O’zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya va afv etish - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	193.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya va afv etish

Купить

O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA AMNISTIYA VAʻ
AFVETISH
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. AMNISTIYA TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI ............................ 4
I.1. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar ...................................................................... 4
I.2. Amnistiyaning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi joyi ..................................................... 10
II.BOB. AFVETISH TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI ............................ 18
II.1. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi o‘rni va farqlari .................................... 18
II.2. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan amnistiya va afvetishlar ................................................. 24
XULOSA ....................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................................................................... 34

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O zbekiston jinoiyat qonunchiligidaʻ
amnistiya va afv etish instituti jiddiy huquqiy ahamiyatga ega. Bu institutlar,
asosan, jinoiy javobgarlikni yengillatish yoki to liq bartaraf etish, jazo choralarini
ʻ
qisqartirish orqali jamiyatda ijtimoiy adolatni ta minlashga qaratilgan. Ayniqsa,
ʼ
amnistiya va afv etish huquqi siyosiy, ijtimoiy yoki gumanitar sabablarga ko ra
ʻ
qo llaniladi. Mamlakatda bu institutlar jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy
ʻ
barqarorlikni ta minlash, jinoiy javobgarlikni osonlashtirish va huquqiy
ʼ
madaniyatni rivojlantirishda muhim rol o ynaydi.
ʻ
Shuningdek, amnistiya va afv etish jinoiy adolatning qonuniy va gumanitar
asosda ishlashini ta minlashda, inson huquqlarini himoya qilishda, jamiyatning
ʼ
normal ishlashiga to sqinlik qilgan jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishda ham
ʻ
muhim o rin tutadi. O zbekistonda bu institutlar haqida qonunlar va qarorlar qabul
ʻ ʻ
qilinayotgan bo lsa-da, ularning amaldagi samaradorligi va ijtimoiy ta siri haqida
ʻ ʼ
chuqur ilmiy tahlil qilish zarurati bor.
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ O zbekistonning jinoiyat ʻ
qonunchiligida amnistiya va afv etish institutlari haqida ko plab huquqshunoslar,
ʻ
ilmiy tadqiqotchilar tomonidan tadqiqotlar o tkazilgan. Biroq, bu masala hali ham
ʻ
etarlicha chuqur o rganilmagan. Masalan, amnistiya va afv etishning huquqiy va
ʻ
ijtimoiy natijalari, jamiyatda bu institutsionalar qanday ta sir ko rsatadi, ular jinoiy
ʼ ʻ
ishlar va jinoyatchilikka qarshi kurashda qanday o zgarishlar keltiradi — bu kabi
ʻ
masalalar hali ham keng muhokama qilinmayapti. Kurs ishida ana shunday
aspektlar chuqurroq tahlil qilinadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O zbekiston jinoiyat qonunchiligida
ʻ
amnistiya va afv etish institutlarining huquqiy va ijtimoiy ahamiyatini o‘rganish,
ularning jamiyatdagi roli va ta sirini tahlil qilish.
ʼ
 O zbekistondagi amnistiya va afv etish huquqiy institutlarining tarixiy
ʻ
rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish.
 Amnistiya va afv etishning jinoiy javobgarlikni yengillashtirishdagi roli va
ta sirini o rganish.
ʼ ʻ
2

 O zbekiston qonunchiligida amnistiya va afv etishning huquqiy tartib-ʻ
qoidalarini tahlil qilish.
 Boshqa mamlakatlardagi amnistiya va afv etish tizimlari bilan taqqoslash.
 O zbekistonda amnistiya va afv etishning ijtimoiy va siyosiy ahamiyatini
ʻ
baholash.
Kurs ishining ob ekti va predmeti.
ʼ O zbekiston jinoiyat qonunchiligi, ʻ
amnistiya va afv etish institutlari. O zbekiston jinoiyat qonunchiligida amnistiya va
ʻ
afv etish huquqiy mexanizmlari, ularning huquqiy va ijtimoiy ta siri.
ʼ
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 34
ʻ
sahifani tashlik etadi.
3

I.BOB. AMNISTIYA TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI
I.1. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar
Amnistiya – bu davlat tomonidan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan
jazoni o‘zgartirish yoki butunlay bekor qilishni nazarda tutuvchi huquqiy chora.
Amnistiya, odatda, ma'lum bir davrda yoki muayyan shartlarga asoslangan holda
joriy etiladi va jinoyatni sodir etgan shaxslarni jazolashdan to‘xtashga
yo‘naltirilgan. Amnistiya jinoyatchilarni jazolashdan voz kechishni anglatadi, lekin
bu jinoyatni amnistiya qilish davrida sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha ta'qiblar
o‘tkazilmasligini anglatadi. Afvetish – bu davlatning maxsus huquqiy chorasidir va
jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan belgilangan jazoni qisqartirish yoki
vaqtinchalik to‘xtatishdir. Afvetish jazo muddatini kamaytirish, shuningdek,
boshqa jazolarni o‘zgartirishni o‘z ichiga olishi mumkin. Afvetishning maqsadi
jinoyatchilarning tuzalishiga yordam berish va ular uchun yangi imkoniyatlar
yaratishdir. Afvetish amnistiyadan farqli o‘laroq, barcha jinoyatlar uchun umumiy
emas, balki alohida shaxslar yoki holatlar uchun qo‘llaniladi. Amnistiya jinoyatni
sodir etgan shaxsni jazolashdan to‘liq ozod qilishni anglatadi. Afvetish esa jazoni
kamaytirish yoki vaqtincha to‘xtatishdir, lekin jinoyatni tan olish va jinoyatga
aloqador bo‘lgan javobgarlikni saqlashni anglatadi. Amnistiya va afvetish
institutlari jinoyat qonunchiligida muhim o‘rin tutadi, chunki ular jamiyatda adolat,
tuzalish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan huquqiy mexanizmlar
hisoblanadi. Ularning har biri o‘ziga xos jihatlarni taqdim etadi va jinoyatni sodir
etgan shaxslar bilan bog‘liq qarorlar qabul qilishda davlatning huquqiy siyosatini
shakllantiradi. Amnistiya ko‘pincha siyosiy yoki ijtimoiy sabablarga ko‘ra
qo‘llaniladi. Masalan, yangi hukumat hokimiyatga kelganida yoki ijtimoiy
inqirozlar yuzaga kelganda jamiyatni ahillik va birdamlikka chaqirish uchun
amnistiya e'lon qilinadi. Bu holatda, davlat jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan
jazolarni yengillatish orqali jamiyatda tinchlik va barqarorlikni o‘rnatishni maqsad
qiladi. Amnistiya shaxslarni jazolashdan voz kechish orqali, ularni qayta
ijtimoiylashish va jamiyatga moslashish imkoniyatini yaratadi. Bu, o‘z navbatida,
jinoyatga aloqador bo‘lgan shaxslar uchun tuzalish yo‘li sifatida xizmat qiladi.
4

Amnistiya joriy etilganda, unga qaramay, ba'zi jinoyatlarning sodir etilishi
kamayadi, chunki bu holat yirik miqyosdagi jinoyatlarni ijtimoiy va huquqiy
jihatdan so‘zsiz hal qilishga yordam beradi. Ayniqsa, amnistiya davrida
jinoyatchilikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Afvetish jinoyatlarni sodir
etgan shaxslarning jazo muddatlarini qisqartirish orqali, ularning jasoratini
kamaytirish imkoniyatini beradi. Bu asosan tuzalish jarayonida bo‘lgan yoki o‘z
xatti-harakatlarini to‘g‘rilashga harakat qilayotgan shaxslarga beriladi. Afvetish
orqali jazo adolatli va individual asosda baholanadi. Afvetish shaxslarning
hayotida yangi imkoniyatlarni yaratadi, chunki ularni jazolarini yengillashtirish
orqali ularni qayta tiklashga yordam beradi. Bu jarayonda, insonning kelajakdagi
xatti-harakatlari va jamiyatga qayta qo‘shilishi uchun ijobiy ta'sir ko‘rsatish
mumkin. Afvetishdan foydalangan shaxslar o‘zining jinoyatga aloqador bo‘lgan
xatti-harakatlarini qisman to‘g‘rilashga harakat qilishadi. Jazo muddatining
qisqarishi bilan ular ko‘proq tuzalish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu jamiyatda
jinoyatchilik darajasini pasaytirishi mumkin. Amnistiya va afvetish institutlari
jamiyatdagi tinchlikni saqlashga yordam beradi, chunki ular ko‘pincha yirik
siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar yoki inqirozlar davrida qo‘llaniladi. Amnistiya
bilan, hukumat jamoatchilikni tinchlantirishi va har qanday ijtimoiy inqirozdan
qutilishga yordam berishi mumkin. Afvetish esa, jinoyatni sodir etgan shaxslarni
yana jamiyatga qo‘shish va ularning qayta tuzalishiga yo‘l ochadi. Amnistiya va
afvetish qonunchilikka kiritilgan o‘zgartirishlar va yangilanishlarni ifodalaydi. Bu
institutlar jinoyat qonunchiligini takomillashtirishga yordam beradi va jamiyatdagi
adolat, tenglik va huquqiy himoyani ta'minlashga xizmat qiladi. Har bir holatda,
bunday huquqiy chora-sadolar jamiyatda jinoyatlarni kamaytirish va
jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish imkoniyatini beradi. Umuman olganda,
amnistiya va afvetish institutlari jinoyat qonunchiligida davlatning eng muhim
ijtimoiy siyosiy vositalari hisoblanadi. Ular jamiyatdagi barqarorlikni saqlash,
jinoyatchilikni kamaytirish, tuzalish va qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini
yaratish kabi muhim funksiyalarni bajaradi. 1
1
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
5

