O’zbekiston jinoyat huquqidagi jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilari - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	192.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

134 Продаж

O’zbekiston jinoyat huquqidagi jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilari

Купить

O ZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDAGI JINOYATNING OBYEKTIVʻ
VA SUBYEKTIV BELGILARI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. JINOYATNING OBYEKTIV BELGILARI ...................................................................... 4
I.1. Jinoyatning harakat yoki harakatsizlik belgisi .......................................................................... 4
I.2. Jinoyatning jinoyatga olib keladigan oqibatlar ........................................................................ 12
II.BOB. JINOYATNING SUBYEKTIV BELGILARI ................................................................. 19
II.1. Jinoyatni sodir etishdagi shaxsning psixologik holati ............................................................ 19
II.2. Jinoyatning vijdoniyligi va befarqligi. Jinoyatni sodir etishda ehtiyotsizlik va ongsizlik ..... 22
XULOSA ....................................................................................................................................... 26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 28

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O zbekiston jinoiyat huquqiʻ
sohasida jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilari muhim o rin tutadi. Jinoiy
ʻ
javobgarlikni belgilashda jinoyatning tarkibi va uning ajralmas qismlari,
shuningdek, jinoyat sodir etishda jismoniy va ruhiy jihatlar to g risidagi
ʻ ʻ
tushunchalar muhim ahamiyatga ega. Bunday bilimlar, birinchidan, huquqni
muhofaza qilish organlari tomonidan jinoyatlarni aniqlash, tergov qilish va sudda
qaror chiqarishda zarur bo ladi. Ikkinchidan, jamiyatdagi jinoyatchilik darajasini
ʻ
pasaytirish, jinoyatlarning oldini olish va jamiyatda huquqiy ongni oshirishda bu
tushunchalar muhim vosita bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Jinoyat huquqida obyektiv va subyektiv belgilarning to g ri tushunilishi,
ʻ ʻ
ularni aniq belgilash esa, jinoiy javobgarlikni ta minlashda xato qilish ehtimolini
ʼ
kamaytiradi. Shuningdek, sudlarning jinoyatni to g ri baholash va tegishli jazoni
ʻ ʻ
belgilashda muhim rol o ynaydi. Jinoyatni ob ektiv va subyektiv belgilar asosida
ʻ ʼ
aniqlash, qonun oldida barcha fuqaro tengligini ta minlash va adolatni tiklashni
ʼ
ko zda tutadi.
ʻ
Shuning uchun, jinoiyat huquqidagi jinoyatning obyektiv va subyektiv
belgilarini chuqur o rganish, jinoiy huquq tizimining samarali ishlashi uchun
ʻ
zarurdir. Bu mavzu O zbekistonning huquqiy tizimini rivojlantirish, huquqni
ʻ
muhofaza qilish tizimi samaradorligini oshirish uchun dolzarb ahamiyatga ega.
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ O zbekiston jinoyat huquqi doirasida ʻ
jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilariga oid tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar
amalga oshirilgan. Aksariyat ilmiy ishlar jinoyat huquqi asoslari, jinoyatning
tarkibi va uni aniqlash mezonlari bilan bog liq bo lib, jinoiy javobgarlikni
ʻ ʻ
belgilashda obyektiv va subyektiv belgilarning ahamiyati ko rsatilgan. Biroq, bu
ʻ
soha hali ham rivojlanayotgan va o zgarayotgan bo lib, jinoyatlarning yangi turlari,
ʻ ʻ
modernizatsiyalashgan jinoyat usullari va ularni tahlil qilish metodikalariga oid
ilmiy ishlar zarur bo ladi. Shunday qilib, mavzu hali ham dolzarb bo lib qolmoqda
ʻ ʻ
va bu kurs ishida uni chuqur o rganish, yangi yondashuvlar va fikrlarni ilgari
ʻ
surish muhimdir.
2

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
O zbekiston jinoyat huquqidagi jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilarini tahlilʻ
qilish, ularning huquqiy ahamiyatini aniqlash va jinoiy javobgarlikni belgilashdagi
roli haqida chuqur tushuncha hosil qilishdir.
 Jinoiyat huquqi tarkibidagi obyektiv va subyektiv belgilarni batafsil o rganish.
ʻ
 O zbekiston jinoyat huquqidagi jinoyatni aniqlashda obyektiv va subyektiv
ʻ
belgilarni qanday qo llashni tahlil qilish.
ʻ
 Jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilariga oid ilmiy va amaliy nuqtai
nazarlarni solishtirish.
 O zbekiston jinoyat huquqidagi normativ hujjatlarni va sud amaliyotini ko rib
ʻ ʻ
chiqish.
 Jinoyatlarni aniqlash va sudda adolatli qarorlar chiqarishda obyektiv va
subyektiv belgilarning o rni va ahamiyatini ko rsatish.
ʻ ʻ
Kurs ishining obyekti va predmeti. O zbekiston jinoyat huquqidagi
ʻ
jinoyatni sodir etishdagi obyektiv va subyektiv jihatlar. Bu jihatlar jinoyatni tahlil
qilish, uning tarkibini belgilash va jinoiy javobgarlikni to g ri qo llashda muhim
ʻ ʻ ʻ
rol o ynaydi. Jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilarining huquqiy tahlili va
ʻ
ularni O zbekiston jinoyat huquqi doirasida to g ri qo llash amaliyoti. Shuningdek,
ʻ ʻ ʻ ʻ
jinoyat huquqidagi belgilarni aniqlashda yuzaga keladigan huquqiy muammolar va
ularni hal qilish yo llari. Bu maqsad va vazifalar kurs ishining umumiy
ʻ
yo nalishini aniqlab beradi, uni o rganish esa jinoyat huquqining chuqur tahlilini
ʻ ʻ
amalga oshirishga imkon yaratadi.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 30
ʻ
sahifani tashlik etadi.
3

I.BOB. JINOYATNING OBYEKTIV BELGILARI
I.1. Jinoyatning harakat yoki harakatsizlik belgisi
Jinoyatning obyektiv belgilaridan biri – bu jinoyatni sodir etishdagi harakat
yoki harakatsizlikdir. Jinoyatni aniqlashda harakat va harakatsizlik o rtasidagiʻ
farqni tushunish juda muhim. Harakat va harakatsizlikning har biri jinoyat
tarkibining ajralmas qismlaridan hisoblanadi va ular jinoyatning sodir etilishiga
to g ridan-to g ri ta sir qiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Harakat — bu jinoiy faoliyatning faol komponentidir. Bu jinoiy
javobgarlikka tortish uchun zarur bo lgan faoliyatning o zi, ya ni jinoyatning
ʻ ʻ ʼ
obyektiv elementi. Harakat, jinoyatni amalga oshirish uchun qilingan yoki
bajarilmagan har qanday ijtimoiy xavfli faoliyatni bildiradi. Harakatlar
quyidagicha bo lishi mumkin. Bu jismoniy faoliyat, masalan, odamni o ldirish
ʻ ʻ
uchun uni pichoq bilan zarb qilish. Qonunda belgilangan ma lum bir vazifani
ʼ
bajarmaslik, masalan, soliqni to lamaslik yoki qonuniy hujjatlarni topshirmaslik.
ʻ
Jinoyatni sodir etish uchun qilinadigan harakatlar shu tarzda huquqiy va
ijtimoiy zarar etkazadi. Bu harakatni amalga oshirgan shaxs jinoiy javobgarlikka
tortiladi. Harakatsizlik — bu har qanday ijtimoiy xavfli holatda belgilangan
vazifalarni bajarmaslik, ya ni jinoiy huquqiy normalarga zid tarzda pasiv qolishdir.
ʼ
Bunda, jinoyatni amalga oshirishda o zining faoliyatini yoki majburiyatini
ʻ
bajarmagan shaxs javobgarlikka tortiladi. Harakatsizlik quyidagi holatlarda yuzaga
kelishi mumkin. Agar shaxs belgilangan yuridik majburiyatni bajarmasa (masalan,
avtoulovning baxtsiz hodisasiga duch kelganini ko rgan kishi yordam bermasa).
ʻ
Odamni o z bolasi, ota-ona sifatida parvarishlash yoki yordam berish.
ʻ
Jinoyatlarning ayrim turlarida, masalan, odamning o limi yoki jarohatiga olib
ʻ
keladigan holatlar, ba zida harakatsizlik jinoiy javobgarlikka tortilish uchun yetarli
ʼ
asos bo ladi. Masalan, ota-ona o z farzandining sog lig iga e tiborsiz qolsa, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
harakatsizlikdan jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Harakat — faol, ijtimoiy
xavfli va qonunga xilof bo lgan fizik yoki yuridik faoliyatdir. Harakatsizlik —
ʻ
qonuniy vazifani yoki majburiyatni bajarishdan bosh tortish yoki bu faoliyatni
bajarmaslikdir. Agar shaxs boshqa bir kishini o ldirish uchun unga zarba bersa, bu
ʻ
4

harakat hisoblanadi. Agar shaxs boshqa bir kishining yordamisiz qolishiga sabab
bo lsa (masalan, og ir ahvoldagi kishini yordam bermasdan tark etsa), buʻ ʻ
harakatsizlik hisoblanadi.
Harakat va harakatsizlik jinoyat tarkibining ajralmas qismlaridir va jinoyatni
amalga oshirishda ularning mavjudligi, jinoyatning tasniflanishi va shaxsning
javobgarligi to g risida aniq hukmlar chiqarishga yordam beradi. Boshqacha qilib
ʻ ʻ
aytganda, jinoyatning sodir etilishi uchun faqatgina harakat emas, balki
harakatsizlik ham jinoiy javobgarlikka olib kelishi mumkin.
Jinoyat huquqi – bu davlat tomonidan jinoyatchilikni oldini olish,
jinoyatlarni jinoyat sodir etgan shaxslarni jazolash, jamiyatda huquqiy tartibni
ta minlash maqsadida ishlab chiqilgan huquqiy normalar to plamidir. Jinoyat
ʼ ʻ
huquqi – umumiy huquq tizimining muhim bir qismidir va u o z ichiga jinoyatlarni
ʻ
aniqlash, ular uchun jazolarni belgilash va jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlashga
yo naltirilgan normativ-huquqiy me yorlarni oladi. Jinoyat huquqi jamiyatda
ʻ ʼ
jinoyatlarni oldini olish, ular sodir etilishini kamaytirish va jinoyatlarni fosh qilish
orqali jinoyatchilikka qarshi kurashadi. Bu vazifa davlatning huquqiy tizimi
doirasida amalga oshiriladi. Jinoyat huquqi, jinoyatni sodir etgan shaxslarga
nisbatan adolatli va muvozanatli jazolarni belgilash orqali ijtimoiy tartibni
saqlaydi. Har bir jinoyat uchun qonunda ko zda tutilgan jazo o zining
ʻ ʻ
ta sirchanligi va samaradorligi bilan jamiyatni himoya qilishga xizmat qiladi.
ʼ
Jinoyat huquqi jamiyatda tartibni saqlash, huquqiy normalarning ijrosini
ta minlash orqali jamiyatda tartibli hayotni yaratishga xizmat qiladi. Jinoyatlarni
ʼ
ilgari surish va ularga munosabat bildirish orqali huquqiy barqarorlikni
ta minlashda muhim rol o ynaydi. Jinoyat huquqi faqatgina jinoyatlarni jazolash
ʼ ʻ
bilan cheklanmay, balki jinoyatga uchragan shaxslarning huquqlarini himoya
qilish, o zini himoya qilish uchun zarur vositalarni taqdim etish bilan ham
ʻ
shug ullanadi. Shaxsning daxlsizligi, mulki va boshqa huquqlari buzilmasligini
ʻ
ta minlashga qaratilgan me yorlarni belgilaydi. Jinoyat huquqi jinoyatlarni
ʼ ʼ
ularning ijtimoiy xavflilik darajasiga ko ra tasniflaydi. Bunda jinoyatning og irligi,
ʻ ʻ
uning natijalari, jinoyatni sodir etishdagi motiv va shaxsning niyatiga qarab turli
5

