Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 145.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligida nazarda tutilgan jinoyat tarkibidagi sabab-oqibat munosabatlari

Купить
O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA NAZARDA TUTILGANʻ JINOYAT TARKIBIDAGI SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARINING HUQUQIY MOHIYATI ......................... 4 I.1. Jinoyatning boshlang‘ich sabablarini aniqlash .......................................................................... 4 I.1. Jinoyatning natijalari va ularning yuridik baholanishi ............................................................ 11 II.BOB. O‘ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARI ..................................................................................................................... 17 II.1. Sabab-oqibat munosabatlari va jinoiyatning mavjudligi ........................................................ 17 II.2. Sabab-oqibat munosabatlari orqali jazolarni adolatli belgilash ............................................. 21 XULOSA ....................................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................................................................... 30 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksidagi sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatni sodir etishda sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Bu munosabatlar jinoyatning tarkibini to‘liq tushunishga yordam beradi va jinoiy javobgarlikni to‘g‘ri belgilashda asosiy mezonlardan biridir. Shuningdek, sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri tushunish, jinoyatchilikni oldini olish va jazo tizimini adolatli amalga oshirishda yordam beradi. Jinoyat qonunchiligidagi sabab-oqibat munosabatlarining chuqur o‘rganilishi, yuridik amaliyotda jinoiy javobgarlikni adolatli belgilash va ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun zarurdir. Ushbu mavzu jamiyatda sodir bo‘layotgan jinoyatlarning oldini olish va jinoiy qonunlarni takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun, sabab-oqibat munosabatlarini o‘rganish jinoiy huquqni rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi. Mavzuning o rganilganligi darajasi.ʻ Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlar va amaliy ishlar mavjud. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida bu munosabatlarning roli haqida ba'zi asarlar, maqolalar va o‘quv qo‘llanmalari mavjud, ammo ularning ko‘pi umumiy tavsifda qolgan. Sabab-oqibat munosabatlari va jinoyat tarkibining alohida tahlil qilishga bag‘ishlangan maxsus ilmiy tadqiqotlar nisbatan kamdir. Shuning uchun, ushbu mavzu hali to‘liq o‘rganilmagan va chuqur ilmiy tahlilni talab etadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlarining o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish, bu munosabatlarning jinoyat tarkibidagi roli va jinoiy javobgarlikka ta’sirini aniqlash.  Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari tushunchasini aniqlash.  O‘zbekiston Jinoyat kodeksidagi sabab-oqibat munosabatlarining huquqiy asoslarini tahlil qilish.  Sabab-oqibat munosabatlarining jinoyat tarkibidagi ahamiyatini o‘rganish. 2  Sabab-oqibat munosabatlari asosida jinoiy javobgarlikni aniqlashdagi qonuniy yondashuvlarni ko‘rib chiqish.  Sabab-oqibat munosabatlari bilan bog‘liq yuridik misollarni tahlil qilish.  O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti . O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat qonunchiligi, ayniqsa jinoyat tarkibidagi sabab-oqibat munosabatlari va ularning huquqiy asoslari. Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlarining roli va ahamiyati, ularning jinoyatning tarkibiy elementlari bilan bog‘liq tahlili. Shuningdek, sabab-oqibat munosabatlarining jinoyat javobgarligiga ta’siri va bu munosabatlarning yuridik jihatlari. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 30ʻ sahifani tashlik etadi. 3 I.BOB. SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARINING HUQUQIY MOHIYATI I.1. Jinoyatning boshlang‘ich sabablarini aniqlash Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat qonunchiligida juda muhim tushuncha bo‘lib, jinoyatning sodir bo‘lishi va uning natijalarini o‘rganishda asosiy o‘rin tutadi. Bu munosabatlar jinoyatni tashkil etuvchi komponentlar (obyektiv va subyektiv tomoni) o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ifodalaydi. Sabab — bu jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan yoki uni imkoniyat yaratgan holat yoki shart-sharoitdir. U jinoyatni sodir etishga undaydigan yoki shart-sharoit yaratadigan faktordir. Sabab — jinoyatga olib keladigan shart-sharoitlar, qarorlar, niyatlar yoki ehtiyotsizlik holatlari bo‘lishi mumkin. Odam o‘ldirish jinoyatiga sabab bo‘lgan holat — odam o‘rtasidagi janjal, shaxsiy huquqlarni poymol etish yoki qasos olish istagi bo‘lishi mumkin. Oqibat — bu sababning natijasidir, ya'ni jinoyatning amalga oshirilishi va uning ijtimoiy, shaxsiy yoki material jihatdan qanday ta'sir ko‘rsatganini anglatadi. Oqibat jinoyatning jismoniy va ijtimoiy natijasidir. Odam o‘ldirish jinoyatining oqibati — o‘ldirilgan shaxsning o‘limi va uning yaqinlariga yetkazilgan zarar yoki ijtimoiy ta'sir. Jinoyatning sodir bo‘lishi va uning oqibatlari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik bo‘lishi zarur. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlarining to‘g‘ri aniqlanishi jinoyatni huquqiy baholashda muhimdir. Agar sabab va oqibat o‘rtasida aniq bog‘lanish mavjud bo‘lsa, u holda jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi va uning jazosi aniqlanadi. Bir kishi boshqa kishiga jismoniy zarar yetkazsa, uning sabab-oqibat munosabatlaridagi roli, bu zarar keltirgan oqibatni aniqlashda muhimdir (masalan, jarohat va o‘lim). Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat huquqining asosiy elementlaridan biri bo‘lib, u jinoyatning qanday sodir bo‘lishi va uning natijalari o‘rtasidagi aloqani anglatadi. Ularning aniq tahlili jinoyatning obyektiv va subyektiv tarkibini to‘g‘ri tushunish va huquqiy baholashda muhim ahamiyatga ega. 1 1 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 4 Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning tarkibiy elementlari sifatida muhim rol o'ynaydi. Bu munosabatlar jinoyatning sodir bo‘lishi va uning oqibatlarini o‘rganishda, shuningdek, jinoyatchining javobgarligini belgilashda asosiy ahamiyatga ega. Jinoyat tarkibining obyektiv tomonini tashkil etadigan sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatning sodir bo‘lishi va uning oqibatlari o‘rtasidagi aniq bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Har bir jinoyatda sabab (motiv, holat) va oqibat (natija) o‘rtasida to‘g‘ri va mantiqiy bog‘liqlik bo‘lishi kerak. Agar sabab va oqibat orasida bog‘liqlik bo‘lmasa, jinoyatning sodir bo‘lganini tasdiqlash qiyinlashadi. Masalan, biror shaxsni o‘ldirishning sabab- oqibat munosabatlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: janjal yoki qasos olish istagi (sabab) va o‘ldirish (oqibat). Jinoyatchining jinoyatni sodir etishdagi niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi sabab-oqibat munosabatlarining subyektiv tomonini tashkil etadi. Agar jinoyatchi o‘z harakatlarining natijalarini oldindan bilgan yoki hisobga olgan bo‘lsa, uning javobgarligi yuqori bo‘ladi. Masalan, odamni o‘ldirish niyati bilan qilgan harakatlar va uning natijasi orasidagi bog‘liqlik, jinoyatchining qasddan yoki ehtiyotsiz ravishda jinoyat sodir etganini aniqlashda yordam beradi. O‘qibatlarning mavjudligi va ularning shiddati jinoyatni tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Ba'zi jinoyatlar o‘zining shiddati va oqibatlari bo‘yicha eng og‘ir jinoyatlar sifatida tasniflanadi. Misol uchun, o‘ldirish (umumiy holatda) o‘ta og‘ir jinoyat sifatida baholanadi, chunki uning oqibati insonning hayoti va jamiyatga bo‘lgan ta'siridir. Shunday qilib, oqibatlar jinoyatning darajasini belgilashda asosiy faktor hisoblanadi. Agar oqibatlar og‘ir bo‘lsa (masalan, o‘ldirish natijasida o‘lim), jazoning og‘irligi ham oshadi. Sabab-oqibat munosabatlarining aniq va to‘g‘ri aniqlanishi huquqiy adolatni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Agar sabab- oqibat munosabatlari noto‘g‘ri baholansa, jinoyatchining javobgarligi yoki jazosi noto‘g‘ri belgilanishi mumkin. Masalan, jinoyatchi o‘zi keltirgan oqibatlarni anglamagan bo‘lsa, uning javobgarligi og‘irlashtirilmaydi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligi sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri tahlil qilishga imkon beruvchi mexanizmlarni o‘z ichiga oladi, bu esa jinoyatchiga nisbatan adolatli va muvozanatli yondashuvni ta'minlaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatchining 5 niyatini, ehtiyotsizligini yoki beparvoligini aniqlashga yordam beradi. Agar jinoyatchi o‘z harakatlarining oqibatlarini bilgan holda jinoyatni sodir etgan bo‘lsa, bu uning jazoni og‘irlashtiradi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli sodir bo‘lgan bo‘lsa, bu jazoni yengillashtirishi mumkin. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni aniqlashda, huquqni qo‘llovchilarga jinoyatning sodir bo‘lishi va uning oqibatlari orasidagi bog‘lanishni tushunishga yordam beradi. Agar sabab-oqibat munosabatlari noto‘g‘ri aniqlansa, jinoyatning sodir bo‘lganini isbotlash qiyinlashadi. Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari nafaqat jinoyatni to‘g‘ri aniqlashda, balki jinoyatchining javobgarligini belgilashda ham muhim ahamiyatga ega. Sabab va oqibat o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlik jinoyatning tarkibiy elementlarini shakllantirishda asosiy rolni o‘ynaydi va huquqiy adolatni ta'minlashga yordam beradi. Bu munosabatlar jinoyatni tasniflash, jazoni belgilash va huquqiy qarorlar qabul qilishda zaruriy omildir. 2 Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat qonunchiligida jinoyat tarkibining muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Ular jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan sabablar va uning natijasidagi oqibatlar o‘rtasidagi aloqani ifodalaydi. Jinoyat tarkibi, odatda, obyektiv va subyektiv elementlardan iborat bo‘ladi va sabab-oqibat munosabatlari aynan obyektiv elementni tashkil etadi. Jinoyat tarkibining obyektiv tomonini shakllantiruvchi asosiy elementlardan biri sabab-oqibat munosabatlaridir. Obyektiv tomonda, jinoyatning sodir bo‘lishi (sabab) va uning natijalari (oqibat) o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatish zarur. Agar sabab-oqibat munosabatlari to‘g‘ri aniqlanmasa, jinoyatning obyektiv tarkibi to‘liq va aniq shakllanmagan bo‘ladi. Masalan, agar bir kishi boshqa kishini qasddan o‘ldirsa, sabab — qasddan o‘ldirish niyati, oqibat esa o‘ldirilgan shaxsning o‘limidir. Bu sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning obyektiv tarkibining asosiy qismini tashkil etadi. Jinoyatning sodir bo‘lishi va uning oqibatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish, jinoyatning to‘g‘ri tasniflanishi va baholanishi uchun zarurdir. Agar sabab-oqibat munosabatlari o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik bo‘lmasa, bu jinoyatning tarkibini shakllantirishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Odamning mashinaga urilishi sababli bosh miya 2 Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B. 185-202. 106 6 jarohati olish va o‘lishi. Bu holatda, sabab — mashinaning tez yurishi va o‘rtaga chiqqan holat, oqibat — bosh miya jarohati va o‘limdir. Sabab-oqibat munosabatlari shu ikki hodisani bog‘laydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Oqibatlarining turiga qarab, jinoyatni og‘irlik darajasi, sodir bo‘lish usuli va motivlari aniqlanadi. Masalan, qasddan odam o‘ldirishning oqibati og‘ir, chunki bu o‘limga olib keladi. Shu sababli, sabab- oqibat munosabatlari jinoyatning turini aniqlashga yordam beradi. Agar sabab- oqibat munosabatlari jinoyatning og‘irligini ko‘rsatsa, jinoyatchiga beriladigan jazo og‘irroq bo‘ladi. Bunday tahlil jinoyatni to‘g‘ri baholashda juda muhimdir. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning subyektiv elementlari, ya'ni jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi bilan bevosita bog‘liq. Jinoyatni sodir etishda sabab va oqibat o‘rtasidagi aloqani tahlil qilish, jinoyatchining psixologik holatini va harakatlarining maqsadini aniqlashga yordam beradi. Misol uchun, agar jinoyatchi o‘z harakatining oqibatlarini bilgan holda, ya'ni u o‘z harakatlarining natijasini oldindan ko‘rgan bo‘lsa, bu uning qasddan jinoyat sodir etganini ko‘rsatadi. Agar u ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli jinoyatni sodir qilgan bo‘lsa, bu uning javobgarligini yengillashtiradi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligini aniqlashda oqibatlarning turi va darajasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Agar oqibat og‘ir bo‘lsa (masalan, o‘lim yoki og‘ir jismoniy shikastlanish), jinoyatchi yanada og‘irroq jazoga tortiladi. Oqibatning og‘irligini aniqlashda sabab-oqibat munosabatlari to‘g‘ri tahlil qilinishi kerak. Agar oqibatning og‘irligi noto‘g‘ri baholansa, jinoyatni sodir etgan shaxsga nohaq yengil jazo berilishi mumkin. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat tarkibini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular jinoyatning obyektiv tomonini, ya'ni sabab va oqibat o‘rtasidagi aloqani aniqlaydi. Sabab-oqibat munosabatlarining to‘g‘ri tahlili jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, jinoyatchining niyatini aniqlash, oqibatlarning og‘irligini belgilash va adolatli jazo tayinlashda yordam beradi. Bu munosabatlar jinoyatning tarkibini shakllantirishda asosiy qism sifatida xizmat qiladi. 3 3 7 Jinoyat huquqida sabab tushunchasi jinoyatning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar, omillar yoki holatlarga ishora qiladi. Sabab — bu jinoyatning yuzaga kelishiga, ya'ni uning sodir bo‘lishiga olib keladigan faktordir. Sabab jinoyatni amalga oshirishga turtki beruvchi omil sifatida ko‘riladi. Sabab — bu jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan omil bo‘lib, u o‘zi yakkama-yakka yoki boshqa sharoitlar bilan birgalikda jinoyatning sodir bo‘lishiga olib keladi. Masalan, bir kishining boshqa kishiga nisbatan nafrat yoki qasos olish istagi sabab bo‘lishi mumkin. Shuningdek, jinoyatning sodir bo‘lishiga zamin yaratgan sharoitlar ham sabab sifatida qaraladi. Agar biror kishi o‘zini himoya qilish maqsadida boshqasiga jismoniy zarar yetkazsa, uning himoya qilish niyati sabab bo‘lishi mumkin. Bu holatda sabab — himoya qilish istagi yoki zaruratidir. Sabab, shuningdek, jinoyatning ijtimoiy ahamiyatini ham belgilashda muhim o‘rin tutadi. Masalan, kimdir o‘z boyligini boshqasidan noqonuniy tarzda tortib olish maqsadida jinoyat sodir etsa, uning sabab sifatida boylikka bo‘lgan ishtiyoq yoki ehtiyoji ko‘rsatiladi. Bu holatda sabab, ijtimoiy muammolar yoki jamiyatda yuzaga kelgan notengliklarni anglatadi. Sababning subyektiv tomoni, ya'ni jinoyatchining o‘zining niyati, ehtiyotsizligi yoki qasddan jinoyat sodir etish istagi sabab sifatida qaraladi. Jinoyatchi, masalan, biror odamni o‘ldirishga qaror qilganida, uning niyati, jinoyatni amalga oshirishga olib keladigan sabab sifatida baholanadi. Agar bir kishi o‘zining shaxsiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida boshqasini o‘ldirishga qaror qilsa, uning qarori — sabab sifatida tan olinadi. Sababning obyektiv tomoni — bu tashqi holatlar, voqealar yoki shart-sharoitlar, ular jinoyatning sodir bo‘lishiga olib keladi. Bu holatlar jinoyatni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Masalan, yomon iqlim sharoiti, ayrim hududlarda jinoyatchilikning ko‘payishi yoki hukumatning yetarlicha ta'sir o‘tkazmasligi ham jinoyat uchun sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘chada xavfsizlikni ta'minlash bo‘yicha yetarli choralar ko‘rilmaganda, jinoyatchilikning ortishi mumkin va bu holat jinoyat uchun sabab bo‘ladi. Sabab — jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan shart-sharoitdir. Agar sabab yo‘q bo‘lsa, oqibat (jinoyat) sodir bo‘lmaydi. Bunda sabab-oqibat munosabatlarining to‘g‘ri aniqlanishi zarur. Agar sabab va oqibat 8 o‘rtasida bevosita bog‘lanish bo‘lmasa, jinoyatni sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortish mumkin emas. Agar biror kishi biror kishiga qarshi tajovuz qilsa va bu tajovuz uning o‘limiga olib kelsa, u holda sabab (tashabbus) — tajovuz, oqibat esa o‘lim bo‘ladi. Sabab jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni ifodalaydi va jinoyatning sodir bo‘lishini ta'minlaydigan omil sifatida ko‘riladi. Jinoyatning sababini tahlil qilish, uning sodir bo‘lishining ijtimoiy, psixologik va obyektiv omillarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Sababning to‘g‘ri baholanishi jinoyatning tarkibini shakllantirishda va jinoyatchining javobgarligini belgilashda asosiy o‘rin tutadi. 