Amnistiya – bu davlat tomonidan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan
jazoni bekor qilish yoki yengillatish chorasi. Amnistiya, odatda, ma'lum bir davrda
yoki muayyan shartlarga asoslangan holda joriy etiladi va jinoyatni sodir etgan
shaxslarni jazolashdan to‘xtashga yo‘naltirilgan huquqiy mexanizm hisoblanadi.
Amnistiya e'lon qilinishi bilan, jinoyatni amalga oshirgan shaxslar ma'lum
jinoyatlar bo‘yicha jazodan ozod qilinadi yoki jazolash jarayonlari to‘xtatiladi.
Amnistiya ko‘pincha jinoyat sodir etgan shaxslarni jazolashdan to‘liq ozod qiladi,
ya'ni ular o‘zining jinoyatiga nisbatan huquqiy javobgarlikdan ozod bo‘ladi.
Amnistiya e'lon qilinishidan keyin, tegishli jinoyatlar bo‘yicha barcha ta'qiblar
to‘xtatiladi. Bu, amnistiya qoidalariga muvofiq, jinoyatchilarni jazolash va ularni
ta'qib qilishni to‘xtatishga imkon beradi. Amnistiya, ko‘pincha ijtimoiy va siyosiy
holatlar asosida, masalan, inqiroz yoki siyosiy o‘zgarishlar davrida joriy etilishi
mumkin. Bu jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash, tinchlikni tiklash va ijtimoiy
kelishuvni o‘rnatishga qaratilgan huquqiy chora sifatida ishlatiladi. Amnistiya
davlat tomonidan chiqarilgan qonun orqali amalga oshiriladi va uning shartlari
aniq belgilangan bo‘ladi. Misol uchun, ba'zi hollarda faqat ma'lum jinoyatlarni
sodir etgan shaxslar amnistiyaga loyiq deb topiladi, ba'zi hollarda esa butunlay
jinoyatni sodir etgan shaxslar uchun amnistiya e'lon qilinadi. O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va Jinoyat kodeksi amnistiya institutining
qo‘llanilishini belgilovchi asosiy huquqiy hujjatlardir. Konstitutsiyada davlatning
ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga, aholi barqarorligini ta'minlashga va jinoyatchilarni
ijtimoiy hayotga qayta qo‘shishga qaratilgan chora sifatida amnistiya qo‘llanilishi
mumkinligi ta'kidlanadi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksida amnistiyaning qo‘llanilishi
va uning tartibi to‘g‘risida aniq normalar mavjud. Amnistiya, asosan, maxsus
qonunlar yoki farmonlar asosida joriy etiladi va amnistiya qilinadigan jinoyatlar va
ular uchun jazo muddatlari haqida aniq ko‘rsatmalar beriladi. Amnistiya
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida jinoyatchilarni jazolashdan ozod qilish va
ularning jazo muddatlarini bekor qilish orqali ularga ikkinchi imkoniyat yaratadi.
Bu holatda, davlat jamiyatning ahillik va tinchligini ta'minlash maqsadida,
– 441 bet
6

muayyan shartlarga muvofiq jinoyatchilarga nisbatan huquqiy javobgarlikni
kamaytiradi. Amnistiya faqat ayrim jinoyat turlari uchun amal qiladi va
hukumatning ijtimoiy-siyosiy vaziyatga qarab belgilangan shartlar asosida
amaldagi qonunlarga kiritilgan maxsus farmonlar orqali amalga oshiriladi.
O‘zbekiston qonunchiligida amnistiya, odatda, ma'lum siyosiy voqealar yoki
bayramlar (masalan, mustaqillik kuni, parlament saylovlari va boshqa muhim
tadbirlar) munosabati bilan joriy etiladi. O‘zbekiston tarixida amnistiya ko‘p marta
joriy qilingan. Masalan, mustaqillik yillarida mamlakatda ba'zan xalqaro aloqalar,
iqtisodiy inqirozlar yoki ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash maqsadida amnistiya
e'lon qilingan. O‘zbekiston hukumatining amnistiya siyosati ijtimoiy barqarorlikni
saqlash, huquqiy tuzilmalarni yangilash va odamlarning huquqlari va erkinliklarini
hurmat qilishga qaratilgan. Shuningdek, amnistiya orqali jamiyatdagi ma'lum
qatlamlarga, masalan, yoshlarni yoki ko‘plab jinoyatlar qilgan, ammo tuzalmagan
shaxslarga nisbatan ijtimoiy yordam ko‘rsatish mumkin. Amnistiyaning
O‘zbekistondagi qo‘llanilishi bir qancha maqsadlarni ko‘zlaydi. Amnistiya orqali
davlat ijtimoiy adolatni ta'minlashga yordam beradi. Ba'zida, yosh jinoyatchilarga,
aybdor bo‘lganlar uchun engil jazo berish yoki jazodan ozod qilish orqali ularning
qayta ijtimoiylashishiga yordam beriladi. Amnistiya siyosati inqiroz davrlarida,
siyosiy o‘zgarishlar yoki ommaviy noroziliklar holatlarida barqarorlikni ta'minlash
maqsadida qo‘llaniladi. Amnistiya shaxslarning qayta ijtimoiylashishiga va yangi
hayot boshlashiga yordam beradi, chunki jazolarni yengillashtirish va hatto ularni
bekor qilish, jinoyatchilarning o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashiga yo‘l ochadi.
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya faqat maxsus qonunlar yoki
farmonlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu qonunlarda, qaysi jinoyat turlari uchun
amnistiya e'lon qilinishi, kimlarga amnistiya berilishi, jazo muddatlari qanday
qisqartirilishi yoki bekor qilinishi kerakligi aniq ko‘rsatilgan. Bu qonunlar, odatda,
mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatga qarab chiqariladi. Amnistiya
jamiyatdagi tinchlik va barqarorlikni saqlashga yordam beradi, jinoyatchilarga
qayta tiklanish va ijtimoiy hayotga qaytish imkoniyatini yaratadi. Amnistiya ko‘p
hollarda jinoiy javobgarlikni pasaytirishi mumkin, bu esa ba'zi jinoyatlarni sodir
7

etgan shaxslarni yana jinoyatchilikka yo‘naltirishi ehtimoli mavjud. Amnistiya
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash,
jinoyatchilarga tuzalish va qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini yaratish uchun
muhim huquqiy institut hisoblanadi. U ma'lum bir siyosiy yoki ijtimoiy holatga
asoslanib qo‘llaniladi va uning to‘g‘ri qo‘llanilishi jamiyatda adolatni saqlashga
yordam beradi. 2
Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar O‘zbekiston jinoyat
qonunchiligida, amnistiyaning qo‘llanilishi va amalga oshirilishi aniq qonuniy va
huquqiy normativlarga asoslanadi. Amnistiya berish uchun quyidagi shartlar va
asoslar mavjud. Amnistiya ko‘pincha davlatning siyosiy maqsadlariga, jamiyatdagi
ijtimoiy holatlarga yoki siyosiy voqealarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, yangi
hukumat tomonidan ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, siyosiy inqirozlarni bartaraf
etish yoki jamiyatdagi tinchlikni saqlash maqsadida amnistiya e'lon qilinishi
mumkin. Ba'zan amnistiya muayyan bayramlar, mustaqillik kunlari, davlat uchun
ahamiyatli sanalar yoki boshqa ijtimoiy tadbirlar sharafiga joriy qilinadi. Bu
holatda, davlat jamiyatdagi ahillikni va barqarorlikni ta'minlashga intiladi.
Amnistiya ko‘pincha muayyan qatlamdagi jinoyatchilarni jazo muddatlaridan ozod
qilish yoki kamaytirish orqali jamiyatdagi ijtimoiy tinchlikni tiklashga yordam
beradi. Amnistiya ba'zi jinoyatlarni qamrab olishi mumkin, ammo ba'zi og‘ir
jinoyatlar, masalan, qotillik, korrupsiya yoki boshqa jiddiy jinoyatlar amnistiyaga
tushmaydi. Amnistiya odatda yengil yoki o‘rtacha darajadagi jinoyatlarga nisbatan
qo‘llaniladi. Amnistiya, ba'zan faqat muayyan davrda sodir etilgan jinoyatlarga
nisbatan qo‘llaniladi. Misol uchun, amnistiya faqat bir yil davomida sodir etilgan
jinoyatlar uchun berilishi mumkin, bu esa ma'lum vaqt oralig‘ida sodir etilgan
jinoyatlar uchun amal qiladi. Amnistiya faqat tuzalish jarayonini boshlagan va
jamiyatga qayta moslashishga harakat qilayotgan shaxslarga beriladi. Agar
jinoyatchi o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashga intilgan bo‘lsa, masalan, jinoyatni
tan olish va jazo muddatini o‘tashda yaxshi natijalar ko‘rsatgan bo‘lsa, u holda
amnistiya olish uchun imkoniyat bo‘ladi. Ba'zi hollarda, amnistiya yoshlarning
2
Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B. 185-202. 106
8

yoki og‘ir sog‘lig‘i bor shaxslarning jinoyatni sodir etgan holatlari uchun berilishi
mumkin. Bunday holatlarda, jinoyatchining hayoti va kelajagi bilan bog‘liq
bo‘lgan ijtimoiy qarorlar hisobga olinadi. Amnistiya ba'zan jinoyatchilarga
nisbatan jazo muddatlarini qisqartirish orqali berilishi mumkin. Bu holatda,
jinoyatchi to‘liq jazolanishdan qochib, faqat bir qismini o‘tkazadi yoki jazo
davrida bo‘lish muddati kamayadi. Amnistiya, ba'zan jinoyatchilarni to‘liq jazodan
ozod qilish orqali amalga oshiriladi. Bu o‘zgartirish faqat maxsus huquqiy holatlar
va yuridik qarorlar asosida amalga oshiriladi. Amnistiya, ayniqsa, ijtimoiy hayotga
qaytish uchun moslashuv jarayonida bo‘lgan shaxslarga beriladi. Masalan, yoshlar
yoki oilaviy ahvoli og‘ir bo‘lgan shaxslar uchun, ularni jamiyatga qaytarish va
ijtimoiy integratsiya qilish uchun amnistiya qo‘llanilishi mumkin. Amnistiya
berish qarori, ko‘pincha jinoyatchining o‘z holatini hisobga olgan holda qabul
qilinadi. Ularning jamiyatga qaytishi, o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashi va ijtimoiy
integratsiyaga tayyorligi inobatga olinadi. Amnistiya qonuni yoki farmoni:
Amnistiya faqatgina davlatning rasmiy huquqiy hujjatlari, masalan, parlament
tomonidan qabul qilingan qonun yoki prezident farmonlari asosida joriy etiladi.
Shu sababli, amnistiya jarayonida to‘g‘ri huquqiy me'yorlar va shartlar belgilanishi
kerak.
Qonuniylik va qonun ijodkorligi: Amnistiyaning huquqiy asosi bo‘lmish
qonuniy qoidalar har bir shaxsning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo‘lishi
kerak. Shu bilan birga, qonunchilikning joriy etilishi jamiyatda adolatni ta'minlash
uchun zarurdir. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar O‘zbekiston
jinoyat qonunchiligida aniq belgilangan bo‘lib, bu davlatning siyosiy, ijtimoiy va
huquqiy maqsadlariga asoslanadi. Amnistiya ko‘pincha muayyan jinoyatlar,
jinoyatchilarning shaxsiy holatlari, tuzalish jarayoni va jamiyatga qaytish ehtimoli
bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash va
jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish imkoniyatini yaratish maqsadida qo‘llaniladi. 3
3
Ugolovno-ispolnitel’noe pravo. Kurs lektsiy. – Toshkent: Akademiya MVD, 2002. – S. 138-159.
9