jazolar qo llaniladi. Jinoyat huquqi adolat tamoyilini ta minlashga xizmat qiladi.ʻ ʼ
Har bir jinoyat uchun eng munosib jazo belgilash va jinoyatni sodir etgan
shaxslarni jamiyatga qaytarish maqsadida ularga qayta tarbiya berish vazifasini o z
ʻ
zimmasiga oladi. Jinoyat huquqining vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog liq
ʻ
bo lib, ular jamiyatda huquqiy barqarorlikni, adolatni va tartibni ta minlashga
ʻ ʼ
yo naltirilgan. Shuningdek, jinoyat huquqi shaxsning ijtimoiy jihatdan ham
ʻ
jismoniy, ham ma naviy tiklanishiga yordam beradi.
ʼ 1
Jinoyat huquqida jinoyatni aniqlash va unga nisbatan jazo belgilash uchun,
uning o ziga xos belgilarini bilish muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning belgilarini
ʻ
o rganish orqali, huquqshunoslar va sudlar jinoyatni aniqlab, unga mos jazo
ʻ
belgilashda to g ri qarorlar qabul qilishadi.
ʻ ʻ Jinoyatning belgilarini ikki asosiy
guruhga ajratish mumkin: obyektiv belgilar va subyektiv belgilar. Har ikkisi ham
jinoyatni aniqlashda muhim o rin tutadi. Obyektiv belgilari jinoyatning tashqi
ʻ
ko rinishini tashkil etadi, ya ni jinoyatning harakati, uning oqibatlari, sodir etilish
ʻ ʼ
joyi, va vaqti kabi omillarni o z ichiga oladi. Jinoyatning birinchi va asosiy obyekti
ʻ
— bu jinoyatni sodir etishdagi harakat yoki harakatsizlikdir. Harakat — bu biror
huquqbuzarlikni amalga oshirish uchun sodir etilgan konkret harakatlar, masalan,
o g irlik qilish, qotillik yoki boshqa jinoyatlar. Harakatsizlik esa jinoyat sodir
ʻ ʻ
etishda ehtiyotkorlik, mas uliyat yoki qonuniy talabni bajarmaslikdir, masalan,
ʼ
yordam bermaslik. Har bir jinoyatning natijasi (oqibati) bor, u jamiyat yoki
shaxsga zarar yetkazadi. Oqibatlar jinoyatni tasniflashda muhim o rin tutadi,
ʻ
chunki ba zi jinoyatlar og ir oqibatlar bilan bog liq, masalan, odamni o ldirish
ʼ ʻ ʻ ʻ
(qotillik) yoki mol-mulkni yo qotish (o g irlik). Oqibatlar jinoyatni sodir etishda
ʻ ʻ ʻ
zarur bo lishi mumkin. Jinoyat va uning oqibatlari o rtasida sababiy bog lanish
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lishi kerak. Bu degani, jinoyatning harakati yoki harakatsizligi sababli
ʻ
natija yuzaga kelishi lozim. Masalan, qotillikda qasddan odamni o ldirish oqibatida
ʻ
o lim sodir bo ladi. Jinoyatning amalga oshirilgan joyi va vaqti ham obyektiv
ʻ ʻ
belgilar sifatida muhim. Bu holatlar jinoyatni aniqlashda, uni tasniflashda va sodir
etishdagi holatni tushunishda katta rol o ynaydi. Masalan, ba zi jinoyatlar faqat
ʻ ʼ
1
Abdurasulova Q.R. Jinoyatning maxsus subyekti. – T.: TDYuI, 2005.
6

ma lum joyda sodir bo lishi mumkin, yoki ba zi jinoyatlar ma lum vaqtlardaʼ ʻ ʼ ʼ
(kechqurun yoki kechasi) sodir bo lishi mumkin.
ʻ 2
Jinoyatning subyektiv belgilari esa jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki
holatini, niyatini va irodasini aks ettiradi. Bu belgilar jinoyatning maqsad, niyat va
niyatsizlikni tushunishga yordam beradi. Subyektiv belgilar quyidagilarni o z
ʻ
ichiga oladi. Jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati, uning maqsadi juda muhim.
Agar jinoyat qasddan sodir etilgan bo lsa, u holda shaxsning niyati jinoyatni
ʻ
amalga oshirishga yo naltirilgan bo ladi. Masalan, qotillik jinoyatida odamning
ʻ ʻ
maqsadi boshqa bir shaxsni o ldirishdir. Jinoyatni sodir etishda vijdoniylik, ya ni
ʻ ʼ
shaxsning o z harakatlarini qanday baholashi va oqibatlarini ko zda tutishi ham
ʻ ʻ
muhim. Agar shaxs o zining harakati yoki harakatsizligi oqibatida zarar yetkazish
ʻ
niyatida bo lmasa, ammo uning bu harakatlari zarar yetkazishga olib kelsa, unda
ʻ
bu holat beparvolik sifatida baholanadi. Jinoyatni sodir etishda ongsizlik, ya ni
ʼ
shaxsning o z harakatlarini to liq anglamaslik va uning oqibatlarini hisobga
ʻ ʻ
olmaslik ham subyektiv belgilarga kiradi. Bu holat, masalan, salbiy oqibatlarga
olib kelgan ehtiyotsizlik yoki beparvolikdan ko rinishi mumkin. Jinoyatning
ʻ
obyektiv va subyektiv belgilarini o rganish, jinoyatni to g ri aniqlash va unga
ʻ ʻ ʻ
munosib jazo tayinlash uchun zarurdir. Obyektiv belgilarga jinoyatning tashqi
ko rinishi, oqibatlar va sodir etilish joyi va vaqti kirsa, subyektiv belgilar esa
ʻ
jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki niyati, maqsadi va his-tuyg ularini ifodalaydi.
ʻ
Bu ikki turdagi belgilar birgalikda jinoyatni tasniflashda va uning javobgarligini
belgilashda asosiy o rin tutadi.
ʻ
Jinoyat huquqi printsiplari — bu O zbekiston jinoyat huquqining asosiy,
ʻ
umumiy va majburiy tamoyillaridir. Ushbu printsiplar jinoyat qonunchiligining
barcha me yorlarida aks etib, jinoyatni aniqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash va
ʼ
shaxsning huquqlarini himoya qilishda muhim o rin tutadi. Yuridik davlat prinsipi
ʻ
– bu davlatning huquqiy me yorlarga asosan faoliyat yuritishi, barcha davlat
ʼ
organlari, shu jumladan, jinoyat huquqini qo llashda sudlar, prokuratura va
ʻ
huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan qonunlar va huquqiy normalarga
2
Rustambaev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar. Maxsus qism. – T.: Ilm-ziyo, 2006.
ʻ
7

qat iy rioya qilinishini talab qiluvchi prinsipdir. O zbekistonning yuridik davlatʼ ʻ
printsipi barcha fuqaro va tashkilotlarning qonun oldida tengligini ta minlaydi.
ʼ
Jinoyat huquqida bu prinsip, barcha jinoyat ishlari qonun asosida ko rib chiqilishi
ʻ
va har bir shaxsning huquqlari, erkinliklari himoya qilinishini ta minlashda muhim
ʼ
rol o ynaydi. Sudlar jinoyat ishlarini faqatgina qonunlar va normativ-huquqiy
ʻ
hujjatlar asosida hal qilishi kerak. Yuridik davlat prinsipining asosiy jihatlaridan
biri bu har bir shaxsning qonunga rioya qilishi, jinoyat sodir etgan shaxsning
huquqiy javobgarligini anglatadi. Jinoyatni sodir etgan shaxslar qonuniy ravishda
jazolanishi kerak, shu bilan birga, har bir holatda jazolar qonun bilan belgilangan
tartibda va adolatli bo lishi lozim. Yuridik davlatda adolat tamoyili muhim o rin
ʻ ʻ
tutadi. Jinoyat huquqi bo yicha olib boriladigan barcha ishlar adolat asosida,
ʻ
ijtimoiy manfaatlar, jinoyatchining huquqlari va jamiyat xavfsizligi balansini
saqlash orqali ko rib chiqiladi. Har bir jinoyat holatida to g ri va o rinli jazo
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayinlanishi lozim. Yuridik davlat prinsipiga ko ra, davlatning jinoyat huquqi
ʻ
tizimi davlatning ijtimoiy maqsadlariga xizmat qilishi, fuqaro va davlat o rtasidagi
ʻ
huquqiy munosabatlarni tartibga solishi kerak. Davlat o z fuqarolarining
ʻ
huquqlarini, shu jumladan, jinoyat huquqi doirasida himoya qilishga mas uldir.
ʼ
Yuridik davlat prinsipi davlat organlarining, ayniqsa sud tizimining adolatli
faoliyat yuritishini talab qiladi. Jinoyat ishlari bo yicha sud hukmi faqatgina qonun
ʻ
asosida, shuningdek, barcha taraflarning ishtiroki bilan, sudlanuvchining huquqlari
va kafolatlari inobatga olinib chiqilishi kerak.Yuridik davlat prinsipining amalga
oshirilishi, ayniqsa jinoyat huquqida, har bir fuqaroning huquqlari va erkinliklarini
himoya qilishni, sudlarning mustaqil va adolatli bo lishini ta minlashni anglatadi.
ʻ ʼ
O zbekistonda yuridik davlat prinsipining joriy etilishi, jamiyatda qonun
ʻ
ustuvorligini, adolatli sudlovni va huquqiy javobgarlikni ta minlashga qaratilgan.
ʼ
Shu tariqa, yuridik davlat printsipi jinoyat huquqining samarali ishlashini,
jinoyatchilikka qarshi kurashni va jamiyatdagi huquqiy tizimni mustahkamlashni
ta minlaydi.
ʼ 3
3
Abdurasulova Q.R. Jinoyatning maxsus sub ekti. – T.: TDYuI, 2005.
ʼ
8

Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatning roli juda katta va ko p jihatli.ʻ
Davlat jinoyatchilikni oldini olish, jinoyatlarni fosh etish, jinoyatlarni sodir etgan
shaxslarni adolatli tarzda jazolash va jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlashda muhim
vazifalarni bajaradi. O zbekiston jinoyat huquqida davlatning roli quyidagi asosiy
ʻ
jihatlar bilan ifodalanadi:
Davlatning birinchi va eng muhim vazifalaridan biri jinoyatlarni oldini
olishdir. Jinoyatchilikka qarshi kurashda profilaktik tadbirlar katta o rin tutadi.
ʻ
Jinoyatchilikni oldini olishda ta lim va ma rifatning roli muhimdir. Davlat
ʼ ʼ
jinoyatlarni oldini olish uchun aholiga huquqiy bilimlar berish, ularni
jinoyatlarning salbiy oqibatlari haqida ogoh qilish kerak. Bu orqali jinoyatchilikni
kamaytirish va huquqbuzarlikning oldini olish mumkin. Davlat ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlarni yaxshilash, ish o rinlarini yaratish va yoshlar uchun to g ri yo l-yo riq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatish orqali jinoyatchilikni oldini olishga yordam beradi. Aholining turmush
ʻ
darajasini yaxshilash va ijtimoiy himoyani kuchaytirish jinoyatchilik darajasini
pasaytiradi. Jinoyatga qarshi samarali kurash uchun davlat, zamonaviy jinoyatga
qarshi kurash qonunlari va strategiyalarini ishlab chiqadi. Ushbu hujjatlar
jinoyatchilikka qarshi qattiq choralar ko rishga, jinoyatchilikni oldini olishga
ʻ
qaratilgan. Davlat jinoyatlarni fosh etishda asosiy rolni o ynaydi. Politsiya,
ʻ
prokuratura va xavfsizlik xizmatlari jinoyatlarni fosh etishda muhim rol o ynaydi.
ʻ
Davlat bu organlarga zarur resurslar bilan ta minlash, zamonaviy texnologiyalar va
ʼ
metodlarni joriy etish orqali jinoyatlarni tez fosh qilishni ta minlaydi. Davlat
ʼ
tomonidan tashkil etilgan tergov tizimi jinoyatlarni chuqur va har tomonlama
tergov qilishni ta minlaydi. Jinoyatni tergov qilishda qonuniy asosga tayangan
ʼ
holda barcha jinoyatchilarni fosh qilishga erishiladi. Jinoyatlarni fosh etishda
zamonaviy texnologiyalardan, masalan, elektron kuzatuv tizimlari, biometrik
tekshiruvlar va ma lumotlar bazalaridan foydalanish davlatning asosiy
ʼ
imkoniyatlaridan biridir. Davlat jinoyatlarni aniqlash va fosh qilishda ilm-fan
yutuqlarini ham joriy qiladi. Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatning roli,
shuningdek, jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni adolatli va qonuniy ravishda
jazolashda ham ko rinadi. Davlat, jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan jazolarni
ʻ
9

qonuniy tarzda belgilaydi. Bu jazolar o zgaruvchan bo lib, jamiyatdaʻ ʻ
jinoyatchilikni kamaytirishga qaratilgan bo ladi. Jinoyatchilarni adolatli jazolash
ʻ
jamiyatda jinoyatchilikni oldini olishda muhim rol o ynaydi. Davlat jinoyatchilarni
ʻ
jazolash bilan cheklanmay, ularni qayta tarbiya qilish, jamiyatga qaytarish va
ijtimoiy uyg unlikni tiklashni ham ko zda tutadi. Reabilitatsiya dasturlari,
ʻ ʻ
ma naviy va psixologik yordam orqali jinoyatchilarni ijtimoiy normalarga
ʼ
qaytarish davlatning mas uliyatidir. Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatning
ʼ
roli, shuningdek, adolatli sudlov tizimini ta minlashda ham aks etadi. Sudlar
ʼ
jinoyatchilarni faqat qonuniy asosda jazolashlari kerak, bu jarayonda sud tizimi
mustaqil va adolatli bo lishi lozim. Davlatning jinoyatchilikka qarshi kurashdagi
ʻ
roli, shuningdek, jamiyatda huquqiy tartibni saqlash va ijtimoiy xavfsizlikni
ta minlashdan iborat. Davlat jinoyatga qarshi umumiy strategiyalarni ishlab
ʼ
chiqadi va amalga oshiradi. Bu, jinoyatlarni kamaytirish, fuqarolarning
xavfsizligini ta minlash va ijtimoiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan kompleks
ʼ
yondashuvdir. Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlat fuqarolarga huquqiy yordam
ko rsatishni ham o z zimmasiga oladi. Bunda jinoyat qurbonlariga yordam berish,
ʻ ʻ
huquqiy maslahatlar va qo llab-quvvatlash xizmatlarini ta minlash muhimdir.
ʻ ʼ
Jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatning roli ko p jihatli va ko p qirrali. Davlat
ʻ ʻ
jinoyatchilikni oldini olish, jinoyatlarni fosh etish, jinoyatlarni sodir etgan
shaxslarni jazolash va jamiyatda huquqiy tartibni saqlashda asosiy o rin tutadi. Bu
ʻ
jarayonda huquqni muhofaza qiluvchi organlar, sud tizimi, ijtimoiy dasturlar va
huquqiy normativlar birgalikda ishlaydi. Jinoyatchilikka qarshi samarali kurashish
uchun davlatning huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy chora-tadbirlari o ta muhimdir.
ʻ 4
Jinoyat huquqida jinoyatni aniqlash uchun uning obyektiv belgilariga, ya ni
ʼ
harakat (yoki harakatsizlik) va oqibatlariga alohida e tibor qaratiladi. Harakat
ʼ
jinoyatning asosiy tashqi ko rinishi bo lib, jinoyatni sodir etishda shaxsning
ʻ ʻ
faoliyatini aks ettiradi. Shu bilan birga, ba zi hollarda harakatsizlik ham jinoyatni
ʼ
yuzaga keltirishi mumkin. Jinoyat huquqi nuqtai nazaridan harakatning va
harakatsizlikning qonuniy o rni, ularning jinoyat sifatida tasnifi va roli muhimdir.
ʻ
4
O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi: ilmiy-amaliy sharhlar / A.S.Yakubov, R.Kabulov va b. – T.:
ʻ
O zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 1997.
ʻ
10

Jinoyatning harakat belgisi — bu jinoyatni amalga oshirishda shaxs tomonidan
sodir etilgan aniq va o lchovli faoliyatdir. Jinoyat huquqida harakatni jinoyatʻ
sifatida tasniflashda quyidagi omillar hisobga olinadi. Jinoyat sifatida
tasniflanadigan harakat faqat qonun tomonidan man etilgan yoki jinoyat deb
belgilangan harakatdir. Agar biror shaxs qonuniy faoliyatni amalga oshirsa, bu
jinoyat sifatida baholanishi mumkin emas. Masalan, qonuniy huquqiy
munosabatlarda yasalgan faoliyat (ta lim olish, ishga kirish) jinoyat sifatida
ʼ
tasniflanmaydi. Jinoyat sifatida tasniflanadigan harakat ma lum bir jinoyatni sodir
ʼ
etish maqsadida amalga oshiriladi. Masalan, odam o ldirish maqsadida boshqa bir
ʻ
shaxsga jismoniy zarba berish — bu jinoyat sifatida tasniflanadi. Harakat faqatgina
jinoyatni sodir etishda emas, balki uning oqibatlarini ham yaratishi kerak. Oqibat
jinoyatning obyektiv belgisi sifatida muhim bo lib, harakat va oqibat o rtasida
ʻ ʻ
sababiy bog lanish bo lishi zarur. Masalan, o g irlikda shaxsning mulkni
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g irlagan harakati va mulkni yo qotish oqibati o rtasida sababiy bog lanish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mavjud. Jinoyat sifatida tasniflanadigan harakat, ko pincha jamiyat uchun xavfli va
ʻ
zararli bo ladi. Harakatning zararli ta siri jamiyatga yoki boshqa shaxslarga zarar
ʻ ʼ
yetkazishga olib kelishi mumkin. Misol uchun, yo l-transport hodisasini keltirib
ʻ
chiqaradigan beparvo haydash — bu jinoyat sifatida tasniflanadi. Jinoyat huquqida
harakatsizlik ham muhim ahamiyatga ega. Harakatsizlik — bu shaxsning qonuniy
yoki majburiy faoliyatni bajarmasligi, o zining ijtimoiy, huquqiy majburiyatlarini
ʻ
bajarmasligi. Harakatsizlik ba zi holatlarda jinoyat sifatida qaralishi mumkin.
ʼ
Harakatsizlikning jinoyatni sodir etishda roli quyidagilardan iborat. Harakatsizlik
jinoyat sifatida tasniflanishi uchun ba zi huquqiy shartlar mavjud. Agar biror shaxs
ʼ
qonun tomonidan belgilangan vazifalarni bajarmasa, bu jinoyat sifatida baholanadi.
Masalan, ota-ona farzandlariga g amxo rlik qilish, yordam berish majburiyatiga
ʻ ʻ
ega. Agar ular farzandini tashlab ketib, unga zarar yetkazilsa, bu harakatsizlik
jinoyat sifatida qaraladi (farzandni tashlab ketish). Harakatsizlik ba zan jinoyatning
ʼ
yuzaga kelishiga sabab bo ladi. Masalan, shaxs biror joyda o tirib, yordam bera
ʻ ʻ
olmaydi, lekin bu holatni ko rganida yordam berish majburiyatiga ega. Yordam
ʻ
bermaslik — bu jinoyatni sodir etishga olib kelishi mumkin (masalan, favqulodda
11

