Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 193.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya va afv etish

Купить
O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA AMNISTIYA VAʻ AFVETISH MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. AMNISTIYA TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI ............................ 4 I.1. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar ...................................................................... 4 I.2. Amnistiyaning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi joyi ..................................................... 10 II.BOB. AFVETISH TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI ............................ 18 II.1. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi o‘rni va farqlari .................................... 18 II.2. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan amnistiya va afvetishlar ................................................. 24 XULOSA ....................................................................................................................................... 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................................................................... 34 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O zbekiston jinoiyat qonunchiligidaʻ amnistiya va afv etish instituti jiddiy huquqiy ahamiyatga ega. Bu institutlar, asosan, jinoiy javobgarlikni yengillatish yoki to liq bartaraf etish, jazo choralarini ʻ qisqartirish orqali jamiyatda ijtimoiy adolatni ta minlashga qaratilgan. Ayniqsa, ʼ amnistiya va afv etish huquqi siyosiy, ijtimoiy yoki gumanitar sabablarga ko ra ʻ qo llaniladi. Mamlakatda bu institutlar jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy ʻ barqarorlikni ta minlash, jinoiy javobgarlikni osonlashtirish va huquqiy ʼ madaniyatni rivojlantirishda muhim rol o ynaydi. ʻ Shuningdek, amnistiya va afv etish jinoiy adolatning qonuniy va gumanitar asosda ishlashini ta minlashda, inson huquqlarini himoya qilishda, jamiyatning ʼ normal ishlashiga to sqinlik qilgan jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishda ham ʻ muhim o rin tutadi. O zbekistonda bu institutlar haqida qonunlar va qarorlar qabul ʻ ʻ qilinayotgan bo lsa-da, ularning amaldagi samaradorligi va ijtimoiy ta siri haqida ʻ ʼ chuqur ilmiy tahlil qilish zarurati bor. Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ O zbekistonning jinoiyat ʻ qonunchiligida amnistiya va afv etish institutlari haqida ko plab huquqshunoslar, ʻ ilmiy tadqiqotchilar tomonidan tadqiqotlar o tkazilgan. Biroq, bu masala hali ham ʻ etarlicha chuqur o rganilmagan. Masalan, amnistiya va afv etishning huquqiy va ʻ ijtimoiy natijalari, jamiyatda bu institutsionalar qanday ta sir ko rsatadi, ular jinoiy ʼ ʻ ishlar va jinoyatchilikka qarshi kurashda qanday o zgarishlar keltiradi — bu kabi ʻ masalalar hali ham keng muhokama qilinmayapti. Kurs ishida ana shunday aspektlar chuqurroq tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O zbekiston jinoiyat qonunchiligida ʻ amnistiya va afv etish institutlarining huquqiy va ijtimoiy ahamiyatini o‘rganish, ularning jamiyatdagi roli va ta sirini tahlil qilish. ʼ  O zbekistondagi amnistiya va afv etish huquqiy institutlarining tarixiy ʻ rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish.  Amnistiya va afv etishning jinoiy javobgarlikni yengillashtirishdagi roli va ta sirini o rganish. ʼ ʻ 2  O zbekiston qonunchiligida amnistiya va afv etishning huquqiy tartib-ʻ qoidalarini tahlil qilish.  Boshqa mamlakatlardagi amnistiya va afv etish tizimlari bilan taqqoslash.  O zbekistonda amnistiya va afv etishning ijtimoiy va siyosiy ahamiyatini ʻ baholash. Kurs ishining ob ekti va predmeti. ʼ O zbekiston jinoiyat qonunchiligi, ʻ amnistiya va afv etish institutlari. O zbekiston jinoiyat qonunchiligida amnistiya va ʻ afv etish huquqiy mexanizmlari, ularning huquqiy va ijtimoiy ta siri. ʼ Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 34 ʻ sahifani tashlik etadi. 3 I.BOB. AMNISTIYA TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI I.1. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar Amnistiya – bu davlat tomonidan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazoni o‘zgartirish yoki butunlay bekor qilishni nazarda tutuvchi huquqiy chora. Amnistiya, odatda, ma'lum bir davrda yoki muayyan shartlarga asoslangan holda joriy etiladi va jinoyatni sodir etgan shaxslarni jazolashdan to‘xtashga yo‘naltirilgan. Amnistiya jinoyatchilarni jazolashdan voz kechishni anglatadi, lekin bu jinoyatni amnistiya qilish davrida sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha ta'qiblar o‘tkazilmasligini anglatadi. Afvetish – bu davlatning maxsus huquqiy chorasidir va jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan belgilangan jazoni qisqartirish yoki vaqtinchalik to‘xtatishdir. Afvetish jazo muddatini kamaytirish, shuningdek, boshqa jazolarni o‘zgartirishni o‘z ichiga olishi mumkin. Afvetishning maqsadi jinoyatchilarning tuzalishiga yordam berish va ular uchun yangi imkoniyatlar yaratishdir. Afvetish amnistiyadan farqli o‘laroq, barcha jinoyatlar uchun umumiy emas, balki alohida shaxslar yoki holatlar uchun qo‘llaniladi. Amnistiya jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolashdan to‘liq ozod qilishni anglatadi. Afvetish esa jazoni kamaytirish yoki vaqtincha to‘xtatishdir, lekin jinoyatni tan olish va jinoyatga aloqador bo‘lgan javobgarlikni saqlashni anglatadi. Amnistiya va afvetish institutlari jinoyat qonunchiligida muhim o‘rin tutadi, chunki ular jamiyatda adolat, tuzalish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan huquqiy mexanizmlar hisoblanadi. Ularning har biri o‘ziga xos jihatlarni taqdim etadi va jinoyatni sodir etgan shaxslar bilan bog‘liq qarorlar qabul qilishda davlatning huquqiy siyosatini shakllantiradi. Amnistiya ko‘pincha siyosiy yoki ijtimoiy sabablarga ko‘ra qo‘llaniladi. Masalan, yangi hukumat hokimiyatga kelganida yoki ijtimoiy inqirozlar yuzaga kelganda jamiyatni ahillik va birdamlikka chaqirish uchun amnistiya e'lon qilinadi. Bu holatda, davlat jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazolarni yengillatish orqali jamiyatda tinchlik va barqarorlikni o‘rnatishni maqsad qiladi. Amnistiya shaxslarni jazolashdan voz kechish orqali, ularni qayta ijtimoiylashish va jamiyatga moslashish imkoniyatini yaratadi. Bu, o‘z navbatida, jinoyatga aloqador bo‘lgan shaxslar uchun tuzalish yo‘li sifatida xizmat qiladi. 4 Amnistiya joriy etilganda, unga qaramay, ba'zi jinoyatlarning sodir etilishi kamayadi, chunki bu holat yirik miqyosdagi jinoyatlarni ijtimoiy va huquqiy jihatdan so‘zsiz hal qilishga yordam beradi. Ayniqsa, amnistiya davrida jinoyatchilikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Afvetish jinoyatlarni sodir etgan shaxslarning jazo muddatlarini qisqartirish orqali, ularning jasoratini kamaytirish imkoniyatini beradi. Bu asosan tuzalish jarayonida bo‘lgan yoki o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashga harakat qilayotgan shaxslarga beriladi. Afvetish orqali jazo adolatli va individual asosda baholanadi. Afvetish shaxslarning hayotida yangi imkoniyatlarni yaratadi, chunki ularni jazolarini yengillashtirish orqali ularni qayta tiklashga yordam beradi. Bu jarayonda, insonning kelajakdagi xatti-harakatlari va jamiyatga qayta qo‘shilishi uchun ijobiy ta'sir ko‘rsatish mumkin. Afvetishdan foydalangan shaxslar o‘zining jinoyatga aloqador bo‘lgan xatti-harakatlarini qisman to‘g‘rilashga harakat qilishadi. Jazo muddatining qisqarishi bilan ular ko‘proq tuzalish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu jamiyatda jinoyatchilik darajasini pasaytirishi mumkin. Amnistiya va afvetish institutlari jamiyatdagi tinchlikni saqlashga yordam beradi, chunki ular ko‘pincha yirik siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar yoki inqirozlar davrida qo‘llaniladi. Amnistiya bilan, hukumat jamoatchilikni tinchlantirishi va har qanday ijtimoiy inqirozdan qutilishga yordam berishi mumkin. Afvetish esa, jinoyatni sodir etgan shaxslarni yana jamiyatga qo‘shish va ularning qayta tuzalishiga yo‘l ochadi. Amnistiya va afvetish qonunchilikka kiritilgan o‘zgartirishlar va yangilanishlarni ifodalaydi. Bu institutlar jinoyat qonunchiligini takomillashtirishga yordam beradi va jamiyatdagi adolat, tenglik va huquqiy himoyani ta'minlashga xizmat qiladi. Har bir holatda, bunday huquqiy chora-sadolar jamiyatda jinoyatlarni kamaytirish va jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish imkoniyatini beradi. Umuman olganda, amnistiya va afvetish institutlari jinoyat qonunchiligida davlatning eng muhim ijtimoiy siyosiy vositalari hisoblanadi. Ular jamiyatdagi barqarorlikni saqlash, jinoyatchilikni kamaytirish, tuzalish va qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini yaratish kabi muhim funksiyalarni bajaradi. 1 1 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. 