I.2. Amnistiyaning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi joyi
Amnistiyaning turli shakllari: umumiy, alohida va shaxsiy — bu
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiyaning amalga oshirilishining turli
xususiyatlari va qo‘llanilish shakllarini ifodalaydi. Har bir shaklning o‘ziga xos
jihatlari va qo‘llanish sohalari mavjud. Quyida ularning har biri haqida batafsil
ma'lumot beramiz . Umumiy amnistiya – bu jamiyatdagi barcha jinoyatchilarni yoki
ma'lum bir jinoyatni sodir etgan keng doiradagi shaxslarni qamrab oladigan
amnistiya shaklidir. Bu turdagi amnistiya bir yoki bir nechta aniq jinoyatlarni sodir
etgan, lekin muayyan shartlarga mos keladigan barcha jinoyatchilar uchun e'lon
qilinishi mumkin. Umumiy amnistiya, odatda, katta siyosiy yoki ijtimoiy voqealar
(masalan, davlat bayramlari, mustaqillik yilliklari, siyosiy inqirozlar) yoki
jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash zarurati tufayli e'lon qilinadi. Bunday
amnistiya qonun chiqaruvchi organ (masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi) tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi.
Umumiy amnistiya ko‘pincha keng doiradagi jinoyatlar uchun qo‘llaniladi,
masalan, mulkni talon-toroj qilish, noqonuniy harakatlar yoki boshqa yengil
jinoyatlar. Biron bir bayram yoki siyosiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq ravishda davlat
tomonidan umumiy amnistiya e'lon qilinishi mumkin, bu holatda ko‘plab
jinoyatchilar jazo muddatlaridan ozod qilinadi. Alohida amnistiya – bu amnistiya
faqat ma'lum bir shaxslar guruhiga, muayyan jinoyatni sodir etgan shaxslarga yoki
ba'zi bir ijtimoiy holatlar tufayli amnistiyaga loyiq deb topilganlarga berilishi
mumkin. Bu turdagi amnistiya, asosan, shaxsiy yoki ijtimoiy sabablar asosida
qo‘llaniladi.
Alohida amnistiya, masalan, yoshlarni, ayollarni, nogironlarni, oilaviy
holatdagi muammolarni hisobga olib, ba'zi shaxslarni jazodan ozod qilish uchun
ishlatiladi. Bunday amnistiya ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi, ya'ni
jinoyatchining shaxsiy holati yoki jinoyatning xususiyatlari hisobga olinadi.
Alohida amnistiya e'lon qilinishi uchun maxsus huquqiy asoslar bo‘lishi kerak,
masalan, yoshlar, og‘ir kasallikka chalingan shaxslar yoki ijtimoiy yordamga
muhtoj shaxslar uchun. Yoshlarning jinoyatiga qarshi amnistiya berish, masalan,
10

ular tuzalish jarayonida bo‘lsa, alohida amnistiya shakli hisoblanadi. Shaxsiy
amnistiya – bu amnistiya faqat biror bir shaxsga, ya'ni aniq bir kishiga nisbatan
qo‘llaniladi. Bu shakl odatda maxsus qaror yoki farmon orqali amalga oshiriladi,
shuningdek, davlat rahbariyati yoki boshqa yuqori organlarning qarori asosida
bo‘ladi. 4
Shaxsiy amnistiya, ko‘pincha davlat rahbari (masalan, prezident) tomonidan
biror shaxsning jinoyatiga alohida qarab, jazo muddatlarini qisqartirish yoki to‘liq
bekor qilish shaklida qo‘llaniladi. Shaxsiy amnistiya, odatda, maxsus holatlarda
beriladi, masalan, jazo muddatini yengillashtirish yoki vaqtincha ozod qilish kabi.
Bunday amnistiya, shaxsiy sabablar (masalan, jinoyatni sodir etgan shaxsning
sog‘lig‘i, yoshini yoki boshqa muhim holatlarni hisobga olish) bo‘yicha qaror
qabul qilinadi. O‘zbekiston prezidentining farmoni bilan biron bir jinoyatchi uchun
shaxsiy amnistiya e'lon qilinishi mumkin, agar u tuzalish jarayonida bo‘lsa yoki
uning shaxsiy holatiga alohida e'tibor berilsa. Amnistiya turli shakllarda
qo‘llanilishi mumkin: umumiy, alohida va shaxsiy. Umumiy amnistiya keng
doiradagi jinoyatchilarni qamrab oladi va davlat tomonidan siyosiy yoki ijtimoiy
holatlarga asoslangan holda e'lon qilinadi. Alohida amnistiya faqat ma'lum bir
shaxslar yoki guruhlarga, masalan, yoshlar, ayollar, nogironlar kabi ijtimoiy
guruhlarga qo‘llaniladi. Shaxsiy amnistiya esa faqat biror aniq shaxsga nisbatan
e'lon qilinadi va odatda yuqori hukumat organlari tomonidan qaror qilinadi. Har bir
shaklning qo‘llanilishi, amnistiya qoidalarining aniq yuridik asoslariga va ijtimoiy-
siyosiy vaziyatlarga qarab o‘zgarishi mumkin. Amnistiya va uning amalga
oshirilishining huquqiy tartibi O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida qat'iy tartibga
solingan. Amnistiyaning amalga oshirilishida qonunlar va huquqiy me'yorlarga
rioya qilish muhim ahamiyatga ega, chunki bu amaliyotning adolatli va qonuniy
bo‘lishini ta'minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Jinoyat kodeksi va maxsus
qonunlar amnistiyaning asosiy huquqiy manbalari hisoblanadi. Amnistiya, odatda,
parlament tomonidan qabul qilingan maxsus qonun yoki prezident farmoni orqali
4
Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. – Toshkent, 2005. – B. 83-91.
11

amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tomonidan
amalga oshiriladigan amnistiya jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash,
jinoyatchilarga imkoniyat yaratish va jinoyatlarni kamaytirish maqsadida
qo‘llanilishi mumkinligi ta'kidlanadi. Jinoyat kodeksida amnistiyaning qo‘llanilishi
va uning shartlari aniq belgilangan. Bunda, amnistiya faqat ma'lum jinoyat turlari
uchun berilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Amnistiya e'lon qilishning huquqiy tartibi,
bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, unda aniq qonuniy me'yorlar va protseduralar
mavjud. Amnistiya e'lon qilishning asosiy qarori O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi.
Ushbu qonun parlament tomonidan tasdiqlanganidan so‘ng, prezident tomonidan
imzolanadi. Qonunda amnistiya qo‘llaniladigan jinoyat turlari, shartlar va
muddatlar aniq ko‘rsatiladi. Masalan, amnistiya faqat yengil jinoyatlar yoki
muayyan muddat ichida sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin.
Maxsus farmon yoki qaror orqali prezident ham amnistiyani e'lon qilishi
mumkin. Bu holatda, amnistiya shaxsiy yoki ma'lum guruhlarga nisbatan amalga
oshirilishi mumkin. Amnistiya faqat belgilangan shartlarga javob beruvchi
shaxslarga qo‘llaniladi. Bular, masalan, yoshlar, ayollar, nogironlar, ilgari
sudlangan, lekin tuzalishga harakat qilayotgan shaxslardir. Amnistiya shartlari va
kimlarga qo‘llanilishi, qonunda aniq belgilangan bo‘lib, bu shartlarga javob
beradigan jinoyatchilar jazodan ozod qilinishi yoki jazo muddatlari qisqartirilishi
mumkin. Amnistiya ko‘pincha jazo muddatlarini qisqartirish yoki to‘liq bekor
qilish shaklida qo‘llaniladi. Bunda, maxsus qonunda belgilangan jinoyatlar uchun
jazo muddatlari kamaytirilishi yoki to‘liq bekor qilinishi mumkin.
Jinoyatni sodir etgan shaxsning o‘ziga xos holatlari, masalan, sog‘lig‘i yoki
ijtimoiy moslashishiga qarab, jazo qisman yoki to‘liq bekor qilinishi mumkin.
Amnistiya faqat maxsus muddat ichida amal qiladi. Odatda, amnistiya e'lon
qilinganidan keyin, bu chora faqat belgilangan muddat davomida qo‘llaniladi. Bu
muddat qonunda aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi va amnistiyadan foydalanish uchun
ma'lum bir vaqt ichida murojaat qilish zarur. Sudlar va prokuraturalar tomonidan
jinoyatchilarga nisbatan amnistiya qarorlari amalga oshiriladi. Sud yoki tegishli
12

huquqiy organlar amnistiya asosida shaxsning jazodan ozod etilishi yoki jazo
muddatini qisqartirishni belgilaydi. Jinoyatchining ijtimoiy qayta integratsiyasi
uchun zarur choralar ko‘riladi. Amnistiya jarayonida, ba'zan jinoyatchilarning
qayta ijtimoiylashishiga yordam beruvchi maxsus dasturlar qo‘llaniladi.
Jinoyatchilar amnistiyadan foydalanish uchun tegishli organlarga (masalan,
sudlarga yoki prokuraturaga) ariza berishlari kerak. Amnistiya berish uchun
talablar va shartlar to‘liq bajaringan bo‘lishi lozim. Shaxs amnistiyaga
munosibligini tasdiqlovchi hujjatlar yoki ma'lumotlarni taqdim etishi lozim. Bu
hujjatlar, masalan, tuzalish jarayonlari, ijtimoiy moslashish yoki jazo muddatining
bajarilishi haqidagi hujjatlar bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash:
Amnistiya, ko‘pincha, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash va jinoyatchilarga
imkoniyat yaratish uchun qo‘llaniladi. Bu, o‘z navbatida, davlat va jamiyat
o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi. Qayta ijtimoiylashish: Amnistiya orqali
jinoyatchilarga o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilash va jamiyatga qaytish imkoniyati
beriladi. Bu ijtimoiy integratsiyaga yordam beradi. Adolatning amalga oshirilishi:
Amnistiya, ma'lum hollarda, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish orqali
ularning qayta ijtimoiylashishiga yo‘l ochadi va jamiyatda adolatni saqlashga
yordam beradi.
Amnistiya va uning amalga oshirilishining huquqiy tartibi O‘zbekiston
jinoyat qonunchiligida qat'iy belgilangan bo‘lib, bu jarayonning qonuniyligi,
adolatliligi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun muhimdir. Amnistiya e'lon
qilinishidan boshlab, uning amalga oshirilishi uchun qonuniy protseduralar,
shartlar, muddatlar va o‘zaro huquqiy munosabatlar to‘liq bajarilishi kerak. Bu
amaliyot davlatning siyosiy va ijtimoiy maqsadlariga xizmat qiladi. Afvetish — bu
jinoyatni sodir etgan shaxsga jazo qo‘llanmasligi yoki uning jazosining engilroq
shaklga o‘tkazilishi bilan bog‘liq huquqiy institutdir. Afvetish jinoyatni sodir etgan
shaxsning jazosi yoki uning ma'lum bir qismini bekor qilish, yoki engilroq shaklga
o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Afvetish, odatda, jinoyatchining ijtimoiy holati,
jinoyatning og‘irligi va boshqa shaxsiy omillarni inobatga olib, sud yoki davlat
rahbariyati tomonidan qo‘llaniladi. Jazo qo‘llanmasligi: Afvetish — bu jinoyat
13