vaziyatda yordam bermaslik). Harakatsizlikning jinoyatga aylanishi uchun ba ziʼ
hollarda shaxs ijtimoiy, huquqiy majburiyatga ega bo lishi kerak. Misol uchun,
ʻ
yong in yoki favqulodda vaziyatda odamga yordam bermaslik jinoyatga aylanishi
ʻ
mumkin, agar shaxsning majburiyati bo lsa (qonunda belgilangan yordam
ʻ
ko rsatish majburiyati). Harakatsizlik jinoyat sifatida tasniflanadi, agar shaxsning
ʻ
harakatsizligi ma lum bir salbiy oqibatni keltirib chiqarsa. Bunday hollarda
ʼ
harakatsizlik, qonuniy majburiyatni bajarmaslik va ijtimoiy xavf tug diradi.
ʻ
Masalan, ota-ona o z farzandiga g amxo rlik qilmasa va bu holat farzandning
ʻ ʻ ʻ
sog lig iga zarar yetkazsa, bu jinoyatga aylanishi mumkin. Jinoyatning harakat
ʻ ʻ
(yoki harakatsizlik) belgisi uning obyektiv asosidir. Harakatning jinoyat sifatida
tasnifi uchun, uning qonunga zid bo lishi, zararli oqibatlar keltirib chiqarmasi va
ʻ
ijtimoiy xavf tug dirishi muhim omillardir. Shuningdek, harakatsizlik ham ba zi
ʻ ʼ
holatlarda jinoyatni sodir etishga olib kelishi mumkin, agar shaxs qonuniy yoki
majburiy vazifani bajarmasa. Harakat va harakatsizlikni jinoyat sifatida
tasniflashda qonuniy me yorlarga asoslangan yondashuv muhimdir.
ʼ 5
I.2. Jinoyatning jinoyatga olib keladigan oqibatlar
Jinoyatning obyektiv belgilari orasida oqibatning mavjudligi va uning
jinoyat sifatida baholanishi muhim ahamiyatga ega. Har bir jinoyat turli
oqibatlarga olib kelishi mumkin, va bu oqibatlar jinoyatning shakli va jazosini
belgilashda asosiy rol o ynaydi. Oqibatlar jinoyatni aniqlashda asosiy
ʻ
elementlardan biridir. Jinoyatning oqibatlarini jinoyat sifatida baholashda quyidagi
holatlar hisobga olinadi. Jinoyatni sodir etish natijasida yuzaga kelgan zarar yoki
zararli oqibatlarning mavjudligi jinoyat sifatida baholanishi uchun zarurdir.
Oqibatlar jinoyatning ijtimoiy xavfli ekanligini ko rsatadi va jinoyatchilikka qarshi
ʻ
chora-tadbirlarni belgilashda asos bo ladi. Masalan, odam o ldirish jinoyatida
ʻ ʻ
o ldirilgan shaxsning o limi oqibat bo lib, bu jinoyatning bajarilishi uchun zarur
ʻ ʻ ʻ
shart hisoblanadi. Oqibatlarning jinoyat sifatida baholanishi uchun zararli bo lishi
ʻ
kerak. Bu zarar ijtimoiy yoki shaxsiy bo lishi mumkin. Masalan, mol-mulkka zarar
ʻ
5
Olingan daromad miqdori faqat JK 188-moddasi qismlarining kvalifikasiya qilish belgilari sifatida ahamiyatga ega.
Qarang: O zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorlari to plami. 1991-2006. 2 jildli. – T.: Adolat, 2006.
ʻ ʻ
Birinchi jild.
12

yetkazish jinoyatida mol-mulkning yo qolishi, o g irlik jinoyatida o g irlanganʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
buyumning yo qolishi oqibatlar hisoblanadi. Qonun tomonidan tasniflangan
ʻ
zararlarning mavjudligi jinoyatni aniqlashda muhimdir. Jinoyatning oqibatini
baholashda harakat va oqibat o rtasida sababiy bog lanish bo lishi kerak.
ʻ ʻ ʻ
O g irlikda, masalan, shaxsning o g irlik qilish harakati va o g irlangan mulk
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida to g ridan-to g ri sababiy bog lanish mavjud. Harakatning natijasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sifatida yuzaga kelgan oqibat jinoyat sifatida baholanadi. Ba zi jinoyatlar uchun
ʼ
maxsus oqibatlar talab etiladi. Misol uchun, agar jinoyat sodir etilganida maxsus
oqibatlar yuzaga kelmasa (masalan, odam o ldirishda shaxs halok bo lmasa),
ʻ ʻ
jinoyat hali to liq sodir bo lmagan deb hisoblanishi mumkin.
ʻ ʻ Oqibatning
mavjudligi jinoyatni sodir etilgan deb e tirof etish uchun zarurdir. Jinoyatning
ʼ
oqibatlari har doim ham ijtimoiy zarar keltiradi va jamiyat uchun salbiy ta sir
ʼ
ko rsatadi. Bu ta sir quyidagi jihatlar bilan o z ifodasini topadi. Jinoyatning
ʻ ʼ ʻ
oqibatlari shaxsiy zarar yetkazishi mumkin. Masalan, odam o ldirish jinoyatida
ʻ
o ldirilgan shaxsning o limi oilaga, yaqinlarga, jamiyatga og ir ta sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
Odamni jarohatlash, o g irlik yoki boshqa jinoyatlar ham shaxsiy zarar keltiradi.
ʻ ʻ
Bunday oqibatlar faqat shaxsiy huquqbuzarlikni emas, balki ijtimoiy tuzumlarga
ham salbiy ta sir qiladi. Jinoyat oqibatlari jamiyat va iqtisodiyot uchun zararli
ʼ
bo lishi mumkin. O g irlik, korruptsiya, moliyaviy firibgarlik, terrorizm kabi
ʻ ʻ ʻ
jinoyatlar ijtimoiy tizimning ishonchini pasaytiradi va iqtisodiy tartibsizliklarga
olib keladi. Bu esa iqtisodiy o sishga, jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta sir
ʻ ʼ
qiladi. Ba zi hollarda, jinoyatning oqibatlari boshqa shaxslar uchun yomon
ʼ
namunalar yaratishi mumkin. Agar jinoyatning oqibatlari ijtimoiy jazolash vaqti
kelganida etarli tarzda amalga oshirilmasa, jamiyatda jinoyatchilikni targ ib
ʻ
qiluvchi muhit yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda, jinoyatchilikning oqibatlari
yanada keng tarqalib, boshqa odamlarni ham jinoyatga undaydi. Jinoyatlar
jamiyatda qo rquv, ishonchsizlik va tinchlikni buzish ta sirini ko rsatadi. Agar
ʻ ʼ ʻ
jinoyatlarning oqibatlari keng tarqalgan bo lsa, jamiyatda xavfsizlikka bo lgan
ʻ ʻ
ishonch pasayadi, ijtimoiy tuzilmalar zaiflashadi. Odamlar o zlarini xavfsiz his
ʻ
qilishni to xtatishi, bu esa jinoyatchilikning ko payishiga olib keladi. Jinoyatning
ʻ ʻ
13

oqibatlari, asosan, uning jazosi bilan bog liqdir. Oqibatlarning ijtimoiy zarariniʻ
hisobga olgan holda, sudlar jinoyatchilarga nisbatan jazoning turini va miqdorini
belgilaydilar. Jinoyatning oqibatlari, masalan, jismoniy shikastlanish, o lim yoki
ʻ
moliyaviy zararni keltirib chiqarish kabi holatlar jazo miqdorini oshirishi mumkin.
Jinoyatning oqibatlari uning huquqiy va ijtimoiy baholanishida muhim rol
o ynaydi. Oqibatlar jinoyatning to liq sodir bo lishi uchun zarurdir va har qanday
ʻ ʻ ʻ
jinoyatning salbiy ta siri jamiyatga, shaxsga yoki iqtisodiyotga zarar yetkazadi.
ʼ
Oqibatlarning qonuniy zarari, shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy ta siri jinoyatni
ʼ
baholashda asosiy omil hisoblanadi. Har bir jinoyatning oqibatlari jamiyatda
xavfsizlikni, tinchlikni, ijtimoiy barqarorlikni ta minlashga qaratilgan kurashni
ʼ
davom ettirishni talab qiladi. 6
Jinoyat huquqida sababi va oqibati o rtasidagi sababiy bog lanish — harakat
ʻ ʻ
yoki harakatsizlikning jinoyatga olib keladigan va uning oqibatlarini keltirib
chiqaradigan sabablar va ta sirlarning o zaro aloqasini ifodalaydi. Jinoyatni amalga
ʼ ʻ
oshirishda sabab va oqibat o rtasida sababiy bog lanish bo lishi kerak. Bu
ʻ ʻ ʻ
bog lanish jinoyatni aniqlash va unga tegishli jazolarni belgilashda muhim omil
ʻ
hisoblanadi. Jinoyatning sababi — bu jinoyatni sodir etishga olib keladigan
sabablar, ijtimoiy, psixologik yoki tashqi omillar bo lishi mumkin. Jinoyatni sodir
ʻ
etgan shaxsning maqsadlari, shaxsiy motivlari, shuningdek, unga ta sir qiluvchi
ʼ
omillar jinoyatning sababini tashkil etadi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning o ziga
ʻ
xos motivlari, shaxsiy ehtiyojlari, ruhiy holati va xarakteri sabab bo lishi mumkin.
ʻ
Masalan, shaxsning qasos olish, moliyaviy qiyinchiliklar, g azab yoki boshqa
ʻ
shaxsiy sabablar jinoyatga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy muhit, ta lim darajasi,
ʼ
oilaviy holat, iqtisodiy sharoitlar ham jinoyatning sababi bo lishi mumkin. Misol
ʻ
uchun, ijtimoiy adolatsizlik, davlatning zaif qonun tizimi yoki iqtisodiy inqiroz
jinoyatni keltirib chiqarishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holati,
agressivlik, boshqarilmagan his-tuyg ular yoki ruhiy kasalliklar ham sabab bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Masalan, ruhiy muammolarga ega bo lgan shaxs jinoyatni sodir etishga
ʻ
moyil bo lishi mumkin. O zbekistonning jinoyat qonunchiligiga ko ra, jinoyatni
ʻ ʻ ʻ
6
S.S.Niyozova. Prevention of Crime in the Family and the Role of Victimology in the Republic of Uzbekistan.
International Journal of Advanced Science and Technology Vol. 29, No. 3, (2020), p. 3962.
14