5 Amnistiya – bu davlat tomonidan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazoni bekor qilish yoki yengillatish chorasi. Amnistiya, odatda, ma'lum bir davrda yoki muayyan shartlarga asoslangan holda joriy etiladi va jinoyatni sodir etgan shaxslarni jazolashdan to‘xtashga yo‘naltirilgan huquqiy mexanizm hisoblanadi. Amnistiya e'lon qilinishi bilan, jinoyatni amalga oshirgan shaxslar ma'lum jinoyatlar bo‘yicha jazodan ozod qilinadi yoki jazolash jarayonlari to‘xtatiladi. Amnistiya ko‘pincha jinoyat sodir etgan shaxslarni jazolashdan to‘liq ozod qiladi, ya'ni ular o‘zining jinoyatiga nisbatan huquqiy javobgarlikdan ozod bo‘ladi. Amnistiya e'lon qilinishidan keyin, tegishli jinoyatlar bo‘yicha barcha ta'qiblar to‘xtatiladi. Bu, amnistiya qoidalariga muvofiq, jinoyatchilarni jazolash va ularni ta'qib qilishni to‘xtatishga imkon beradi. Amnistiya, ko‘pincha ijtimoiy va siyosiy holatlar asosida, masalan, inqiroz yoki siyosiy o‘zgarishlar davrida joriy etilishi mumkin. Bu jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash, tinchlikni tiklash va ijtimoiy kelishuvni o‘rnatishga qaratilgan huquqiy chora sifatida ishlatiladi. Amnistiya davlat tomonidan chiqarilgan qonun orqali amalga oshiriladi va uning shartlari aniq belgilangan bo‘ladi. Misol uchun, ba'zi hollarda faqat ma'lum jinoyatlarni sodir etgan shaxslar amnistiyaga loyiq deb topiladi, ba'zi hollarda esa butunlay jinoyatni sodir etgan shaxslar uchun amnistiya e'lon qilinadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Jinoyat kodeksi amnistiya institutining qo‘llanilishini belgilovchi asosiy huquqiy hujjatlardir. Konstitutsiyada davlatning ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga, aholi barqarorligini ta'minlashga va jinoyatchilarni ijtimoiy hayotga qayta qo‘shishga qaratilgan chora sifatida amnistiya qo‘llanilishi mumkinligi ta'kidlanadi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksida amnistiyaning qo‘llanilishi va uning tartibi to‘g‘risida aniq normalar mavjud. Amnistiya, asosan, maxsus qonunlar yoki farmonlar asosida joriy etiladi va amnistiya qilinadigan jinoyatlar va ular uchun jazo muddatlari haqida aniq ko‘rsatmalar beriladi. Amnistiya O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida jinoyatchilarni jazolashdan ozod qilish va ularning jazo muddatlarini bekor qilish orqali ularga ikkinchi imkoniyat yaratadi. Bu holatda, davlat jamiyatning ahillik va tinchligini ta'minlash maqsadida, – 441 bet 6 muayyan shartlarga muvofiq jinoyatchilarga nisbatan huquqiy javobgarlikni kamaytiradi. Amnistiya faqat ayrim jinoyat turlari uchun amal qiladi va hukumatning ijtimoiy-siyosiy vaziyatga qarab belgilangan shartlar asosida amaldagi qonunlarga kiritilgan maxsus farmonlar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston qonunchiligida amnistiya, odatda, ma'lum siyosiy voqealar yoki bayramlar (masalan, mustaqillik kuni, parlament saylovlari va boshqa muhim tadbirlar) munosabati bilan joriy etiladi. O‘zbekiston tarixida amnistiya ko‘p marta joriy qilingan. Masalan, mustaqillik yillarida mamlakatda ba'zan xalqaro aloqalar, iqtisodiy inqirozlar yoki ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash maqsadida amnistiya e'lon qilingan. O‘zbekiston hukumatining amnistiya siyosati ijtimoiy barqarorlikni saqlash, huquqiy tuzilmalarni yangilash va odamlarning huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishga qaratilgan. Shuningdek, amnistiya orqali jamiyatdagi ma'lum qatlamlarga, masalan, yoshlarni yoki ko‘plab jinoyatlar qilgan, ammo tuzalmagan shaxslarga nisbatan ijtimoiy yordam ko‘rsatish mumkin. Amnistiyaning O‘zbekistondagi qo‘llanilishi bir qancha maqsadlarni ko‘zlaydi. Amnistiya orqali davlat ijtimoiy adolatni ta'minlashga yordam beradi. Ba'zida, yosh jinoyatchilarga, aybdor bo‘lganlar uchun engil jazo berish yoki jazodan ozod qilish orqali ularning qayta ijtimoiylashishiga yordam beriladi. Amnistiya siyosati inqiroz davrlarida, siyosiy o‘zgarishlar yoki ommaviy noroziliklar holatlarida barqarorlikni ta'minlash maqsadida qo‘llaniladi. Amnistiya shaxslarning qayta ijtimoiylashishiga va yangi hayot boshlashiga yordam beradi, chunki jazolarni yengillashtirish va hatto ularni bekor qilish, jinoyatchilarning o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashiga yo‘l ochadi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya faqat maxsus qonunlar yoki farmonlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu qonunlarda, qaysi jinoyat turlari uchun amnistiya e'lon qilinishi, kimlarga amnistiya berilishi, jazo muddatlari qanday qisqartirilishi yoki bekor qilinishi kerakligi aniq ko‘rsatilgan. Bu qonunlar, odatda, mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatga qarab chiqariladi. Amnistiya jamiyatdagi tinchlik va barqarorlikni saqlashga yordam beradi, jinoyatchilarga qayta tiklanish va ijtimoiy hayotga qaytish imkoniyatini yaratadi. Amnistiya ko‘p hollarda jinoiy javobgarlikni pasaytirishi mumkin, bu esa ba'zi jinoyatlarni sodir 7 etgan shaxslarni yana jinoyatchilikka yo‘naltirishi ehtimoli mavjud. Amnistiya O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, jinoyatchilarga tuzalish va qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini yaratish uchun muhim huquqiy institut hisoblanadi. U ma'lum bir siyosiy yoki ijtimoiy holatga asoslanib qo‘llaniladi va uning to‘g‘ri qo‘llanilishi jamiyatda adolatni saqlashga yordam beradi. 2 Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida, amnistiyaning qo‘llanilishi va amalga oshirilishi aniq qonuniy va huquqiy normativlarga asoslanadi. Amnistiya berish uchun quyidagi shartlar va asoslar mavjud. Amnistiya ko‘pincha davlatning siyosiy maqsadlariga, jamiyatdagi ijtimoiy holatlarga yoki siyosiy voqealarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, yangi hukumat tomonidan ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, siyosiy inqirozlarni bartaraf etish yoki jamiyatdagi tinchlikni saqlash maqsadida amnistiya e'lon qilinishi mumkin. Ba'zan amnistiya muayyan bayramlar, mustaqillik kunlari, davlat uchun ahamiyatli sanalar yoki boshqa ijtimoiy tadbirlar sharafiga joriy qilinadi. Bu holatda, davlat jamiyatdagi ahillikni va barqarorlikni ta'minlashga intiladi. Amnistiya ko‘pincha muayyan qatlamdagi jinoyatchilarni jazo muddatlaridan ozod qilish yoki kamaytirish orqali jamiyatdagi ijtimoiy tinchlikni tiklashga yordam beradi. Amnistiya ba'zi jinoyatlarni qamrab olishi mumkin, ammo ba'zi og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik, korrupsiya yoki boshqa jiddiy jinoyatlar amnistiyaga tushmaydi. Amnistiya odatda yengil yoki o‘rtacha darajadagi jinoyatlarga nisbatan qo‘llaniladi. Amnistiya, ba'zan faqat muayyan davrda sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan qo‘llaniladi. Misol uchun, amnistiya faqat bir yil davomida sodir etilgan jinoyatlar uchun berilishi mumkin, bu esa ma'lum vaqt oralig‘ida sodir etilgan jinoyatlar uchun amal qiladi. Amnistiya faqat tuzalish jarayonini boshlagan va jamiyatga qayta moslashishga harakat qilayotgan shaxslarga beriladi. Agar jinoyatchi o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashga intilgan bo‘lsa, masalan, jinoyatni tan olish va jazo muddatini o‘tashda yaxshi natijalar ko‘rsatgan bo‘lsa, u holda amnistiya olish uchun imkoniyat bo‘ladi. Ba'zi hollarda, amnistiya yoshlarning 2 Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B. 185-202. 106 8 yoki og‘ir sog‘lig‘i bor shaxslarning jinoyatni sodir etgan holatlari uchun berilishi mumkin. Bunday holatlarda, jinoyatchining hayoti va kelajagi bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy qarorlar hisobga olinadi. Amnistiya ba'zan jinoyatchilarga nisbatan jazo muddatlarini qisqartirish orqali berilishi mumkin. Bu holatda, jinoyatchi to‘liq jazolanishdan qochib, faqat bir qismini o‘tkazadi yoki jazo davrida bo‘lish muddati kamayadi. Amnistiya, ba'zan jinoyatchilarni to‘liq jazodan ozod qilish orqali amalga oshiriladi. Bu o‘zgartirish faqat maxsus huquqiy holatlar va yuridik qarorlar asosida amalga oshiriladi. Amnistiya, ayniqsa, ijtimoiy hayotga qaytish uchun moslashuv jarayonida bo‘lgan shaxslarga beriladi. Masalan, yoshlar yoki oilaviy ahvoli og‘ir bo‘lgan shaxslar uchun, ularni jamiyatga qaytarish va ijtimoiy integratsiya qilish uchun amnistiya qo‘llanilishi mumkin. Amnistiya berish qarori, ko‘pincha jinoyatchining o‘z holatini hisobga olgan holda qabul qilinadi. Ularning jamiyatga qaytishi, o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilashi va ijtimoiy integratsiyaga tayyorligi inobatga olinadi. Amnistiya qonuni yoki farmoni: Amnistiya faqatgina davlatning rasmiy huquqiy hujjatlari, masalan, parlament tomonidan qabul qilingan qonun yoki prezident farmonlari asosida joriy etiladi. Shu sababli, amnistiya jarayonida to‘g‘ri huquqiy me'yorlar va shartlar belgilanishi kerak. Qonuniylik va qonun ijodkorligi: Amnistiyaning huquqiy asosi bo‘lmish qonuniy qoidalar har bir shaxsning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, qonunchilikning joriy etilishi jamiyatda adolatni ta'minlash uchun zarurdir. Amnistiya berish uchun zarur shartlar va asoslar O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida aniq belgilangan bo‘lib, bu davlatning siyosiy, ijtimoiy va huquqiy maqsadlariga asoslanadi. Amnistiya ko‘pincha muayyan jinoyatlar, jinoyatchilarning shaxsiy holatlari, tuzalish jarayoni va jamiyatga qaytish ehtimoli bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash va jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish imkoniyatini yaratish maqsadida qo‘llaniladi. 