sodir etgan shaxsga nisbatan jazo ta'sirining to‘liq bekor qilinishi yoki jazo
muddatining qisqartirilishi demakdir. Afvetishning maqsadi, jinoyatchining qayta
ijtimoiylashishiga yordam berish va unga jamiyatga qaytish imkonini yaratishdir. 5
Jinoyatning og‘irligiga qarab amalga oshiriladi: Afvetish, asosan, yengil
yoki o‘rtacha darajadagi jinoyatlar uchun qo‘llaniladi. Og‘ir jinoyatlar, masalan,
qotillik, terakt yoki boshqa jiddiy jinoyatlar uchun afvetish odatda qo‘llanilmaydi.
Afvetishning amalga oshirilishi: Afvetish, ko‘pincha sud qarori yoki davlat
rahbariyati (prezident)ning farmoni orqali amalga oshiriladi. Afvetish berish
uchun, jinoyatchining ijtimoiy ahvoli, sog‘lig‘i, yoshini yoki jamiyatga qaytish
ehtimoli hisobga olinishi mumkin. Afvetish va amnistiya o‘rtasida farq bor.
Amnistiya ko‘pincha keng doiradagi jinoyatchilarga nisbatan e'lon qilinadi, shu
jumladan muayyan jinoyat turlari yoki muddatlar uchun. Afvetish esa maxsus
shaxs yoki guruhlarga, ba'zan faqat shaxsiy holatga qarab beriladi. Afvetishning
ijtimoiy ahamiyati: Afvetishning asosiy maqsadi jinoyatchilarga ijtimoiy hayotga
qaytish va qayta ijtimoiylashish imkonini berishdir. Bu jamiyatda barqarorlikni
ta'minlashga, jinoyatchilarning tuzalishiga va qayta jinoyatga yo‘l qo‘ymaslikka
yordam beradi. Afvetishning amalga oshirilishi qonuniy ravishda quyidagi tartibda
amalga oshiriladi . Afvetish e'lon qilinishi: Afvetish qonun asosida yoki maxsus
prezident farmoni yoki boshqa yuqori huquqiy organlar qaroriga asoslanadi.
Afvetish shartlari: Afvetish beriladigan shaxslar ko‘pincha jinoyatni sodir etgan
shaxsning ijtimoiy holati, sog‘lig‘i, yoshini yoki qayta jinoyat qilish ehtimoli
hisobga olinadi. Sud qarori yoki huquqiy me'yorlar: Afvetish qarori, ko‘pincha sud
tomonidan qabul qilinadi yoki davlat rahbariyati farmoni asosida amalga oshiriladi.
Afvetish — bu jinoyatchining jazodan ozod qilinishi yoki uning jazosi
yengillashtirilishi orqali amalga oshiriladigan huquqiy jarayon bo‘lib, u ko‘pincha
ijtimoiy va huquqiy sabablar bilan bog‘liqdir. Afvetish, jamiyatda barqarorlikni
ta'minlash, jinoyatchilarga imkoniyat yaratish va ularga qayta ijtimoiylashish
imkonini berish maqsadida qo‘llaniladi. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat
5
Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish va shartli hukm
qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma // O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil
298-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan.
14

qonunchiligidagi o‘rni va farqlari — afvetish instituti O‘zbekistonning jinoyat
qonunchiligida muhim rol o‘ynaydi. Bu huquqiy institutning o‘rni va uning
amaliyotdagi farqlari, asosan, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishiga va jamiyatda
barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan. Afvetish, shuningdek, jinoyatchilarning
huquqiy holatlarini yengillashtirish, ular uchun qayta integratsiya imkoniyatlarini
yaratish uchun ishlatiladi.
Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishga yordam berish: Afvetishning asosiy
maqsadi jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish va jamiyatga qaytish imkoniyatini
yaratishdir. Bu, o‘z navbatida, jinoyatchilarning jamiyatga qaytishda
muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashga yordam beradi. O‘zbekiston
qonunchiligida afvetish institutining o‘rni aynan shunda — ijtimoiy barqarorlikni
saqlash va jinoyatchilarga tuzalish imkoniyatlarini yaratishda yotadi. Jazo tizimini
yengillashtirish va adolatni tiklash: Afvetish, ba'zida jinoyatchilarning jazolarini
yengillashtirish, qisqartirish yoki ularning jazosini to‘liq bekor qilish orqali
adolatni ta'minlashda qo‘llaniladi. Bu, ko‘pincha, jinoyatchining sog‘lig‘i, yoshini
yoki tuzalish jarayonlarini hisobga olishni o‘z ichiga oladi. Shu tariqa, afvetish
jamiyatda adolatni amalga oshirishga yordam beradi.
Amnistiya va afvetish o‘rtasidagi farqni tushuntirish: Afvetishning jinoyat
qonunchiligidagi o‘rni shundan iboratki, u amnistiya bilan bog‘liq bo‘lmagan
holda, maxsus bir shaxs yoki guruhga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Amnistiya
ko‘proq keng doiradagi jinoyatchilarni qamrab olsa, afvetish ko‘proq ijtimoiy
holatga qarab, maxsus shaxslarga beriladi. Afvetishning keng qo‘llanishi va
siyosiy konteksti: Afvetish ko‘pincha siyosiy, ijtimoiy yoki gumanitar holatlarda,
masalan, qamoqdagi shaxslarning jamiyatga qaytishini qo‘llab-quvvatlashda yoki
jamiyatni barqarorlashtirishda qo‘llaniladi. Bu holatlarda, afvetish o‘zining
gumanitar va ijtimoiy jihatlariga ko‘ra, qonuniy va siyosiy maqsadlarga xizmat
qiladi.
Afvetish — bu faqat ma'lum bir jinoyatchiga nisbatan jazo berilmasligi yoki
uning jazosi yengillashtirilishi. Bu faqatgina maxsus holatlar yoki shaxslar uchun
qo‘llaniladi, masalan, og‘ir kasallik holati, yoshni yoki jinoyatni sodir etishning
15

ijtimoiy muhimligi. Amnistiya esa, ko‘pincha keng doiradagi jinoyatchilarni
qamrab olib, davlat tomonidan e'lon qilingan maxsus qonun asosida amalga
oshiriladi. Amnistiya ko‘pincha kengroq shartlar asosida qo‘llaniladi va ko‘proq
jinoyatlar uchun amal qiladi. Afvetish ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi.
Agar shaxsning jazosi yengillashtirilsa, bu uning ijtimoiy ahvoli, sog‘lig‘i, yoshini
yoki boshqa shaxsiy holatlarini hisobga olib amalga oshiriladi. Bunda, amnistiya
esa aniq belgilangan guruhlarni yoki jinoyat turlarini qamrab oladi. Afvetish
odatda jazo olishgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladi, masalan, jazodan qisman yoki
to‘liq ozod qilish, jazo muddatini qisqartirish. Amnistiya esa ko‘p shaxslarni
qamrab oladi va odatda ko‘p jinoyatchilarga yoki muayyan jinoyat turiga qarab
e'lon qilinadi.
Afvetishning amalga oshirilishi sud yoki davlat rahbariyati (prezident)
qaroriga asoslanadi. Bu qaror, shaxsiy holatlar, muhim ijtimoiy omillar yoki
jinoyatchining qayta ijtimoiylashishiga yordam berish maqsadida qabul qilinadi.
Boshqa tomondan, amnistiya ko‘pincha Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadigan
maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Afvetish O‘zbekiston jinoyat
qonunchiligida jinoyatchilarga jazo qo‘llanmasligi yoki jazo yengilligi berilishi
orqali ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash va jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishga
yordam berish maqsadida qo‘llaniladi. Amnistiya bilan solishtirganda, afvetish
ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi va faqat maxsus shaxslar yoki
guruhlar uchun qo‘llaniladi. Bu institutlarning har biri jamiyatda adolat, tuzalish va
barqarorlikni ta'minlashda o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Afvetishning amalga oshirilishi
va uning shartlari O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida aniq tartibga solingan.
Afvetish, odatda, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish yoki umuman bekor
qilish orqali ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Biroq, afvetish
berish uchun belgilangan shartlar va huquqiy protseduralar mavjud bo‘lib, ularni
bajarish zarur.
Afvetish, asosan, sud yoki davlat rahbariyati (prezident farmoni) orqali
amalga oshiriladi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida afvetishning amalga
oshirilishi quyidagi bosqichlarda yuz beradi . Afvetish, prezident farmoni, sud
16

qarori yoki maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Sudlar, prokuraturalar yoki
davlat organlari tomonidan muayyan holatlarda afvetish berilishi mumkin. Misol
uchun, maxsus gumanitar holatlar (sog‘liqni saqlash, yosh va boshqalar) hisobga
olinishi mumkin. Afvetish berilishiga oid qarorlar, prezident tomonidan qabul
qilinadigan farmonlar, yoki Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadigan maxsus
qonun asosida amalga oshiriladi. Bu qonunlar yoki farmonlarda afvetishning qaysi
jinoyat turiga yoki jinoyatchiga nisbatan qo‘llanishi aniq ko‘rsatiladi. Afvetish
qo‘llaniladigan shaxslar yoki jinoyatlar maxsus huquqiy me'yorlar orqali
belgilanadi. Shaxsning ijtimoiy holati (yosh, sog‘liq, ilgari tuzalishiga oid
ko‘rsatkichlar) yoki jinoyatning og‘irligi asosida afvetish amalga oshiriladi.
Afvetish ko‘pincha sud tomonidan amalga oshiriladi. Sudning qarori asosida, agar
shaxsning jazosi yengillashishi yoki bekor qilinishi lozim bo‘lsa, sud qaror
chiqaradi. Sud qaroriga asosan, afvetish uchun belgilangan jinoyat turlari yoki
jinoyatchilarni aniqlashda, sudning ijtimoiy nuqtai nazari hisobga olinadi. Afvetish
berish uchun bir qator shartlar mavjud. Bu shartlar shaxsning jazodan ozod
qilinishi yoki uning jazosi yengillashtirilishini ta'minlaydi.
Afvetish faqat yengil yoki o‘rtacha og‘irlikdagi jinoyatlar uchun qo‘llanilishi
mumkin. Og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik, terakt, yoki boshqa katta jazo talab
qiladigan jinoyatlar uchun afvetish berilmaydi. Jinoyatchining ijtimoiy holati:
Afvetishning amalga oshirilishida shaxsning ijtimoiy holati ham hisobga olinadi.
Bu omillarga quyidagilar kiradi . Yoshlar (yoshdan kichik yoki 18-25 yoshdagi
shaxslar) uchun afvetish berilishi mumkin, chunki ular odatda jamiyatga qaytishda
muvaffaqiyatli ijtimoiylashish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Kasal yoki nogiron
shaxslar uchun afvetish qo‘llanilishi mumkin. Sog ‘ liq holati og ‘ ir bo ‘ lgan shaxslar
jazo o ‘ tay olmaydigan holatda bo‘lishi mumkin. Oilada biron-bir majburiyatga ega
bo‘lgan shaxslar, masalan, bolalari bo‘lgan ota yoki onalar uchun afvetish berilishi
mumkin. 6
6
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
17

