlarning to’liqligi ta’minlanadi, balki ularning doimiy o’zgarishi ham
hisobga olinadi;
c) ma’lumotlar imkon qadar ishonchli va aniq bo’lishi kerak;
d) o’rganilayotgan hodisalar nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ega
bo’lishi kerak. Statistik ma’lumotlarni to’plash davlat statistika organlari, ilmiy-
tadqiqot institutlari, boshqa davlat organlari tomonidan ham, banklar, birjalar,
korxonalar va firmalarning iqtisodiy xizmatlari tomonidan ham amalga oshirilishi
mumkin.
Faqat bu holatda tadqiqotchilar ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni har
tomonlama o’rganish imkonini beruvchi ishonchli va etarlicha xilma-xil statistik
ma’lumotlarni oladilar. Statistik kuzatish (birlamchi statistik materiallarni to’plash)
uchta asosiy bosqichdan iborat: statistik kuzatuvni tayyorlash; kuzatuvni tashkil
etish va ishlab chiqarish; olingan birlamchi ma’lumotlarni nazorat qilish.
Statistik kuzatishga tayyorgarlik bosqichida maqsad aniqlanadi, kuzatish
ob’ekti va birligi belgilanadi, asboblar va kuzatish dasturi ishlab chiqiladi. Statistik
5

kuzatishning umumiy maqsadi - keyingi boshqaruv qarorlari uchun hodisalar va
jarayonlarning rivojlanish tendentsiyalari to’g’risida ishonchli ma’lumot olish. Bu
aniq va aniq bo’lishi kerak. Noaniq belgilangan maqsad muayyan muammoni hal
qilish uchun zarur bo’lgan noto’g’ri ma’lumotlarni to’plashga olib kelishi mumkin.
Ikkinchi bosqichda statistik kuzatishning eng muhim tashkiliy masalalari
hal etiladi. Ular kuzatishning tashkiliy shakllarini, kuzatish turlarini va aniq
statistik kuzatishning maqsad va vazifalariga mos keladigan statistik ma’lumotlarni
olish usullarini tanlashdan iborat. Kuzatishning barcha xilma-xil shakllari, turlari
va usullarini quyidagicha taqdim etish mumkin. Statistik kuzatishni tashkil etish
shakli bo’yicha: hisobot; maxsus tashkil etilgan statistik kuzatuv - aholini
ro’yxatga olish; registrlar. Statistik kuzatish turlari bo’yicha:
a) faktlarni ro’yxatga olish vaqti bo’yicha (joriy yoki uzluksiz;
intervalgacha, davriy, bir martalik);
b) aholi birliklarining qamroviga ko’ra (uzluksiz; uzluksiz - asosiy massiv,
tanlab olingan, monografik). Statistik ma’lumotlarni olish usullari bo’yicha:
bevosita kuzatish; hujjatli usul; so’rov - ekspeditsiya, so’rovnoma, ishtirok etish,
muxbir, o’z-o’zini ro’yxatga olish. Statistik kuzatishning asosiy shakli hisobotdir.
Agar birlamchi buxgalteriya hisobi (birlamchi buxgalteriya hujjati) turli faktlarni
qayd etsa, u holda hisobot birlamchi hisobni umumlashtirish hisoblanadi.
Uchinchi bosqichda to’plangan statistik materiallar nazoratdan o’tishi
kerak. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, aniq tashkil etilgan statistik kuzatishda ham
tuzatishni talab qiladigan xatolar va xatolar mavjud. Shu sababli, ushbu
bosqichning maqsadi olingan birlamchi ma’lumotlarni ham hisoblash, ham
mantiqiy nazorat qilishdir. Statistikada o’rganilayotgan miqdorning hisoblangan va
haqiqiy qiymatlari o’rtasidagi tafovut kuzatuv xatosi deb ataladi.
Ularning paydo bo’lish sabablariga qarab, ro’yxatga olish xatolari va
reprezentativ xatolar farqlanadi. Ro’yxatga olish xatolar tasodifiy yoki tizimli
bo’lishi mumkin.
6

1.1. Don yetishtirishning xalq xo’jalik ahamiyati
G’alla qishloq xo’jaligi bozorining barqaror ishlashini va mamlakatning
oziq-ovqat xavfsizligini belgilab beruvchi eng muhim strategik mahsulotdir. Don
yetishtirish qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlari, shuningdek, ko’plab qayta
ishlash tarmoqlarini rivojlantirishning asosiy va hal qiluvchi asosidir. Donning
milliy iqtisodiy ahamiyati don mahsulotlarining ma’lum sharoitlarda,
xususiyatlarini va ozuqaviy qiymatini sezilarli darajada o’zgartirmasdan uzoq
muddatli saqlash qobiliyati, shuningdek, yuqori tashish qobiliyati kabi o’ziga xos
fazilatlari tufayli sezilarli darajada oshadi.
Undan olingan don va oziq-ovqat mahsulotlari boshqa oziq-ovqat
mahsulotlariga nisbatan eng arzon hisoblanadi. Bularning barchasi g’alla va uni
qayta ishlash mahsulotlarining oziqlanishdagi ahamiyati va o’rnini tarixan belgilab
berdi - ular ommaviy va kundalik iste’mol qilinadigan mahsulotlarga aylandi. Don
elevatorda saqlash ob’ekti va un maydalash, don va ozuqa sanoatida qayta ishlash
uchun xom ashyo hisoblanadi. Un non pishirish, makaron va qisman qandolatchilik
sanoati uchun asosiy xom ashyo hisoblanadi. Makkajo’xori, arpa, soya, jo’xori va
boshqa ekinlardan olingan don texnik ishlab chiqarish uchun qimmatli xom ashyo
hisoblanadi.
Don va uni qayta ishlash mahsulotlari pivo tayyorlash (arpa), kraxmal, spirt
va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Don yetishtirish darajasi aholining
asosiy oziq-ovqat mahsuloti - nonga, sanoatning xom ashyoga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirish, shuningdek, zarur davlat resurslarini yaratishni belgilaydi. Bundan
tashqari, go sht-sut chorvachiligi, cho chqachilik va parrandachilikningʻ ʻ
yuksalishida yuksak darajada rivojlangan g allachilik muhim o rin tutadi. Shuning
ʻ ʻ
uchun don
Birinchi ko’rsatkich oziq-ovqat holatining barqarorligini va favqulodda
vaziyatlarda kafolatlarni ko’rsatadi. Umumiy g’alla iste’molining 17% ga to’g’ri
keladigan o’tkazma zahiralari darajasi "xavfsiz" hisoblanadi, chunki dunyoda don
zaxiralari ushbu darajadan pastga tushganda, jahon g’alla narxi keskin ko’tarila
7