3 3 Ugolovno-ispolnitel’noe pravo. Kurs lektsiy. – Toshkent: Akademiya MVD, 2002. – S. 138-159. 9 I.2. Amnistiyaning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi joyi Amnistiyaning turli shakllari: umumiy, alohida va shaxsiy — bu O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiyaning amalga oshirilishining turli xususiyatlari va qo‘llanilish shakllarini ifodalaydi. Har bir shaklning o‘ziga xos jihatlari va qo‘llanish sohalari mavjud. Quyida ularning har biri haqida batafsil ma'lumot beramiz . Umumiy amnistiya – bu jamiyatdagi barcha jinoyatchilarni yoki ma'lum bir jinoyatni sodir etgan keng doiradagi shaxslarni qamrab oladigan amnistiya shaklidir. Bu turdagi amnistiya bir yoki bir nechta aniq jinoyatlarni sodir etgan, lekin muayyan shartlarga mos keladigan barcha jinoyatchilar uchun e'lon qilinishi mumkin. Umumiy amnistiya, odatda, katta siyosiy yoki ijtimoiy voqealar (masalan, davlat bayramlari, mustaqillik yilliklari, siyosiy inqirozlar) yoki jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash zarurati tufayli e'lon qilinadi. Bunday amnistiya qonun chiqaruvchi organ (masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi) tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Umumiy amnistiya ko‘pincha keng doiradagi jinoyatlar uchun qo‘llaniladi, masalan, mulkni talon-toroj qilish, noqonuniy harakatlar yoki boshqa yengil jinoyatlar. Biron bir bayram yoki siyosiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq ravishda davlat tomonidan umumiy amnistiya e'lon qilinishi mumkin, bu holatda ko‘plab jinoyatchilar jazo muddatlaridan ozod qilinadi. Alohida amnistiya – bu amnistiya faqat ma'lum bir shaxslar guruhiga, muayyan jinoyatni sodir etgan shaxslarga yoki ba'zi bir ijtimoiy holatlar tufayli amnistiyaga loyiq deb topilganlarga berilishi mumkin. Bu turdagi amnistiya, asosan, shaxsiy yoki ijtimoiy sabablar asosida qo‘llaniladi. Alohida amnistiya, masalan, yoshlarni, ayollarni, nogironlarni, oilaviy holatdagi muammolarni hisobga olib, ba'zi shaxslarni jazodan ozod qilish uchun ishlatiladi. Bunday amnistiya ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi, ya'ni jinoyatchining shaxsiy holati yoki jinoyatning xususiyatlari hisobga olinadi. Alohida amnistiya e'lon qilinishi uchun maxsus huquqiy asoslar bo‘lishi kerak, masalan, yoshlar, og‘ir kasallikka chalingan shaxslar yoki ijtimoiy yordamga muhtoj shaxslar uchun. Yoshlarning jinoyatiga qarshi amnistiya berish, masalan, 10 ular tuzalish jarayonida bo‘lsa, alohida amnistiya shakli hisoblanadi. Shaxsiy amnistiya – bu amnistiya faqat biror bir shaxsga, ya'ni aniq bir kishiga nisbatan qo‘llaniladi. Bu shakl odatda maxsus qaror yoki farmon orqali amalga oshiriladi, shuningdek, davlat rahbariyati yoki boshqa yuqori organlarning qarori asosida bo‘ladi. 4 Shaxsiy amnistiya, ko‘pincha davlat rahbari (masalan, prezident) tomonidan biror shaxsning jinoyatiga alohida qarab, jazo muddatlarini qisqartirish yoki to‘liq bekor qilish shaklida qo‘llaniladi. Shaxsiy amnistiya, odatda, maxsus holatlarda beriladi, masalan, jazo muddatini yengillashtirish yoki vaqtincha ozod qilish kabi. Bunday amnistiya, shaxsiy sabablar (masalan, jinoyatni sodir etgan shaxsning sog‘lig‘i, yoshini yoki boshqa muhim holatlarni hisobga olish) bo‘yicha qaror qabul qilinadi. O‘zbekiston prezidentining farmoni bilan biron bir jinoyatchi uchun shaxsiy amnistiya e'lon qilinishi mumkin, agar u tuzalish jarayonida bo‘lsa yoki uning shaxsiy holatiga alohida e'tibor berilsa. Amnistiya turli shakllarda qo‘llanilishi mumkin: umumiy, alohida va shaxsiy. Umumiy amnistiya keng doiradagi jinoyatchilarni qamrab oladi va davlat tomonidan siyosiy yoki ijtimoiy holatlarga asoslangan holda e'lon qilinadi. Alohida amnistiya faqat ma'lum bir shaxslar yoki guruhlarga, masalan, yoshlar, ayollar, nogironlar kabi ijtimoiy guruhlarga qo‘llaniladi. Shaxsiy amnistiya esa faqat biror aniq shaxsga nisbatan e'lon qilinadi va odatda yuqori hukumat organlari tomonidan qaror qilinadi. Har bir shaklning qo‘llanilishi, amnistiya qoidalarining aniq yuridik asoslariga va ijtimoiy- siyosiy vaziyatlarga qarab o‘zgarishi mumkin. Amnistiya va uning amalga oshirilishining huquqiy tartibi O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida qat'iy tartibga solingan. Amnistiyaning amalga oshirilishida qonunlar va huquqiy me'yorlarga rioya qilish muhim ahamiyatga ega, chunki bu amaliyotning adolatli va qonuniy bo‘lishini ta'minlaydi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Jinoyat kodeksi va maxsus qonunlar amnistiyaning asosiy huquqiy manbalari hisoblanadi. Amnistiya, odatda, parlament tomonidan qabul qilingan maxsus qonun yoki prezident farmoni orqali 4 Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. – Toshkent, 2005. – B. 83-91. 11 amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tomonidan amalga oshiriladigan amnistiya jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, jinoyatchilarga imkoniyat yaratish va jinoyatlarni kamaytirish maqsadida qo‘llanilishi mumkinligi ta'kidlanadi. Jinoyat kodeksida amnistiyaning qo‘llanilishi va uning shartlari aniq belgilangan. Bunda, amnistiya faqat ma'lum jinoyat turlari uchun berilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Amnistiya e'lon qilishning huquqiy tartibi, bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, unda aniq qonuniy me'yorlar va protseduralar mavjud. Amnistiya e'lon qilishning asosiy qarori O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Ushbu qonun parlament tomonidan tasdiqlanganidan so‘ng, prezident tomonidan imzolanadi. Qonunda amnistiya qo‘llaniladigan jinoyat turlari, shartlar va muddatlar aniq ko‘rsatiladi. Masalan, amnistiya faqat yengil jinoyatlar yoki muayyan muddat ichida sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Maxsus farmon yoki qaror orqali prezident ham amnistiyani e'lon qilishi mumkin. Bu holatda, amnistiya shaxsiy yoki ma'lum guruhlarga nisbatan amalga oshirilishi mumkin. Amnistiya faqat belgilangan shartlarga javob beruvchi shaxslarga qo‘llaniladi. Bular, masalan, yoshlar, ayollar, nogironlar, ilgari sudlangan, lekin tuzalishga harakat qilayotgan shaxslardir. Amnistiya shartlari va kimlarga qo‘llanilishi, qonunda aniq belgilangan bo‘lib, bu shartlarga javob beradigan jinoyatchilar jazodan ozod qilinishi yoki jazo muddatlari qisqartirilishi mumkin. Amnistiya ko‘pincha jazo muddatlarini qisqartirish yoki to‘liq bekor qilish shaklida qo‘llaniladi. Bunda, maxsus qonunda belgilangan jinoyatlar uchun jazo muddatlari kamaytirilishi yoki to‘liq bekor qilinishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsning o‘ziga xos holatlari, masalan, sog‘lig‘i yoki ijtimoiy moslashishiga qarab, jazo qisman yoki to‘liq bekor qilinishi mumkin. Amnistiya faqat maxsus muddat ichida amal qiladi. Odatda, amnistiya e'lon qilinganidan keyin, bu chora faqat belgilangan muddat davomida qo‘llaniladi. Bu muddat qonunda aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi va amnistiyadan foydalanish uchun ma'lum bir vaqt ichida murojaat qilish zarur. Sudlar va prokuraturalar tomonidan jinoyatchilarga nisbatan amnistiya qarorlari amalga oshiriladi. Sud yoki tegishli 12 huquqiy organlar amnistiya asosida shaxsning jazodan ozod etilishi yoki jazo muddatini qisqartirishni belgilaydi. Jinoyatchining ijtimoiy qayta integratsiyasi uchun zarur choralar ko‘riladi. Amnistiya jarayonida, ba'zan jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashishiga yordam beruvchi maxsus dasturlar qo‘llaniladi. Jinoyatchilar amnistiyadan foydalanish uchun tegishli organlarga (masalan, sudlarga yoki prokuraturaga) ariza berishlari kerak. Amnistiya berish uchun talablar va shartlar to‘liq bajaringan bo‘lishi lozim. Shaxs amnistiyaga munosibligini tasdiqlovchi hujjatlar yoki ma'lumotlarni taqdim etishi lozim. Bu hujjatlar, masalan, tuzalish jarayonlari, ijtimoiy moslashish yoki jazo muddatining bajarilishi haqidagi hujjatlar bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash: Amnistiya, ko‘pincha, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash va jinoyatchilarga imkoniyat yaratish uchun qo‘llaniladi. Bu, o‘z navbatida, davlat va jamiyat o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi. Qayta ijtimoiylashish: Amnistiya orqali jinoyatchilarga o‘z xatti-harakatlarini to‘g‘rilash va jamiyatga qaytish imkoniyati beriladi. Bu ijtimoiy integratsiyaga yordam beradi. Adolatning amalga oshirilishi: Amnistiya, ma'lum hollarda, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish orqali ularning qayta ijtimoiylashishiga yo‘l ochadi va jamiyatda adolatni saqlashga yordam beradi. Amnistiya va uning amalga oshirilishining huquqiy tartibi O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida qat'iy belgilangan bo‘lib, bu jarayonning qonuniyligi, adolatliligi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash uchun muhimdir. Amnistiya e'lon qilinishidan boshlab, uning amalga oshirilishi uchun qonuniy protseduralar, shartlar, muddatlar va o‘zaro huquqiy munosabatlar to‘liq bajarilishi kerak. Bu amaliyot davlatning siyosiy va ijtimoiy maqsadlariga xizmat qiladi. Afvetish — bu jinoyatni sodir etgan shaxsga jazo qo‘llanmasligi yoki uning jazosining engilroq shaklga o‘tkazilishi bilan bog‘liq huquqiy institutdir. Afvetish jinoyatni sodir etgan shaxsning jazosi yoki uning ma'lum bir qismini bekor qilish, yoki engilroq shaklga o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Afvetish, odatda, jinoyatchining ijtimoiy holati, jinoyatning og‘irligi va boshqa shaxsiy omillarni inobatga olib, sud yoki davlat rahbariyati tomonidan qo‘llaniladi. Jazo qo‘llanmasligi: Afvetish — bu jinoyat 13 sodir etgan shaxsga nisbatan jazo ta'sirining to‘liq bekor qilinishi yoki jazo muddatining qisqartirilishi demakdir. Afvetishning maqsadi, jinoyatchining qayta ijtimoiylashishiga yordam berish va unga jamiyatga qaytish imkonini yaratishdir. 