II.BOB. AFVETISH TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI
II.1. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi o‘rni va farqlari
Afvetishning shartlaridan biri, jinoyatchining tuzalishga bo‘lgan ishonchi va
yaxshi xulq-odob bilan bog‘liqdir. Agar jinoyatchi qamoqxona vaqtida o‘zini
yaxshi tutgan bo‘lsa, ijtimoiylashtirish va qayta tuzalish imkoniyatlarini ko‘rsatsa,
unga afvetish berilishi mumkin. Jazo muddatining davomiyligi: Afvetish,
ko‘pincha, ma'lum bir muddatni o‘tab bo‘lgan shaxslarga beriladi. Agar shaxs jazo
muddatining ma'lum qismini o‘tab bo‘lsa va uning tuzalishi uchun ijtimoiy ehtiyoj
mavjud bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Qamoqda o‘tayotgan shaxslarning
afvetishi: Afvetish, shuningdek, qamoq jazosini o‘tayotgan shaxslar uchun ham
qo‘llaniladi. Ular jazo muddatining bir qismini yoki umuman jazo o‘tkazishdan
ozod qilinishi mumkin. Bunda, qamoqdagi shaxsning ijtimoiy holati va jinoyatning
yengilligiga qarab qaror qabul qilinadi. Afvetishning vaqtinchalik amalga
oshirilishi: Afvetish, ba'zida muayyan vaqtga (masalan, bayramlar yoki yirik
siyosiy voqealar) nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Bu, jinoyatchilarni ijtimoiy
tizimga qaytarishga yordam berish maqsadida amalga oshiriladi. Jinoyatchi yoki
uning himoyachisi afvetish olish uchun sud yoki tegishli organlarga murojaat
qiladi. Murojaatda, shaxsning ijtimoiy holati va jinoyatning yengilligini asoslash
zarur. Sud yoki tegishli organlar qarori: Afvetish berish to‘g‘risida qaror sud yoki
tegishli organlar tomonidan qabul qilinadi. Ular jinoyatchining holatiga asoslanib,
jazoni qisqartirish yoki bekor qilish haqida qaror chiqaradi.
Afvetishning joriy qilinishi: Agar qaror qabul qilinsa, afvetish joriy qilinadi
va shaxs jazodan ozod etiladi yoki jazo muddatlari qisqartiriladi. Afvetish,
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida, asosan jinoyatchilarning ijtimoiy holatiga,
jinoyatning og‘irligiga va tuzalish ehtimoliga qarab qo‘llaniladi. Afvetish berish
uchun sud yoki davlat rahbariyati qarori muhim rol o‘ynaydi. Afvetish
jarayonining amalga oshirilishi uchun aniq huquqiy me'yorlar va shartlar
belgilangan bo‘lib, bu jarayonning adolatli va qonuniy bo‘lishini ta'minlashga
yordam beradi. Afvetishning maxsus holatlari va amaldagi qonunchilikdagi tartibi
O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida afvetishning maxsus holatlari va qo‘llanish
18

tartibi belgilangan. Bu holatlar, asosan, jinoyatchilarning ijtimoiy holati,
jinoyatning xususiyatlari, shaxsning tuzalish ehtimoli va boshqa omillarga
asoslanadi. O‘zbekistonning afvetish bo‘yicha qonunchilikda maxsus holatlar va
ularning amalga oshirilishi uchun aniq me'yorlar mavjud.
Jinoyatchining sog‘liq holati: Agar jinoyatchi og‘ir kasallikka chalingan
bo‘lsa yoki jazo o‘tay olish imkoniyati bo‘lmasa, afvetish berilishi mumkin. Bu
holat, asosan, sog‘liqni saqlash va inson huquqlarini himoya qilish maqsadida
qo‘llaniladi. Masalan, jismoniy yoki ruhiy kasalliklar tufayli jazo muddatini o‘tay
olmaydigan shaxslar uchun afvetish berilishi mumkin. Yoshlar uchun afvetish
ko‘pincha beriladi. Yoshlik davrida jinoyat sodir etgan shaxslar qayta
ijtimoiylashishga va tuzalishga ko‘proq moyil bo‘lishadi. Shu bois, 18 yoshga
to‘lmagan shaxslar yoki ba'zi holatlarda yoshlarning yuqori yoshlik toifalarida
(masalan, 18-25 yosh) afvetish qo‘llanilishi mumkin. Oilada mas'uliyatli bo‘lgan
shaxslar (masalan, bir nechta bolasi bo‘lgan ota-onalar) uchun afvetish berilishi
mumkin. Bunday holatlar jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash uchun
afvetishni qo‘llashga asos bo‘ladi. Oilaviy muammolarni hal qilish maqsadida,
bunday shaxslar uchun jazo yengillashtirilishi yoki bekor qilinishi mumkin.
Jinoyatning og‘irligi va tuzalish ehtimoli: Afvetish, asosan, yengil va o‘rtacha
og‘irlikdagi jinoyatlar uchun beriladi. Og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm)
uchun afvetish odatda qo‘llanilmaydi. Lekin, agar jinoyatchi o‘zining tuzalish
jarayonini ko‘rsatsa, uning jamiyatga qaytish ehtimoli bo‘lsa, jazo yengillashishi
mumkin. Jinoyatchining tuzalishi va yaxshi xulq-odob: Afvetish, ko‘pincha
jinoyatchining yaxshi xulq-odobini va tuzalish jarayonini hisobga olib amalga
oshiriladi. Agar jinoyatchi qamoqxonada o‘zini yaxshi tutsa, jamiyatga qaytish
imkoniyatiga ega bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Bu, o‘z navbatida,
jinoyatchining qayta jinoyat sodir etmasligini ta'minlashga xizmat qiladi.
Jamiyatdagi favqulodda vaziyatlar yoki ijtimoiy holatlar: Ba'zi holatlarda, afvetish
jamiyatdagi favqulodda vaziyatlar yoki katta siyosiy voqealar (masalan,
mustaqillik yoki bayramlar) asosida amalga oshiriladi. Bunday vaziyatlarda,
19

afvetish ko‘pincha biror bayram munosabati bilan jinoyatchilarga nisbatan
qo‘llaniladi.
O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligida afvetishning amalga oshirilishi
tartibi quyidagi bosqichlarga bo‘linadi . Afvetish O‘zbekiston Respublikasining
jinoyat kodeksi, prezident farmonlari, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan
qonunlar asosida amalga oshiriladi. Afvetish berish uchun, prezident farmoni yoki
maxsus qonun orqali qaror qabul qilinishi lozim 7
.
Afvetish, ko‘pincha, prezident farmoni yoki Oliy Majlis qonuni asosida e'lon
qilinadi. Afvetish e'lon qilingandan so‘ng, sudlar yoki tegishli organlar,
afvetishdan foydalanadigan shaxslarni aniqlashadi. Afvetishning muayyan jinoyat
turlari yoki jinoyatchilarga nisbatan qo‘llanilishi: Afvetishning amaldagi
qonunchiligida, ayrim jinoyat turlari yoki shaxslar uchun afvetish qo‘llanilishi
mumkin. Masalan, ba'zi yengil jinoyatlar uchun, agar jinoyatchi qamoqda
tuzalishga muvaffaq bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Afvetishning vaqtinchalik
amal qilish muddati: Afvetish ba'zan ma'lum bir vaqtga (masalan, bayramlar,
mustaqillik yilligi) nisbatan e'lon qilinadi. Bunday hollarda, afvetish qilingan
jinoyatchilar vaqtinchalik ravishda jazodan ozod qilinadi. Afvetishning qo‘llanishi
uchun aniqlangan mezonlar bor. Bu mezonlar jinoyatning og‘irligi, jinoyatchining
ijtimoiy holati, uning sog‘liq holati, yaxshi xulq-odobini o‘z ichiga oladi. Shu bilan
birga, afvetish berishning huquqiy mezonlari ham mavjud, bu esa jinoyatchilarning
jamiyatga qaytishiga yordam beradi. Afvetishning qarori va amalga oshirilishi:
Afvetish, sud tomonidan yoki maxsus prezident farmoni bilan amalga oshiriladi.
Sud tomonidan berilgan qaror yoki prezident farmoni asosida, jinoyatchilarning
jazolari yengillashtiriladi yoki to‘liq bekor qilinadi. Agar jinoyatni sodir etgan
shaxs afvetishdan foydalanishga huquqiy asosga ega bo‘lsa, jazo vaqti
qisqartirilishi mumkin.
Afvetishning maxsus holatlari O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligida aniq
tartibga solingan bo‘lib, bu holatlar jinoyatchining ijtimoiy holati, jinoyatning
7
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
20