4 Oqibat — jinoyatni sodir etish jarayonida yuzaga kelgan natijadir. Oqibat, jinoyatning huquqiy, ijtimoiy va shaxsiy ta'sirlarini o‘z ichiga oladi. Oqibatning tahlili, jinoyatning jiddiyligi va uning og‘irligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyat sodir bo‘lganidan so‘ng, uning ijtimoiy, shaxsiy yoki material ta'sirini yaratgan oqibatlar yuzaga keladi. Masalan, odam o‘ldirilsa, uning o‘limi oqibatidir. Bu holat faqat jinoyatchi uchun emas, balki jinoyatning qurboni bo‘lgan shaxsning yaqinlari, jamiyat va davlat uchun ham ta'sirli bo‘ladi. Jinoyatning natijasi jamiyatda qo‘rquv, ishonchsizlik yoki tartibsizlik keltirib chiqarishi mumkin. Jamiyatning qonunlarga bo‘lgan hurmati va ularni bajarish istagi jinoyat natijasida ta'sirlanadi. Masalan, o‘ldirish yoki o‘g‘irlik kabi jinoyatlar jamiyatda xavfsizlikka bo‘lgan ishonchni pasaytiradi. Jinoyatning natijasi ko‘pincha qurbonning o‘ziga, uning oila a'zolariga va yaqinlariga bevosita ta'sir qiladi. Agar jinoyat o‘lim yoki jismoniy shikastlanishga olib kelsa, oqibat individual darajada sezilarli bo‘ladi. Jinoyatlar davlatning xavfsizligini, iqtisodiy tizimini va siyosiy barqarorligini buzishi mumkin. Agar jinoyat keng miqyosda sodir etilsa, davlatning jamiyatni himoya qilish va jinoyatga qarshi kurashish siyosatiga ta'sir qiladi. Masalan, teraktlar yoki yirik o‘g‘irliklar davlatning iqtisodiy yoki siyosiy barqarorligini tahdid qilishga olib kelishi mumkin. Oqibat jinoyatning huquqiy tasnifini shakllantiradi. Agar jinoyat oqibatlari og‘ir bo‘lsa (masalan, o‘lim, jismoniy yoki ma'naviy zarar), jazo shiddati ham oshadi. Oqibatlarning darajasi jinoyatni qanday 4 Уголовно-исполнителъноэ право. Курс лектсий. – Тошкент: Академия МВД, 2002. – С. 138-159. 9 tasniflashda va jazoni belgilashda muhim o‘rin tutadi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish jinoyat tarkibining shakllanishi uchun juda muhimdir. Agar sabab va oqibat o‘rtasida to‘g‘ri va mantiqiy bog‘lanish bo‘lmasa, jinoyatni tasniflash va jinoyatchining javobgarligini belgilash qiyinlashadi. Jinoyatning tarkibida sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘liqlik aniq bo‘lishi kerak. Agar biror jinoyatni sodir etishda sabab bo‘lgan holat va uning natijasidagi oqibatlar o‘rtasida bevosita aloqalar mavjud bo‘lmasa, jinoyatni amalga oshirgan shaxsni javobgarlikka tortish qiyin bo‘ladi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi to‘g‘ri bog‘liqlik jinoyatning barcha elementlarini aniqlash va huquqiy javobgarlikni belgilashda muhimdir. Agar biror shaxs boshqa kishini urib, uning o‘limiga olib kelsa, sabab — urish, oqibat — o‘limdir. Bu holda sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘lanish aniq bo‘ladi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish jinoyatchining niyati va harakatlarining maqsadini aniqlashga yordam beradi. Agar jinoyatchi o‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan bilgan yoki ko‘ra olgan bo‘lsa, u holda uning javobgarligi yuqori bo‘ladi. Agar jinoyatchi biror kishiga o‘lim keltirishi mumkin bo‘lgan tarzda zarba bergan bo‘lsa, u holda u qasddan jinoyatni sodir etgan bo‘ladi, va sabab-oqibat munosabatlari aniq bo‘ladi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘lanish jinoyatni tasniflashda, ya'ni uning turini va darajasini aniqlashda asosiy rol o‘ynaydi. Oqibatning og‘irligi va shiddati jinoyatni qaysi turga kirishini belgilaydi va jazoning darajasini aniqlashga yordam beradi. Agar sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘ta og‘ir bo‘lsa (masalan, o‘ldirishning natijasi o‘lim bo‘lsa), jinoyat eng og‘ir jinoyat sifatida tasniflanadi va jazosi shunga mos bo‘ladi. Sabab va oqibatning o‘zaro bog‘liqligi, jinoyatchining harakatlarining qasddan yoki ehtiyotsizlik bilan amalga oshirilganini aniqlashda ham muhimdir. Agar sabab- oqibat munosabatlari ehtiyotsizlik tufayli yuzaga kelgan bo‘lsa, bu jinoyatchining ehtiyotsizlik yoki beparvolik bilan jinoyatni sodir etganligini ko‘rsatadi. Agar bir kishi boshqa kishining o‘limiga olib kelgan ehtiyotsiz haydash natijasida jinoyatni sodir etsa, u holda uning javobgarligi ehtiyotsiz haydash natijasida yuzaga kelgan oqibatlarga bog‘lanadi. Sabab va oqibatning o‘zaro bog‘liqligi jinoyat tarkibining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ular jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, jinoyatchining 10 niyatini aniqlash, jazoning darajasini belgilash va huquqiy adolatni ta'minlashda asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi aniq va mantiqiy bog‘lanish jinoyatni samarali huquqiy tahlil qilish imkonini beradi. Jinoyat tarkibi — jinoyatni sodir etishda har bir holat uchun zarur bo‘lgan muayyan huquqiy komponentlardan tashkil topgan tuzilma bo‘lib, uning to‘liq shakllanishi uchun obyektiv va subyektiv elementlar o‘rtasidagi muvozanat muhimdir. 5 I.1. Jinoyatning natijalari va ularning yuridik baholanishi Obyektiv tomon — bu jinoyatning tashqi, ya'ni jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan harakatlar, holatlar va oqibatlardir. Obyektiv tomon jinoyatning jismoniy yoki tashqi tomonlarini o‘z ichiga oladi va ularning huquqiy bahosi asosida jinoyatning mavjudligi aniqlanadi. Harakat jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan konkret harakat yoki harakatsizlikni ifodalaydi. Masalan, o‘ldirish uchun qasddan urish yoki o‘g‘irlik uchun mulkni ruxsatsiz olib chiqish harakati bo‘ladi. Agar jinoyat harakatsizlik (ya'ni, huquqiy majburiyatni bajarmaslik) tufayli sodir bo‘lsa, masalan, shaxsning tibbiy yordam ko‘rsatmasligi natijasida o‘limga olib kelishi, bu harakatsizlik hisoblanadi. Oqibat — bu jinoyatning natijasidir. Jinoyatning sodir bo‘lishidan keyin yuzaga kelgan har qanday ijtimoiy, jismoniy yoki ma'naviy o‘zgarish oqibat hisoblanadi. Oqibat, odatda, jinoyatning jiddiyligini va jazoni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, biror kishining boshqa bir kishini urishi natijasida u o‘limga olib kelsa, o‘lim — oqibatdir. Sabab- oqibat munosabatlari — bu jinoyatning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan omil va uning natijasini ifodalaydi. Sabab va oqibatning mantiqiy va to‘g‘ri bog‘lanishi jinoyatning obyektiv tomonini to‘g‘ri baholashga yordam beradi. Agar sabab- oqibat munosabatlari o‘rtasida mantiqiy aloqalar bo‘lmasa, jinoyat tarkibi to‘liq hisoblanmaydi. Misol: Agar biror kishi qasddan boshqa kishiga jismoniy zarar yetkaza olsa va natijada o‘limga olib kelsa, sabab — qasddan zarba berish, oqibat esa — o‘lim. Subyektiv tomon — bu jinoyatchining ichki holati, ya'ni uning niyati, niyatni amalga oshirishdagi ehtiyotsizligi, beparvoligi yoki qasddanlikdir. Subyektiv tomon jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatini ifodalaydi. 5 Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. – Toshkent, 2005. – B. 83-91. 