Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 225.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligidai insonparvarlik tamoyili

Купить
O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDAI INSONPARVARLIKʻ TAMOYILI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. INSONPARVARLIK TAMOYILI VA QONUNCHILIKDAGI ROLI ............................. 5 I.1.O zbekiston jinoyat qonunchiligidagi insonning huquqlari va erkinliklari ʻ ................................ 5 I.2. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala qilish. Qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashning taqiqlanishi ................................................................................................................ 11 II.BOB. O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDAGI INSONPARVARLIK ʻ TAMOYILINING YORITILISHI ................................................................................................. 18 II.1. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ushbu tamoyilning aks etishi ʻ .......................... 18 II.2. Insonparvarlik tamoyilining jinoyat ishlari bo yicha sud amaliyotidagi yoritilishi ʻ ............... 22 XULOSA ....................................................................................................................................... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................................................................... 34 KIRISH Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. O zbekistonning jinoyatʻ qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining ahamiyati va zaruriyati jamiyatda adolatli va inson huquqlarini himoya qiluvchi qonunlarni yaratish va amalga oshirishda muhim rol o ynaydi. Har bir davlatning jinoyat qonunchiligi, ʻ jinoyatchilarni jazolash va ularni qayta tarbiyalashda o zining maxsus ʻ yondashuvini ishlab chiqadi. O zbekistonda ham bu yondashuv insonparvarlik ʻ tamoyilini o z ichiga oladi, ya ni jazo faqat shaxsning jazolanishi uchun emas, ʻ ʼ balki jamiyatga qaytishi va o z xatolarini tuzatishi uchun ham belgilanishi kerak. ʻ Bugungi kunda O zbekistonning jinoyat qonunchiligida jazoning adolatli va ʻ muvofiq belgilanishi, shuningdek, jinoyatni sodir etgan shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish tizimi sezilarli darajada rivojlanmoqda. Biroq, ushbu tizimdagi ba zi kamchiliklar va joriy qoidalar hamon jamiyatda bahs-munozaralarga sabab ʼ bo lmoqda. Bu esa, insonparvarlik tamoyilining yanada chuqurroq tahlilini, ʻ takomillashtirishni va qonunchilikdagi mavjud bo shliqlarni to ldirishni zarur ʻ ʻ qiladi. Insonparvarlik tamoyili jinoyatchilarni faqat jazolash orqali o zlarini tuzatish ʻ imkoniyatidan mahrum qilishni emas, balki jamiyatga qaytish, ularga ijtimoiy integratsiya qilish imkoniyatlarini yaratishni ta minlashni nazarda tutadi. ʼ Shuningdek, aynan shu tamoyilga asoslanib, jamiyatda adolat va huquqiy barqarorlikni saqlash, jinoyatlarni kamaytirish, va jinoyatchilarga nisbatan reabilitatsiya va tarbiya jarayonlarini to g ri yo lga qo yish zaruriyati kuchayib ʻ ʻ ʻ ʻ bormoqda. Shu sababli, bu mavzu jamiyat uchun dolzarb bo lib, jinoiy ʻ qonunchilikda yangiliklar kiritish va insonparvar yondashuvni yanada rivojlantirishni ta minlaydi. ʼ Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ O zbekiston jinoyat qonunchiligida ʻ insonparvarlik tamoyilining o rganilganligi darajasi bugungi kunda hali to liq va ʻ ʻ mukammal emas. Biroq, so nggi yillarda qonunchilikdagi yangilanishlar, xalqaro ʻ huquq standartlariga moslashish, shuningdek, inson huquqlari va adolatni ta minlash borasida jiddiy qadamlar tashlangan. O zbekiston Jinoyat