og‘irligi, sog‘liq holati, yoshni va boshqa omillarni hisobga olgan holda
qo‘llaniladi. Afvetishning amalga oshirilishidagi tartib ham belgilangan bo‘lib, u
sud yoki prezident farmoniga asoslanadi. Afvetishning amaldagi qonunchilikdagi
tartibi, jinoyatchilarning ijtimoiy qayta tiklanishini va jamiyatga qaytishini
ta'minlashga yordam beradi. Amnistiya va afvetishning farqlari O‘zbekiston
jinoyat qonunchiligida alohida o‘rin tutadi, chunki ular jinoyatchilarni jazolaridan
ozod qilish uchun ishlatiladigan ikki turli institutdir. Ularning maqsadi, qo‘llanilish
doirasi va yuridik ta'siri farq qiladi. Amnistiya, odatda, ijtimoiy-siyosiy yoki
gumanitar maqsadlar asosida amalga oshiriladi. U davlatning yoki jamiyatning
keng ko‘lamdagi muammolariga javoban, masalan, ijtimoiy barqarorlikni saqlash,
siyosiy beqarorlikni bartaraf etish yoki yirik bayramlar va tadbirlar munosabati
bilan amalga oshiriladi. Amnistiyaning maqsadi, jinoyatchilarning jazolarini
umuman bekor qilish yoki yengillashtirish orqali jamiyatda tinchlikni
ta'minlashdir. Afvetishning asosiy maqsadi, ko‘pincha, jinoyatchilarning jazolarini
qisqartirish yoki yengillashtirishdir, ammo bu ko‘proq individual holatlarga
taalluqlidir. Afvetish, jinoyatchining ijtimoiy holati (masalan, sog‘lig‘i, yosh,
oilaviy ahvoli) yoki tuzalish jarayonini inobatga olib, qaror qilinadi. Bu ko‘proq
gumanitar nuqtai nazardan qaraladi.
Amnistiya keng doiradagi jinoyatlar uchun qo‘llanilishi mumkin va odatda
kategoriyalangan bo‘ladi. Ya'ni, ma'lum bir vaqt mobaynida amalga oshiriladi va
unda jinoyatchilarning belgilangan turdagi jinoyatlar (masalan, yengil jinoyatlar)
va ba'zan barcha jinoyatchilar hamda ijtimoiy holatlari (yosh, sog‘liq va boshqalar)
hisobga olinadi. Amnistiya, odatda, butun mamlakat bo‘yicha joriy qilinadi va
umumiy xarakterga ega bo‘ladi. Afvetish ko‘proq maxsus holatlar va individual
shaxslar bilan bog‘liqdir. Afvetishning qo‘llanilishi aniq bir shaxs yoki jinoyatga
taalluqlidir va uni sudlar yoki davlat rahbariyati tomonidan amalga oshirish
mumkin. Afvetish faqat ayrim jinoyatlar yoki jinoyatchilarga qo‘llaniladi va bu
ko‘pincha, jinoyatchining holatiga (masalan, uning sog‘lig‘i yoki yoshiga) bog‘liq
bo‘ladi. Amnistiyaning yuridik ta'siri ko‘pincha jazolarni to‘liq bekor qilish yoki
jazoni yengillashtirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Amnistiya jarayonida, jinoyatchilar
21

jazolarini umuman o‘tkazmasdan yoki ularning muddatini qisqartirish orqali ozod
qilinishi mumkin. Shuningdek, amnistiya jinoyatchining jinoyatni sodir
etganlikdan qonuniy ravishda ozod etilishiga olib keladi. Bu, jinoyatchilarning
tarixida jinoyat uchun jazoga tortilishi holatining bekor qilinishini anglatadi. 8
Afvetishning yuridik ta'siri ko‘proq jazoni yengillashtirish yoki qisman ozod
qilish bilan bog‘liqdir. Afvetishda, odatda, jazolar to‘liq bekor qilinmaydi, balki
ularning muddatlari qisqartiriladi yoki qamoq jazosini uy qamog‘i bilan
almashtirish kabi yengilroq shakllarga o‘tkaziladi. Afvetish, shuningdek,
jinoyatchining jazodan ozod qilinishiga sabab bo‘ladi, lekin amnistiyaga
qaraganda, ko‘proq individual qaror asosida amalga oshiriladi. Amnistiya va
afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslarning huquqlari O‘zbekiston jinoyat
qonunchiligida amnistiya va afvetish, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish
yoki bekor qilishga qaratilgan. Biroq, bunday holatlar, shaxslarning huquqlari va
majburiyatlariga ham ta'sir qiladi. Har ikkala institutning ta'siri ostida bo‘lgan
shaxslar, o‘z huquqlarini tiklash imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu huquqlarni va
majburiyatlarni tushunish, jamiyatda qonuniylikni ta'minlash uchun muhimdir.
Amnistiya jarayonida, jinoyatchilar jazolarini bekor qilish yoki yengillashtirish
orqali jamiyatga qaytadi. Biroq, bu shaxslarning huquqlari va majburiyatlari ham
o‘zgaradi. Jazo muddatining qisqartirilishi yoki bekor qilinishi: Amnistiya
jarayonida, jinoyatchining jazosi yengillashtirilishi yoki umuman bekor qilinishi
mumkin. Bu, jinoyatchining ozodlikni tiklashi va jamiyatga qaytish huquqini
olishiga imkon beradi. Amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar o‘z jazosini
o‘tashdan ozod qilinishi mumkin, bu esa ularning ijtimoiy qaytishiga yordam
beradi.
Amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jamiyatga qaytish huquqiga ega
bo‘ladi. Ular jinoyatni sodir etganliklari sababli jamiyatdan ajralgan bo‘lsalar ham,
amnistiya ularni jamiyatga qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Ularning jamiyatda
yashash huquqi tiklanadi. Amnistiya ta'sirida bo‘lgan shaxslarning jinoyat
8
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
22

tarixidagi yozuvlar o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi. Bu, jinoyatchining jamiyatga
qaytishiga va ijtimoiy integratsiyasiga yordam beradi. Amnistiya, ko‘pincha,
jinoyat sodir etgan shaxsning bo‘lajakda huquqiy cheklovlardan ozod bo‘lishini
ta'minlaydi. Misol uchun, ayrim jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun amnistiya
yengillashtirish orqali ular huquqiy cheklovlarga duch kelmasdan ishlash,
saylovlarda qatnashish, boshqa ijtimoiy huquqlardan foydalanish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Amnistiya, ba'zan sog‘liqni saqlash nuqtai nazaridan qo‘llaniladi. Agar
jinoyatchi og‘ir kasallikka chalinib qolgan bo‘lsa, amnistiya ularni davolanish
uchun huquqiy asos yaratadi. Shunday qilib, amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan
shaxslar o‘z sog‘lig‘ini tiklash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Amnistiya faqat yengil
va o‘rtacha jinoyatlar uchun qo‘llaniladi. Og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik) uchun
amnistiya qo‘llanilishi odatda mumkin emas. Amnistiya ko‘pincha, jinoiy
javobgarlikni to‘liq bekor qilishni nazarda tutadi, ammo bu amnistiyaning
shaxsning jamiyatga qaytishini ta'minlashi uchun qo‘llaniladi.
Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar, jinoyatga nisbatan belgilangan
jazoni yengillashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Afvetish ko‘proq maxsus
holatlarda qo‘llaniladi. Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jazo muddatini
qisqartirish yoki yengilroq jazolar (masalan, uy qamog‘i) olish huquqiga ega
bo‘ladi. Ularning jazosi to‘liq bekor qilinmasa ham, ularning huquqlari va
erkinliklari yengillashadi. Afvetish ko‘pincha, jinoyatchilarning bo‘lajak huquqiy
cheklovlarini bartaraf etishga yordam beradi. Agar jinoyatchi sodir etgan jinoyatini
tuzalish jarayonida yengillatgan bo‘lsa, afvetish jarayonida ular huquqiy
imtiyozlarga ega bo‘ladi, masalan, saylovda qatnashish yoki ishlash huquqi.
Afvetish ko‘pincha yaxshi xulq-odobni hisobga olish orqali amalga
oshiriladi. Bu esa shaxsning jamiyatga qaytishiga va uning huquqlarini tiklashga
yordam beradi. Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jamiyatda o‘z o‘rnini
tiklash huquqiga ega bo‘ladilar. Afvetish, ba'zan jinoyatchining jinoyat tarixiga
ham ta'sir qilishi mumkin. Ular, amnistiyadek, o‘zlarining jinoyat sodir etganliklari
sababli huquqiy jazolardan ozod bo‘lishadi. Ammo, afvetish odatda jinoyatni
yengil holatga keltirishni anglatadi. Afvetish, odatda, yengil jinoyatlar uchun
23

qo‘llaniladi va og‘ir jinoyatlarni sodir etganlarga nisbatan qo‘llanilmaydi.
Afvetishning amal qilish muddati cheklangan bo ‘ lishi mumkin , masalan , maxsus
bayram yoki ijtimoiy voqea munosabati bilan . Amnistiya va afvetish ta'siri ostida
bo‘lgan shaxslar o‘z huquqlarini tiklash va jamiyatga qaytish imkoniyatiga ega
bo‘lishadi. Bu huquqlar, jinoyatchilarning sog‘lig‘i, yosh va ijtimoiy holatini
hisobga olish bilan ta'minlanadi. 9
II.2. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan amnistiya va afvetishlar
Amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari O‘zbekiston
jinoyat qonunchiligida muhim o‘rin tutadi. Bu institutlar davlat tomonidan
jinoyatchilarga nisbatan yengillik kiritish yoki jazolarni bekor qilishni ta'minlaydi.
Lekin amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari mavjud bo‘lib,
ular yuridik tizimda qat'iy tartibga solinadi. Amnistiyaning qonuniyligi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va jinoyat qonunchiligiga asoslanadi.
Asosiy qonuniylik asoslari quyidagilar . O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 91-moddasiga muvofiq, amnistiya faqat O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan chiqarilgan qonun asosida amalga oshiriladi.
Bu, amnistiyaning qonuniyligini ta'minlash va uni faqat qonun asosida amalga
oshirishni kafolatlaydi.
Amnistiya Jinoyat kodeksi va boshqa tegishli qonunlarda belgilangan
normativ-huquqiy hujjatlar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston jinoyat
qonunchiligiga ko‘ra, amnistiya o‘z ichiga ma'lum bir shaxslar va jinoyatlar
guruhini oladi. Jinoyat kodeksi, amnistiyaning qaysi jinoyatlarni qamrab olishini
belgilaydi. Davlatning ijtimoiy siyosati: Amnistiya jarayonlari ijtimoiy-siyosiy
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. U davlatning gumanitar siyosati va ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlash maqsadlariga xizmat qilishi kerak. Jinoyat turiga ko‘ra
cheklovlar: Amnistiya og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm, narkotik
moddalar savdosi) uchun qo‘llanilmaydi. Bunday jinoyatlar uchun amnistiya ta'siri
cheklangan. Shaxsiy cheklovlar : Amnistiya ko ‘ pincha maxsus shaxsiy holatlar
9
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
24