11 Har bir jinoyatni amalga oshirishda, jinoyatchining nima uchun va qanday maqsad bilan bu harakatni amalga oshirganini tushunish zarur. Niyat — bu jinoyatchining o‘z harakatini bajarishdagi qasddanlik yoki maqsadidir. Jinoyatni sodir etgan shaxs ma'lum bir natijaga erishish maqsadida qasddan harakat qiladi. Masalan, agar biror kishi o‘zaro kelishuvga kirmagan kishini o‘ldirish uchun uni urib o‘ldirsa, bu holatda u o‘ldirish maqsadida qasddan harakat qilgan. Ehtiyotsizlik jinoyatchining harakatni sodir etishda ehtiyotsizlik, beparvolik yoki natijani kutmaslikni anglatadi. Bunday holatda, shaxs oqibatning yuzaga kelishini kutmagan bo‘lishi mumkin. Masalan, agar bir kishi avtomobilni juda tez haydab, boshqa bir kishining o‘limiga olib kelsa, bu ehtiyotsizlik deb baholanadi, chunki haydovchi tez yurish natijasini kutmagan. Beparvolik — bu jinoyatchining ehtiyotsiz va befarq ravishda harakat qilishi. Bunda shaxs o‘z harakatlarining natijasini kutmasa ham, uni oldindan bilib turib, natijalariga beparvo qaraydi. Beparvolik jinoyatning sodir bo‘lishiga olib keladi, lekin bu ko‘pincha ehtiyotsizlik va beparvolik tufayli yuzaga keladi. Subyektiv tomon shuningdek, jinoyatning shaxsiy va ijtimoiy ta'sirlarini ham ko‘rsatadi. Agar jinoyatchi, masalan, odamning shaxsiy manfaatlariga zarar yetkazib, ma'naviy yoki ruhiy zarar yetkazsa, bu holat ham subyektiv element sifatida baholanadi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat tarkibini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Sabab — bu jinoyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan holat yoki omil, oqibat esa uning natijasidir. Agar sabab-oqibat munosabatlari o‘rtasida to‘g‘ri va mantiqiy bog‘lanish bo‘lmasa, jinoyatning obyektiv tomoni shakllanmaydi, va shu bilan jinoyat tarkibi to‘liq hisoblanmaydi. Agar bir kishi uyida o‘g‘irlik qilsa va bu o‘g‘irlik oqibatida ma'lum moliyaviy zarar keltirilsa, bu sabab-oqibat munosabatlari bo‘ladi. O‘g‘irlik sabab bo‘lib, zarar esa oqibat hisoblanadi. Boshqa misol sifatida, qasddan o‘ldirish: agar bir kishi boshqasini o‘ldirishga qaror qilsa va uni o‘ldirsa, sabab — o‘ldirish niyati, oqibat esa o‘limdir. Jinoyat tarkibi — jinoyatni sodir etishda zarur bo‘lgan obyektiv va subyektiv tomonlarning o‘zaro aloqasini o‘z ichiga oladi. Obyektiv tomon jinoyatning tashqi elementlarini (harakat, oqibat, sabab) ifodalaydi, subyektiv tomon esa jinoyatchining ichki holati va niyatini (qasddanlik, ehtiyotsizlik, beparvolik) 12 ko‘rsatadi. Sabab-oqibat munosabatlari esa jinoyat tarkibining shakllanishi uchun zarur bo‘lgan bog‘lanishni ta'minlaydi. 6 Sabab-oqibat munosabatlarining obyektiv tomoni jinoyatni sodir etishda yuzaga kelgan harakatlar, holatlar va ularning natijasini ifodalaydi. Bu tomon jinoyatning tashqi, jismoniy va huquqiy jihatlariga e'tibor qaratadi, ya'ni jinoyatning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan sabablar va uning natijalarini shakllantiruvchi elementlarni o‘z ichiga oladi. Jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan har bir jismoniy faoliyat yoki harakatsizlik (masalan, bir kishiga zarar yetkazish, biror narsa o‘g‘irlik qilish). O‘g‘irlikda — ruxsatsiz mulkni olib chiqish harakati jinoyatni tashkil etadi. Jinoyatni sodir etishda huquqiy majburiyatni bajarmaslik (masalan, tibbiy yordam ko‘rsatmaslik natijasida odam o‘limi). Bir kishi boshqa bir kishiga yordam bermasdan, uni qutqarish o‘rniga, beparvo ravishda qarab turishi — harakatsizlikning jinoyatga aylanishi. Oqibat jinoyatning sodir bo‘lishi natijasida yuzaga keladigan holatdir. Oqibatlar jinoyatni sodir etish uchun muhimdir, chunki ularning mavjudligi jinoyat tarkibining shakllanishiga asos bo‘ladi. Oqibatlar ijtimoiy, jismoniy yoki ma'naviy zararlarga olib kelishi mumkin. Jinoyatni amalga oshirish orqali yuzaga kelgan har qanday ta'sir oqibat deb hisoblanadi. Oqibatning yuzaga kelishi jinoyatchining harakati bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi kerak. O‘ldirish jinoyatining oqibati — o‘lim; shaxsga jismoniy zararga yetkazish — jarohatlar, travmalar. Biror kishi boshqa bir kishi bilan janjallashib, uni urish orqali jismoniy zarar keltirsa, bu uning harakati natijasida yuzaga kelgan oqibatdir. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan sabab va uning natijasini bog‘laydigan muhim elementdir. Sabab-oqibat munosabatlari to‘g‘ri shakllangan bo‘lishi kerak, chunki har bir jinoyatda sabab va oqibat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish aniqlanadi. Agar bir kishi boshqa kishini o‘ldirsa, sabab — o‘ldirish harakati, oqibat — o‘lim bo‘ladi. Bu sabab-oqibat munosabati bevosita va mantiqiy bog‘langan. Jinoyatning jiddiyligi va uning oqibatlarining og‘irligi jinoyatni tasniflashda muhim ahamiyatga ega. Oqibatning og‘irligi, masalan, o‘lim yoki jiddiy jismoniy zarar, jinoyatning 6 O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi. – T., 2004. – 535, - 547-564, -565-586 moddalar. 13 og‘irligini belgilashda asosiy omil hisoblanadi. O‘ldirish jinoyati — og‘ir jinoyat, chunki oqibat o‘limdir. Kichik o‘g‘irlik esa o‘g‘irlik jinoyatining o‘ziga xos oqibatlarining og‘irligini aniqlaydi. Jinoyatning harakati va oqibatining o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanish jinoyat tarkibining obyektiv tomonini shakllantiradi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi aloqaning mavjudligi jinoyatning qonuniyligini va jiddiyligini tasdiqlaydi. Agar sabab va oqibat o‘rtasida to‘g‘ri munosabatlar bo‘lmasa, jinoyatni qonuniy tasniflashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Agar bir kishi boshqa kishiga urish orqali jarohat keltirsa va bu jarohat natijasida o‘limga olib kelsa, harakat (urish) va oqibat (o‘lim) o‘rtasida bevosita sabab-oqibat munosabati mavjud. Oqibatning ta'siri nafaqat jabrlanuvchiga, balki jamiyatga ham katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Oqibatning ta'siri, shu bilan birga, jinoyatning huquqiy va ijtimoiy bahosini ham belgilaydi. Kichik o‘g‘irlik natijasida jinoyatchiga beriladigan jazo ham, uni amalga oshirishning ijtimoiy xavfi va jamiyatga keltiradigan zarariga qarab baholanadi. Obyektiv tomon, ya'ni jinoyatning harakati, oqibat va sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyat obyektiv tomon bilan to‘g‘ri bog‘langan bo‘lsa, jinoyatning turi va darajasi aniq belgilanishi mumkin. Jinoyatning og‘irligi va uning ta'sirini baholash uchun jinoyatchining harakati va oqibatining o‘zaro bog‘lanishi asosiy omil bo‘ladi. Agar oqibat ijtimoiy yoki jismoniy zararni keltirib chiqarsa, jinoyatning og‘irligi oshadi. Sabab-oqibat munosabatlarining obyektiv tomoni jinoyatni sodir etishda yuzaga kelgan tashqi omillar va ularning natijalari bilan bog‘liqdir. Har bir jinoyatning obyektiv tomoni uning harakati (harakat yoki harakatsizlik), oqibati va sabab-oqibat munosabatlarining mantiqiy va huquqiy bog‘lanishini aniqlaydi. Bu munosabatlar jinoyatni to‘g‘ri tasniflash va jinoyatchining javobgarligini belgilashda muhim ahamiyatga ega. 7 Sabab-oqibat munosabatlarining subyektiv tomoni jinoyatchining ichki holatini, uning niyatini va jinoyatni sodir etishdagi psixologik jihatlarini ifodalaydi. Subyektiv tomon jinoyatning sodir etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan har bir 7 O‘zbekiston Respublikasi IIV tergov hibsxonalari va jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan shaxslar tibbiy ta`minoti bo‘yicha Qoidalar /Toshkent, 2002. 14 shaxsiy harakat yoki harakatsizlikda odamning ichki niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi kabi psixologik holatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Subyektiv tomon jinoyatni sodir etishda shaxsning istagi, niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligini anglatadi. Niyat — bu jinoyatni sodir etish uchun shaxsning o‘zining ongli va ixtiyoriy qaroridir. Jinoyatchi o‘z harakatini ma'lum bir maqsadda amalga oshiradi va bu maqsadga erishishga qasd qiladi. Niyat shaxsning jinoyatni sodir etishda alohida, ixtiyoriy va ongli qaroridir. Agar bir kishi boshqa kishini o‘ldirish niyatida uni urib yoki zarba berib, o‘ldirsa, bu qasddanlik bilan amalga oshirilgan jinoyat bo‘ladi. Bu yerda jinoyatchining niyati o‘ldirishni o‘z ichiga oladi. Jinoyatchi harakatini bilgan holda va u maqsadga erishishga qasd qilgan holda amalga oshiradi. Masalan, bir kishining boshqa kishiga qasddan zarar yetkazishi. Jinoyatchi sodir etayotgan harakatining natijasini kutmasligi mumkin, ammo u bunga olib keladigan sababni biladi. Masalan, bir kishi boshqa kishini jarohatlab, uning o‘lishi mumkinligini biladi, lekin o‘limni maqsad qilmagan bo‘lishi mumkin. Ehtiyotsizlik — bu