kodeksi va ʼ ʻ 2 boshqa normativ-huquqiy hujjatlarida insonparvarlik tamoyilining elementlari o zʻ aksini topgan bo lsa-da, bu tamoyilning joriy qonunchilikdagi real ahamiyati va ʻ amalda qo llanishi masalasi hali ham to liq o rganilmagan. ʻ ʻ ʻ Shu bilan birga, mavjud ilmiy tadqiqotlar va o quv adabiyotlarida bu ʻ tamoyilning turli jihatlari, ayniqsa, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash, ijtimoiy reabilitatsiya, va jazo turlarining insonparvarlik nuqtai nazaridan qayta ko rib ʻ chiqilishi masalalari muhokama qilinmoqda. Lekin, hali ham qonunchilikdagi ba zi ʼ kamchiliklar va ishning amaliyotga tatbiq etilishi bo yicha takomillashtirishga ʻ ehtiyoj mavjud. Shuningdek, insonparvarlik tamoyilini qonunchilikka to liq va ʻ samarali tatbiq etish, jamiyatdagi jinoyatchilikning oldini olishda samarali usul bo lishi mumkin. ʻ Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi O zbekistondagi jinoyat qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining yuridik, ʻ ijtimoiy va amaliy jihatlarini tahlil qilish, uning qonunlardagi o rni va ahamiyatini ʻ aniqlash, hamda uning jamiyatda, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va jazo belgilashda qanday qo llanilishi haqida ilmiy tahlil qilishdir. ʻ  O zbekiston jinoyat qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining asoslarini ʻ o rganish. Bu vazifa tamoyilning huquqiy asoslarini, uning jinoyat ʻ qonunchiligida qanday ifodalanganligini tahlil qilishni nazarda tutadi.  Insonparvarlik tamoyilining jinoyatchilarga nisbatan qo llanilishini aniqlash. ʻ Bu, jinoyat sodir etgan shaxslarning jazo olish jarayonida huquqlarining qanday himoya qilinishi, shuningdek, ular uchun reabilitatsiya va qayta integratsiya qilish jarayonlarini o rganishni o z ichiga oladi. ʻ ʻ  Jinoyat qonunchiligida jazolarni adolatli va muvofiq belgilash. Ushbu vazifa, jinoyatchilarni jazolashda adolatni ta minlashda insonparvarlik tamoyilining ʼ rolini tushunishga qaratiladi.  Xalqaro tajribalarni o rganish va O zbekiston qonunchiligiga tatbiq qilish. ʻ ʻ Dunyo miqyosida jinoyatchilarni jazo berish va qayta tarbiyalashda qanday tamoyillar mavjudligini tahlil qilish va ularni O zbekistonning amaldagi ʻ qonunlariga tatbiq etish imkoniyatlarini ko rsatish. ʻ 3  Insonparvarlik tamoyilining amaliy muammolarini aniqlash va takliflar ishlab chiqish. Bu, qonunchilikdagi bo shliqlar va kamchiliklarni to ldirish,ʻ ʻ qonunchilikni takomillashtirish uchun zarur bo lgan takliflarni ishlab ʻ chiqishdan iborat. Kurs ishining obyekti va predmeti. O zbekiston jinoyat qonunchiligi, ʻ huquqiy normativ-huquqiy hujjatlar va jinoyatchilarga nisbatan qo llaniladigan ʻ jazo tizimi. Bunga jinoyatchilarning qayta tarbiyalanishi va jamiyatga qaytishi uchun yaratilgan ijtimoiy reabilitatsiya tizimi ham kiradi. O zbekiston jinoyat qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining yuridik, ʻ ijtimoiy va amaliy jihatlari. Bu, ayniqsa, jinoyatga nisbatan jazo belgilashda, jinoyatchilarning ijtimoiy integratsiyasi va reabilitatsiyasida insonparvarlik tamoyilining qo llanilishining tahlilini o z ichiga oladi. Bunda, jamiyatdagi ʻ ʻ jinoyatchilarga nisbatan yondashuvlar, ularga qarshi kurashish usullari va reabilitatsiya tizimining samaradorligi haqida chuqur ilmiy baho beriladi. Kurs ishining mazmuni va yondashuvi, qonunchilikni takomillashtirish, jinoyatchilarning qayta tarbiyalanishi va jamiyatga qaytishi uchun zarur bo lgan ʻ chora-tadbirlarni ishlab chiqish bo yicha ilmiy asoslangan fikrlarni taqdim etadi. ʻ Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 39 ʻ sahifani tashlik etadi. 