boshlaydi. Don xanjarining tuzilishining o’zgarishiga iqtisodiy omillar va birinchi
navbatda, oziq-ovqat donini ozuqa doniga qaraganda ko’proq rag’batlantirgan
narxlar sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi.
Ayrim viloyatlarning o’z hududlari aholisini non va g’alla mahsulotlari
bilan to’liq ta’minlash va kafolatlash maqsadida oziq-ovqat ekinlari va birinchi
navbatda, bug’doy ekishni kengaytirishga intilishi ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Oziq-
ovqat dasturida g’alla yetishtirishni jadal va barqaror oshirish qishloq xo’jaligida
asosiy masala ekani alohida ta’kidlangan. Mamlakatning sifatli oziq-ovqat va
ozuqa doniga bo’lgan ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish, eksport uchun zarur
davlat g’alla zaxirasi va resurslariga ega bo’lish vazifasi qo’yildi.
Don yetishtirish qishloq xo jaligining eng mexanizatsiyalashgan tarmog iʻ ʻ
hisoblanadi. Lekin bu yerda ham mehnat unumdorligi va samaradorligini
oshirishning katta zaxiralari mavjud. Yuqori hosil olishda muhim ahamiyatga ega
bo’lgan ko’plab ishlar hali hamma xo’jaliklarda optimal muddatlarda va sifatli
bajarilmayapti. Turli sabablarga ko’ra, shu jumladan tashkiliy sabablarga ko’ra
uskunalarning sezilarli darajada ishdan chiqishi mavjud. Demak, texnologiyani
takomillashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etishning roli katta. Texnologiya
etishtiriladigan ekinga, zonal sharoitga, mahsulotlarning maqsadiga va boshqalarga
bog’liq. U ma’lum tashkiliy-iqtisodiy talablarga javob berishi, yuqori hosil olishni
ta’minlashi, 1 sentner mahsulot, 1 gektar ekin uchun mehnat va tannarxni
kamaytirishi kerak.
O’rim-yig’imdan keyin donni qayta ishlash don yetishtirishda eng ko’p
mehnat talab qiladigan jarayonlardan biri bo’lib qolmoqda. Uni oqilona tashkil
etish uchun samarali texnologiya va texnik vositalarni tanlash, donni qayta ishlash
komplekslarining optimal o’lchamlari va hududiy joylashishini aniqlash, ularning
ishini butun hosil konveyeri tizimida tashkil etish kabi masalalarni hal qilish kerak.
. G’alla yetishtirishga ta’sir etuvchi asosiy omillar Don etishtirishga eng katta ta’sir
ko’rsatadigan barcha omillarni 4 guruhga birlashtirish mumkin: tabiiy, shu
jumladan tabiiy ofatlar va favqulodda vaziyatlar, iqtisodiy, logistika va ijtimoiy.
8

Tuproq qurg’oqchiligi rivojlanishning dastlabki bosqichlarida, reproduktiv
organlar shakllanganda o’sishga salbiy ta’sir qiladi. Don ekinlari tuproq
unumdorligini talab qiladi. Oziq moddalardan foydalanish o’simlik hayotining
birinchi kunlaridan boshlanadi. Almashlab ekishlarda don ekinlari ishg ol qilingan,ʻ
yashil go ng va toza o g itlarga, ko p yillik o t va soya qatlamini qatlam va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aylanmalarga joylashtiriladi. Viloyatdagi ko’plab fermer xo’jaliklarida soya
ekinlarini shudgorsiz etishtirish keng yo’lga qo’yilgan.
Davolanishdan so’ng tuproqni maydalash kerak. Bahorgi ekish oldidan
ishlov berish dalalarni ekish uchun zarur bo’lgan urug’lik chuqurligiga sifatli
tayyorlashni va qoida tariqasida tuproq namligini saqlashni ta’minlashga qaratilgan
bo’lishi kerak. Sovuq tuproqqa ekilgan urug’larning kasalliklari yuqori darajada
bo’lganligi sababli, birinchi navbatda, urug’larni kimyoviy va biologik preparatlar
bilan o’simlik o’sishini tartibga soluvchi vositalar bilan birgalikda davolash kerak.
Don ekinlarini ekish uchun eng qulay vaqt aprel oyining ikkinchi va
uchinchi o’n kunligi hisoblanadi. Bug’doyning rayonlashtirilgan navlari uchun
tavsiya etilgan urug’lik me’yori gektariga 6,5-7,0 million dona yashovchan don;
arpa va suli - 1 ga ga 5,0-5,5 mln. janubiy zonaning unumdorroq tuproqlarida ekish
paytida pastki urug’lik chegaralari, unumdorligi past tuproqlarda (markaziy va
shimoliy zonalar) yuqori chegaralardan foydalaniladi.
O’rim-yig’im bug’doy va arpaning mumsimon pishishi bosqichida va
jo’xori panikulasining 2/3 qismi pishganidan keyin alohida boshlanishi kerak;
begona o’tlardan tozalangan dalalarda o’rim-yig’im don to’liq pishganidan keyin
to’g’ridan-to’g’ri aralashtirish orqali amalga oshiriladi. Mahalliy sharoitda namligi
yuqori bo’lgan don odatda yig’ib olinadi - 18 dan 20% gacha.
1.2. Don yetishtirish samaradorligini oshirish omillari
G’alla sanoati samaradorligini oshirishning eng muhim manbai mahsulot
tannarxini kamaytirishdir. Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalari,
9

kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sur’ati va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
moliyaviy ahvoli darajaga bog’liq.
Mahsulot tannarxini pasaytirish zahiralarini aniqlash korxonaning xo’jalik
faoliyatini tahlil qilish jarayonida olingan ma’lumotlar asosida mumkin. Shu bilan
birga, ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish nihoyatda muhimdir. G’alla
yetishtirishni har tomonlama ko’paytirish qishloq xo’jaligining asosiy vazifasidir.
G’alla yetishtirishni ko’paytirish barobarida g’alla sifatini yaxshilashga ham
alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun
agrotexnikadan foydalanishni takomillashtirish, serhosil nav va duragaylarni
kengroq joriy etish, ekin maydonlari strukturasini yaxshilash zarur. O’g’itlardan
samarali foydalanishga ham katta ahamiyat berilmoqda.
Har bir qishloq xo’jaligi tarmog’ining samaradorligi o’ziga xos omillar
tizimi bilan belgilanadi. Don ekinlarini etishtirish samaradorligiga to’rtta asosiy
guruhga birlashtirilishi mumkin bo’lgan omillar tizimi ta’sir qiladi: agrobiologik,
texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy. Birinchi guruhda (agrotexnik va biologik
omillar) eng muhimi don ekinlarining istiqbolli, rayonlashtirilgan navlari va
duragaylaridan foydalanish, tuproqni ilmiy asoslangan va samarali ishlov berish
tizimidan foydalanish hamda kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash chora-
tadbirlari tizimidir. Ikkinchisida (texnik) - yerga ishlov berish va o’rim-yig’im
uchun mashinalar tizimi.
Uchinchisida (tashkiliy-iqtisodiy) - mehnatni tashkil etish, moddiy
rag’batlantirish va davlat tomonidan tartibga solish. To’rtinchisi - mehnat
motivatsiyasi. Ishlab chiqarish sharoitlarini, uning samaradorligini bevosita yoki
bilvosita tavsiflovchi barcha agrobiologik, texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy
omillar - hosildorlik, yalpi mahsulot, mehnat unumdorligi, rentabellik va boshqalar
o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjud. Qishloq xo jaligi samaradorligiga ta sirʻ ʼ
etuvchi omillar ko p va xilma-xildir. Ulardan ba’zilari qishloq xo’jaligi
ʻ
korxonalarining aniq jamoalari faoliyatiga bog’liq bo’lsa, boshqalari ishlab
chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi, ishlab chiqarish resurslaridan
foydalanish, fan-texnika taraqqiyotini joriy etish bilan bog’liq.
10

Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi asosan ikki
guruh omillar bilan belgilanadi. Korxonaning xo’jalik faoliyatiga bog’liq
bo’lmagan tashqi omillar - narx belgilash, soliqqa tortish, kreditlash, inflyatsiya
jarayonlari, subsidiyalar va kompensatsiyalar, qishloq xo’jaligi qonunchiligi va
boshqalar. Ichki omillar - ekinlar hosildorligi, hayvonlarning mahsuldorligi, ishlab
chiqarish xarajatlari, ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi, ixtisoslashuv
va boshqalar.
Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy
samaradorligi ko’p jihatdan birinchi guruh omillari bilan belgilanadi. Iqtisodiy
mexanizm yaxshi faoliyat ko’rsatganda, ikkinchi guruh omillari asosan iqtisodiy
samaradorlik darajasini shakllantiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining
iqtisodiy samaradorligining asosiy ko’rsatkichi mahsulot sotishdan olingan foyda
miqdoridir.
Ikkinchisi qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishdan tushadigan daromad
miqdori va mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq xarajatlarga bog’liq.
O’z navbatida, qishloq xo’jaligi mahsulotining muayyan turini sotish narxlari talab
va taklif ta’sirida shakllanadi va ko’p jihatdan mahsulotni sotish yo’llari va
kanallariga bog’liq. Savdo tushumining oshishiga ta’sir etuvchi muhim omil
mahsulot sifatini oshirishdir.
Bozorga etkazib beriladigan mahsulotlarning sifati ularning miqdorini
belgilaydi, chunki nostandart va past sifatli mahsulotlar arzon narxlarda sotiladi
yoki sotilgan tovarlarning umumiy hajmidan butunlay chiqarib tashlanadi.
Ayniqsa, g’alla, qand lavlagi, sabzavot, sut va boshqa qishloq xo’jaligi
mahsulotlari sifati muhim ahamiyatga ega.
Shunday qilib, don tarkibida oqsil, qand lavlagida qand, pomidorda quruq
moddalarning kamayishi mahsulot sotish narxining sezilarli darajada pasayishiga
va butun xo’jalik uchun katta yo’qotishlarga olib keladi. Foyda miqdoriga ta’sir
etuvchi omillar bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ulardan birining
o’zgarishi boshqalarida ham tegishli o’zgarishlarga olib keladi.
11

Shunday qilib, sotilgan mahsulotlarning umumiy hajmi foyda va pul
tushumlariga ta’sir qiladi. Shu bilan birga, pul daromadlari miqdori yalpi mahsulot
miqdori va tovar darajasiga bog’liq. Bu va boshqa omillarning to’liq ko’lamini
aniqlash, ularni to’g’ri hisobga olish va ishlab chiqarishda qo’llash g’alla sanoati
samaradorligi va barqarorligini ta’minlash bo’yicha aniq chora-tadbirlar
majmuasini belgilash imkonini beradi. G’allachilik samaradorligini oshirish
yo’llari Don ekinlarini yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish tarmoqni
intensivlashtirishning muhim omilidir.
G’allachilikda texnologiyalarni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat: dasturlashtirilgan hosilni yig’ib olish uchun belgilangan
me’yorlar va muddatlarga qat’iy rioya qilgan holda zarur miqdorda o’g’itlarni
qo’llash orqali o’simliklarning oziqlanishini optimallashtirish, don ekinlarining
joylashishga, kasallik va zararkunandalarga chidamli, serhosil navlari va
duragaylaridan foydalanish;
almashlab ekish tizimida yer va texnikadan samarali foydalanish imkonini
beruvchi eng yaxshi o’tmishdoshlar bo’yicha o’simliklarni joylashtirishning eng
oqilona sxemalarini qo’llash; agrotexnikalarni birlashtirilgan birliklarda
birlashtirish asosida (tuproqni ekishdan oldin tayyorlash, ekish, o’g’itlash va
boshqalar) sonini kamaytirish;
alohida texnologik bosqichlarda operatsiyalarni uzluksiz bajarish (hosilni
yig’ish, maydonlarni somondan tozalash va boshqalar);
o’simliklarni kasalliklar, zararkunandalar va begona o’tlardan himoya
qilishning kompleks tizimlarini qo’llash; ishlab chiqarishni kompleks
mexanizatsiyalashtirishga asoslangan barcha texnologik usullarni o’z vaqtida va
sifatli amalga oshirish.
1.3. Don yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining samaradorligi - bu xo’jalik
yurituvchi sub’ektning qishloq xo’jaligidagi moliyaviy-xo’jalik faoliyatining
12