asosida beriladi . Masalan, faqat yoshlar, yoshi ulg‘ayganlar, sog‘liqni saqlash
muammolariga duch kelganlar yoki sud tomonidan tuzalish jarayonini
ko‘rsatayotganlar amnistiya bilan qamrab olinadi. Muddat cheklovlari: Amnistiya
maxsus muddatlarda (masalan, bayramlar yoki tarixiy sanalar) amalga oshiriladi. U
odatda, davlat rahbariyati tomonidan belgilanadi va ushbu sanalarda amnistiya
qilingan jinoyatlarning turi ham belgilangan bo‘ladi. Ommaviy amnistiya uchun
cheklovlar: Ommaviy amnistiya faqat barchaga bir xil qo‘llanilmaydi. Ya'ni,
amnistiya faqat ma'lum guruhlar yoki jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaniladi. Har bir
amnistiya yangi qonun orqali amalga oshiriladi va unda ma'lum shartlar belgilab
qo‘yiladi.
Afvetish ham qonuniy asoslar va cheklovlar bilan tartibga solinadi.
Afvetishning qonuniy asoslari va cheklovlari quyidagilar: Afvetishning
qonuniyligi ham O ‘ zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asoslanadi .
O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi yoki Prezident tomonidan belgilangan
huquqiy me'yorlarga muvofiq, afvetish jinoyatni yengillashtirish yoki
qisqartirishga qaratilgan bo‘ladi. Afvetish, ko‘pincha Prezidentning farmoni orqali
amalga oshiriladi. Prezident farmoni, yengil jinoyatlar uchun afvetish berish yoki
yengillashtirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Afvetishning asosiy huquqiy
manbasi Prezidentning rasmiy hujjatlari hisoblanadi. Afvetishning qonuniy
asoslaridan biri gumanitar nuqtai nazardir. Agar jinoyatchi sog‘liq muammolariga
duch kelsa yoki ijtimoiy jihatdan o‘zgarishga muvaffaq bo‘lsa, afvetish berish
mumkin. Afvetish, odatda yengil jinoyatlar uchun beriladi. Afvetishning ta'siri
og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, yirik talonchilik) uchun qo‘llanilmaydi.
Afvetishning shartli va shartsiz shakllari: Afvetish, ba'zan shartli (masalan,
jinoyatchi ijtimoiy foydali ishlar bajarishi sharti bilan) yoki shartsiz (bepul jazodan
ozod qilish) shakllarda bo‘ladi. Shartli afvetish ba'zi holatlarda faqatgina jinoyatchi
yaxshi xulq-odobni ko‘rsatgan va ijtimoiy tuzalishga erishgan shaxslar uchun
qo‘llaniladi.
Afvetish ko‘pincha Prezident yoki Oliy Majlis tomonidan, shuningdek,
sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda, afvetishning qo‘llanishi har bir
25

individual holatga qarab o‘rganiladi va aniq qonuniy talablar bajarilishi kerak.
Afvetish ko‘pincha maxsus muddatlar asosida amalga oshiriladi. Afvetishning
muddati odatda qisqa bo‘ladi va faqat ma'lum vaqt davomida yoki muayyan
shartlarda beriladi. Amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari,
ular jamiyatda adolatni ta'minlash va jinoyatchilarning ijtimoiy integratsiyasini
ko‘zlashda muhim rol o‘ynaydi. Har bir holatda yuridik normalar va me'yorlar
belgilangan bo‘lib, bu institutlarning amalga oshirilishini tartibga soladi.
O‘zbekiston tarixida amnistiya va afvetish, davlatning ijtimoiy, siyosiy va
gumanitar siyosatining bir qismi sifatida muhim rol o‘ynagan. Ushbu institutlar,
jamiyatda qonun ustuvorligini ta'minlash, jazolarni yengillashtirish, jinoyatchilarga
ijtimoiy reabilitatsiya qilish va jinoyatga qarshi kurashning turli usullarini
qo‘llashda muhim vositalardan biri bo‘lib kelgan. 10
O‘zbekistonning mustaqillikka erishganidan so‘ng, amnistiya va afvetish
siyosati muntazam ravishda amalga oshirilgan. Bu institutlar ko‘pincha siyosiy,
ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarga bog‘liq holda qo‘llanilgan. Sovet Ittifoqi davrida
amnistiya va afvetish faqat markaziy hokimiyat tomonidan belgilangan siyosat
asosida amalga oshirilgan. O‘zbekiston SSRning o‘zida mustaqil amnistiya
qonunlari ko‘p bo‘lmagan, ammo Sovet Ittifoqining umumiy qonunlariga asoslanib
amnistiyalar berilgan. Bunday amnistiyalar odatda muayyan bayramlar yoki davlat
bayramlariga bag‘ishlangan bo‘lib, asosan yengil jinoyatlar uchun qo‘llanilgan.
Mustaqil O‘zbekiston davlatining shakllanishi bilan, amnistiya va afvetish siyosati
mustaqil ravishda amalga oshirilishi boshlandi. O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va jinoyat qonunchiligi asosida, amnistiya va afvetishlarning
qonuniy asoslari shakllandi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, davlat ijtimoiy siyosatini
mustahkamlash, jinoyatchilarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish, hamda yengil
jinoyatlar uchun amnistiya berish maqsadida bir qator amnistiyalar e'lon qilindi.
Masalan, 1992 yilda O‘zbekiston mustaqilligi sharafiga birinchi marta amnistiya
10
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
26

e'lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqil siyosati doirasida, so‘nggi
yillarda bir nechta amnistiya va afvetish qonunlari qabul qilindi. Ular quyidagicha
amalga oshirildi: 1992 yildagi amnistiya : O ‘ zbekiston mustaqilligi munosabati
bilan , 1992 yilda amnistiya e ' lon qilindi . Ushbu amnistiya yengil jinoyatlar uchun,
shuningdek, yoshlar va ayollar uchun qo‘llanildi.
2002 yildagi amnistiya: 2002 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan, 10 yillik mustaqillikni nishonlash munosabati bilan yana amnistiya
e'lon qilindi. Bu amnistiya, ko‘proq yengil jinoyatlar uchun qo‘llanilib, jamiyatda
ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan edi. 2017 yildagi amnistiya: 2017
yilda davlat rahbari tomonidan 25 yillik mustaqillikni nishonlash uchun amnistiya
e'lon qilindi. Bu amnistiya asosan yoshlar, kam ta'minlangan oilalar va ijtimoiy
yordamga muhtoj shaxslar uchun qo‘llanildi. 2019 yildagi amnistiya: O‘zbekiston
Respublikasining 2019 yilda amalga oshirilgan amnistiyasi, huquqni muhofaza
qiluvchi organlar tomonidan amalga oshirilgan keng qamrovli amnistiya bo‘lib,
jinoyatchilarning jazo muddatlari qisqartirildi va ko‘plab shaxslar ozod qilindi.
Ushbu amnistiya o‘tkazilgan bayramlar va davlat voqealari sharafiga edi.
Afvetishlar ko‘proq davlat rahbari tomonidan berilgan maxsus farmonlar orqali
amalga oshiriladi. Afvetish ko‘pincha qisqa muddatli yoki jinoiy jazolarni
yengillashtirishga qaratilgan bo‘ladi.
Amnistiya va afvetish siyosati o‘zgarishi, ijtimoiy va siyosiy holatga qarab
bo‘lib kelgan. Xususan, O‘zbekistonning siyosiy va ijtimoiy rivojlanishi, iqtisodiy
o‘zgarishlar va global integratsiya jarayonlari, bu institutlarning qanday
qo‘llanilishiga ta'sir qilgan. Siyosiy barqarorlik: Amnistiya va afvetishlar,
jamiyatdagi siyosiy barqarorlikni ta'minlash, huquqiy va ijtimoiy barqarorlikni
saqlash uchun berilgan. Masalan, 2016 yilda davlat rahbari tomonidan amnistiya
e'lon qilinishi, mamlakatda siyosiy muvozanatni saqlashga qaratilgan edi. Ijtimoiy
islohotlar: O‘zbekistonning ijtimoiy islohotlari, huquqiy tizimning
modernizatsiyasi va reabilitatsiya jarayonlari amnistiya va afvetish siyosatiga ta'sir
ko‘rsatdi. Ayniqsa, huquqni muhofaza qilish tizimining modernizatsiyasi va
jinoyatchilarga nisbatan qayta integratsiya qilish jarayonlari, amnistiya
27

siyosatining eng muhim yo‘nalishlarini tashkil etmoqda. Global siyosat va inson
huquqlari: O‘zbekistonning global siyosatga integratsiyasi, inson huquqlari va
demokratik qadriyatlarni hisobga olib, amnistiya va afvetishning qo‘llanilishiga
ta'sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi va inson
huquqlari masalalariga doir xalqaro talablar amnistiya siyosatini tartibga solish
uchun qo‘llanilmoqda.
Amnistiya va afvetish O‘zbekistonda o‘zining tarixi davomida ko‘plab
o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Dastlabki davrlarda bu institutlar Sovet tizimi
tomonidan belgilangan va markazlashgan bo‘lsa, hozirda ular mustaqil
O‘zbekistonning huquqiy va siyosiy tizimining bir qismi sifatida qo‘llaniladi.
O‘zbekistonda amnistiya va afvetishlarning qo‘llanilishi, asosan, ijtimoiy siyosat,
davlatning gumanitar va huquqiy siyosati hamda xalqaro majburiyatlarga mos
keladigan tarzda amalga oshiriladi. So‘nggi yillarda bu siyosatning qayta ko‘rib
chiqilishi, jinoyatchilarga nisbatan yengillashtirish va ijtimoiy reabilitatsiya
qilishga katta e'tibor qaratilmoqda. Amnistiya va afvetish institutlari jamiyatda
muhim ijtimoiy, siyosiy va huquqiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu
siyosatlarning jinoyatga qarshi kurashdagi o‘rni, jinoyatchilikning dinamikasi va
jamiyatga ta'siri haqida bahs yuritish juda muhimdir. Amnistiya va afvetish
jarayonlari, jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash
va davlat tomonidan qo‘llanilayotgan jinoyatga qarshi kurashning samaradorligini
oshirishga yordam berishi mumkin. Ammo, bu jarayonlarning salbiy va ijobiy
ta'sirlari ham bor.
Ijtimoiy barqarorlikni saqlash: Amnistiya va afvetishlar jinoyatchilarga
nisbatan o‘zgartirilgan jazo tizimi orqali ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam
beradi. Masalan, yengil jinoyatlar uchun amnistiya berish, jinoyatchilarga o‘z
xatolarini tuzatish imkoniyatini yaratadi va jamiyatga qaytarilishlariga yordam
beradi.
Jamiyatni qayta integratsiya qilish: Amnistiya va afvetish, tuzalish va
reabilitatsiya jarayonlarida jamiyatning bir qismi bo‘lmagan shaxslarni jamiyatga
28