jinoyatchining o‘z harakatlarini amalga oshirishda zarur ehtiyot choralarini ko‘rmasligi va uning oqibatini kutmasligi. Ehtiyotsizlik natijasida, jinoyat sodir bo‘lishi mumkin. Ehtiyotsizlik jinoyatni sodir etish uchun beparvolik va mas'uliyatsizlikni bildiradi. Shaxsning o‘zining harakatlarining natijalarini to‘liq hisobga olmasligi va ijtimoiy normalarga rioya qilmasligi ehtiyotsizlik sifatida tasniflanadi. Agar bir kishi avtomobilni haddan tashqari tez haydab, boshqa kishining o‘limiga olib kelsa, bu ehtiyotsizlik tufayli sodir bo‘lgan jinoyatdir. Haydovchi tez yurish natijasini kutmagan, lekin uning ehtiyotsizligi oqibatda o‘limga olib kelgan. Bu holatda shaxs o‘z harakatlarining natijalarini kutmagan bo‘ladi. Biroq, u o‘z harakatining xavfli ekanligini anglaydi, ammo uni sodir etishda ehtiyotkor bo‘lmaydi. Masalan, kichik o‘g‘irlik qilishda shaxs o‘z harakatining zararli oqibatlarini kutmaydi. Shaxs o‘z harakatlarining natijalarini kutmaganligi uchun natijalar sodir bo‘lganida jiddiy ijtimoiy zarar yuzaga keladi. Masalan, bir kishi yo‘l harakati qoidalarini buzib, boshqa kishining hayotiga xavf tug‘dirsa, lekin natijada o‘lim yuzaga kelsa, bu holatda og‘ir ehtiyotsizlik mavjud bo‘ladi. Beparvolik — bu jinoyatchining o‘z harakatlarining natijalariga qarshi 15 befarq yoki mas'uliyatsiz munosabatda bo‘lishidir. Shaxs o‘z harakatining oqibatlarini hech qanday ehtiyot choralarisiz amalga oshiradi. Beparvolik jinoyatchining o‘z harakatlariga nisbatan befarq munosabatini ifodalaydi. U o‘zining amalga oshirgan harakatining salbiy oqibatlarini kutmaydi, ammo bunga beparvo qaraydi. Agar bir kishi boshqa kishiga zarar yetkazib, uning og‘ir jarohatiga olib kelgan bo‘lsa, lekin o‘zi buning natijasini kutmagan bo‘lsa va bunga befarq bo‘lsa, bu beparvolik hisoblanadi. Jinoyatning subyektiv tomoni jinoyatchining psixologik holatini aniqlashda va uning niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Har bir jinoyatni amalga oshirishda subyektiv tomonni tahlil qilish orqali, jinoyatchining maqsadi va niyati aniqlanadi, shuningdek, uning jinoyatni sodir etishdagi mas'uliyati ham belgilanadi. Subyektiv tomon jinoyatning og‘irligini va jazoni aniqlashda rol o‘ynaydi. Agar jinoyatchi qasddan harakat qilgan bo‘lsa, jazo og‘irroq bo‘ladi, aksincha ehtiyotsizlik yoki beparvolik holatida jazo nisbatan yengilroq bo‘lishi mumkin. Sabab-oqibat munosabatlarining subyektiv tomoni jinoyatchining harakatlarini va harakatining oqibatlarini tushunishga yordam beradi. Bu tomon, jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligini o‘z ichiga olib, uning jinoyatni sodir etishda shaxsiy holatlarini aniqlaydi. Niyat (qasddanlik), ehtiyotsizlik va beparvolik shaxsning ichki holatini ifodalovchi elementlardir va jinoyatning tarkibini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. 8 8 Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish va shartli hukm qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma // O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil 298-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 16 II.BOB. O‘ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARI II.1. Sabab-oqibat munosabatlari va jinoiyatning mavjudligi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi jinoyatning tuzilishi, jinoyat tarkibining elementlari va sabab-oqibat munosabatlarining tartibga solinishini belgilaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni amalga oshirish va uning natijasini o‘rganish uchun muhim rol o‘ynaydi. Jinoyat tarkibining obyektiv va subyektiv tomonlarini tahlil qilishda sabab-oqibat munosabatlarining huquqiy tushunchasi va ularga nisbatan qonunchilikdagi me'yorlar asosiy ahamiyatga ega. Jinoyat kodeksida sabab-oqibat munosabatlari jinoyat tarkibining muhim komponenti sifatida ko‘rsatilgan. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatchi tomonidan amalga oshirilgan harakatlar (harakat yoki harakatsizlik) va ularning natijalari o‘rtasidagi aloqani belgilaydi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksida jinoyatni sodir etishda sabab va oqibat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish mustahkamlanadi. Agar sabab va oqibat o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish mavjud bo‘lmasa, jinoyatni to‘g‘ri tasniflash va javobgarlikni belgilash qiyinlashadi. Jinoyat kodeksining 3-moddasi jinoyatning aniq tasnifini belgilab beradi, shu bilan birga sabab-oqibat munosabatlarini tushunishga yordam beradi. Bu modda, jinoyatni sodir etishda sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘lanish zaruriyatini ta'kidlaydi. Agar jinoyatchining harakati yoki harakatsizligi oqibat keltirib chiqarmasa, jinoyat sifatida qaralmasligi mumkin. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining 12-moddasi jinoyat tarkibining elementlarini belgilaydi. Jinoyat tarkibi quyidagi elementlardan iborat. Obyektiv tomon (harakat, oqibat, sabab-oqibat munosabatlari); Subyektiv tomon (niyat, ehtiyotsizlik); Jinoyatchining subyektiv holati (qasd, ehtiyotsizlik, beparvolik). Sabab-oqibat munosabatlari obyektiv tomonning muhim qismini tashkil etadi, chunki jinoyatning amalga oshirilishi va uning natijalari orasidagi aloqani aniq belgilaydi. Sabab-oqibat munosabatlarining ahamiyati jinoyatning og‘irligini belgilashda. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning og‘irligini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyatchi sodir etgan harakatning oqibati ijtimoiy zarar keltirib chiqarsa, u holda jinoyat og‘irroq deb 17 baholanadi. Sabab-oqibat munosabatlarining aniq belgilanmasligi esa jazoning adolatsiz belgilanilishiga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston jinoyat kodeksida sababi-oqibat munosabatlari quyidagi yo‘nalishlarda tartibga solinadi. Sabab- oqibat munosabatlari jinoyatning ijtimoiy xavfi darajasini belgilashda muhim omildir. Masalan, o‘ldirish jinoyatining oqibati ijtimoiy zarar yetkazishi va uning oqibatida shaxsning hayoti yo‘qolishi sababli, bu jinoyat eng og‘ir jinoyatlardan biri sifatida tasniflanadi. Oqibatning og‘irligi, ya'ni o‘lim natijasida yuzaga kelgan zarar, jinoyatchining javobgarligini va jazoning darajasini aniqlashda asosiy mezon hisoblanadi. Sabab-oqibat munosabatlari subyektiv tomonga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Agar jinoyatchi o‘zining harakatlarini qanday natijaga olib kelishini kutgan bo‘lsa, uning niyati va ehtiyotsizligi muhim omil bo‘ladi. Agar sabab- oqibat munosabatlari subyektiv tomondan o‘zgacha talqin qilinsa, jinoyatchining jazosi yengilroq bo‘lishi mumkin. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning og‘irligini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyatning oqibati jiddiy zarar keltirgan bo‘lsa, masalan, shaxsning o‘limiga yoki jismoniy yoki ma'naviy zarar yetkazish bo‘lsa, jinoyatchiga jazoning og‘irroq shakli qo‘llaniladi. Buning aksincha, kamroq ijtimoiy xavf tug‘diradigan sabab-oqibat munosabatlari bo‘lgan jinoyatlar esa yengilroq jazolarni talab qiladi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi 35- moddasida “Jinoyatning sodir etilishiga sabab bo‘lgan harakatlar va natijalarning o‘zaro bog‘lanishi”ga alohida e'tibor qaratilgan. Bu modda jinoyatning obyektiv va subyektiv tomonlari o‘rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashda asosiy prinsiplarni belgilaydi. Agar sabab va oqibat o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish bo‘lmasa, jinoyatni tasniflash va uning jazo choralari to‘g‘ri belgilanmaydi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashda va jinoyatni tasniflashda muhim huquqiy asoslarga ega. Sabab-oqibat munosabatlarining tartibga solinishi, jinoyatni sodir etishda harakatlar va oqibatlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishning mavjudligini, shuningdek, jinoyatning og‘irligini va jazoni belgilashda katta rol o‘ynaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni 18 tushunish va unga nisbatan to‘g‘ri huquqiy qarorlar qabul qilish uchun zarur element hisoblanadi. 