sodir etishga tashqi omillar ham ta sir ko rsatishi mumkin. Masalan, muayyanʼ ʻ
sharoitlarda yomon muhit, kuchli bosim yoki ijtimoiy tajovuzlar jinoyatni keltirib
chiqarishi mumkin. Jinoyatni sodir etishdan avval sababiy bog lanish aniqlanishi
ʻ
kerak. Agar harakatning sababiy bog lanishi aniq bo lmasa, jinoyatni aniqlash
ʻ ʻ
qiyinlashadi. Masalan, odam o ldirishda o ldirgan shaxsning dushmanlik niyatida
ʻ ʻ
bo lishi sabab bo lishi mumkin. Sababiy bog lanish har doim ham bevosita bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak emas. Ayrim jinoyatlar murakkab bo lishi mumkin, bunda bir qancha omillar
ʻ
birgalikda sababiy bog lanish yaratadi. Misol uchun, odam o ldirishda ko plab
ʻ ʻ ʻ
omillar — moddiy manfaat, ruhiy holat, g azab — birlashgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Jinoyatning sababi va oqibati o rtasidagi bog lanish har bir jinoyatni aniqlashda va
ʻ ʻ
uning jazosini belgilashda muhim rol o ynaydi. Sababiy bog lanish quyidagi
ʻ ʻ
jihatlar bilan ta sir qiladi. Jinoyatning sababi va oqibati o rtasida o zaro sababiy
ʼ ʻ ʻ
aloqaning mavjudligi zarur. Sababiy aloqaning bo lishi uchun harakatning
ʻ
natijasida yuzaga kelgan oqibat sababga bog liq bo lishi kerak. Masalan, odam
ʻ ʻ
o ldirishda shaxsning halokatli harakati va o ldirilgan shaxsning o limi o rtasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
bevosita sababiy bog lanish mavjud. Sababiy bog lanishning mavjudligi
ʻ ʻ
jinoyatning tasnifini belgilashda muhimdir. Agar sababiy aloqaning aniq
bo lmasligi oqibatni jinoyat sifatida baholashga to sqinlik qiladi. Misol uchun,
ʻ ʻ
o g irlikda o g irlangan mol-mulkning qandaydir sababga ko ra yo qolishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jinoyatning tasnifini o zgartirishi mumkin. Sababiy aloqaning ta siri ba zan
ʻ ʼ ʼ
birinchi va ikkinchi darajali oqibatlar orasida farq qiladi. Birinchi darajali oqibatlar
jinoyatni bevosita sodir etuvchi natijadir (masalan, odamni o ldirish). Ikkinchi
ʻ
darajali oqibatlar esa bevosita natija bo lmasa ham, jinoyatning oqibati sifatida
ʻ
hisoblanadi (masalan, odamni o ldirish natijasida jamiyatda qo rquv va
ʻ ʻ
ishonchsizlikning yuzaga kelishi). Sababiy bog lanishning aniqlanishi, ayniqsa,
ʻ
jinoyatni sodir etishda sabablar o rtasidagi aloqaning qanday ro l o ynaganini
ʻ ʻ ʻ
tushunish jazoning miqdorini va turini belgilashda asos bo lib xizmat qiladi. Agar
ʻ
sabablar jinoyatning og ir oqibatlarini keltirib chiqarsa, sudda jazo yanada
ʻ
keskinroq bo lishi mumkin. Misol uchun, odam o ldirishda qo rquv va g azabdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelib chiqqan harakat o ziga xos jazo turini talab qiladi. Sababiy aloqaning
ʻ
15

uzoqligi ham ahamiyatga ega. Ba zan jinoyat va uning oqibati o rtasida sababiyʼ ʻ
bog lanish uzoqroq bo lishi mumkin. Bunday holatda, jinoyatning ta siri kamayadi
ʻ ʻ ʼ
yoki jazoning belgilanishida ixtiyoriy yengilliklar ko riladi. Misol uchun,
ʻ
odamning haddan tashqari qattiq o qitilishidan kelib chiqqan tajovuz jinoyati uning
ʻ
to g ridan-to g ri natijasi bo lishi mumkin. Jinoyatning sababi va oqibati
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi sababiy bog lanish har bir jinoyatni aniqlash va tasniflashda muhim
ʻ ʻ
ahamiyatga ega. Sababiy bog lanish nafaqat jinoyatning jinoyat sifatida
ʻ
tasniflanishiga, balki unga nisbatan jazolarni belgilashga ham ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Jinoyat va oqibat o rtasidagi sababiy aloqaning aniq va to g ri aniqlanishi
ʻ ʻ ʻ
jamiyatda adolatli jazolash va jinoyatchilikka qarshi kurashni samarali tashkil
etishga yordam beradi. 7
Jinoyat huquqida jinoyatning joyi va vaqti muhim o rin
ʻ
tutadi, chunki ular jinoyatning huquqiy tasniflanishiga, unga nisbatan jazolarni
belgilashga va sud jarayoniga ta sir ko rsatadi. Jinoyatning joyi — bu jinoyatni
ʼ ʻ
sodir etish joyi yoki hududi, vaqti esa jinoyatning amalga oshirilgan vaqtini
anglatadi. Ushbu tushunchalar jinoyatning xususiyatini belgilashda, jinoyatchini
jazolashda va protsessual jarayonlarni tuzishda muhim ahamiyatga ega.
Jinoyatning joyi — bu jinoyatni sodir etilgan hududni, ya ni jinoyatning amalga
ʼ
oshirilgan joyini bildiradi. Joyning aniqlanishi jinoyatning qaysi davlatda sodir
etilganini, uning ijtimoiy xavfli ekanligini tushunishga yordam beradi.
O zbekistonda, masalan, agar jinoyat mamlakat hududida sodir etilsa, u
ʻ
O zbekiston jinoyat qonunlariga asoslangan holda tasniflanadi va jazolanadi. Ba zi
ʻ ʼ
hollarda, jinoyatning joyi noaniq bo lishi mumkin, masalan, harakatlar bir necha
ʻ
joyda amalga oshirilgan bo lsa. Bu holatda, jinoyat sodir bo lgan joylar birgalikda
ʻ ʻ
hisobga olinadi. Agar jinoyatning sodir etilishi maxsus hududda amalga oshirilsa
(masalan, davlat idorasi yoki transport vositasida), bu jinoyatning hududi ham
ahamiyatli bo ladi. Misol uchun, agar jinoyat biror davlat yoki xalqaro tashkilot
ʻ
tomonidan muhofaza qilinayotgan hududda sodir etilsa, bu qonuniy natijalarga olib
keladi. Jinoyatning vaqti — bu jinoyatni sodir etilgan vaqtni anglatadi, ya ni
ʼ
jinoyat qachon amalga oshirilganini aniqlashni o z ichiga oladi. Jinoyatning vaqtini
ʻ
7
S.S.Niyozova. Reasons for Suicide and the Issue of Responsibility. International Journal of Pharmaceutical
Research | Dec 2020 | Vol 12 | Supplementary Issue 3 p. 528.
16

bilish muhim, chunki jinoyatni sodir etgan vaqt uning tasnifini, shuningdek,
jazolarni belgilashga ta sir qiladi. Jinoyatning sodir bo lishi aniq ma lum bo lsa,ʼ ʻ ʼ ʻ
uning vaqti aniq belgilanadi. Misol uchun, o g irlik sodir etilgan vaqtni aniqlash
ʻ ʻ
har qanday holatda sudga yo l ko rsatadi. Ba zan jinoyatni sodir qilish muddati
ʻ ʻ ʼ
yoki davri aniq bo lmasligi mumkin, lekin jinoyatchi belgilangan vaqt oralig ida
ʻ ʻ
sodir etilgan jinoyatni tan olish kerak. Bunday holatlar ko pincha murakkab
ʻ
holatlardir, masalan, odam o ldirishda aybdor shaxsni aniqlashda vaqt oralig i
ʻ ʻ
talab qilinadi.
Jinoyatning joyi va vaqti jinoyatni tasniflashda muhim rol o ynaydi. Ular
ʻ
quyidagi holatlarda jinoyatni tasniflashga ta sir qiladi. Agar jinoyatni amalga
ʼ
oshirish uchun maxsus hududda yoki boshqa davlatda sodir etilgan bo lsa, bu
ʻ
holatning ijtimoiy xavfli ekanligini va qanday qonunlar qo llanishini belgilaydi.
ʻ
O zbekistonda sodir etilgan jinoyatlarning turli tasniflari bo yicha mamlakat
ʻ ʻ
hududi asosiy belgidir. Agar jinoyatning joyi o ziga xos bo lsa (masalan,
ʻ ʻ
chegarada yoki maxsus idoralarda), bu jinoyatning og irligini va unga nisbatan
ʻ
belgilanishi mumkin bo lgan jazoni aniqlashda katta ahamiyatga ega bo ladi.
ʻ ʻ
Jinoyatning vaqti uning og irligini aniqlashda yordam beradi. Masalan, jinoyat
ʻ
kechasi yoki ertalab sodir etilganligi, jinoyatni sodir qilishning maxsus holatlari va
ularning ba zilariga alohida jazo belgilashga olib keladi. Shuningdek, jinoyatni
ʼ
amalga oshirishda vaqtning o zgarmasi jinoyatning natijalari, unda qatnashganlar
ʻ
yoki jazo tizimiga ta sir qiladi. Jinoyatni sodir qilish vaqti ham ijtimoiy sharoitga
ʼ
bog liq bo lishi mumkin. Ba zan jinoyatni sodir qilish davri (masalan, bayramlar
ʻ ʻ ʼ
yoki jamoat tadbirlari vaqtida) ham jinoyatni tasniflashda ahamiyatli bo ladi. Bu
ʻ
omillar jinoyatchining o zini va jinoyatning og irligini baholashda sudlar
ʻ ʻ
tomonidan e tiborga olinadi. Jinoyatni sodir etish joyi va vaqti ba zan jazoning
ʼ ʼ
o zgarishiga sabab bo ladi. Masalan, agar jinoyat davlat organi yoki maxsus
ʻ ʻ
himoyalangan hududda sodir etilgan bo lsa, jazo kuchaytirilgan bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Shuningdek, jinoyatni sodir etish uchun eng noqulay vaqt (masalan, kechasi, tunda,
odamlar ko p joyda bo lgan payt) ham jinoyatning og irligini ko rsatishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Jinoyatning joyi va vaqti uning huquqiy baholanishida va tasniflashida muhim
17

o rin tutadi. Joy va vaqt jinoyatni sodir etilgan joyga bog liq bo lgan qonunlargaʻ ʻ ʻ
ta sir qilishi va jinoyatni aniqlashda yoki jazolarni belgilashda asosiy omil bo ladi.
ʼ ʻ
Shuningdek, jinoyatning joyi va vaqti jinoyatchilarning ijtimoiy holati, qonunlarni
buzishning og irligi va jinoyatning salbiy oqibatlariga qarab jinoyatni tasniflashga
ʻ
yordam beradi. 8
8
Kraves Yu.P. Otvetstvennost za prestupleniya v sfere predprinimatel stva po deytvuyushemu zakonodatel stvu //
ʼ ʼ ʼ
Jurnal. Gosudarstva i pravo. – Moskva, 1999. – № 4. – S. 93.; Ugolovnoe pravo. Osobennaya chast . – Moskva:
ʼ
Noviy Yurist, 1998. – S. 302.; Kommentariy k Ugolovnomu kodeksu RF / Pod red. Yu.I.Skuratova, V.M.Lebedeva.
– M.: INFRA-M, 1998. – S. 391.; Yejov Yu.A. Prestupleniya v sfere predprinimatel stva. – Moskva: Marketing,
ʼ
2001. – S. 82-83.; Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stvo. – Sankt-Peterburg: Yuridicheskiy sentr Press,
ʼ
2002. – S. 175- 186.
18