qaytarishga qaratilgan. Bu jarayon, jinoyatchilarni o‘z harakatlaridan pushaymon
qilishga va ijtimoiy yuksalishga undaydi. 11
Jinoyatchilikka qarshi pedagogik ta'sir: Amnistiya va afvetishlar, umuman,
jinoyatchilarni ijtimoiy tuzilmaga qaytarishga qaratilgan pedagogik usullar sifatida
ishlaydi. Amnistiya orqali ba'zi jinoyatchilar qamoqdan ozod qilinadi va bu
jarayon, boshqa shaxslarga huquqni buzmaslik va jamiyatga hurmat bilan qarashni
o‘rgatishning bir shakli sifatida xizmat qilishi mumkin.
Jinoyatni yengillashtirish va muomala usuli: Afvetishlar, ko‘pincha
jinoyatchilarga qarshi kurashni engilroq qilish maqsadida amalga oshiriladi.
Afvetishning ijtimoiy muhokamasi, jinoyatga qarshi kurash usullarini yumshatib,
yengillik kiritadi va jinoyat darajasini kamaytirishga qaratiladi.
Amnistiya va afvetishning ijobiy ta'siri sifatida jinoyatchilikning
kamayishiga olib kelishi mumkin. Bu, ayniqsa, jinoyatchilarning ijtimoiy
reabilitatsiya jarayonlariga qo‘shilishi va qayta jamoaga integratsiyasi bilan
bog‘liqdir. Shuningdek, amnistiya va afvetish shaxslarning jamiyatda o‘z o‘rnini
tiklashiga imkon berib, ularga yangi imkoniyatlar yaratadi:
Reabilitatsiya va ijtimoiy integratsiya: Amnistiya va afvetishlar, jamiyatdan
chetlashtirilgan shaxslarni qayta jamiyatga kiritishga yordam beradi. Bunday
shaxslar ijtimoiy me'yorlarga va qonunlarga moslashgach, jinoyatchilikning
kamayishiga olib kelishi mumkin.
Yoshlarni reabilitatsiya qilish: Amnistiya va afvetish ko‘pincha yoshlar va
ayollar uchun qo‘llaniladi, bu esa jinoyatchilikning o‘sishiga to‘sqinlik qiladi,
chunki yangi avlodni ijtimoiy jihatdan yaxshiroq tarzda tarbiyalash imkoniyati
yaratiladi.
Biroq, ba'zan amnistiya va afvetishlar, jinoyatchilikning ortishiga olib
kelishi mumkin. Bu, asosan, quyidagi holatlarda yuzaga keladi:
Jazo tizimining zaiflashishi: Agar amnistiya yoki afvetishlarni qo‘llashda
qat'iy cheklovlar o‘rnatilmasa, jinoyatchilarga nisbatan yengillik kiritish, ba'zi
11
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
29

holatlarda jinoyatchilarni boshqa jinoyatlarga undashi mumkin. Masalan, ba'zi
shaxslar, jazodan ozod bo‘lishga qaramay, o‘z xatolarini takrorlashlari mumkin.
Jinoyatlarning yuzaga kelishi: Ba'zan amnistiya yoki afvetishlar, yengil
jinoyatlar uchun qo‘llanilsa-da, bu jinoyatni sodir etgan shaxslarning
reabilitatsiyasiga yetarlicha e'tibor bermaslik, ularda jinoyatchilikka qarshi tuzatish
ishlari etishmasligi jinoyatchilikni qaytadan boshlashiga olib kelishi mumkin.
Ijtimoiy barqarorlik: Amnistiya va afvetish jarayonlari jamiyatda
barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Jamiyatda jinoyatchilarni qayta
ijtimoiylashtirish orqali, umumiy ahvolni yengillashtirish va fuqarolarni adolatli
jazo tizimiga hurmat qilishga o‘rgatish mumkin.
Jamiyatga qaytish: Amnistiya va afvetishlar jamiyatga yangi imkoniyatlarni
yaratadi. Jamiyatda mavjud bo‘lgan jinoyatchilarning ko‘plari jamiyatga
qaytarilganidan so‘ng ijtimoiy jihatdan samarali faoliyat ko‘rsata olishadi va
iqtisodiy rivojlanishga hamda jamiyatning yaxshilanishiga hissa qo‘shishadi.
Jinoyatchilikni kamaytirish: Davlat amnistiya va afvetish orqali
jinoyatchilikni kamaytirish, jazo tizimining ortiqcha yuklanishini oldini olish va
jamiyatdagi adolatni ta'minlashda samarali natijalarga erishishi mumkin.
Ijtimoiy resurslarni tejash: Jinoyatchilarga nisbatan jazo tizimida yengillik
berish, davlatning qamoq tizimidagi resurslarini tejashga va jamiyatga qaytarilgan
shaxslarni ishlashga imkon yaratadi. Bu esa iqtisodiy jihatdan davlat uchun foydali
bo‘ladi.
Demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlash: Amnistiya va afvetish siyosati,
davlatning demokratik va gumanitar qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlashiga yordam
beradi. Ular huquqiy tizimning adolatli va insonparvar bo‘lishini ta'minlaydi.
Amnistiya va afvetishning jamiyatga ta'siri ikki tomondan o‘rganilishi
mumkin: ijobiy va salbiy. Ijobiy tomondan, bu institutlar jinoyatchilarga jamiyatga
qaytish, ijtimoiy reabilitatsiya va yangi imkoniyatlar yaratishga yordam beradi.
Biroq, bu siyosatlar salbiy ta'sirlar ham keltirib chiqarishi mumkin, chunki ba'zida
bu jarayonlar jinoyatchilarning qayta jinoyat qilishiga olib kelishi mumkin. Har
30

ikkala holatda ham jamiyat va davlat bu siyosatlardan foyda olishlari mumkin, agar
ular ehtiyotkorlik bilan va belgilangan me'yorlarga muvofiq amalga oshirilsa. 12
12
Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-
nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
– 441 bet
31

XULOSA
Amnistiya va afvetish O‘zbekistonning huquqiy tizimida muhim o‘rin tutadi.
Ular jamiyatda huquqiy barqarorlikni saqlash, jinoyatchilarni ijtimoiy reabilitatsiya
qilish va jazo tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning
mustaqilligi davrida amnistiya va afvetishlar, ko‘proq siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
sharoitlarga qarab amalga oshirilgan va ular ko‘plab shaxslarning ozodlikka
chiqishiga va jamiyatga qaytarilishiga imkon yaratgan. Huquqiy tizimda bu
institutlarning ahamiyati nafaqat jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirishda,
balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatni
ta'minlashda ham o‘z ifodasini topadi. Amnistiya va afvetishlar faqat yengil
jinoyatlar uchun emas, balki jinoyatchilarning qayta reabilitatsiyasi va jamiyatga
qaytarilishi uchun ham dolzarbligini ta'minlash zarur. Shuningdek, bu jarayonlar
adolatli va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak.
Afvetish va amnistiya shartlarini aniq belgilash: Afvetish va amnistiya
qonunlarida ko‘proq shartlarni aniq belgilab qo‘yish, kimlar amnistiyaga yoki
afvetishga loyiq ekanligini belgilash zarur. Bu, jamiyatdagi adolatni ta'minlash
uchun muhimdir. Ijtimoiy reabilitatsiya dasturlarini kuchaytirish: Amnistiya va
afvetish faqat jazo yengillashtirish emas, balki ijtimoiy reabilitatsiya dasturlari
orqali jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishning samarali usulini ishlab chiqish zarur.
Bunday dasturlar jinoiy faoliyatni qayta boshlashning oldini olishga yordam
beradi.
Xalqaro tajribani o‘rganish: Dunyo bo‘ylab amnistiya va afvetishlar siyosati,
turli ijtimoiy va huquqiy tizimlarda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan usullarga ega.
O‘zbekiston, xalqaro tajribani o‘rganib, ushbu siyosatni yanada takomillashtirish
uchun imkoniyatlar yaratishi kerak. Jinoyatchilarning ijtimoiy reabilitatsiyasi:
Amnistiya va afvetish jinoyatchilarga yangi imkoniyatlar yaratish, ularni jamiyatga
qaytarish va jamoat manfaatlariga xizmat qilishga imkon beradi. Bu institutlar
jinoyatchilarni tuzatish, yaxshilash va ularga ijtimoiy integratsiya qilishda samarali
bo‘lishi mumkin. Jazo tizimining engillashtirilishi: Amnistiya va afvetish orqali,
jazo tizimining ortiqcha yuklanishi oldini olinadi. Qamoq tizimi resurslari
32

tejalanadi va jazo berish tizimi samarali bo‘ladi. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash:
Jamiyatda jinoyatchilarni qayta tuzatish, ularga ikkinchi imkoniyat yaratish,
ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi va jamiyatdagi trustni kuchaytiradi.
Adolatli me'yorlar: Amnistiya va afvetish, faqat belgilangan me'yorlarga
asosan amalga oshirilishi lozim. Aks holda, yengil jinoyatlar uchun amnistiya
berish, jinoyatchilarni yengillashtirish va jazo tizimi zaiflashishi mumkin. Shu
bilan birga, bu ijtimoiy adolatsizlikka olib kelishi mumkin. Jamiyatga xavf
tug‘dirish: Ba'zi shaxslar amnistiya yoki afvetishdan foydalanib, yana jinoyat sodir
etishi mumkin. Buning oldini olish uchun ijtimoiy reabilitatsiya, shuningdek,
jinoyatchilarning keyingi hayotini kuzatib borish zarur. Siyosiy va ijtimoiy xavflar:
Ba'zi hollarda, amnistiya va afvetishning siyosiy maqsadlarda foydalanilishi
mumkin. Bunday holatlarda, ular jamiyatda noxush qarorlar va norozi holatlarni
keltirib chiqarishi mumkin.
Amnistiya va afvetishning O‘zbekistondagi huquqiy tizimdagi ahamiyati
juda katta. Ular, jamiyatda jinoyatchilarga qayta tuzatilish imkoniyatlarini yaratib,
ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim vosita hisoblanadi. Kelajakda bu
siyosatlarni takomillashtirish uchun, aniq qonunlar, qat'iy cheklovlar, ijtimoiy
reabilitatsiya va xalqaro tajribani o‘rganish muhimdir. Shu bilan birga, amnistiya
va afvetishning jinoyat qonunchiligidagi imkoniyatlari samarali bo‘lishi uchun,
adolatni saqlash, jamiyat manfaatlarini himoya qilish va jinoyatchilarni jamiyatga
qaytarishning eng yaxshi usullarini ishlab chiqish zarur.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1.
Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.:
O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441
bet
2. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B.
185-202. 106
3. Ugolovno-ispolnitel’noe pravo. Kurs lektsiy. – Toshkent: Akademiya MVD,
2002. – S. 138-159.
4. Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. –
Toshkent, 2005. – B. 83-91.
5. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi. – T., 2004. – 535, -
547-564, -565-586 moddalar.
6. O‘zbekiston Respublikasi IIV tergov hibsxonalari va jazoni ijro etish
muassasalarida saqlanayotgan shaxslar tibbiy ta`minoti bo‘yicha Qoidalar
/Toshkent, 2002.
7. Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni
ijro etish va shartli hukm qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma //
O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil 298-sonli buyrug‘i
bilan tasdiqlangan.
8. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – Toshkent, 2007. – 72, 88, 91-96
moddalar.
34

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA AMNISTIYA VA AFVETISH

Купить