samaradorligi, yuqori samaradorlik, samaradorlik, rentabellik va mahsulot sifatiga
erishishni ta’minlash qobiliyatidir. Ushbu turdagi samaradorlik mezoni qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini eng kam xarajat va moddiy mehnat bilan maksimal
darajada ishlab chiqarishdir.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining samaradorligi ko’rsatkichlar tizimi
yordamida o’lchanadi: mehnat unumdorligi, kapital unumdorligi, tannarx,
rentabellik, hosildorlik va boshqalar. Samaradorlikni natija va ushbu natijaning
xarajatlari o’rtasidagi bog’liqlik sifatida aniqlash mumkin. Iqtisodiy samaradorlik
barcha ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini baholash uchun ishlatiladi.
Don yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi quyidagi ko’rsatkichlar tizimi
bilan tavsiflanadi:
Hosildorlik (U, sentner/ga): U=VP/S, bu erda VP - yalpi mahsulot hajmi; S
- ekin maydonlari. Mehnat unumdorligi (kishiga - h): PT=VP/T, PT=VP/R, bu erda
T - ish vaqtining narxi; P - xodimlarning o’rtacha yillik soni. Ishlab chiqarishning
mehnat zichligi (odamlar - h/c): Tp=T/VP Yalpi daromad (VD, r.): VD=VP-MZ
Qayerda MZ - moddiy xarajatlar. Sof daromad (NH, rub.): BH=VP-S BH=VD-OT
bu erda C - ishlab chiqarish tannarxi; OT - mehnat xarajatlari. Foyda (Pr, r.) 1
gektar ekin uchun, 1 ball-gektar, 1 kg a.v. NPK, 1 tsentner donga, 1 kishiga. - h:
Pr=V-SP Bu erda B - daromad (ishlab chiqarish birligi narxi va sotilgan mahsulot
miqdori mahsuloti sifatida aniqlanadi). 1 gektar ekindan, 1 ball-gektardan va 1 kg
foydani aniqlash. d.v. NPK, 1 c uchun. donalar, 1 kishi uchun - h) olingan foydani
tegishli ko’rsatkichlarning umumiy qiymatiga bo’lish kerak. Ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalash darajasi (%) Aql. n =Zt. m./Zt. jami * 100 bu erda Zt. m. -
mexanizatsiyalashgan ishlar uchun mehnat xarajatlari, odamlar. - h; 3 t jami - jami
mehnat xarajatlari, odamlar. - h.
Mahsulotning sotilishi darajasi (Vt,%): UT=TP/VP*100 Bu erda TP -
tijorat mahsulotlarining hajmi (natura yoki pul ko’rinishida). Mahsulot rentabelligi
(xarajatlarni qoplash nisbati): R. =PP. R. /SPr*100 Rp. =BH/SP*100 don
ekinlarining iqtisodiy samaradorligi bu erda Rp. R. - sotilgan mahsulot rentabelligi;
13

II BOB. O’ZBEKISTON QISHLOQ XO’JALIGIDA DONLI EKINLAR
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarda yurtboshimiz
xalqimizning non va non mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirish nihoyatda
dolzarb vazifa ekanligini alohida ta’kidlagan edilar. Davlatimiz rahbarining
oqilona siyosati natijasida nihoyatda qaltis vaziyatlardan chiqib, xalqimiz bugun
g’alla to’kinsochinligiga erishdi. Donli ekinlarga asosan bug’doy, sholi,
makkajo’xori, arpa, javdar, suli jo’xori, tariq va boshqa ekinlar kiradi. Jahon
bo’yicha ekiladigan ekinlarning asosiy qismini (70%) donli ekinlar tashkil qiladi.
Xalqimizning asosiy ozuqa manbai bo’lgan bug’doy ekini qishloq xo’jalik
sohasining asosiy yo’nalishlaridan biridir.
G’alla bu oziq-ovqat xavfsizligi masalasida birinchi o’rinda turgan yurtimiz
tinchligi, xalqimiz farovonligi bilan bevosita bog’liq bo’lgan ne’matdir. G’alladan
yuqori va sifatli hosil yetishtirishning asosiy omillaridan biri bu mineral
o’g’itlardan samarali foydalanishdir. 1991-yil respublikada barcha don ekinlarida
jami 940 ming tonna yetishtirilgan bo’lsa, endilikda g’allakorlarimiz yiliga 7-8 mln
tonnalik xirmonlarni ko’tarmoqdalar.
Bu ulkan yutuqlarda g’allachilik ilmi fidoiylarining ham munosib hissasi
bor albatta. 1998-yil 7-avgustdan prezidentimiz tashabbusi bilan Don va dukkakli
ekinlar ilmiy tadqiqot instituti sug’oriladigan yerlarda yuqori va sifatli don
beradigan qattiq, bahorgi bug’doy yangi navlarini yaratish, sohadagi ilmiy
tadqiqotlar darajasi va sifatini tubdan oshirish, ixtisoslashgan ilmiy tadqiqot
muassasalari, markazlar va stansiyalar faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish
vazifasi yuklatildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 10-fevraldagi
“O’zbekiston qishloq xo’jalik ilmiy ishlab chiqarish markazi faoliyatini
takomillashtirish to’g’risida”gi qarori qabul qilinib” uning 3-bandida O’zbekiston
qishloq xo’jaligi ilmiy ishlab chiqarish markazi tarkibidagi yetakchi ilmiy tadqiqot
institutlaridan bosh tashkilotlar shakllantirildi. Jumladan don va dukkakli ekinlar
14

ilmiy tadqiqot instituti respublikada g’allachilikni rivojlantirish yo’nalishida bosh
tashkilot sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
O’tgan yillar mobaynida institut dunyoning g’allachilik fani bo’yicha
yetuk ilmiy tadqiqot dargohlari bilan aloqa o’rnatib, seleksiya ishlarida foydalanish
uchun 8 mingdan ortiq navlar kolleksiyasini jamlashga erishdi. Shuningdek,
institut va uning viloyat filiallari hamda ilmiy tajriba stansiyalari seleksioner
olimlari shu kungacha kuzgi yumshoq va qattiq bug’doyning Chillaki, Andijon 2,
Andijon 4, Bobur, Yaksart, kabi ellikdan ortiq yangi navlarni yaratishdi.
O’zbekiston Respublikasining “Seleksiya yutuqlari to’g’risida” va “Urug’chilik
to’g’risida”gi qonunlari va Vazirlar Mahkamasining urug’chilikni rivojlantirish va
takomillashtirish borasidagi qarorlari qishloq xo’jalik ekinlari nav va urug’larga
bo’lgan talablarga aniqlik kiritish hamda malum bir darajada xalqaro talablarga
uyg’unlashtirishni taqazo etadi.
Hozirgi paytda respublikamizda bug’doyning 93 ta navi turli tuproq iqlim
sharoitlarida ekilmoqda. Shundan 42 ta nav mustaqillik yillarida ishlab chiqarishga
tadbiq etildi. Mustaqillik yillarida don hosildorligi ko’payish bilan birgalikda uning
sifati ham ancha yaxshilandi. Shu bilan bir qatorda, barqaror, yuqori va sifatli hosil
beradigan atrof-muhitning noqulay sharoitlariga bardoshli, kuchli va qimmatli
texnalogik sifatlarga ega bo’lgan mahalliy bug’doy navlarini yaratish ularning
birlamchi va ommaviy urug’chiligi hamda urug’shunoslik usullarini
takomillashtirish bugungi kunda ustuvor masalalardan hisoblanadi.
Bugungi kunda boshoqli don ekinlarining aksariyat urug’lik
jamg’armasining navdorlik va ekinboplik sifatlari belgilangan talablarga to’liq
javob beradi deb bo’lmaydi. Shu sababli aksariyat navlari hosildorligi past,
urug’lik sarfi esa xorij mamlakatlar ko’rsatgichlaridan birmuncha yuqori
bo’lmoqda. Yuqoridagi muammoning sabablarini o’rganish va ularni hal etish
uchun boshoqli don ekinlari urug’larining sifat ko’rsatgichlarini tahlil qilish
maqsadga muvofiqdir. Yana bir asosiy donli ekinlardan biri bu sholi hisoblanadi.
Tarixiy manbaalarda yozilishicha sholining vatani bu - Xitoy o’lkasidir.
Bugungi kunda bizda sholining 19 navi yetishtiriladi. Ulardan: Avangard, Alanga,
15