II.BOB. JINOYATNING SUBYEKTIV BELGILARI
II.1. Jinoyatni sodir etishdagi shaxsning psixologik holati
Jinoyat huquqida shaxsning psixologik holati — bu jinoyatni sodir etishda
uning ruhiy va emotsional holatining ahamiyatini tushuntiradi. Shaxsning
psixologik holati jinoyatning subyektiv elementlari (ya ni, uning niyatlari,ʼ
maqsadlari, ehtiroslari va hissiyotlari) bilan chambarchas bog liqdir. Bu holat,
ʻ
shuningdek, shaxsning irodasi va sezgilarining jinoyatni amalga oshirishda qanday
ro l o ynashini tushunishda katta ahamiyatga ega. Jinoyatni sodir etishning
ʻ ʻ
subyektiv belgilari — bu jinoyatchining ruhiy holati va uning harakatlarini
shakllantiruvchi shaxsiy omillarni anglatadi. Subyektiv belgilar jinoyatning
shaklini va uning og irligini aniqlashda muhim o rin tutadi. Jinoyatni sodir etgan
ʻ ʻ
shaxsning niyati jinoyatning subyektiv belgisini tashkil etadi. Shaxsning niyati,
uning harakatlarining maqsadi va istagi, jinoyatning ijtimoiy xavfini va jazoni
aniqlashga yordam beradi. Agar shaxsning niyati qasddan jinoyat sodir etish
bo lsa, bu jinoyatning og irligi yuqori bo ladi. Shaxsning jinoyatni sodir etishdan
ʻ ʻ ʻ
oldingi fikrlari, his-tuyg ulari va psixologik holati uning harakatlarini tushunishda
ʻ
muhimdir. Jinoyatni sodir etishda shaxsning psixologik holati, uning qilgan
harakatlarini anglash darajasi va ularga bo lgan munosabati jinoyatning subyektiv
ʻ
qismini tashkil qiladi. Jinoyatni sodir etishda shaxsning motivlari ham katta
ahamiyatga ega. Ba zi jinoyatlar, masalan, o g irlik yoki qasos olish, ma lum bir
ʼ ʻ ʻ ʼ
motivga ega bo lgan shaxs tomonidan sodir etiladi. Bu motivlar jinoyatning
ʻ
subyektiv tomonini ko rsatadi va uning ijtimoiy ta sirini tushunishga yordam
ʻ ʼ
beradi. Jinoyatni sodir etishda iroda va sezgilar shaxsning psixologik holatiga ta sir
ʼ
etadigan asosiy omillardir. Shaxsning irodasi — bu uning harakatlarini boshqarish
qobiliyati, ya ni maqsadni amalga oshirish uchun o zini tarbiyalash yoki unga
ʼ ʻ
qarshi turish qobiliyati. Jinoyatni sodir etish uchun iroda zarur, chunki shaxs
ko pincha huquqni buzishning natijalarini anglagan holda, o zining harakatlarini
ʻ ʻ
tanlaydi. Bunday holatda, shaxsning qattiq iroda bilan jinoyatni amalga oshirishi
uning maqsadga erishishga bo lgan qat iyatliligini ko rsatadi. Agar jinoyatni sodir
ʻ ʼ ʻ
etgan shaxsning iroda kuchli bo lsa, bu jinoyatning qasddan sodir etilganini va
ʻ
19

og irligini ko rsatadi. Masalan, odamni o ldirishda qat iy iroda va maqsadniʻ ʻ ʻ ʼ
amalga oshirish uchun qaror qabul qilish jinoyatning og irligi va jazoni
ʻ
kuchaytiradi. Shaxsning iroda va qarorlarining tasnifi sezgilariga asoslanadi.
Sezgilar va intuitiv qarorlar ba zan jinoyatchining harakatlarining sababi bo ladi.
ʼ ʻ
Bunday holatlar ko pincha vaqtinchalik, impulsiv yoki hissiy reaksiyalar orqali
ʻ
yuzaga keladi, bu esa jinoyatning murakkabligini ko rsatadi. Sezgilar va hissiyotlar
ʻ
jinoyatni sodir etishda katta rol o ynaydi. Sezgilar va ehtiroslar — shaxsning
ʻ
harakatlarini va qarorlarini shakllantiradigan kuchli his-tuyg ulardir. Ko pincha,
ʻ ʻ
jinoyat hissiy va ruhiy holatda sodir bo ladi, bu esa jinoyatni sodir etish vaqtida
ʻ
sezgirlik va hissiyotlar kuchli ekanligini ko rsatadi. Sezgilar, masalan, g azab,
ʻ ʻ
g urur, sevgi yoki nafrat kabi kuchli his-tuyg ular jinoyatga olib kelishi mumkin.
ʻ ʻ
Shaxsning his-tuyg ulari jinoyatni sodir etishdagi subyektiv asosni tashkil qiladi.
ʻ
Masalan, o zimni himoya qilish maqsadida sodir etilgan qotillik yoki o zaro bahs
ʻ ʻ
vaqtida yuzaga kelgan g azab natijasida sodir etilgan jinoyat. Ba zi jinoyatlar
ʻ ʼ
shaxsning ruhiy holatiga bog liq bo lishi mumkin. Misol uchun, depression yoki
ʻ ʻ
ruhiy kasalliklar sababli sodir etilgan jinoyatlarda shaxsning sezgilari
boshqarilmagan bo lishi mumkin, bu esa jinoyatning tasnifini o zgartiradi.
ʻ ʻ
Jinoyatni sodir etishda shaxsning psixologik holati va uning iroda hamda
sezgilarining roli muhimdir. Subyektiv belgilarning mohiyati shundaki, jinoyatni
amalga oshirgan shaxsning psixologik holati jinoyatning og irligi va sodir etilish
ʻ
sabablarini belgilaydi. Iroda va sezgilar shaxsning jinoyatni qasddan yoki impulsiv
ravishda sodir etishini belgilaydi. Jinoyatni amalga oshirishda hissiyotlar, qarorlar
va motivlar jinoyatni huquqiy baholashda va jazolarni belgilashda muhim o rin
ʻ
tutadi. 9
Jinoyat huquqida maqsad va niyat — jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy
holatini, uning jinoyatga bo lgan munosabatini va harakatlarini tushunishda muhim
ʻ
psixologik omillardir. Jinoyatning maqsadi va niyati jinoyatni sodir etishda
shaxsning qanday ruhiy va intellektual holatda bo lishini, uning qasddan yoki
ʻ
boshqa psixologik holatlarda jinoyatni amalga oshirishini belgilaydi. Jinoyatning
9
Lopashenko N.A. Prestupleniya v sfere ekonomicheskoy deyatel nosti (Kommentariy k glave 22 UK RF). –
ʼ
Rostovna-Donu: Feniks, 1999. – S. 60.
20

maqsadli sodir etilishi — bu shaxsning jinoyatni amalga oshirishda aniq va
belgilangan maqsadni ko zlagan holda harakat qilishi. Jinoyatning maqsadi uningʻ
ijtimoiy xavfi va jazolarini aniqlashda katta rol o ynaydi. Agar jinoyat maqsadli
ʻ
ravishda sodir etilgan bo lsa, bu shaxsning huquqni buzishdagi xatti-harakatlarini
ʻ
yanada og irlashtiradi va jazoni kuchaytirishi mumkin. Jinoyatning maqsadi — bu
ʻ
shaxsning jinoyatni amalga oshirishdagi o z istagi va maqsadi. Shaxs jinoyatni
ʻ
faqat o zining shaxsiy manfaatlari yoki boshqa shaxslar bilan bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ
maqsadlarni amalga oshirish uchun sodir etadi. O g irlik, shaxsning moddiy
ʻ ʻ
manfaatini ko zlab amalga oshirilgan jinoyatdir. Bunday holatda, jinoyatchi
ʻ
o zining iqtisodiy yoki shaxsiy manfaatlarini ta minlash uchun jinoyatni sodir
ʻ ʼ
etadi. Maqsadli jinoyat — bu shaxsning jinoyatni aynan maqsadli ravishda sodir
etishi va unga erishish uchun u aniq bir harakatni amalga oshiradi. Odamni
o ldirishda shaxs aniq maqsadni ko zlaydi, masalan, nafrat, qasos olish yoki
ʻ ʻ
raqibni yo q qilish. Bu jinoyatning sodir etilishida maqsadli harakatlar amalga
ʻ
oshirilganini ko rsatadi. Maqsadli jinoyatlar ko pincha og ir jazolarni keltirib
ʻ ʻ ʻ
chiqaradi. Agar jinoyatni sodir etish uchun maqsad aniq va ijtimoiy xavfli bo lsa,
ʻ
jazolar kuchaytiriladi. Niyat — bu jinoyatni sodir etishda shaxsning
harakatlarining ijtimoiy xavfli natijasi haqida ongli qaror qabul qilishi. Niyat bilan
sodir etilgan jinoyat — bu shaxsning qasddan jinoyatni amalga oshirish uchun
ongli ravishda harakat qilishi. Niyat shaxsning psixologik holatining eng muhim
elementlaridan biri hisoblanadi va jinoyatni sodir etishda qanday niyatni kuzlashini
belgilaydi. Direkt niyat — bu jinoyatni sodir etishda shaxsning aniq va qat iy
ʼ
niyati bo lib, u o z harakatlarining natijasini bilgan holda, shu natijaga erishishni
ʻ ʻ
maqsad qiladi. Bunda shaxs jinoyatni sodir etishda uning natijalarini anglaydi va
shunday maqsad bilan harakat qiladi. Odamni o ldirish, malomat qilish, o g irlik
ʻ ʻ ʻ
qilish kabi jinoyatlar, shaxsning aniq niyati bilan amalga oshiriladi. Bunday
holatda, jinoyatchi o z harakatlarining natijasini tushunadi va uning natijasiga
ʻ
erishishni xohlaydi. Indirekt niyat — bu jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati
bilgan holda uning natijalarini xohlamasa ham, ularni ehtimoliy ravishda kutgan
holda harakat qiladi. Shaxsning niyati shunday bo lishi mumkin, ammo uning sodir
ʻ
21

etilgan jinoyati natijasini bilib-bilmasdan, uning natijalarini kutmaydi. Odamni
urish, shaxsni zararli joyga yuborish yoki boshqa shunday harakatlar. Jinoyatchi
o zining harakatlarining aniq natijasi haqida o ylamaydi, lekin uning sodir bo lishiʻ ʻ ʻ
ehtimolini kutadi. Ba zan shaxs jinoyatni sodir etishda qasddan harakat qilmaydi,
ʼ
lekin uning niyati qasddan harakat qilishni nazarda tutmaydi. Bu holatda,
shaxsning niyati noaniq yoki ikkilanishlar bilan bog liq bo lishi mumkin. To qima
ʻ ʻ ʻ
so zlar yoki harakatlar orqali odamni g azablantirish va natijada jinoyatning sodir
ʻ ʻ
bo lishi. Jinoyatni sodir etishda maqsad va niyat shaxsning ruhiy holatining asosiy
ʻ
elementlari bo lib, jinoyatning og irligi va sodir etilish sabablarini tushunishda
ʻ ʻ
katta ahamiyatga ega. Maqsadli sodir etilgan jinoyat shaxsning aniq maqsadni
ko zlab harakat qilishi va jinoyatning ijtimoiy xavfini oshiradi. Niyat esa
ʻ
shaxsning harakatlari bilan bog liq bo lgan psixologik holatni, uning maqsadga
ʻ ʻ
erishishdagi qarorlarini belgilaydi. Jinoyatni niyat bilan sodir etishning turlari
(direkt niyat, indirekt niyat, ehtimoliy niyat) jinoyatning og irligini va shaxsning
ʻ
jinoyatga bo lgan munosabatini tushunishda yordam beradi. Jinoyatni sodir etishda
ʻ
vijdoniylik va befarqlik — bu shaxsning ruhiy holati va uning jinoyatga bo lgan
ʻ
munosabati bilan bog liq bo lgan subyektiv omillardir. Jinoyatchining harakatlari,
ʻ ʻ
niyatlari va psixologik holati huquqiy baholanishda katta rol o ynaydi.
ʻ 10