5 Jinoyatning og‘irligiga qarab amalga oshiriladi: Afvetish, asosan, yengil yoki o‘rtacha darajadagi jinoyatlar uchun qo‘llaniladi. Og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik, terakt yoki boshqa jiddiy jinoyatlar uchun afvetish odatda qo‘llanilmaydi. Afvetishning amalga oshirilishi: Afvetish, ko‘pincha sud qarori yoki davlat rahbariyati (prezident)ning farmoni orqali amalga oshiriladi. Afvetish berish uchun, jinoyatchining ijtimoiy ahvoli, sog‘lig‘i, yoshini yoki jamiyatga qaytish ehtimoli hisobga olinishi mumkin. Afvetish va amnistiya o‘rtasida farq bor. Amnistiya ko‘pincha keng doiradagi jinoyatchilarga nisbatan e'lon qilinadi, shu jumladan muayyan jinoyat turlari yoki muddatlar uchun. Afvetish esa maxsus shaxs yoki guruhlarga, ba'zan faqat shaxsiy holatga qarab beriladi. Afvetishning ijtimoiy ahamiyati: Afvetishning asosiy maqsadi jinoyatchilarga ijtimoiy hayotga qaytish va qayta ijtimoiylashish imkonini berishdir. Bu jamiyatda barqarorlikni ta'minlashga, jinoyatchilarning tuzalishiga va qayta jinoyatga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi. Afvetishning amalga oshirilishi qonuniy ravishda quyidagi tartibda amalga oshiriladi . Afvetish e'lon qilinishi: Afvetish qonun asosida yoki maxsus prezident farmoni yoki boshqa yuqori huquqiy organlar qaroriga asoslanadi. Afvetish shartlari: Afvetish beriladigan shaxslar ko‘pincha jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy holati, sog‘lig‘i, yoshini yoki qayta jinoyat qilish ehtimoli hisobga olinadi. Sud qarori yoki huquqiy me'yorlar: Afvetish qarori, ko‘pincha sud tomonidan qabul qilinadi yoki davlat rahbariyati farmoni asosida amalga oshiriladi. Afvetish — bu jinoyatchining jazodan ozod qilinishi yoki uning jazosi yengillashtirilishi orqali amalga oshiriladigan huquqiy jarayon bo‘lib, u ko‘pincha ijtimoiy va huquqiy sabablar bilan bog‘liqdir. Afvetish, jamiyatda barqarorlikni ta'minlash, jinoyatchilarga imkoniyat yaratish va ularga qayta ijtimoiylashish imkonini berish maqsadida qo‘llaniladi. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat 5 Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish va shartli hukm qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma // O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil 298-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 14 qonunchiligidagi o‘rni va farqlari — afvetish instituti O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligida muhim rol o‘ynaydi. Bu huquqiy institutning o‘rni va uning amaliyotdagi farqlari, asosan, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishiga va jamiyatda barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan. Afvetish, shuningdek, jinoyatchilarning huquqiy holatlarini yengillashtirish, ular uchun qayta integratsiya imkoniyatlarini yaratish uchun ishlatiladi. Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishga yordam berish: Afvetishning asosiy maqsadi jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashish va jamiyatga qaytish imkoniyatini yaratishdir. Bu, o‘z navbatida, jinoyatchilarning jamiyatga qaytishda muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlashga yordam beradi. O‘zbekiston qonunchiligida afvetish institutining o‘rni aynan shunda — ijtimoiy barqarorlikni saqlash va jinoyatchilarga tuzalish imkoniyatlarini yaratishda yotadi. Jazo tizimini yengillashtirish va adolatni tiklash: Afvetish, ba'zida jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish, qisqartirish yoki ularning jazosini to‘liq bekor qilish orqali adolatni ta'minlashda qo‘llaniladi. Bu, ko‘pincha, jinoyatchining sog‘lig‘i, yoshini yoki tuzalish jarayonlarini hisobga olishni o‘z ichiga oladi. Shu tariqa, afvetish jamiyatda adolatni amalga oshirishga yordam beradi. Amnistiya va afvetish o‘rtasidagi farqni tushuntirish: Afvetishning jinoyat qonunchiligidagi o‘rni shundan iboratki, u amnistiya bilan bog‘liq bo‘lmagan holda, maxsus bir shaxs yoki guruhga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Amnistiya ko‘proq keng doiradagi jinoyatchilarni qamrab olsa, afvetish ko‘proq ijtimoiy holatga qarab, maxsus shaxslarga beriladi. Afvetishning keng qo‘llanishi va siyosiy konteksti: Afvetish ko‘pincha siyosiy, ijtimoiy yoki gumanitar holatlarda, masalan, qamoqdagi shaxslarning jamiyatga qaytishini qo‘llab-quvvatlashda yoki jamiyatni barqarorlashtirishda qo‘llaniladi. Bu holatlarda, afvetish o‘zining gumanitar va ijtimoiy jihatlariga ko‘ra, qonuniy va siyosiy maqsadlarga xizmat qiladi. Afvetish — bu faqat ma'lum bir jinoyatchiga nisbatan jazo berilmasligi yoki uning jazosi yengillashtirilishi. Bu faqatgina maxsus holatlar yoki shaxslar uchun qo‘llaniladi, masalan, og‘ir kasallik holati, yoshni yoki jinoyatni sodir etishning 15 ijtimoiy muhimligi. Amnistiya esa, ko‘pincha keng doiradagi jinoyatchilarni qamrab olib, davlat tomonidan e'lon qilingan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Amnistiya ko‘pincha kengroq shartlar asosida qo‘llaniladi va ko‘proq jinoyatlar uchun amal qiladi. Afvetish ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi. Agar shaxsning jazosi yengillashtirilsa, bu uning ijtimoiy ahvoli, sog‘lig‘i, yoshini yoki boshqa shaxsiy holatlarini hisobga olib amalga oshiriladi. Bunda, amnistiya esa aniq belgilangan guruhlarni yoki jinoyat turlarini qamrab oladi. Afvetish odatda jazo olishgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladi, masalan, jazodan qisman yoki to‘liq ozod qilish, jazo muddatini qisqartirish. Amnistiya esa ko‘p shaxslarni qamrab oladi va odatda ko‘p jinoyatchilarga yoki muayyan jinoyat turiga qarab e'lon qilinadi. Afvetishning amalga oshirilishi sud yoki davlat rahbariyati (prezident) qaroriga asoslanadi. Bu qaror, shaxsiy holatlar, muhim ijtimoiy omillar yoki jinoyatchining qayta ijtimoiylashishiga yordam berish maqsadida qabul qilinadi. Boshqa tomondan, amnistiya ko‘pincha Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Afvetish O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida jinoyatchilarga jazo qo‘llanmasligi yoki jazo yengilligi berilishi orqali ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash va jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashishga yordam berish maqsadida qo‘llaniladi. Amnistiya bilan solishtirganda, afvetish ko‘proq individual yondashuvni talab qiladi va faqat maxsus shaxslar yoki guruhlar uchun qo‘llaniladi. Bu institutlarning har biri jamiyatda adolat, tuzalish va barqarorlikni ta'minlashda o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Afvetishning amalga oshirilishi va uning shartlari O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida aniq tartibga solingan. Afvetish, odatda, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish yoki umuman bekor qilish orqali ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Biroq, afvetish berish uchun belgilangan shartlar va huquqiy protseduralar mavjud bo‘lib, ularni bajarish zarur. Afvetish, asosan, sud yoki davlat rahbariyati (prezident farmoni) orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida afvetishning amalga oshirilishi quyidagi bosqichlarda yuz beradi . Afvetish, prezident farmoni, sud 16 qarori yoki maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Sudlar, prokuraturalar yoki davlat organlari tomonidan muayyan holatlarda afvetish berilishi mumkin. Misol uchun, maxsus gumanitar holatlar (sog‘liqni saqlash, yosh va boshqalar) hisobga olinishi mumkin. Afvetish berilishiga oid qarorlar, prezident tomonidan qabul qilinadigan farmonlar, yoki Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadigan maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. Bu qonunlar yoki farmonlarda afvetishning qaysi jinoyat turiga yoki jinoyatchiga nisbatan qo‘llanishi aniq ko‘rsatiladi. Afvetish qo‘llaniladigan shaxslar yoki jinoyatlar maxsus huquqiy me'yorlar orqali belgilanadi. Shaxsning ijtimoiy holati (yosh, sog‘liq, ilgari tuzalishiga oid ko‘rsatkichlar) yoki jinoyatning og‘irligi asosida afvetish amalga oshiriladi. Afvetish ko‘pincha sud tomonidan amalga oshiriladi. Sudning qarori asosida, agar shaxsning jazosi yengillashishi yoki bekor qilinishi lozim bo‘lsa, sud qaror chiqaradi. Sud qaroriga asosan, afvetish uchun belgilangan jinoyat turlari yoki jinoyatchilarni aniqlashda, sudning ijtimoiy nuqtai nazari hisobga olinadi. Afvetish berish uchun bir qator shartlar mavjud. Bu shartlar shaxsning jazodan ozod qilinishi yoki uning jazosi yengillashtirilishini ta'minlaydi. Afvetish faqat yengil yoki o‘rtacha og‘irlikdagi jinoyatlar uchun qo‘llanilishi mumkin. Og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik, terakt, yoki boshqa katta jazo talab qiladigan jinoyatlar uchun afvetish berilmaydi. Jinoyatchining ijtimoiy holati: Afvetishning amalga oshirilishida shaxsning ijtimoiy holati ham hisobga olinadi. Bu omillarga quyidagilar kiradi . Yoshlar (yoshdan kichik yoki 18-25 yoshdagi shaxslar) uchun afvetish berilishi mumkin, chunki ular odatda jamiyatga qaytishda muvaffaqiyatli ijtimoiylashish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Kasal yoki nogiron shaxslar uchun afvetish qo‘llanilishi mumkin. Sog ‘ liq holati og ‘ ir bo ‘ lgan shaxslar jazo o ‘ tay olmaydigan holatda bo‘lishi mumkin. Oilada biron-bir majburiyatga ega bo‘lgan shaxslar, masalan, bolalari bo‘lgan ota yoki onalar uchun afvetish berilishi mumkin. 