Guliston, Lazurniy, Jayhun, Mustaqillik, Gulzar kabi nomlar bilan ataladi.
Makkajo’xori ham donli ekinlar sirasiga kirib, bir yillik o’simlik hisoblanadi.
Issiqsevar, yorug’sevar, qurg’oqchilikka ancha chidamli bahorgi ekin hisoblanadi.
2.1. Dukkakli don ekinlarining turlari va xalq xo’jaligidagi ahamiyati
Butun dunyoda iqlim o’zgarishlari oqibatida oziq-ovqat havfsizligi va
tuproq unumdorligi pasayib ketishi global muammolarni olib kelmoqda. Keyingi
40 50 yil ichida yer shari aholisining soni keskin ortib borishi kuzatilmoqda.
BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO) bergan so’nggi
statistik ma’lumotlarga qaraganda, dunyoning 54 mamlakatida oilalarning moddiy
ahvolining pasayishi, 12 davlatda aholining umr ko’rishi o’rtacha qisqargani, 26
mamlakat yoki hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha 815 million kishi to’yib
ovqatlanmasligi va ocharchilikdan aziyat chekayotganini, 2,5 milliard insonning
kunlik ovqatlanish rasionida makro va mikroelementlarning yetishmasligi va 1,5
milliard odamga ochlik havf solishi qayd etilgan.
Shuning uchun butun dunyoda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash
masalalariga juda katta e’tibor berilgan [5, 6]. Aholini arzon hamda tarkibida oqsil
va vitaminlarga boy bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlariga talabini qondirishda
dukkakli don ekinlarni ekish orqali bir qator dolzarb masalalarga yechim topiladi:
dukkakli don ekinlari tarkibida oqsil saqlaydi, ekologik toza mahsulot va
tuproqlarning unumdorligini saqlash hamda oshirish imkoniyati ko’payadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2019-yil 29-martdagi
“2019 yil hosili uchun qishloq xo’jaligi ekinlarini oqilona joylashtirish va mahsulot
yetishtirishning prognoz xajmlari to’g’risida”gi 259-sonli qarori qabul qilindi.
Ushbu qarorda belgilanishicha asosiy ekin, ya’ni kuzgi bug’doydan bo’shagan
1091630 ga maydonning 824350 gektariga yoki 75,5 % ga takroriy ekin ekish
rejalashtirilgan bo’lib, shundan qariyb 284067 gektarga dukkakli ekinlar yoki
moshni 20638 gektar maydonga ekilishi ko’zda tutilgan.
Dukkakli-don ekinlarining halq xo’jaligida foydalanishiga ko’ra to’rtta:
16

- oziq-ovqat (mosh, soya, loviya, ko’k no’xat, no’xat);
- yem-xashak (xashaki no’xat, xashaki dukkak, vika, lyupin va boshq.);
- universal (burchoq, yasmiq);
- yashil o’g’it (alkoloidsiz lyupin) uchun ekiladigan guruhlarga
bo’linadi.
Dukkakli don ekinlari ildizida azot to’plovchi o’simliklardir. Har gektar
yerga
50-100 kg havodan azot to’plashi aniqlangan. Lyupinning ildizi qiyin
eriydigan fosforli birikmalarni o’zlashtira oladi [1].
Dukkakli don ekinlar doni tarkibida 21-50 % oqsil, somonida 8-14 % oqsil,
uglevodlar, A, PP, E, B guruhiga mansub vitaminlar, aminokislotalar mavjud.
Mosh doni tarkibida oqsil, azotsiz moddalar, vitaminlar, temir, kaliy,
fosfor, magniy, kalsiy, selen va kam miqdorda natriy mavjud. Mosh donining
ozuqaviy qiymati: oqsil - 23,5 gr, yog’ - 2 gr, uglevodlar - 46-60 gr. Donining
kaloriya tarkibi taxminan 300 kkal.
Dukkakli don ekinlar sistematikasi. Dukkakli-don ekinlari
dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasiga mansub bodib, bu guruhga mosh, soya, loviya,
no’xat, yasmiq, ko’k no’xat, vika, burchoq, oddiy no’xat va lyupin o’simliklari
kiradi. Mosh-bir yillik odsimon o’simlik bodib, loviya turlaridan biri. Hindiston,
Xitoy va Eron kenja turlariga bodinadi. Kelib chiqish vatani Hindiston, Pokiston
va Bangladesh hisoblanadi.
Mosh (Phaseolus aureus Roxb) turiga, fasol (Phaseolus L.) turkumiga,
burchoqdoshlar (Fabaceae) oilasiga, burchoqnomalar (Fagales) qabilasiga,
mognoliyasimonlar (Mognoliapsida) ajdodiga, magnoliyatoifalar (Magnoliophyta)
bodimiga mansub ekin hisoblanadi [2, 4].
Mosh ekini O’rta Osiyo, Hindiston, Pokiston, Afg’oniston, Eron, Xitoy,
Yaponiya, Kavkaz orti davlatlarida ekiladi. Moshning urugdari turli parhyez oziq-
ovqat mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi. Moshning urugdarida 26-30 % tez
pishadigan va inson organizmi tomonidan yengil hazmlanadigan oqsil saqlanadi.
Moshdan oziq-ovqat moshkichiri, moshova, moshli palov, turli xildagi salatlar,
17