9 Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning tasniflanishi, uning og‘irligini aniqlash va jinoyatchiga nisbatan jazoni belgilashda juda muhim rol o‘ynaydi. Bu munosabatlar jinoyatni sodir etishda harakatlar (sabablari) va ularning natijalari (oqibatlari) o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatadi. Sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatchining harakatlari va ularning keltirib chiqaradigan oqibatlari o‘rtasidagi aloqani to‘g‘ri tushunishga yordam beradi, bu esa jinoyatni tasniflashda, uning og‘irligini baholashda va jazoning to‘g‘ri belgilanilishida asosiy omil bo‘ladi. Jinoyatning oqibati — bu jinoyatni sodir etish natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy zararni yoki zararli holatni ifodalaydi. Sabab-oqibat munosabatlari oqibat va sabab o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlashda yordam beradi. Agar jinoyatning oqibati ko‘rsatilgan sababga to‘g‘ri kelmasa yoki sabab va oqibat o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish bo‘lmasa, jinoyatni tasniflashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shu sababli, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash va ularni to‘g‘ri baholash jinoyatning oqibatini aniqlashda juda muhimdir. Agar bir kishi o‘zining qasddan amalga oshirgan harakati natijasida boshqa kishining o‘limiga sabab bo‘lsa, bu jinoyatning oqibati o‘limdir. Sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri aniqlash orqali, bu holat o‘ldirish sifatida tasniflanadi. Oqibatning og‘irligi jinoyatni tasniflashda asosiy mezonlardan biridir. Jinoyatning oqibati uning jinoyat sifatini va og‘irligini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Agar bir kishi boshqa kishiga yengil jarohat yetkazsa, oqibat o‘rtacha zarar hisoblanadi. Agar jarohat og‘ir bo‘lsa yoki o‘limga olib kelsa, jinoyat yanada og‘irroq sifatda baholanadi. Shuningdek, agar oqibat faqat moliyaviy zarar keltirsa, jinoyat iqtisodiy zarar bilan bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatni tasniflashda oqibatning turli turlari:  Jismoniy zarar (masalan, jarohat yoki o‘lim);  Moliyaviy zarar (masalan, o‘g‘irlik yoki firibgarlik);  Ma'naviy zarar (masalan, obro‘ga putur yetkazish); 9 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – Toshkent, 2007. – 72, 88, 91-96 moddalar. 19  Davlatga zarar (masalan, davlat mulkiga zarar yetkazish yoki poraxo‘rlik). Obyektiv tomon jinoyatning sodir etilishi, oqibatlar va ular o‘rtasidagi sababi-oqibat munosabatlarini o‘z ichiga oladi. Bu munosabatlar jinoyatning ijtimoiy xavfini va og‘irligini aniqlashda yordam beradi. Jinoyatni tasniflashda sabab-oqibat munosabatlarining mavjudligi yoki yo‘qligi, jinoyatchining harakatlari va ularning oqibatlariga qanday ta'sir ko‘rsatishini tushunish zarur. Agar sabab-oqibat munosabatlari aniq bo‘lsa, jinoyatni tasniflash va unga tegishli javobgarlikni belgilash osonlashadi. Jinoyatni tasniflashda subyektiv tomon (jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi) ham katta ahamiyatga ega. Agar jinoyatchi qasddan harakat qilgan bo‘lsa, bu uning javobgarligini kuchaytiradi. Agar jinoyatchi ehtiyotsiz bo‘lsa yoki beparvo harakat qilgan bo‘lsa, bu uning jinoyatga bo‘lgan javobgarligini yengillashtiradi. Agar jinoyatchi boshqa kishining o‘limiga sabab bo‘lsa, lekin u bu natijani kutmagan bo‘lsa (masalan, ehtiyotsizlik tufayli), bu ehtimoliy javobgarlikni yengillashtiradi. Biroq, agar u bu natijani qasddan keltirgan bo‘lsa, jazo og‘irroq bo‘ladi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning darajasini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyatchi sodir etgan harakatlar natijasida jiddiy zarar keltirsa, jinoyat og‘irroq bo‘ladi. Agar zarar unchalik katta bo‘lmasa, jinoyat yengilroq bo‘ladi. Masalan, o‘ldirish va jarohat yetkazish jinoyatlari o‘rtasidagi farqni sabab-oqibat munosabatlari belgilaydi. Agar jarohatga olib kelgan sabab — ehtiyotsizlik yoki beparvolik bo‘lsa, u yengilroq jinoyat sifatida baholanadi. Agar sabab — qasddanlik bo‘lsa, jinoyat og‘irroq va ko‘proq jazoga tortiladi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi, jinoyatning tasnifi va uning oqibatlarini aniqlashda sababi-oqibat munosabatlarini hisobga olishni talab qiladi. Kodeksda ko‘plab jinoyatlar uchun oqibatning og‘irligi va jinoyatchining niyati yoki ehtiyotsizligi asosida jazo belgilanadi. Jinoyatning oqibatlarini to‘g‘ri baholash va sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash jinoyatning ijtimoiy xavfini aniqlashga yordam beradi, bu esa adolatli va to‘g‘ri jazo belgilanishini ta'minlaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning oqibatlarini aniqlash va jinoyatni tasniflashda muhim 20 ahamiyatga ega. Bu munosabatlar jinoyatning obyektiv va subyektiv tomonlarini to‘g‘ri tushunishga yordam beradi va jazoning adolatsiz belgilanilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Oqibatlarning og‘irligi va sabab-oqibat munosabatlarining mavjudligi jinoyatni aniq tasniflash va unga nisbatan to‘g‘ri jazo belgilash uchun zarurdir. 10 II.2. Sabab-oqibat munosabatlari orqali jazolarni adolatli belgilash Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni huquqiy baholashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, jinoyatning ijtimoiy xavfini aniqlashda katta rol o‘ynaydi. Ijtimoiy xavf, jinoyatning jamiyatga, shaxsga yoki davlatga keltiradigan zarari, uning og‘irligi va kengligi bilan bog‘liqdir. Jinoyatni huquqiy baholashda, sabab- oqibat munosabatlarining aniq belgilanishi orqali, uning ijtimoiy xavfi va jinoyatchiga nisbatan to‘g‘ri jazo tayinlashda asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Ijtimoiy xavf — bu jinoyatning jamiyatga, shaxsga yoki davlatga qanday zarar yetkazishi va bu zararlarning darajasi. Jinoyatning ijtimoiy xavfini baholashda quyidagi omillar e'tiborga olinadi. Jinoyatning oqibatlari qanday miqdordagi zarar keltirganligi, shu jumladan, jismoniy, moliyaviy yoki ma'naviy zararlar. Jinoyatning oqibatlari ko‘plab shaxslarga ta'sir etganmi yoki faqat bitta shaxsga zarar yetkazilganmi. Agar jinoyat tasodifiy bo‘lsa, uning ijtimoiy xavfi kamayadi; agar jinoyat qasddan amalga oshirilgan bo‘lsa, uning xavfi yuqori bo‘ladi. Sabab- oqibat munosabatlari jinoyatning ijtimoiy xavfini belgilashda muhim rol o‘ynaydi, chunki. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan harakatlar va uning natijalari o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatadi. Agar sabab va oqibat o‘rtasida kuchli aloqalar bo‘lsa, bu jinoyatning ijtimoiy xavfini oshiradi. Agar sabab-oqibat munosabatlari yaxshi aniqlangan bo‘lsa, jinoyatning oqibatlari aniqroq va ijtimoiy xavfi yuqori bo‘ladi, bu esa jazoning og‘irligini oshiradi. Agar sabab-oqibat munosabatlari zaif bo‘lsa, bu jinoyatning xavfini kamaytiradi va javobgarlikni yengillashtiradi. Agar jinoyatchi bir kishini o‘ldirishni maqsad qilgan bo‘lsa va uni o‘ldirsa, bu jinoyatning ijtimoiy xavfi yuqori bo‘ladi. Sabab-oqibat munosabatlari aniq bo‘lib, qasdning borligi jinoyatning og‘irligini ko‘rsatadi. Agar 10 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 21 bir kishi firibgarlik orqali katta miqdordagi pulni o‘g‘irlagan bo‘lsa, bu jinoyatning ijtimoiy xavfi shaxsga to‘g‘ri ta'sir ko‘rsatadi va iqtisodiy zarar keltiradi, lekin uning ijtimoiy xavfi o‘lim kabi jismoniy zarar etkazuvchi jinoyatlarga nisbatan kamroq bo‘lishi mumkin. Jinoyatni huquqiy baholashda sababi-oqibat munosabatlari o‘rtasidagi bog‘lanishni tahlil qilish orqali. Jinoyatning sodir bo‘lishiga olib kelgan shart-sharoitlar va ularning oqibatlari aniq belgilanadi. Jinoyatning iqtisodiy, ijtimoiy yoki ma'naviy zarari o‘rganiladi, bu orqali uning jamiyatga keltiradigan xavfi aniqlanadi. Jinoyatning og‘irligi va javobgarlikni belgilashda yordam beriladi. Agar oqibat ijtimoiy xavfli bo‘lsa, jazo ham og‘irroq bo‘ladi. Qasd bilan sodir etilgan jinoyatlar: Agar jinoyat qasddan amalga oshirilgan bo‘lsa va uning oqibati jiddiy zararga olib kelgan bo‘lsa (masalan, o‘ldirish), uning ijtimoiy xavfi yuqori bo‘ladi. Ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli sodir etilgan jinoyatlar: Agar jinoyatchi ehtiyotsizlik tufayli zarar yetkazsa (masalan, odamni transport vositasi bilan urib yuborish), bu holatda sabab-oqibat munosabatlari mavjud, lekin jinoyatning ijtimoiy xavfi nisbatan pastroq bo‘lishi mumkin. O‘g‘irlik yoki firibgarlik kabi jinoyatlar: Agar jinoyat iqtisodiy zarar keltirgan bo‘lsa, uning ijtimoiy xavfi ko‘proq jamiyatning iqtisodiy faoliyatiga ta'sir qilishi mumkin, ammo uning shaxsiy zarar etkazish darajasi boshqa jinoyatlarga nisbatan kamroq. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni huquqiy baholashda ijtimoiy xavfning aniqlanishi uchun zarur. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning qanday sodir bo‘lishini, uning oqibatlarini va ijtimoiy xavfini tushunishga yordam beradi. Bu orqali jinoyatning og‘irligi va jazoning to‘g‘ri belgilanishi uchun zarur asoslar taqdim etiladi. Jinoyatning ijtimoiy xavfi yuqori bo‘lsa, uning oqibatlari jiddiyroq va jinoyatchiga nisbatan jazolar og‘irroq bo‘ladi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning sifatini aniqlashda va uning to‘g‘ri huquqiy baholanishida muhim omil hisoblanadi. 11 Jinoyatni sodir etish sabablarini tahlil qilish, jinoyat huquqining muhim jihatlaridan biridir. Bu tahlil, jinoyatchining harakatlariga sabab bo‘lgan omillarni, 11 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 22 uning ruhiy va moddiy holatini, shuningdek, jinoyatning oldini olish uchun zarur choralarni belgilashga yordam beradi. Sabablarni aniqlashning huquqiy maqsadi — nafaqat jinoyatga nisbatan adolatli jazo tayinlashni ta'minlash, balki jamiyatda jinoyatning oldini olish va xavfsiz muhitni yaratishdir. Jinoyatni sodir etishga olib kelgan asosiy omillarni aniqlash, jinoyatchining psixologik, ijtimoiy yoki shaxsiy holatini tahlil qilish. Bu orqali jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi, shuningdek, uning jinoyatga olib kelgan motivlarini aniqlash mumkin. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik sababli sodir bo‘lsa, jazoning og‘irligi yengillashtiriladi. Agar jinoyat qasddan amalga oshirilgan bo‘lsa, motivlar jinoyatning og‘irligini oshiradi. Jinoyat sabablarini tahlil qilish jamiyatda jinoyatning oldini olish uchun strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Agar sabablar ijtimoiy adolatsizlik, moddiy qiyinchiliklar yoki ma'naviy muammolar bo‘lsa, bu omillarni bartaraf etish orqali jinoyatlar sonini kamaytirish mumkin. Agar jinoyatchilar ko‘pincha iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli jinoyatga qo‘l urayotgan bo‘lsa, ijtimoiy yordam va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash orqali jinoyatlar kamaytirish mumkin. Har bir jinoyat o‘ziga xos sabablar bilan sodir bo‘ladi. Jinoyatchining o‘zini qanday his qilgani, uning shaxsiy, oilaviy yoki ijtimoiy muhitidagi omillar (masalan, jahl, umidsizlik, iqtisodiy zaiflik) jinoyatni sodir etishiga olib kelgan bo‘lishi mumkin. Sabablarni tahlil qilish orqali jinoyatchining huquqiy javobgarligini belgilash va unga nisbatan adolatli jazo tayinlash osonlashadi. Jinoyatni sodir etishda jinoyatchining ijtimoiy, psixologik va moddiy holatini tahlil qilish, uning subyektiv tomonini aniqlashda yordam beradi. Bu, jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi, beparvoligi va boshqa subyektiv faktorlarni tushunishga imkon beradi. Agar jinoyatchi jinoyatni qasddan amalga oshirgan bo‘lsa, jazo og‘irroq bo‘ladi. Agar u ehtiyotsiz yoki beparvo harakat qilgan bo‘lsa, jazo yengillashtiriladi. Sabablarni tahlil qilish orqali jinoyatning oqibatlari bilan bog‘liq sabab-oqibat munosabatlari yaxshiroq tushuniladi. Bu jinoyatning og‘irligi va uning ijtimoiy xavfi to‘g‘ri baholanishini ta'minlaydi. Jinoyatga sabab bo‘lgan omillarni tahlil qilish, jinoyatning natijalari (masalan, odamlarning o‘limi yoki jismoniy shikastlanishi) bilan qanday bog‘lanishini 23 tushunishga yordam beradi. Sabablarni tahlil qilish, jinoyatni sodir etgan odamning ruhiy holatini va niyatini aniqlashga yordam beradi. Bu orqali unga nisbatan jazoning adolatli bo‘lishi ta'minlanadi. Agar jinoyatni sodir etgan shaxs ruhiy holatda bo‘lmasa (masalan, psixik kasallik yoki ruhiy zo‘ravonlik tufayli), uning javobgarligi kamaytirilishi mumkin. Psixologik ekspertiza: Jinoyatni sodir etishda jinoyatchining ruhiy holati tahlil qilinadi. Agar shaxs psixologik kasallik yoki ruhiy buzilish holatida bo‘lsa, bu uning javobgarligini kamaytirishi mumkin. Ijtimoiy so‘rovlar va tahlillar: Jinoyatlarning ijtimoiy sabablarini tahlil qilish, jamiyatdagi adolatsizlik, ishsizlik yoki ijtimoiy zaiflik kabi omillarni aniqlashga yordam beradi. Bu holatlar jinoyatlarning oldini olish uchun zarur choralarning belgilanishiga olib keladi. Reabilitatsiya va ta'lim: Jinoyatchining jinoyatga olib kelgan sabablarini tahlil qilish, uning reabilitatsiyasini ta'minlash uchun ham muhimdir. Jinoyatchilarning jinoyatga olib kelgan sabablarini tushunish, ularni qayta tarbiyalash va jamiyatga foydali a'zolar sifatida qaytarish uchun zarur choralarni belgilashga yordam beradi. Jinoyatni sodir etish sabablarini tahlil qilish huquqiy tizimning samarali ishlashini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu tahlil jinoyatchining ijtimoiy, psixologik va moddiy holatini tushunishga yordam beradi, jinoyatning oldini olishga yo‘naltirilgan strategiyalarni ishlab chiqadi va adolatli jazoning belgilanishini ta'minlaydi. Jinoyatchining sabablarini aniqlash orqali huquqiy tizim, jamiyatdagi jinoyatlar bilan bog‘liq ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik omillarni bartaraf etishga yordam beradi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni tasniflashda muhim rol o‘ynaydi, chunki jinoyatning qanday sodir bo‘lishi va uning natijalari, shuningdek, jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi, jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda asosiy omillar sifatida xizmat qiladi. Jinoyatni tasniflash — bu jinoyatning turini, og‘irligini, sodir etilish shaklini va boshqa xususiyatlarini belgilashdir. Sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash, jinoyatning har bir holatini to‘g‘ri baholash va unga nisbatan to‘g‘ri jazo tayinlash uchun zarur. Jinoyatni sodir etish sabablarini va oqibatlarini aniq belgilash: Jinoyatni sodir etishga olib kelgan omillarni aniqlash (masalan, ijtimoiy muhit, psixologik holat, moddiy qiyinchiliklar). Jinoyatning natijalari va uning jamiyatga, 24 shaxsga yoki davlatga keltirgan zarari. Sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash, jinoyatning turini belgilashda yordam beradi. Masalan, agar jinoyat qasddan sodir etilgan bo‘lsa, uning oqibatlari jiddiy bo‘lishi mumkin, bu esa jazoning og‘irroq bo‘lishini talab qiladi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik tufayli sodir bo‘lgan bo‘lsa, uning oqibatlari nisbatan yengilroq bo‘lishi mumkin, shuning uchun jazoning yengillashtirilishi mumkin. Jinoyatchi o‘z harakatlarini bilib va tasavvur qilib amalga oshiradi. Bunday holatlarda sabab-oqibat munosabatlari juda kuchli bo‘lib, jinoyatning oqibatlari ham jiddiy bo‘ladi. Masalan, odam o‘ldirish yoki jismoniy shikast yetkazish qasd bilan sodir etilgan jinoyatlar. Jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli sodir etilgan bo‘lsa, sabab-oqibat munosabatlari zaifroq bo‘ladi va natijalar ham kamroq xavfli bo‘ladi. Masalan, yo‘l-transport hodisasi, ish joyidagi xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik. Jinoyatni tasniflashda sabab-oqibat munosabatlarini tushunish, qaysi turdagi jinoyat sodir etilganligini aniq belgilashga yordam beradi va shu bilan jinoyatchiga nisbatan jazoning to‘g‘ri tayinlanishini ta'minlaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning ijtimoiy xavfini aniqlashda yordam beradi. Jinoyatning qanday sodir bo‘lishi va uning natijalari jamiyatga qanchalik zarar yetkazganini baholashda asosiy rol o‘ynaydi. Ijtimoiy xavf — bu jinoyatning jamiyatga, davlatga yoki shaxsga keltirgan zararini ko‘rsatadi. Agar sabab-oqibat munosabatlari kuchli bo‘lsa (masalan, jinoyat qasddan sodir etilgan va uning oqibatlari jiddiy bo‘lsa), jinoyatning ijtimoiy xavfi yuqori bo‘ladi va shu bilan uning jazosini oshirish zarur bo‘ladi. Sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatni sodir etish shaklini (masalan, ommaviy tartibsizlik, o‘zaro kelishilgan jinoyatlar yoki yolg‘iz sodir etilgan jinoyatlar) aniqlashda yordam beradi. Bu turdagi jinoyatlar ko‘plab odamlar tomonidan sodir etilgan bo‘lib, ularning sabablari ko‘pincha ijtimoiy-siyosiy omillar bilan bog‘liq. Masalan, ommaviy isyonlar yoki tartibsizliklar. Bu turdagi jinoyatlar odatda jinoyatchining o‘zining ichki sabablariga (masalan, jahl, qasos olish) bog‘liq bo‘ladi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatlarni shunday turkumlarga ajratishda yordam beradi va shunday tasniflashni ta'minlaydi, bu esa jazoning adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatning og‘irligini aniqlashda ham muhimdir. 