6 6 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 17 II.BOB. AFVETISH TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI II.1. Afvetishning O‘zbekiston jinoyat qonunchiligidagi o‘rni va farqlari Afvetishning shartlaridan biri, jinoyatchining tuzalishga bo‘lgan ishonchi va yaxshi xulq-odob bilan bog‘liqdir. Agar jinoyatchi qamoqxona vaqtida o‘zini yaxshi tutgan bo‘lsa, ijtimoiylashtirish va qayta tuzalish imkoniyatlarini ko‘rsatsa, unga afvetish berilishi mumkin. Jazo muddatining davomiyligi: Afvetish, ko‘pincha, ma'lum bir muddatni o‘tab bo‘lgan shaxslarga beriladi. Agar shaxs jazo muddatining ma'lum qismini o‘tab bo‘lsa va uning tuzalishi uchun ijtimoiy ehtiyoj mavjud bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Qamoqda o‘tayotgan shaxslarning afvetishi: Afvetish, shuningdek, qamoq jazosini o‘tayotgan shaxslar uchun ham qo‘llaniladi. Ular jazo muddatining bir qismini yoki umuman jazo o‘tkazishdan ozod qilinishi mumkin. Bunda, qamoqdagi shaxsning ijtimoiy holati va jinoyatning yengilligiga qarab qaror qabul qilinadi. Afvetishning vaqtinchalik amalga oshirilishi: Afvetish, ba'zida muayyan vaqtga (masalan, bayramlar yoki yirik siyosiy voqealar) nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Bu, jinoyatchilarni ijtimoiy tizimga qaytarishga yordam berish maqsadida amalga oshiriladi. Jinoyatchi yoki uning himoyachisi afvetish olish uchun sud yoki tegishli organlarga murojaat qiladi. Murojaatda, shaxsning ijtimoiy holati va jinoyatning yengilligini asoslash zarur. Sud yoki tegishli organlar qarori: Afvetish berish to‘g‘risida qaror sud yoki tegishli organlar tomonidan qabul qilinadi. Ular jinoyatchining holatiga asoslanib, jazoni qisqartirish yoki bekor qilish haqida qaror chiqaradi. Afvetishning joriy qilinishi: Agar qaror qabul qilinsa, afvetish joriy qilinadi va shaxs jazodan ozod etiladi yoki jazo muddatlari qisqartiriladi. Afvetish, O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida, asosan jinoyatchilarning ijtimoiy holatiga, jinoyatning og‘irligiga va tuzalish ehtimoliga qarab qo‘llaniladi. Afvetish berish uchun sud yoki davlat rahbariyati qarori muhim rol o‘ynaydi. Afvetish jarayonining amalga oshirilishi uchun aniq huquqiy me'yorlar va shartlar belgilangan bo‘lib, bu jarayonning adolatli va qonuniy bo‘lishini ta'minlashga yordam beradi. Afvetishning maxsus holatlari va amaldagi qonunchilikdagi tartibi O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida afvetishning maxsus holatlari va qo‘llanish 18 tartibi belgilangan. Bu holatlar, asosan, jinoyatchilarning ijtimoiy holati, jinoyatning xususiyatlari, shaxsning tuzalish ehtimoli va boshqa omillarga asoslanadi. O‘zbekistonning afvetish bo‘yicha qonunchilikda maxsus holatlar va ularning amalga oshirilishi uchun aniq me'yorlar mavjud. Jinoyatchining sog‘liq holati: Agar jinoyatchi og‘ir kasallikka chalingan bo‘lsa yoki jazo o‘tay olish imkoniyati bo‘lmasa, afvetish berilishi mumkin. Bu holat, asosan, sog‘liqni saqlash va inson huquqlarini himoya qilish maqsadida qo‘llaniladi. Masalan, jismoniy yoki ruhiy kasalliklar tufayli jazo muddatini o‘tay olmaydigan shaxslar uchun afvetish berilishi mumkin. Yoshlar uchun afvetish ko‘pincha beriladi. Yoshlik davrida jinoyat sodir etgan shaxslar qayta ijtimoiylashishga va tuzalishga ko‘proq moyil bo‘lishadi. Shu bois, 18 yoshga to‘lmagan shaxslar yoki ba'zi holatlarda yoshlarning yuqori yoshlik toifalarida (masalan, 18-25 yosh) afvetish qo‘llanilishi mumkin. Oilada mas'uliyatli bo‘lgan shaxslar (masalan, bir nechta bolasi bo‘lgan ota-onalar) uchun afvetish berilishi mumkin. Bunday holatlar jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash uchun afvetishni qo‘llashga asos bo‘ladi. Oilaviy muammolarni hal qilish maqsadida, bunday shaxslar uchun jazo yengillashtirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Jinoyatning og‘irligi va tuzalish ehtimoli: Afvetish, asosan, yengil va o‘rtacha og‘irlikdagi jinoyatlar uchun beriladi. Og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm) uchun afvetish odatda qo‘llanilmaydi. Lekin, agar jinoyatchi o‘zining tuzalish jarayonini ko‘rsatsa, uning jamiyatga qaytish ehtimoli bo‘lsa, jazo yengillashishi mumkin. Jinoyatchining tuzalishi va yaxshi xulq-odob: Afvetish, ko‘pincha jinoyatchining yaxshi xulq-odobini va tuzalish jarayonini hisobga olib amalga oshiriladi. Agar jinoyatchi qamoqxonada o‘zini yaxshi tutsa, jamiyatga qaytish imkoniyatiga ega bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, jinoyatchining qayta jinoyat sodir etmasligini ta'minlashga xizmat qiladi. Jamiyatdagi favqulodda vaziyatlar yoki ijtimoiy holatlar: Ba'zi holatlarda, afvetish jamiyatdagi favqulodda vaziyatlar yoki katta siyosiy voqealar (masalan, mustaqillik yoki bayramlar) asosida amalga oshiriladi. Bunday vaziyatlarda, 19 afvetish ko‘pincha biror bayram munosabati bilan jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaniladi. O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligida afvetishning amalga oshirilishi tartibi quyidagi bosqichlarga bo‘linadi . Afvetish O‘zbekiston Respublikasining jinoyat kodeksi, prezident farmonlari, Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar asosida amalga oshiriladi. Afvetish berish uchun, prezident farmoni yoki maxsus qonun orqali qaror qabul qilinishi lozim 7 . Afvetish, ko‘pincha, prezident farmoni yoki Oliy Majlis qonuni asosida e'lon qilinadi. Afvetish e'lon qilingandan so‘ng, sudlar yoki tegishli organlar, afvetishdan foydalanadigan shaxslarni aniqlashadi. Afvetishning muayyan jinoyat turlari yoki jinoyatchilarga nisbatan qo‘llanilishi: Afvetishning amaldagi qonunchiligida, ayrim jinoyat turlari yoki shaxslar uchun afvetish qo‘llanilishi mumkin. Masalan, ba'zi yengil jinoyatlar uchun, agar jinoyatchi qamoqda tuzalishga muvaffaq bo‘lsa, afvetish berilishi mumkin. Afvetishning vaqtinchalik amal qilish muddati: Afvetish ba'zan ma'lum bir vaqtga (masalan, bayramlar, mustaqillik yilligi) nisbatan e'lon qilinadi. Bunday hollarda, afvetish qilingan jinoyatchilar vaqtinchalik ravishda jazodan ozod qilinadi. Afvetishning qo‘llanishi uchun aniqlangan mezonlar bor. Bu mezonlar jinoyatning og‘irligi, jinoyatchining ijtimoiy holati, uning sog‘liq holati, yaxshi xulq-odobini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, afvetish berishning huquqiy mezonlari ham mavjud, bu esa jinoyatchilarning jamiyatga qaytishiga yordam beradi. Afvetishning qarori va amalga oshirilishi: Afvetish, sud tomonidan yoki maxsus prezident farmoni bilan amalga oshiriladi. Sud tomonidan berilgan qaror yoki prezident farmoni asosida, jinoyatchilarning jazolari yengillashtiriladi yoki to‘liq bekor qilinadi. Agar jinoyatni sodir etgan shaxs afvetishdan foydalanishga huquqiy asosga ega bo‘lsa, jazo vaqti qisqartirilishi mumkin. Afvetishning maxsus holatlari O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligida aniq tartibga solingan bo‘lib, bu holatlar jinoyatchining ijtimoiy holati, jinoyatning 7 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 20 og‘irligi, sog‘liq holati, yoshni va boshqa omillarni hisobga olgan holda qo‘llaniladi. Afvetishning amalga oshirilishidagi tartib ham belgilangan bo‘lib, u sud yoki prezident farmoniga asoslanadi. Afvetishning amaldagi qonunchilikdagi tartibi, jinoyatchilarning ijtimoiy qayta tiklanishini va jamiyatga qaytishini ta'minlashga yordam beradi. Amnistiya va afvetishning farqlari O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida alohida o‘rin tutadi, chunki ular jinoyatchilarni jazolaridan ozod qilish uchun ishlatiladigan ikki turli institutdir. Ularning maqsadi, qo‘llanilish doirasi va yuridik ta'siri farq qiladi. Amnistiya, odatda, ijtimoiy-siyosiy yoki gumanitar maqsadlar asosida amalga oshiriladi. U davlatning yoki jamiyatning keng ko‘lamdagi muammolariga javoban, masalan, ijtimoiy barqarorlikni saqlash, siyosiy beqarorlikni bartaraf etish yoki yirik bayramlar va tadbirlar munosabati