konditer mahsulotlari, pishmagan dukkagi va donidan konservalar tayyorlanadi.
Moshdan tayyorlangan unini makaronga qo’shib, uning to’yimliligi oshiriladi.
Moshning ko’k massasi va qurigan poyalari ham chorva mollari uchun oqsilga boy
to’yimli ozuqa hisoblanadi.
Siderat ekin sifatida mosh ekilishi tuproqni boyitib, unumdorligini saqlash
va oshirishga ijobiy ta’sir kodsatadi. O’zbekistonda ko’proq mosh, loviya, no’xat,
soya ekiladi.
Moshning quyidagi Zilola, Durdona, Kaxrabo, Marjon, Navruz, Radost,
Turon navlari O’zbekiston Respublikasi xududida ekish uchun Davlat reyestriga
kiritilgan [3].
Mosh biologiyasi. Mosh issiqsevar, namsevar va yorug’sevar, qisqa kun
o’simlik. O’sish davri nav, agrotexnikasi, ekish muddatiga bogdiq holda 75-85
kun. Urugdar tuproqdagi harorat 10-12 0
C bodganda una boshlaydi. Urugdarni
unishi va o’simlikning o’sishi, rivojlanishi va sifatli hosil berishida 20-25 0
C
harorat optimal hisoblanadi. Mosh o’simligi havo harorati 13-14 0
C bodganda
gullari changlanmaydi. 10-12 0
C haroratda o’sishdan to’htaydi va harorat 6-8 0
C
bo’lganda o’simlik nobud bodadi. O’zbekistonda asosan sug’oriladigan yerlarda
yetishtiriladi. Qumloq, qumoq bo’z, o’tloq tuproqlarda ham yaxshi o’sadi. Botqoq
va shod, sho’rxok yerlarda yaxshi rivojlanmaydi. O’zbekistonda mosh ekish uchun
eng yaxshi tuproq muhiti pH 6,0-7,8. Moshda quydagi rivojlanish: bo’rtish, unib
chiqish, shoxlanish, g’unchalash, gullash, dukkaklarning hosil bo’lishi,
pishish, to’liq pishish fazalari kuzatiladi [1].
Mosh morofologiyasi. Mosh Phaseolus aureus turiga mansub bo’lib, ildizi-
o’q ildiz, 1,5-2 m chuqurlikka kirib boradi, poyasi qirrali, tukchalar bilan
qoplangan, ko’p shoxlaydi, balandligi 25-100 sm, chirmashuvchi yoki yarim
chirmashuvchi, barglari uchtalik, yirik, uzun bandli. Guli ikki jinsli, yirik,
kapalaksimon, barg qodtiklarida 3-12 ta bo’lib joylashadi, sariq yoki qizg’ish sariq,
mevasi silindr shaklidagi dukkak, dukkak uzunligi 10-18 sm. Pishganda rangi
qo’ng’irdan qora tusgacha bo’ladi. Har bir dukkagida urug’lari 7-14 dona, 3-6 mm,
urug’lari yashil, sarg’ish va qoramtir rangda, 1000 ta don vazni 60-80 g. Mosh
18

kuzgi boshoqli don ekinlari, g’o’za, sabzavot ekinlari, makkajo’xori uchun yaxshi
o’tmishdosh hisoblanadi. Yerni tayyorlash uchun bug’doy o’rilgach somonlari
tezda yig’ishtirilib, nam to’plash uchun 600-800 m hisobida sug’oriladi. Yer
yetilgach dala 22-25 sm chuqurlikda Magnum, Claas traktorlar yordamida PYa-3-
35 pulug yordamida shudgorlanadi. 20 t chirigan go’ng, fosforli va kaliyli o’g’itlar
shudgorlashdan oldin beriladi. Boronalanadi va mola bosiladi.
Mosh urug’ni ekish uchun tozaligi 98,5 %, unuvchanligi 92 % kam
bo’lmagan yuqori sinf urug’lari ekiladi. Asosiy ekin sifatida moshni 20-
aprelgacha, takroriy ekin sifatida 20-iyungacha, siderat ekin sifatida 25-30
iyulgacha ekish tavsiya etiladi. Juda kech ekilsa hosil sovuqdan zararlanishi yoki
donlar yetilmasdan qolishi mumkin.
Mosh urug’lari qator oralari 60-70 sm, tuplar oralig’i 7-10 sm qilib SZ-3,6
SZP-3,6 yoki sabzavot seyalkalarida 3-4 sm chuqurlikka ekiladi. Keng qatorlab
yoki lenta usulida ekilsa 18-25 kg, qatorlab ekishda 16-18 kg ekiladi. Yashil o’g’it
(siderat) uchun ekilganda ekish me’yori 30-40 kg/ga hisobida ekiladi.
Nitraginni qo’llash urug’larni inokulyasiyalash bilan amalga oshiriladi,
ya’ni nitragin dastlab suv bilan suyultirildi va qaymoqqa o’xshash massa hosil
bo’lganga qadar yaxshilab aralashtirildi. Olingan massa bilan urug’larga ishlov
berildi va soya joyda urug’lar quritilgach, odatdagi texnologiya bo’yicha ekildi.
Mosh urug’i Rizobium phoseoli radiatus 144 nitragin shtammi bilan ishlov
berilganda gektariga 60 140 kg gacha biologik azot to’playdi.
Mosh unib chiqqandan keyin kultivasiya qilinib, begona o’tlari chopiq
qilinadi. Moshni o’g’itlashda fosforli va kaliyli o’g’itlarning 100 % shudgor ostiga,
azotli o’g’itning 20 % ekish bilan birga, qolgan 80 % shonalash fazasida
kultivasiya bilan birga beriladi. Mosh o’suv davrida sizot suvlar sathining
joylashishiga qarab 2-3 marta, 400-600 m hisobida beriladi. Gullash va
dukkaklarini hosil bo’lish fazasida suvga talabchan bo’ladi. Mosh kasallik va
zararkunandalariga qarshi kurashish uchun har-xil preparatlardan foydalaniladi.
Mosh dukkaklari bir tekis yetilmaydi. Pishgan dukkaklar qorayadi, donlar
o’z naviga xos tusga kiradi. Dukkaklarni 70 % yetilganda yig c
ishtiriladi. Eng qulay
19