II.2. Jinoyatning vijdoniyligi va befarqligi. Jinoyatni sodir etishda
ehtiyotsizlik va ongsizlik
Vijdoniylik va befarqlik jinoyatni sodir etishda shaxsning qarorlarining
axloqiy va huquqiy oqibatlarini tushunishga yordam beradi. Vijdoniylik — bu
shaxsning jinoyatni sodir etishda o z harakatlariga bo lgan ichki qarori va axloqiy
ʻ ʻ
munosabati. Shaxsning vijdoniyligi, uning jinoyatni amalga oshirishdagi niyati, uni
amalga oshirishni qabul qilishi va natijalariga bo lgan munosabati bilan bog liq.
ʻ ʻ
Vijdoniy jinoyat — bu shaxsning o z harakatlarining axloqiy natijalarini tushunishi
ʻ
va ular uchun javobgarlikni o z zimmasiga olishidir. Vijdoniylik shaxsning
ʻ
jinoyatni sodir etishga qaror qilishi, unga bo lgan axloqiy munosabatini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Bir kishi xiyonat qilganini anglab, uni to g ri qilmasligini biladi, lekin bu harakatni
ʻ ʻ
10
Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stva. – Sankt-Peterburg: Yuridicheskiy sentr Press, 2002. – S. 181
ʼ
22

sodir etadi. Bu holatda shaxsning vijdoni unga qarshi bo lsa ham, u hali hamʻ
jinoyatni sodir etadi. Shaxsning o z harakatlarini to g ri anglab, lekin ularga qarshi
ʻ ʻ ʻ
axloqiy pozitsiyada bo lishi.
ʻ U biladi, bu harakatlarning noto g riligini va jazo ʻ ʻ
keltirishi mumkinligini biladi. Agar shaxs jinoyatni sodir etishda vijdonan bo lsa,
ʻ
uning javobgarligi kuchayadi. Shaxsning vijdoniyligi, uning sodir etgan
jinoyatining og irligi va jazoni belgilashda asosiy rol o ynaydi. Befarvolik (yoki
ʻ ʻ
ehtiyotsizlik) — bu shaxsning jinoyatni sodir etishda o z harakatlari va natijalari
ʻ
haqida befarq bo lishi, ya ni uning harakatlarini amalga oshirishda ehtiyotkorlikni
ʻ ʼ
o z zimmasiga olmay, natijalarga ta sir ko rsatmasligi. Befarvolik jinoyatning
ʻ ʼ ʻ
subyektiv elementlaridan biri sifatida, shaxsning harakatlarining ijtimoiy xavfini
belgilashda muhim rol o ynaydi. Befarvolik (ehtiyotsizlik) — bu shaxsning o z
ʻ ʻ
harakatlari yoki holatlarni baholashda ehtiyotkorlikni yuksak darajada
ko rsatmasligi, bu esa jinoyatga olib keladi. Befarvolikda shaxs biror harakatni
ʻ
sodir etishning salbiy oqibatlarini kutmaydi yoki kutishlari kerak bo lganidan
ʻ
bexabar bo ladi. Birovning xavfsizligi yoki sog lig iga nisbatan befarq bo lish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
masalan, piyodalar yo lida tez harakatlanish yoki xavfli harakatlar. Agar shaxs
ʻ
ehtiyotkorlikni unutib, odamning xavfsizligi uchun zarur choralarni ko rmasa,
ʻ
natijada avariya yoki boshqa jinoyatlar sodir bo lishi mumkin. Jinoyat huquqida
ʻ
befarvolik ham jinoyatni sodir etish holatlari sifatida tan olinadi. Shaxsning
ehtiyotsizligi natijasida yuzaga kelgan jinoyatlar ko pincha jiddiy oqibatlarga olib
ʻ
keladi. Befarvolik va ehtiyotsizlik — shaxsning harakatlari va ijtimoiy xavfini
tashkil etadi. U befarq bo lib, o z harakatlarining natijalarini kutmaydi. Bu holatni
ʻ ʻ
jinoyat sifatida baholashda shaxsning ehtiyotsizligi va natijalarga bo lgan
ʻ
munosabati ko rib chiqiladi. Vijdoniylik va befarvolik — bu shaxsning jinoyatni
ʻ
sodir etishdagi ruhiy holatlari va qarorlari. Vijdoniylik shaxsning harakatlarining
axloqiy javobgarligini va jinoyatni sodir etishdagi niyatini ko rsatadi, bunda shaxs
ʻ
o z harakatlarining natijasini anglaydi. Befarvolik esa shaxsning ehtiyotkorlikni
ʻ
yo qotgan holatidir va bu uning o z harakatlarining salbiy oqibatlarini kutmasligi
ʻ ʻ
bilan bog liq bo ladi. Ikkala holat ham jinoyat huquqida o zining o rin egallaydi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
jinoyatning og irligini, shaxsning javobgarligini belgilashda muhim ahamiyatga
ʻ
23

ega. Jinoyat huquqida ehtiyotsizlik va ongsizlik — bu shaxsning jinoyatni sodir
etishda ruhiy holatlari bo lib, har ikkala holat ham jinoyatning subyektiv belgilariʻ
sifatida ahamiyatga ega. Ushbu holatlar shaxsning harakatlarining natijalariga
ta sir ko rsatadi, shuningdek, jinoyatni sodir etishdagi javobgarlikni belgilashda
ʼ ʻ
muhim rol o ynaydi.
ʻ 11
Ehtiyotsizlik (yoki befarvolik) — bu shaxsning o z harakatlari yoki
ʻ
harakatsizliklarini amalga oshirishda ehtiyotkorlikni yo qotishi, o z harakatlarining
ʻ ʻ
salbiy natijalarini kutmasligi yoki ular haqida fikr yuritmasligidir. Ehtiyotsizlikda
shaxs jinoyatni sodir etishdan oldin uning ehtimoliy natijalarini anglamaydi yoki
ularni hisobga olmaydi. Biroq, jinoyatni sodir etganidan keyin, uning natijalari hali
ham jiddiy oqibatlarga olib keladi. Bu shaxsning ehtiyotkorlikni yo qotishi va o z
ʻ ʻ
harakatlarining salbiy oqibatlarini kutmasligidir. Ehtiyotsizlikda shaxs
harakatlarini amalga oshirayotganda xavfni sezmaydi yoki uni kamaytirish uchun
zarur choralarni ko rmaydi. Avtomobilni tezlikni oshirib haydash va xavfli
ʻ
sharoitlarda to xtashni talab qiladigan joylardan tez o tish. Shaxs bu harakatni
ʻ ʻ
amalga oshirayotganda xavfni sezmaydi va natijada avariya sodir bo ladi. Bu
ʻ
shaxsning o z harakatlari natijasida yuzaga kelishi mumkin bo lgan oqibatlarni
ʻ ʻ
hisobga olishga befarqlik bilan qarashidir. U o zining harakatlari natijalarini
ʻ
kutmaydi, ammo ularni tahmin qilish mumkin edi. Biror kimsa jamoat joyida
xavfsiz ishlov berilmagan asboblarni ishlatgan va buning natijasida boshqa odam
jarohatlangan. U bu oqibatlarni kutmagan bo lsa-da, ehtimoliy oqibatlar oldindan
ʻ
ko rinib turar edi. Ehtiyotsizlik, odatda, jinoyatning jiddiyligini kamaytiradi,
ʻ
chunki shaxsning niyati jinoyatni sodir etishdan oldin uning salbiy oqibatlarini
kutmagan. Biroq, ehtiyotsizlikka asoslangan jinoyatlar ham jazoni kuchaytirishga
olib kelishi mumkin. Agar shaxs ehtiyotsiz ravishda sodir etilgan jinoyatni bilmasa
yoki tushunmasa, bu uning javobgarligi va jinoyatni tasniflashda muhim omil
bo ladi. Ongsizlik — bu shaxsning o z harakatlarini anglash yoki ular uchun
ʻ ʻ
mas uliyatni his qilish qobiliyatining yo qligidir. Ongsizlikda shaxs jinoyatni sodir
ʼ ʻ
etishda o z harakatlari va natijalarini to liq anglamaydi yoki his qilmaydi.
ʻ ʻ
11
Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stva. – Sankt-Peterburg: Yuridicheskiy sentr Press, 2002. – S. 181
ʼ
24