bilan amalga oshiriladi. Amnistiyaning maqsadi, jinoyatchilarning jazolarini umuman bekor qilish yoki yengillashtirish orqali jamiyatda tinchlikni ta'minlashdir. Afvetishning asosiy maqsadi, ko‘pincha, jinoyatchilarning jazolarini qisqartirish yoki yengillashtirishdir, ammo bu ko‘proq individual holatlarga taalluqlidir. Afvetish, jinoyatchining ijtimoiy holati (masalan, sog‘lig‘i, yosh, oilaviy ahvoli) yoki tuzalish jarayonini inobatga olib, qaror qilinadi. Bu ko‘proq gumanitar nuqtai nazardan qaraladi. Amnistiya keng doiradagi jinoyatlar uchun qo‘llanilishi mumkin va odatda kategoriyalangan bo‘ladi. Ya'ni, ma'lum bir vaqt mobaynida amalga oshiriladi va unda jinoyatchilarning belgilangan turdagi jinoyatlar (masalan, yengil jinoyatlar) va ba'zan barcha jinoyatchilar hamda ijtimoiy holatlari (yosh, sog‘liq va boshqalar) hisobga olinadi. Amnistiya, odatda, butun mamlakat bo‘yicha joriy qilinadi va umumiy xarakterga ega bo‘ladi. Afvetish ko‘proq maxsus holatlar va individual shaxslar bilan bog‘liqdir. Afvetishning qo‘llanilishi aniq bir shaxs yoki jinoyatga taalluqlidir va uni sudlar yoki davlat rahbariyati tomonidan amalga oshirish mumkin. Afvetish faqat ayrim jinoyatlar yoki jinoyatchilarga qo‘llaniladi va bu ko‘pincha, jinoyatchining holatiga (masalan, uning sog‘lig‘i yoki yoshiga) bog‘liq bo‘ladi. Amnistiyaning yuridik ta'siri ko‘pincha jazolarni to‘liq bekor qilish yoki jazoni yengillashtirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Amnistiya jarayonida, jinoyatchilar 21 jazolarini umuman o‘tkazmasdan yoki ularning muddatini qisqartirish orqali ozod qilinishi mumkin. Shuningdek, amnistiya jinoyatchining jinoyatni sodir etganlikdan qonuniy ravishda ozod etilishiga olib keladi. Bu, jinoyatchilarning tarixida jinoyat uchun jazoga tortilishi holatining bekor qilinishini anglatadi. 8 Afvetishning yuridik ta'siri ko‘proq jazoni yengillashtirish yoki qisman ozod qilish bilan bog‘liqdir. Afvetishda, odatda, jazolar to‘liq bekor qilinmaydi, balki ularning muddatlari qisqartiriladi yoki qamoq jazosini uy qamog‘i bilan almashtirish kabi yengilroq shakllarga o‘tkaziladi. Afvetish, shuningdek, jinoyatchining jazodan ozod qilinishiga sabab bo‘ladi, lekin amnistiyaga qaraganda, ko‘proq individual qaror asosida amalga oshiriladi. Amnistiya va afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslarning huquqlari O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida amnistiya va afvetish, jinoyatchilarning jazolarini yengillashtirish yoki bekor qilishga qaratilgan. Biroq, bunday holatlar, shaxslarning huquqlari va majburiyatlariga ham ta'sir qiladi. Har ikkala institutning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar, o‘z huquqlarini tiklash imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu huquqlarni va majburiyatlarni tushunish, jamiyatda qonuniylikni ta'minlash uchun muhimdir. Amnistiya jarayonida, jinoyatchilar jazolarini bekor qilish yoki yengillashtirish orqali jamiyatga qaytadi. Biroq, bu shaxslarning huquqlari va majburiyatlari ham o‘zgaradi. Jazo muddatining qisqartirilishi yoki bekor qilinishi: Amnistiya jarayonida, jinoyatchining jazosi yengillashtirilishi yoki umuman bekor qilinishi mumkin. Bu, jinoyatchining ozodlikni tiklashi va jamiyatga qaytish huquqini olishiga imkon beradi. Amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar o‘z jazosini o‘tashdan ozod qilinishi mumkin, bu esa ularning ijtimoiy qaytishiga yordam beradi. Amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jamiyatga qaytish huquqiga ega bo‘ladi. Ular jinoyatni sodir etganliklari sababli jamiyatdan ajralgan bo‘lsalar ham, amnistiya ularni jamiyatga qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Ularning jamiyatda yashash huquqi tiklanadi. Amnistiya ta'sirida bo‘lgan shaxslarning jinoyat 8 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 22 tarixidagi yozuvlar o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi. Bu, jinoyatchining jamiyatga qaytishiga va ijtimoiy integratsiyasiga yordam beradi. Amnistiya, ko‘pincha, jinoyat sodir etgan shaxsning bo‘lajakda huquqiy cheklovlardan ozod bo‘lishini ta'minlaydi. Misol uchun, ayrim jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun amnistiya yengillashtirish orqali ular huquqiy cheklovlarga duch kelmasdan ishlash, saylovlarda qatnashish, boshqa ijtimoiy huquqlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Amnistiya, ba'zan sog‘liqni saqlash nuqtai nazaridan qo‘llaniladi. Agar jinoyatchi og‘ir kasallikka chalinib qolgan bo‘lsa, amnistiya ularni davolanish uchun huquqiy asos yaratadi. Shunday qilib, amnistiya ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar o‘z sog‘lig‘ini tiklash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Amnistiya faqat yengil va o‘rtacha jinoyatlar uchun qo‘llaniladi. Og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik) uchun amnistiya qo‘llanilishi odatda mumkin emas. Amnistiya ko‘pincha, jinoiy javobgarlikni to‘liq bekor qilishni nazarda tutadi, ammo bu amnistiyaning shaxsning jamiyatga qaytishini ta'minlashi uchun qo‘llaniladi. Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar, jinoyatga nisbatan belgilangan jazoni yengillashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Afvetish ko‘proq maxsus holatlarda qo‘llaniladi. Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jazo muddatini qisqartirish yoki yengilroq jazolar (masalan, uy qamog‘i) olish huquqiga ega bo‘ladi. Ularning jazosi to‘liq bekor qilinmasa ham, ularning huquqlari va erkinliklari yengillashadi. Afvetish ko‘pincha, jinoyatchilarning bo‘lajak huquqiy cheklovlarini bartaraf etishga yordam beradi. Agar jinoyatchi sodir etgan jinoyatini tuzalish jarayonida yengillatgan bo‘lsa, afvetish jarayonida ular huquqiy imtiyozlarga ega bo‘ladi, masalan, saylovda qatnashish yoki ishlash huquqi. Afvetish ko‘pincha yaxshi xulq-odobni hisobga olish orqali amalga oshiriladi. Bu esa shaxsning jamiyatga qaytishiga va uning huquqlarini tiklashga yordam beradi. Afvetishning ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar jamiyatda o‘z o‘rnini tiklash huquqiga ega bo‘ladilar. Afvetish, ba'zan jinoyatchining jinoyat tarixiga ham ta'sir qilishi mumkin. Ular, amnistiyadek, o‘zlarining jinoyat sodir etganliklari sababli huquqiy jazolardan ozod bo‘lishadi. Ammo, afvetish odatda jinoyatni yengil holatga keltirishni anglatadi. Afvetish, odatda, yengil jinoyatlar uchun 23 qo‘llaniladi va og‘ir jinoyatlarni sodir etganlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Afvetishning amal qilish muddati cheklangan bo ‘ lishi mumkin , masalan , maxsus bayram yoki ijtimoiy voqea munosabati bilan . Amnistiya va afvetish ta'siri ostida bo‘lgan shaxslar o‘z huquqlarini tiklash va jamiyatga qaytish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu huquqlar, jinoyatchilarning sog‘lig‘i, yosh va ijtimoiy holatini hisobga olish bilan ta'minlanadi. 9 II.2. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan amnistiya va afvetishlar Amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida muhim o‘rin tutadi. Bu institutlar davlat tomonidan jinoyatchilarga nisbatan yengillik kiritish yoki jazolarni bekor qilishni ta'minlaydi. Lekin amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari mavjud bo‘lib, ular yuridik tizimda qat'iy tartibga solinadi. Amnistiyaning qonuniyligi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va jinoyat qonunchiligiga asoslanadi. Asosiy qonuniylik asoslari quyidagilar . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 91-moddasiga muvofiq, amnistiya faqat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan chiqarilgan qonun asosida amalga oshiriladi. Bu, amnistiyaning qonuniyligini ta'minlash va uni faqat qonun asosida amalga oshirishni kafolatlaydi. Amnistiya Jinoyat kodeksi va boshqa tegishli qonunlarda belgilangan normativ-huquqiy hujjatlar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko‘ra, amnistiya o‘z ichiga ma'lum bir shaxslar va jinoyatlar guruhini oladi. Jinoyat kodeksi, amnistiyaning qaysi jinoyatlarni qamrab olishini belgilaydi. Davlatning ijtimoiy siyosati: Amnistiya jarayonlari ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. U davlatning gumanitar siyosati va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash maqsadlariga xizmat qilishi kerak. Jinoyat turiga ko‘ra cheklovlar: Amnistiya og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm, narkotik moddalar savdosi) uchun qo‘llanilmaydi. Bunday jinoyatlar uchun amnistiya ta'siri cheklangan. Shaxsiy cheklovlar : Amnistiya ko ‘ pincha maxsus shaxsiy holatlar 9 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 24 asosida beriladi . Masalan, faqat yoshlar, yoshi ulg‘ayganlar, sog‘liqni saqlash muammolariga duch kelganlar yoki sud tomonidan tuzalish jarayonini ko‘rsatayotganlar amnistiya bilan qamrab olinadi. Muddat cheklovlari: Amnistiya maxsus muddatlarda (masalan, bayramlar yoki tarixiy sanalar) amalga oshiriladi. U odatda, davlat rahbariyati tomonidan belgilanadi va ushbu sanalarda amnistiya qilingan jinoyatlarning turi ham belgilangan bo‘ladi. Ommaviy amnistiya uchun cheklovlar: Ommaviy amnistiya faqat