o’rish usuli ikki fazada: oldin o’rib keyin qayta jihozlangan SK-5, Keys va boshqa
rusumli kombaynlar bilan yanchib olinadi. O’rish pichan o’rish yoki JBA-35 va
boshqa rusumli o’rish mashinalarida o’tkazilib, dastalab ketiladi. O’simliklar 3-4
kun mobaynida qurigandan keyin yanchib olinadi. Mosh siderat ekin sifatida
ekilganda, dukkaklarni hosil bo’lishi bilan ko’ndalangiga mola bosiladi,
diskalanadi va 27-30 sm chuqurlikda haydab tashlanadi. Yanchilgan tozalangan
urugdar namligi 15 % ortiq bodmagan holda, qoplarda yoki to’kilgan holda,
shamollatiladigan binolarda saqlanadi.
2.2. O’zbekistonda donli ekinlarni yetishtirish xolati
Donli ekinlar inson uchun eng zarur bo‘lgan asosiy oziq-ovqat, un va non
mahsulotlarini beradi. Non-inson tarafidan uylab topilgan eng buyuk ne’matdir.
Non-xalqimiz mexnati, ajdodlarimiz mehnati maxsulidir. Dunyoda nondan aziz,
nondan bebaho narsaning o‘zi yo‘q. Non bugunni erta bilan bog‘lovchi buyuk bir
ne’matdir. Nonni o‘rnini xech narsa bosolmaydi, u har kuni inson uchun zarur.
Buyuk rus olimi Ivan Petrovich Pavlov yozganidek “Inson xayotidagi
hamma ko‘rinishlarda bekorga non to‘g‘risida qayg‘urmaydi”.(2) Olimning bu
gapi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining don yetishtirishni rivojlantirish xalq
xo‘jaligini non mahsuloti bilan ta’minlash to‘g‘risidagi qarorida isbotlab berildi.
Vatanimiz Mustaqilligining birinchi yilidan boshlab donli ekinlarning
jumladan bug‘doyning ekin maydonlarini ko‘paytirish to‘g‘risida qaror qabo‘l
qilingan.
Bizning davlatimiz xududida bug‘doy va boshqa donli ekinlar yaxshi
rivojlanishi va yuqori hosil berishga shubxalanmasa ham bo‘ladi, chunki
dehqonchilik tarixidan ma’lum bo‘lishicha bug‘doy yetishtirish bilan bundan 11
ming yil oldin shug‘ullangan. Shuningdek 20s gacha sig‘adigan bir nechta don
omborlari, bug‘doy doni va arpa, don kirg‘ichi va bronzadan tayyorlangan o‘roqlar
topilgan. Bizning eramizgacha bo‘lgan 1 ming yil oldin temir asr davrida-yirik
irrigatsiya inshoatlari qurilgan va bug‘doy ekin maydonlari kengaytirilgan.(1)
2.Tarixiy sharoitga ko‘ra, bu xol o‘zgarib boradi. Sovetlar xukum surgan
yillarda mehnat ixtisodini taqsimlashda O‘zbekiston paxtachilik bilangina
shug‘ullandi .Mustaqilligimizning birinchi kunlaridan boshlab paxta monopoliyasi
to‘xtatildi va paxta bilan bir qatorda bug‘doy ham yetishtirila boshlandi. 1-jadvalda
20

berilgan ma’lumotdan bizning respublikamizda don yetishtirishning kengayganini
ko‘rish mumkin.
O‘zbekistonda don yetishtirish
Yillar Ekin maydoni
Ming/ga Hosildorlik
S/ga Umumiy
yetishtirish,
Ming/ga
1996 1383,7 18,9 2616,3
1998 1322,3 23,0 3895,2
2000 1164,8 26,8 3126,5
2002 1241,0 42,0 4700,0
Qabul qilingan tadbirga ko‘ra 1998 yil 3,8 mln t dan ortiq don yetishtirib
O‘zbekiston don mustaqilligiga erishdi, respublika aholisini oziqlantirish uchun
shuning o‘zi yetarli, lekin bu degani hammasi hal bo‘ldi degani emas. Don
yetishtirishni bundan nari rivojlantirish, shu singari chorvachilikni ham qimmatli
yem-xashak bilan ta’minlash, yengil sanoatni esa hom-ashyoga bo‘lgan talabini
qondirish zarur. Bundan tashqari yetishtirilayotgan donni sifat ko‘rsatkichlari
xalqaro standart talablariga javob beradigan bo‘lishi uchun xarakat qilish kerak.
Dunyoda don yetishtirish xolati
FAO 2000 yil ma’lumoti bo‘yicha(3)
Ekin turi Ekin maydoni,
Ming. Ga Hosildorligi, s/ga Umumiy
yetishtirilgan
Mln.t
Bu g‘ doy 215180 27,06 582223
Sholi 153458 38,63 592873
Makkaj o‘ xori 137549 43,36 596412
Arpa 55698 24,40 135915
Tariq 36161 7,52 27186
Javdar 9896 29,75 20532
Suli 14416 18,11 26115
Jo‘xori 42805 13,91 59536
Soya 73553 22,09 162480
Chechevitsa 3392 9,51 3226
21

2.3. O’zbekistonda donli ekinlarning yangi navlari
O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi huzuridagi Don va
dukkakli ekinlar ilmiy-tadqiqot institutida boshoqli don ekinlarining 60 ta navi
yaratilgan bo‘lib, shundan 55 tasi kuzgi yumshoq bug‘doy va 5 tasi kuzgi qattiq
bug‘doy navlaridir. Respublikamizning bug‘doy maydonlariga ekish uchun kuzgi
yumshoq bug‘doyning 28 ta , kuzgi qattiq bug‘doyning 3 ta navlari davlat reestriga
kiritilgan.
1-rasm. Donli ekinlar
Institutda arpaning 700 dan ortiq , tretikalening 200 dan ortiq , bahorgi
bug‘doyning 100 dan ortiq namunalari to‘planib, ularni o‘rganish bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Tritikale – bug‘doy javdar duragayi – ikki xil o‘simlik xususiyatlarini
o‘zida mujassamlashtirgan g‘alla ekini. Institutda tritikalening “Tixon”, “Svat”,
“Yarillo”, “TIT”, “Sergiy”, “Xleborob”, “Kunak” navlari hamda mahalliy
22