25 Agar jinoyatning sabablaridan biri jinoyatchining qasddan harakat qilishi bo‘lsa, uning og‘irligi yuqori bo‘ladi va unga nisbatan og‘ir jazo tayinlanadi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli sodir bo‘lsa, uning og‘irligi kamayadi va jazoning yengilroq bo‘lishi mumkin. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatlarni bir- biri bilan qiyoslashda yordam beradi. Masalan, bir xil natijaga olib kelgan, lekin turli sabablarga ega bo‘lgan jinoyatlar turlicha tasniflanadi. Bir kishi qasddan odamni o‘ldirgan bo‘lsa, boshqa bir kishi ehtiyotsizlik tufayli o‘ldirgan bo‘lsa, ularning jinoyati bir xil oqibatlarga olib kelgan bo‘lishiga qaramay, sabablar va natijalar farq qiladi, va shuning uchun ularning tasnifi ham boshqacha bo‘ladi. Bir kishi o‘zining o‘zaro kelishilgan rejasiga binoan boshqa kishini o‘ldirgan bo‘lsa, bu jinoyatning sababi — qasddan rejalash, oqibati — o‘lim, ijtimoiy xavf — yuqori. Bir kishi yo‘lda tezlikni oshirib, boshqa kishiga zarar yetkazgan bo‘lsa, sabab — ehtiyotsizlik, oqibat — jismoniy shikast, ijtimoiy xavf — o‘rtacha. Sabab-oqibat munosabatlari jinoyatni tasniflashda juda muhim vositadir. Ular jinoyatning turini, og‘irligini va sodir etilish shaklini aniqlashda yordam beradi. Jinoyatning sabablari va oqibatlari o‘rtasidagi bog‘lanishni tushunish orqali jinoyatchiga nisbatan to‘g‘ri jazo tayinlash mumkin. Bu esa huquqni qo‘llashda adolatni ta'minlashga, jamiyatda jinoyatlarning oldini olishga va jinoyatchilarning reabilitatsiyasiga yordam beradi. 12 Sabab-oqibat munosabatlari jinoyat qonunchiligida muhim o‘ringa ega, chunki ular jinoyatning sodir etilishida yuzaga kelgan sabablar va ushbu harakatlarning oqibatlarini tushunishga yordam beradi. Sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, uning ijtimoiy xavfini baholash va jinoyatchiga nisbatan adolatli jazo tayinlashda asosiy rol o‘ynaydi. Har bir jinoyatning sabablarini va uning oqibatlarini chuqur tahlil qilish, jinoyatchining niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi haqida to‘liq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Jinoyat tarkibini aniqlashda sabab-oqibat munosabatlarini chuqur tahlil qilish zarur, chunki jinoyatning tarkibiy qismlari, jumladan, obyektiv va subyektiv 12 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 26 tomonlari, uning sodir bo‘lishi va natijalari, jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda muhimdir. Sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilish, jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy, psixologik va moddiy holatini aniqlashga, shuningdek, jazoning adolatli va to‘g‘ri bo‘lishini ta'minlashga yordam beradi. Bu jarayon, qonunchilikda jinoyatlarni xolis baholashni ta'minlaydi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlarini to‘g‘ri tushunish va qo‘llash, huquqiy adolatni ta'minlashda muhimdir. Har bir jinoyatning sabablarini va uning oqibatlarini tahlil qilish, jinoyatchilarga adolatli jazo tayinlashni ta'minlaydi. Shuningdek, bu munosabatlar jinoyatchilarning reabilitatsiyasini, jinoyatlarning oldini olish va jamiyatda xavfsizlikni ta'minlash uchun samarali choralarni ishlab chiqishda yordam beradi. Sabab-oqibat munosabatlarini tushunish orqali, huquq tizimi, qonunchilikni amalda to‘g‘ri qo‘llashni va jamiyatda adolatni ta'minlashni osonlashtiradi. 13 13 Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 27 XULOSA O‘zbekiston Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari, jinoyatning tarkibini tashkil etuvchi asosiy elementlardan biri sifatida, huquqiy tizimda muhim o‘rin egallaydi. Sabab va oqibat o‘rtasidagi bog‘lanishning aniqlanishi jinoyat sodir etilishida ayblanuvchining javobgarligini belgilashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Sabab-oqibat munosabatlari yordamida jinoiy harakatning sababini va uning oqibatlarini aniqlash, jinoyatning nima uchun va qanday sodir bo‘lganini tushunishga yordam beradi, bu esa adolatli hukm chiqarish va to‘g‘ri jazo tayinlashda katta rol o‘ynaydi. Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari bilan bog‘liq masalalar chuqur o‘rganilishini talab etadi. Garchi O‘zbekiston Jinoyat kodeksida bu munosabatlarga oid ayrim qoidalar mavjud bo‘lsa-da, ularning to‘liq tushunilishi va amaliy qo‘llanilishi uchun ko‘proq ilmiy tadqiqotlar va tahlillar zarur. Sabab- oqibat munosabatlarining to‘g‘ri tahlil qilinishi, jinoyatning sodir etilishining asl sabablarini aniqlashga, o‘z navbatida esa jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali yondashuvlar ishlab chiqishga imkon beradi. Ushbu mavzu dolzarb bo‘lib, jinoiy javobgarlikni adolatli tarzda belgilash va jinoyatchilikning oldini olishda katta rol o‘ynaydi. Sabab-oqibat munosabatlari orqali jinoyatlarning oqibatlarini aniq va asosli ravishda baholash mumkin. Bu esa o‘z navbatida, huquqiy tizimdagi noaniqliklarni bartaraf etishga va jamiyatda ijtimoiy adolatni ta'minlashga xizmat qiladi. Jinoyat kodeksidagi sabab-oqibat munosabatlari yuridik amaliyotda muhim o‘rin tutadi, chunki ular jinoyatlarning sodir etilishining asl sabablarini aniqlashda, shuningdek, jinoiy javobgarlikni to‘g‘ri belgilashda yordam beradi. Bu munosabatlar to‘g‘risidagi bilimlar, amaliyotda yanada mukammal qonunlarni ishlab chiqishga, shuningdek, jinoyatlarni oldini olishga qaratilgan samarali strategiyalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Jinoyat qonunchiligida sabab-oqibat munosabatlari hali ham to‘liq o‘rganilmagan soha sifatida qoldi. Shu bois, bu sohada amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqotlar va yuridik amaliyotda o‘rganiladigan yangiliklar huquqiy tizimni 28 takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligidagi sabab-oqibat munosabatlarini o‘rganish, jinoyatlarni sodir etish sabablari va oqibatlarini yanada chuqurroq tahlil qilishga imkon yaratadi. Bu, o‘z navbatida, jinoiy javobgarlikni adolatli belgilash va jamiyatda huquqiy va ijtimoiy adolatni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, sabab-oqibat munosabatlarini takomillashtirish, jinoyatlarning sabablari va oqibatlarini to‘g‘ri tahlil qilishga yo‘l ochadi, bu esa O‘zbekistonning huquqiy tizimining samarali va adolatli ishlashiga xizmat qiladi. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet 2. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Ma`. muh. B.Ahrorov. – Toshkent, 2002. – B. 185-202. 106 3. Ugolovno-ispolnitel’noe pravo. Kurs lektsiy. – Toshkent: Akademiya MVD, 2002. – S. 138-159. 4. Abduxalikov M.A. va boshq. Jinoyat-ijroiya huquqi. Al’bom sxemalar. – Toshkent, 2005. – B. 83-91. 5. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi. – T., 2004. – 535, - 547-564, -565-586 moddalar. 6. O‘zbekiston Respublikasi IIV tergov hibsxonalari va jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan shaxslar tibbiy ta`minoti bo‘yicha Qoidalar /Toshkent, 2002. 7. Axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish va shartli hukm qilinganlarni nazorat qilish tartibiga oid Yo‘riqnoma // O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining 2001 yil 298-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 8. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – Toshkent, 2007. – 72, 88, 91-96 moddalar. 30

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDA NAZARDA TUTILGAN JINOYAT TARKIBIDAGI SABAB-OQIBAT MUNOSABATLARI

Купить