barchaga bir xil qo‘llanilmaydi. Ya'ni, amnistiya faqat ma'lum guruhlar yoki jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaniladi. Har bir amnistiya yangi qonun orqali amalga oshiriladi va unda ma'lum shartlar belgilab qo‘yiladi. Afvetish ham qonuniy asoslar va cheklovlar bilan tartibga solinadi. Afvetishning qonuniy asoslari va cheklovlari quyidagilar: Afvetishning qonuniyligi ham O ‘ zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asoslanadi . O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi yoki Prezident tomonidan belgilangan huquqiy me'yorlarga muvofiq, afvetish jinoyatni yengillashtirish yoki qisqartirishga qaratilgan bo‘ladi. Afvetish, ko‘pincha Prezidentning farmoni orqali amalga oshiriladi. Prezident farmoni, yengil jinoyatlar uchun afvetish berish yoki yengillashtirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Afvetishning asosiy huquqiy manbasi Prezidentning rasmiy hujjatlari hisoblanadi. Afvetishning qonuniy asoslaridan biri gumanitar nuqtai nazardir. Agar jinoyatchi sog‘liq muammolariga duch kelsa yoki ijtimoiy jihatdan o‘zgarishga muvaffaq bo‘lsa, afvetish berish mumkin. Afvetish, odatda yengil jinoyatlar uchun beriladi. Afvetishning ta'siri og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, yirik talonchilik) uchun qo‘llanilmaydi. Afvetishning shartli va shartsiz shakllari: Afvetish, ba'zan shartli (masalan, jinoyatchi ijtimoiy foydali ishlar bajarishi sharti bilan) yoki shartsiz (bepul jazodan ozod qilish) shakllarda bo‘ladi. Shartli afvetish ba'zi holatlarda faqatgina jinoyatchi yaxshi xulq-odobni ko‘rsatgan va ijtimoiy tuzalishga erishgan shaxslar uchun qo‘llaniladi. Afvetish ko‘pincha Prezident yoki Oliy Majlis tomonidan, shuningdek, sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda, afvetishning qo‘llanishi har bir 25 individual holatga qarab o‘rganiladi va aniq qonuniy talablar bajarilishi kerak. Afvetish ko‘pincha maxsus muddatlar asosida amalga oshiriladi. Afvetishning muddati odatda qisqa bo‘ladi va faqat ma'lum vaqt davomida yoki muayyan shartlarda beriladi. Amnistiya va afvetishning qonuniylik asoslari va cheklovlari, ular jamiyatda adolatni ta'minlash va jinoyatchilarning ijtimoiy integratsiyasini ko‘zlashda muhim rol o‘ynaydi. Har bir holatda yuridik normalar va me'yorlar belgilangan bo‘lib, bu institutlarning amalga oshirilishini tartibga soladi. O‘zbekiston tarixida amnistiya va afvetish, davlatning ijtimoiy, siyosiy va gumanitar siyosatining bir qismi sifatida muhim rol o‘ynagan. Ushbu institutlar, jamiyatda qonun ustuvorligini ta'minlash, jazolarni yengillashtirish, jinoyatchilarga ijtimoiy reabilitatsiya qilish va jinoyatga qarshi kurashning turli usullarini qo‘llashda muhim vositalardan biri bo‘lib kelgan. 10 O‘zbekistonning mustaqillikka erishganidan so‘ng, amnistiya va afvetish siyosati muntazam ravishda amalga oshirilgan. Bu institutlar ko‘pincha siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarga bog‘liq holda qo‘llanilgan. Sovet Ittifoqi davrida amnistiya va afvetish faqat markaziy hokimiyat tomonidan belgilangan siyosat asosida amalga oshirilgan. O‘zbekiston SSRning o‘zida mustaqil amnistiya qonunlari ko‘p bo‘lmagan, ammo Sovet Ittifoqining umumiy qonunlariga asoslanib amnistiyalar berilgan. Bunday amnistiyalar odatda muayyan bayramlar yoki davlat bayramlariga bag‘ishlangan bo‘lib, asosan yengil jinoyatlar uchun qo‘llanilgan. Mustaqil O‘zbekiston davlatining shakllanishi bilan, amnistiya va afvetish siyosati mustaqil ravishda amalga oshirilishi boshlandi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat qonunchiligi asosida, amnistiya va afvetishlarning qonuniy asoslari shakllandi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, davlat ijtimoiy siyosatini mustahkamlash, jinoyatchilarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish, hamda yengil jinoyatlar uchun amnistiya berish maqsadida bir qator amnistiyalar e'lon qilindi. Masalan, 1992 yilda O‘zbekiston mustaqilligi sharafiga birinchi marta amnistiya 10 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 26 e'lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqil siyosati doirasida, so‘nggi yillarda bir nechta amnistiya va afvetish qonunlari qabul qilindi. Ular quyidagicha amalga oshirildi: 1992 yildagi amnistiya : O ‘ zbekiston mustaqilligi munosabati bilan , 1992 yilda amnistiya e ' lon qilindi . Ushbu amnistiya yengil jinoyatlar uchun, shuningdek, yoshlar va ayollar uchun qo‘llanildi. 2002 yildagi amnistiya: 2002 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan, 10 yillik mustaqillikni nishonlash munosabati bilan yana amnistiya e'lon qilindi. Bu amnistiya, ko‘proq yengil jinoyatlar uchun qo‘llanilib, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan edi. 2017 yildagi amnistiya: 2017 yilda davlat rahbari tomonidan 25 yillik mustaqillikni nishonlash uchun amnistiya e'lon qilindi. Bu amnistiya asosan yoshlar, kam ta'minlangan oilalar va ijtimoiy yordamga muhtoj shaxslar uchun qo‘llanildi. 2019 yildagi amnistiya: O‘zbekiston Respublikasining 2019 yilda amalga oshirilgan amnistiyasi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan amalga oshirilgan keng qamrovli amnistiya bo‘lib, jinoyatchilarning jazo muddatlari qisqartirildi va ko‘plab shaxslar ozod qilindi. Ushbu amnistiya o‘tkazilgan bayramlar va davlat voqealari sharafiga edi. Afvetishlar ko‘proq davlat rahbari tomonidan berilgan maxsus farmonlar orqali amalga oshiriladi. Afvetish ko‘pincha qisqa muddatli yoki jinoiy jazolarni yengillashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Amnistiya va afvetish siyosati o‘zgarishi, ijtimoiy va siyosiy holatga qarab bo‘lib kelgan. Xususan, O‘zbekistonning siyosiy va ijtimoiy rivojlanishi, iqtisodiy o‘zgarishlar va global integratsiya jarayonlari, bu institutlarning qanday qo‘llanilishiga ta'sir qilgan. Siyosiy barqarorlik: Amnistiya va afvetishlar, jamiyatdagi siyosiy barqarorlikni ta'minlash, huquqiy va ijtimoiy barqarorlikni saqlash uchun berilgan. Masalan, 2016 yilda davlat rahbari tomonidan amnistiya e'lon qilinishi, mamlakatda siyosiy muvozanatni saqlashga qaratilgan edi. Ijtimoiy islohotlar: O‘zbekistonning ijtimoiy islohotlari, huquqiy tizimning modernizatsiyasi va reabilitatsiya jarayonlari amnistiya va afvetish siyosatiga ta'sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, huquqni muhofaza qilish tizimining modernizatsiyasi va jinoyatchilarga nisbatan qayta integratsiya qilish jarayonlari, amnistiya 27 siyosatining eng muhim yo‘nalishlarini tashkil etmoqda. Global siyosat va inson huquqlari: O‘zbekistonning global siyosatga integratsiyasi, inson huquqlari va demokratik qadriyatlarni hisobga olib, amnistiya va afvetishning qo‘llanilishiga ta'sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi va inson huquqlari masalalariga doir xalqaro talablar amnistiya siyosatini tartibga solish uchun qo‘llanilmoqda. Amnistiya va afvetish O‘zbekistonda o‘zining tarixi davomida ko‘plab o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Dastlabki davrlarda bu institutlar Sovet tizimi tomonidan belgilangan va markazlashgan bo‘lsa, hozirda ular mustaqil O‘zbekistonning huquqiy va siyosiy tizimining bir qismi sifatida qo‘llaniladi. O‘zbekistonda amnistiya va afvetishlarning qo‘llanilishi, asosan, ijtimoiy siyosat, davlatning gumanitar va huquqiy siyosati hamda xalqaro majburiyatlarga mos keladigan tarzda amalga oshiriladi. So‘nggi yillarda bu siyosatning qayta ko‘rib chiqilishi, jinoyatchilarga nisbatan yengillashtirish va ijtimoiy reabilitatsiya qilishga katta e'tibor qaratilmoqda. Amnistiya va afvetish institutlari jamiyatda muhim ijtimoiy, siyosiy va huquqiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu siyosatlarning jinoyatga qarshi kurashdagi o‘rni, jinoyatchilikning dinamikasi va jamiyatga ta'siri haqida bahs yuritish juda muhimdir. Amnistiya va afvetish jarayonlari, jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash va davlat tomonidan qo‘llanilayotgan jinoyatga qarshi kurashning samaradorligini oshirishga yordam berishi mumkin. Ammo, bu jarayonlarning salbiy va ijobiy ta'sirlari ham bor. Ijtimoiy barqarorlikni saqlash: Amnistiya va afvetishlar jinoyatchilarga nisbatan o‘zgartirilgan jazo tizimi orqali ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Masalan, yengil jinoyatlar uchun amnistiya berish, jinoyatchilarga o‘z xatolarini tuzatish imkoniyatini yaratadi va jamiyatga qaytarilishlariga yordam beradi. Jamiyatni qayta integratsiya qilish: Amnistiya va afvetish, tuzalish va reabilitatsiya jarayonlarida jamiyatning bir qismi bo‘lmagan shaxslarni jamiyatga 28 qaytarishga qaratilgan. Bu jarayon, jinoyatchilarni o‘z harakatlaridan pushaymon qilishga va ijtimoiy yuksalishga undaydi. 