sharoitda “To‘yimli” navi yaratilib, davlat reestriga istiqbolli navlar ro‘yxatiga
kiritilgan.
Polba – don ekini iqlim sharoitimizda yangi hisoblanib, Rossiya
Federatsiyasining Krasnodar Milliy don markazidan olib kelingan. U inson
immunitetini mustahkamlovchi, oqsilga boy o‘simlik hisoblanadi. Institutda
o‘simlik donining tarkibi, urug‘chiligi, yetishtirish agrotexnologiyasi, kasalliklarga
chidamliligi o‘rganilmoqda.
Dukkakli don ekinlari
Xo‘raki no‘xat – global iqlim o‘zgarishlariga mos, seroqsil, serhosil
“Polvon”, “Zumrad”, “Marjon” navlari yaratilib, davlat reyestriga kiritilgan.
Respublikamizning barcha hududlarida ekishga ruxsat etilgan.
Yasmiq – institutda o‘simlikning dunyo genofondidan ajratib olingan 80 ta
kolleksiya namunalari mavjud. Ilmiy izlanishlar natijasida qurg‘oqchilikka,
kasallik va zararkunanda hasharotlarga chidamli “Darmon”, “Sarbon”, “Sadaf”
yangi navlari respublikamiz hududida ekish uchun davlat reestriga kiritilgan.
Ko‘k no‘xat – o‘simlikning 12 ta nav va namunalari mavjud bo‘lib,
ularning ustida tajribalar olib borilmoqda. Ilmiy izlanishlar natijasida “Osiyo-
2001” hamda “Shirin” navlari yaratilib, O‘zbekiston Respublikasi hududida ekish
uchun Davlat reestriga kiritilgan.
Mosh – o‘simlik bo‘yicha bir necha ilmiy tajribalar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, takroriy ekin sifatida g‘alladan bo‘shagan maydonlarga ekish uchun
moshning “Navro‘z” nomli yangi navi yaratilgan bo‘lib, o‘rtacha hosildorligi 20-
25 sentnerga teng bo‘lmoqda. Mosh tuproq unumdorligini oshirishda o‘ziga xos
ahamiyatga ega. Ya ni u tabiiy shakllangan tuganaklar va bakteriyalar holatidaʼ
o‘zidan keyingi ekiladigan ekinlar uchun bir qancha azot miqdorini to‘plashga
yordam beradi.
Moyli ekinlar
Kungaboqar – institut olimlari tomonidan o‘simlikning “Umnik”,
“Buzuluk” navlari va “Elion”, “Epsilon”, “Grandes”, “Svetlana” duragaylari
yaratilib, davlat reestriga kiritilgan.
23

Soya – Institutda o‘simlikning dunyo kolleksiyadan to‘plangan 250 dan ortiq
navdan iborat namunalari mavjud. Institut olimlari tomonidan ularning tuproq
iqlim sharoitiga moslashuvchanligi o‘rganilib kelinmoqda. Ko‘p yillik izlanishlar
natijasida o‘simlikning 10 dan ortiq yangi navlari yaratilgan. Mahalliy
“To‘maris”, “Oyjamol ”, “Ustoz”, “Baraka”, “Hosildor”, “Gavhar”, xorijiy
“Arleta”, “Selekta-302”, “Vilana”, “Slaviya”, “Chara” va boshqa navlaridan
yuqori hosil olib kelinmoqda.
Statistika agentligi ma'lumotlariga ko‘ra, 2023-yil yanvar-iyun oylarida
O‘zbekistonda barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 5,4 mln tonna donli ekinlar
yetishtirilgan.
Bu ko‘rsatkich 2022-yilning mos davri bilan solishtirganda 7,3 %ga oshgan.
Don ekinlarini yetishtirish bo‘yicha hududlar o‘rtasida peshqadamlikni
Farg‘ona viloyati egalladi. Uning, don ekinlari umumiy hajmidagi ulushi 12 %dan
oshgan.
Shu bilan bir qatorda, yuqori ulush Surxondaryo (11,8 %), Qashqadaryo
(11,3 %), Andijon (9,0 %), Samarqand (8,3 %) va Jizzax (8,2 %) viloyatlarida
qayd etilgan.
Umumiy hajmdagi past ulush, Qoraqalpog‘iston Respublikasi (2,1 %) va
Navoiy viloyati (3,6 %) da kuzatildi.
24

XULOSA
Mamlakatning barcha viloyatlarida ekish uchun tavsiya qilingan bo’lib,
uning O’zbekiston 420VL, O’zbekiston 320VL, Donana, Maksima, Delitop F1,
Qorasuv 350AMV va boshqa navlari yetishtiriladi. Yana bir boshoqdoshlar
oilasiga mansub WWW.HUMOSCIENCE.COM 325 o’simlik suli hisoblanadi.
Suli 1980-yildan respublikaning barcha sug’oriladigan yerlariga kuzgi muddatda
ekiladi. Hozirgi kunda O’zbekistonda sholining 4 xil navi yetishtiriladi.
Qishloq xo’jaligi korxonasining samarali ishlashining muhim sharti
mahsulot tannarxini doimiy ravishda kamaytirishdir. Ishlab chiqarish tannarxini
kamaytirishga, birinchi navbatda, mehnat unumdorligini oshirish orqali erishiladi.
Mehnat unumdorligining oshishi bilan mahsulot birligiga sarflanadigan mehnat
xarajatlari kamayadi va natijada xarajatlar tarkibida ish haqining ulushi kamayadi.
Ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish; ishlab chiqarish va
mehnatni tashkil etishni takomillashtirish; ishlab chiqarishni tashkil etish va
boshqarish xarajatlarini kamaytirish; - resurs va energiya tejovchi texnologiyalarni
joriy etish; tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilash; qishloq xo’jaligi
mahsuldorligini oshirish; qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifatini oshirish va
yo’qotishlarni kamaytirish.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Babajanov. “Yer resurslaridan samarali foydalanishni barqaror rivojlantirish
muammolari” Agroilm N:5.2019.
2. Tohir Daliyev. “Ezgu maqsadlar, ulkan rejalar agrar soha istiqbolini
belgilaydi” O’zbekiston Qishloq xo’jaligi. N:2. 2018.
3. Babajanov. “Yer resurslaridan samarali foydalanishni barqaror rivojlantirish
muammolari” Agroilm N:5.2019.
4. Obidov А . “Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini mexanizatsiyalashtirish”
Darslik -Toshkent: «O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2018 - 184
bet.
5. Tursunov S. “Dala ekinlari mahsulotlarini yetishtirish texnalogiyasi”
Toshkent. 2013.
6. Салиев А., Файзуллаев М. Социально-экономическое развитие
Республики Узбекистан за годы независимости. //Вестник ассоциации
Российских географов-обществоведов. Научный журнал . – 2013. – № 2.– С . 102–
110.
7. World Development Report (2008). Agriculture and Economic Growth.
8. O’zb е kiston R е spublikasi Ensiklop е diya. T. «O`zb е kiston». 1997.
9. Ражабов Ф.Т. Фермерские хозяйства Узбекистана: развитие и
рtиональные особsности. //Материалы международной научной конферsции
(Пятая Ежtодная научная Ассамблея АРГО). – Санкт-Петербург, 29–30 августа
2014 г. – С. 120–129.
26

Sotib olish