Shaxsning ruhiy holati, masalan, ruhiy kasallik yoki alkogol va narkotik ta siri,ʼ
uning o z harakatlarini anglash qobiliyatini yo qotishiga olib kelishi mumkin.
ʻ ʻ
Shaxs ruhiy holati yomonlashgan bo lsa, u o z harakatlarini anglash yoki o z
ʻ ʻ ʻ
javobgarligini tushunishdan mahrum bo ladi. Psixoz yoki shizofreniya kabi ruhiy
ʻ
kasalliklar bilan og rigan shaxs jinoyatni sodir etishda to liq ongli bo lmasligi
ʻ ʻ ʻ
mumkin. Bunday holatda shaxsning jinoyatni amalga oshirishdagi iroda va niyati
o zgaradi. Shaxs alkogol yoki narkotik moddalar ta sirida bo lsa, u o z
ʻ ʼ ʻ ʻ
harakatlarini anglashda va ularning natijalarini his qilishda qiyinchiliklarga duch
kelishi mumkin. Alkogolni haddan tashqari iste mol qilish natijasida odam biron
ʼ
jinoyatni sodir etishi mumkin, ammo bunday harakatning o ziga bo lgan
ʻ ʻ
javobgarlikni tushunmaydi. Ongsizlik shaxsning jinoyatni sodir etishdagi
javobgarligini kamaytirishi yoki undan butunlay ozod qilishiga olib kelishi
mumkin. Masalan, shaxs ruhiy kasallik tufayli o z harakatlarini anglamasa, uning
ʻ
javobgarligi kamaytiriladi.Ongsizlik holatida jinoyatning og irligi ham o zgaradi.
ʻ ʻ
Agar shaxs o z harakatlarining natijasini tushunmasa, bu uning jinoyatga nisbatan
ʻ
psixologik holatini yengillashtirishi mumkin. Shaxsning ruhiy holati va qonun
oldidagi mas uliyati qonun tomonidan alohida baholanadi. Ehtiyotsizlik va
ʼ
ongsizlik — bu jinoyat huquqidagi muhim subyektiv belgilardir. Ehtiyotsizlik
shaxsning o z harakatlarini amalga oshirayotganda ehtiyotkorlikni yo qotishi va
ʻ ʻ
natijalarni kutmasligi bilan bog liq bo ladi. Ongsizlik esa shaxsning o z harakatlari
ʻ ʻ ʻ
va ularning natijalarini anglash qobiliyatining yo qligi bilan bog liq bo ladi. Har
ʻ ʻ ʻ
ikkala holat ham jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holatini, uning
javobgarligini va jinoyatni tasniflashdagi ahamiyatini belgilashda muhim omillar
sifatida qaraladi. 12
12
Kraves Yu.P. Otvetstvennost za prestupleniya v sfere predprinimatel stva po deytvuyushemu zakonodatel stvu //
ʼ ʼ ʼ
Jurnal. Gosudarstva i pravo. – Moskva, 1999. – № 4. – S. 93.; Ugolovnoe pravo. Osobennaya chast . – Moskva:
ʼ
Noviy Yurist, 1998. – S. 302.; Kommentariy k Ugolovnomu kodeksu RF / Pod red. Yu.I.Skuratova, V.M.Lebedeva.
– M.: INFRA-M, 1998. – S. 391.; Yejov Yu.A. Prestupleniya v sfere predprinimatel stva. – Moskva: Marketing,
ʼ
2001. – S. 82-83.; Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stvo. – Sankt-Peterburg: Yuridicheskiy sentr Press,
ʼ
2002. – S. 175- 186.
25

XULOSA
Obyektiv va subyektiv belgilar jinoyat huquqida o zaro bog liq va bir-biriniʻ ʻ
to ldiruvchi tushunchalardir. Obyektiv belgilar jinoyatning tashqi ko rinishini,
ʻ ʻ
ya ni jinoyatning sodir etilgan joyi, vaqti, harakati va uning oqibatlarini ifodalaydi.
ʼ
Subyektiv belgilar esa jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holati, niyati,
iroda va sezgilari, ya ni uning ruhiy holatini va harakatlarini tushunishga yordam
ʼ
beradi. Har bir jinoyatni to g ri tushunish uchun obyektiv va subyektiv belgilarni
ʻ ʻ
birgalikda ko rib chiqish zarur. Obyektiv belgilar jinoyatning tashqi ko rinishiga
ʻ ʻ
asoslanadi, ammo subyektiv belgilar bu harakatning ichki sabablarini va shaxsning
niyatini ochib beradi. Masalan, jinoyatni sodir etgan shaxsning harakati (obyektiv
belgi) uning niyati va vijdoniyligi (subyektiv belgi) bilan ta sirlanadi. Shaxsning
ʼ
niyati, ehtiyotsizligi yoki ongsizligi (subyektiv belgi) jinoyatning qanchalik og ir
ʻ
ekanligini va unga taqdim etiladigan jazoni belgilaydi. Jinoyatni to g ri baholash
ʻ ʻ
va tasniflashda obyektiv va subyektiv belgilarni integratsiya qilish zarur. Obyektiv
belgilar jinoyatning tashqi tafsilotlarini tasvirlasa, subyektiv belgilar jinoyatni
sodir etgan shaxsning ichki holatini aniqlaydi. Bu ikki belgi bir-birini to ldirib,
ʻ
jinoyatning to liq tasnifini beradi. Misol uchun, jinoyatni sodir etgan shaxsning
ʻ
niyati (subyektiv belgi) va uning oqibatlari (obyektiv belgi) o rtasidagi bog lanish,
ʻ ʻ
jinoyatni qanday baholash va jazolashni aniqlashda muhim rol o ynaydi. Obyektiv
ʻ
va subyektiv belgilarni o rganish jinoyat huquqida to g ri qarorlar qabul qilish va
ʻ ʻ ʻ
jinoyatchilikka qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatni to g ri
ʻ ʻ
baholash uchun obyektiv va subyektiv belgilarni aniqlash va ularning o zaro
ʻ
bog liqligini tushunish zarur. Agar faqat obyektiv belgilarni ko rib chiqsak,
ʻ ʻ
jinoyatning tashqi ko rinishini to g ri baholaymiz, ammo shaxsning ruhiy holati va
ʻ ʻ ʻ
niyatini hisobga olmasdan, yanada adolatli baholashni amalga oshirish qiyin
bo ladi. Subyektiv belgilarning aniqlanishi esa jinoyatning ijtimoiy xavfini,
ʻ
jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holatini to g ri baholashga yordam beradi.
ʻ ʻ
Bir kishi o ldirish jinoyatini sodir etgan bo lsa, uning niyati (masalan, qasddan
ʻ ʻ
yoki ehtiyotsiz) hamda oqibatlari (kimning o lishi) to g ri aniqlanishi kerak.
ʻ ʻ ʻ
Bunday o rganish to g ri jazoni belgilash uchun zarurdir. Jinoyatni jazolashda
ʻ ʻ ʻ
26

obyektiv va subyektiv belgilarni hisobga olish, jazoni adolatli belgilashda muhim
ahamiyatga ega. Agar faqat obyektiv belgilar asosida jazo belgilansa, shaxsning
niyati va vijdoni (subyektiv belgi) hisobga olinmasligi mumkin. Subyektiv holatlar
jinoyatning og irligini yoki shaxsning javobgarligini yengillashtirishi yokiʻ
kuchaytirishi mumkin. Agar shaxs o z harakatlarini ehtiyotsiz ravishda amalga
ʻ
oshirgan bo lsa, bu uning javobgarligini kamaytiradi. Biroq, agar jinoyatni qasddan
ʻ
sodir qilgan bo lsa, bu uning jazosi kuchayishi kerak. Shuningdek, shaxsning ruhiy
ʻ
holati (ongsizlik yoki ruhiy kasallik) ham jazoni belgilashda muhim ahamiyatga
ega. Jinoyatning obyektiv va subyektiv belgilarini chuqur o rganish jinoyat
ʻ
huquqining to g ri va adolatli ishlashiga yordam beradi. Obyektiv belgilar
ʻ ʻ
jinoyatning tashqi ko rinishini ko rsatadi, subyektiv belgilar esa shaxsning
ʻ ʻ
harakatlari va ruhiy holatini tushunishga imkon beradi. Bu ikki belgi o rtasidagi
ʻ
aloqani hisobga olish, jinoyatni to g ri tasniflash va jazolashda katta ahamiyatga
ʻ ʻ
ega. Adolatli va samarali jinoyat huquqini amalga oshirish uchun bu belgilarni
to g ri aniqlash va integratsiya qilish zarur.
ʻ ʻ
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI
1. O ʻ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020- yil 25-
yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi .
https://uza.uz/oz/politics/zbekistonrespublikasi-prezidenti-shavkat-
mirziyeevning -oliy-25-01 2020.(President Shavkat Mirziyoyev s Address toʼ
the Oliy Majlis);
2. Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия
коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic
directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev V.A.,
Avdeeva O.A.);
3. Abdurasulova Q.R. Jinoyatning maxsus subyekti. – T.: TDYuI, 2005.
4. Rustambaev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar.
ʻ
Maxsus qism. – T.: Ilm-ziyo, 2006.
5. Abdurasulova Q.R. Jinoyatning maxsus sub ekti. – T.: TDYuI, 2005.
ʼ
6. 4. O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi: ilmiy-amaliy sharhlar /
ʻ
A.S.Yakubov, R.Kabulov va b. – T.: O zbekiston Respublikasi IIV
ʻ
Akademiyasi, 1997.
7. Olingan daromad miqdori faqat JK 188-moddasi qismlarining kvalifikasiya
qilish belgilari sifatida ahamiyatga ega. Qarang: O zbekiston Respublikasi Oliy
ʻ
sudi Plenumi qarorlari to plami. 1991-2006. 2 jildli. – T.: Adolat, 2006.
ʻ
Birinchi jild.
8. S.S.Niyozova. Prevention of Crime in the Family and the Role of Victimology
in the Republic of Uzbekistan. International Journal of Advanced Science and
Technology Vol. 29, No. 3, (2020), p. 3962.
9. S.S.Niyozova. Reasons for Suicide and the Issue of Responsibility.
International Journal of Pharmaceutical Research | Dec 2020 | Vol 12 |
Supplementary Issue 3 p. 528.
10. Kraves Yu.P. Otvetstvennost za prestupleniya v sfere predprinimatel stva po
ʼ ʼ
deytvuyushemu zakonodatel stvu // Jurnal. Gosudarstva i pravo. – Moskva,
ʼ
1999. – № 4. – S. 93.; Ugolovnoe pravo. Osobennaya chast . – Moskva: Noviy
ʼ
28

Yurist, 1998. – S. 302.; Kommentariy k Ugolovnomu kodeksu RF / Pod red.
Yu.I.Skuratova, V.M.Lebedeva. – M.: INFRA-M, 1998. – S. 391.; Yejov Yu.A.
Prestupleniya v sfere predprinimatel stva. – Moskva: Marketing, 2001. – S. 82-ʼ
83.; Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stvo. – Sankt-Peterburg:
ʼ
Yuridicheskiy sentr Press, 2002. – S. 175- 186.
11. Lopashenko N.A. Prestupleniya v sfere ekonomicheskoy deyatel nosti
ʼ
(Kommentariy k glave 22 UK RF). – Rostovna-Donu: Feniks, 1999. – S. 60.
12. Aistova L.S. Nezakonnoe predprinimatel stva. – Sankt-Peterburg:
ʼ
Yuridicheskiy sentr Press, 2002. – S. 181
29

OʻZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDAGI JINOYATNING OBYEKTIV VA SUBYEKTIV BELGILARI

Купить