11 Jinoyatchilikka qarshi pedagogik ta'sir: Amnistiya va afvetishlar, umuman, jinoyatchilarni ijtimoiy tuzilmaga qaytarishga qaratilgan pedagogik usullar sifatida ishlaydi. Amnistiya orqali ba'zi jinoyatchilar qamoqdan ozod qilinadi va bu jarayon, boshqa shaxslarga huquqni buzmaslik va jamiyatga hurmat bilan qarashni o‘rgatishning bir shakli sifatida xizmat qilishi mumkin. Jinoyatni yengillashtirish va muomala usuli: Afvetishlar, ko‘pincha jinoyatchilarga qarshi kurashni engilroq qilish maqsadida amalga oshiriladi. Afvetishning ijtimoiy muhokamasi, jinoyatga qarshi kurash usullarini yumshatib, yengillik kiritadi va jinoyat darajasini kamaytirishga qaratiladi. Amnistiya va afvetishning ijobiy ta'siri sifatida jinoyatchilikning kamayishiga olib kelishi mumkin. Bu, ayniqsa, jinoyatchilarning ijtimoiy reabilitatsiya jarayonlariga qo‘shilishi va qayta jamoaga integratsiyasi bilan bog‘liqdir. Shuningdek, amnistiya va afvetish shaxslarning jamiyatda o‘z o‘rnini tiklashiga imkon berib, ularga yangi imkoniyatlar yaratadi: Reabilitatsiya va ijtimoiy integratsiya: Amnistiya va afvetishlar, jamiyatdan chetlashtirilgan shaxslarni qayta jamiyatga kiritishga yordam beradi. Bunday shaxslar ijtimoiy me'yorlarga va qonunlarga moslashgach, jinoyatchilikning kamayishiga olib kelishi mumkin. Yoshlarni reabilitatsiya qilish: Amnistiya va afvetish ko‘pincha yoshlar va ayollar uchun qo‘llaniladi, bu esa jinoyatchilikning o‘sishiga to‘sqinlik qiladi, chunki yangi avlodni ijtimoiy jihatdan yaxshiroq tarzda tarbiyalash imkoniyati yaratiladi. Biroq, ba'zan amnistiya va afvetishlar, jinoyatchilikning ortishiga olib kelishi mumkin. Bu, asosan, quyidagi holatlarda yuzaga keladi: Jazo tizimining zaiflashishi: Agar amnistiya yoki afvetishlarni qo‘llashda qat'iy cheklovlar o‘rnatilmasa, jinoyatchilarga nisbatan yengillik kiritish, ba'zi 11 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 29 holatlarda jinoyatchilarni boshqa jinoyatlarga undashi mumkin. Masalan, ba'zi shaxslar, jazodan ozod bo‘lishga qaramay, o‘z xatolarini takrorlashlari mumkin. Jinoyatlarning yuzaga kelishi: Ba'zan amnistiya yoki afvetishlar, yengil jinoyatlar uchun qo‘llanilsa-da, bu jinoyatni sodir etgan shaxslarning reabilitatsiyasiga yetarlicha e'tibor bermaslik, ularda jinoyatchilikka qarshi tuzatish ishlari etishmasligi jinoyatchilikni qaytadan boshlashiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy barqarorlik: Amnistiya va afvetish jarayonlari jamiyatda barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Jamiyatda jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish orqali, umumiy ahvolni yengillashtirish va fuqarolarni adolatli jazo tizimiga hurmat qilishga o‘rgatish mumkin. Jamiyatga qaytish: Amnistiya va afvetishlar jamiyatga yangi imkoniyatlarni yaratadi. Jamiyatda mavjud bo‘lgan jinoyatchilarning ko‘plari jamiyatga qaytarilganidan so‘ng ijtimoiy jihatdan samarali faoliyat ko‘rsata olishadi va iqtisodiy rivojlanishga hamda jamiyatning yaxshilanishiga hissa qo‘shishadi. Jinoyatchilikni kamaytirish: Davlat amnistiya va afvetish orqali jinoyatchilikni kamaytirish, jazo tizimining ortiqcha yuklanishini oldini olish va jamiyatdagi adolatni ta'minlashda samarali natijalarga erishishi mumkin. Ijtimoiy resurslarni tejash: Jinoyatchilarga nisbatan jazo tizimida yengillik berish, davlatning qamoq tizimidagi resurslarini tejashga va jamiyatga qaytarilgan shaxslarni ishlashga imkon yaratadi. Bu esa iqtisodiy jihatdan davlat uchun foydali bo‘ladi. Demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlash: Amnistiya va afvetish siyosati, davlatning demokratik va gumanitar qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlashiga yordam beradi. Ular huquqiy tizimning adolatli va insonparvar bo‘lishini ta'minlaydi. Amnistiya va afvetishning jamiyatga ta'siri ikki tomondan o‘rganilishi mumkin: ijobiy va salbiy. Ijobiy tomondan, bu institutlar jinoyatchilarga jamiyatga qaytish, ijtimoiy reabilitatsiya va yangi imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. Biroq, bu siyosatlar salbiy ta'sirlar ham keltirib chiqarishi mumkin, chunki ba'zida bu jarayonlar jinoyatchilarning qayta jinoyat qilishiga olib kelishi mumkin. Har 30 ikkala holatda ham jamiyat va davlat bu siyosatlardan foyda olishlari mumkin, agar ular ehtiyotkorlik bilan va belgilangan me'yorlarga muvofiq amalga oshirilsa. 12 12 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 31 XULOSA Amnistiya va afvetish O‘zbekistonning huquqiy tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular jamiyatda huquqiy barqarorlikni saqlash, jinoyatchilarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish va jazo tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning mustaqilligi davrida amnistiya va afvetishlar, ko‘proq siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarga qarab amalga oshirilgan va ular ko‘plab shaxslarning ozodlikka chiqishiga va jamiyatga qaytarilishiga imkon yaratgan. Huquqiy tizimda bu institutlarning ahamiyati nafaqat jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirishda, balki huquqni muhofaza qiluvchi organlar va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlashda ham o‘z ifodasini topadi. Amnistiya va afvetishlar faqat yengil jinoyatlar uchun emas, balki jinoyatchilarning qayta reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytarilishi uchun ham dolzarbligini ta'minlash zarur. Shuningdek, bu jarayonlar adolatli va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Afvetish va amnistiya shartlarini aniq belgilash: Afvetish va amnistiya qonunlarida ko‘proq shartlarni aniq belgilab qo‘yish, kimlar amnistiyaga yoki afvetishga loyiq ekanligini belgilash zarur. Bu, jamiyatdagi adolatni ta'minlash uchun muhimdir. Ijtimoiy reabilitatsiya dasturlarini kuchaytirish: Amnistiya va afvetish faqat jazo yengillashtirish emas, balki ijtimoiy reabilitatsiya dasturlari orqali jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishning samarali usulini ishlab chiqish zarur. Bunday dasturlar jinoiy faoliyatni qayta boshlashning oldini olishga yordam beradi. Xalqaro tajribani o‘rganish: Dunyo bo‘ylab amnistiya va afvetishlar siyosati, turli ijtimoiy va huquqiy tizimlarda muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan usullarga ega. O‘zbekiston, xalqaro tajribani o‘rganib, ushbu siyosatni yanada takomillashtirish uchun imkoniyatlar yaratishi kerak. Jinoyatchilarning ijtimoiy reabilitatsiyasi: Amnistiya va afvetish jinoyatchilarga yangi imkoniyatlar yaratish, ularni jamiyatga qaytarish va jamoat manfaatlariga xizmat qilishga imkon beradi. Bu institutlar jinoyatchilarni tuzatish, yaxshilash va ularga ijtimoiy integratsiya qilishda samarali bo‘lishi mumkin. Jazo tizimining engillashtirilishi: Amnistiya va afvetish orqali, jazo tizimining ortiqcha yuklanishi oldini olinadi. Qamoq tizimi resurslari 32 tejalanadi va jazo berish tizimi samarali bo‘ladi. Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash: Jamiyatda jinoyatchilarni qayta tuzatish, ularga ikkinchi imkoniyat yaratish, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi va jamiyatdagi trustni kuchaytiradi. Adolatli me'yorlar: Amnistiya va afvetish, faqat belgilangan me'yorlarga asosan amalga oshirilishi lozim. Aks holda, yengil jinoyatlar uchun amnistiya berish, jinoyatchilarni yengillashtirish va jazo tizimi zaiflashishi mumkin. Shu bilan birga, bu ijtimoiy adolatsizlikka olib kelishi mumkin. Jamiyatga xavf tug‘dirish: Ba'zi shaxslar amnistiya yoki afvetishdan foydalanib, yana jinoyat sodir etishi mumkin. Buning oldini olish uchun ijtimoiy reabilitatsiya, shuningdek, jinoyatchilarning keyingi hayotini kuzatib borish zarur. Siyosiy va ijtimoiy xavflar: Ba'zi hollarda, amnistiya va afvetishning siyosiy maqsadlarda foydalanilishi mumkin. Bunday holatlarda, ular jamiyatda noxush qarorlar va norozi holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Amnistiya va afvetishning O‘zbekistondagi huquqiy tizimdagi ahamiyati juda katta. Ular, jamiyatda jinoyatchilarga qayta tuzatilish imkoniyatlarini yaratib, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim vosita hisoblanadi. Kelajakda bu siyosatlarni takomillashtirish uchun, aniq qonunlar, qat'iy cheklovlar, ijtimoiy reabilitatsiya va xalqaro tajribani o‘rganish muhimdir. Shu bilan birga, amnistiya va afvetishning jinoyat qonunchiligidagi imkoniyatlari samarali bo‘lishi uchun, adolatni saqlash, jamiyat manfaatlarini himoya qilish va jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishning eng yaxshi usullarini ishlab chiqish zarur. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 2. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B. 185-202. 106 3. Ugolovno-ispolnitel’noe pravo. Kurs lektsiy. – Toshkent: Akademiya MVD, 2002. – S. 138-159. 4. Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. – Toshkent, 2005. – B. 83-91. 5. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi. – T., 2004. – 535, - 547-564, -565-586 moddalar. 6. O‘zbekiston Respublikasi IIV tergov hibsxonalari va jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan shaxslar tibbiy ta`minoti bo‘yicha Qoidalar /Toshkent, 2002. 7. Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish va shartli hukm qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma // O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil 298-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 8. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – Toshkent, 2007. – 72, 88, 91-96 moddalar. 34

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA AMNISTIYA VA AFVETISH

Купить