4 I.BOB. INSONPARVARLIK TAMOYILI VA QONUNCHILIKDAGI ROLI I.1.O zbekiston jinoyat qonunchiligidagi insonning huquqlari va erkinliklariʻ Insonparvarlik tamoyili — bu inson huquqlari, erkinliklari va insoniyatning qadriyatlarini hurmat qilishga asoslangan huquqiy prinsipdir. Bu tamoyil jinoyat qonunchiligida, jazo tizimida va jamiyatdagi huquqiy munosabatlarda muhim o rin ʻ tutadi. Insonparvarlik tamoyili jamiyatda barqarorlikni, adolatni va tinchlikni ta minlashga xizmat qilishi kerak. Insonparvarlik tamoyili har bir shaxsning qadr- ʼ qimmatini, erkinlik va huquqlarini hurmat qilishni ta minlaydi. Bu tamoyil ʼ jinoyatni sodir etgan shaxsni ham inson sifatida ko rib, unga nisbatan noinsoniy ʻ muomaladan saqlanishni talab qiladi. Jinoyat qonunchiligida jazo faqatgina jinoyatning og irligi, jarohati yoki oqibatlariga qarab belgilanishi kerak. ʻ Insonparvarlik tamoyili, jazo berishda adolatni, tenglikni va haqiqiy sababni inobatga oladi. Shuningdek, jazo o zgartirilgan sharoitlarga (masalan, yoshlar, ʻ ayollar, nogironlar) qarab farqlanishi mumkin. Insonparvarlik tamoyili qiynoqqa, noinsoniy yoki shafoatsiz muomalaga qat iyan qarshi turadi. Bu tamoyil, ʼ shuningdek, jamiyatda qonunlar, huquqiy tizim va jinoyatga qarshi kurashda doimiy ravishda qattiq pozitsiyani saqlaydi. Insonparvarlik tamoyili nafaqat huquqiy, balki axloqiy qadriyatlar orqali jamiyatning madaniy rivojlanishiga hissa qo shadi. Har bir insonning insoniy qadriyatlarini hurmat qilish, umuman ʻ jamiyatni yanada adolatli va hamjihat qiladi. Xalqaro miqyosda, insonparvarlik tamoyili Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan qo llaniladi. O zbekistonda ham bu tamoyilga amal qilish xalqaro me yorlar va ʻ ʻ ʼ standartlarga mos keladi. Insonparvarlik tamoyili O zbekiston jinoyat qonunchiligida alohida o rin ʻ ʻ tutadi. U quyidagi jihatlarda qonunchilikka ta sir qiladi. O zbekistonda Jinoyat ʼ ʻ kodeksi, jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni jazolashda, ular ustidan amalga oshiriladigan sud qarorlari, ayniqsa, jazo miqdori va turini belgilashda, insonparvarlik tamoyilini hisobga oladi. Jazoning og irligi jinoyatning shiddati va ʻ oqibatlariga qarab belgilansada, u har doim adolatli va ma qul bo lishi kerak. ʼ ʻ O zbekiston jinoyat qonunchiligida, jazolangan shaxsning jamiyatga qaytishi, ʻ 5 uning yomon odatlarni tark etishi va qiyin holatlarni bartaraf etishi uchun imkoniyat yaratish muhim hisoblanadi. Bu insonparvarlik tamoyilining asosiy elementlaridan biridir, chunki jazo faqatgina jazolash emas, balki shaxsni qayta tarbiyalash va reabilitatsiya qilish hamdir. O zbekistonda jazoni ijro etishʻ jarayonida, mahbuslar uchun insonparvar sharoitlarni yaratish, ularni hurmat qilish va ularning asosiy huquqlarini ta minlashga katta e tibor qaratilgan. Bu ham, ʼ ʼ ayniqsa, aholining ijtimoiy ahvoli past bo lgan qismiga yordam berishga ʻ qaratilgan. O zbekiston xalqaro insonparvarlik huquqi, jumladan, BMTning asosiy ʻ huquqiy konvensiyalariga, masalan, "Inson huquqlari to g risidagi deklaratsiya", ʻ ʻ "Qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy muomalani taqiqlash to g risidagi ʻ ʻ konvensiya"ga amal qiladi. Bu qonunlar va tamoyillar O zbekistondagi jinoyat ʻ qonunchiligi bilan to g ri keladi va xalqaro miqyosda qabul qilingan me yorlarga ʻ ʻ ʼ mos keladi. Shu tarzda, insonparvarlik tamoyili, jamiyatda jinoyatchilikni bartaraf etish, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va jinoyat sodir etgan shaxslarga qarshi adolatli va ma qul muomala qilishni ta minlaydi. Bu qonunchilikda, sud ʼ ʼ amaliyotida, va umumiy huquqiy tizimda hal qiluvchi o rin tutadi. ʻ 1 O zbekiston jinoyat qonunchiligi va insonparvarlik tamoyili o rtasidagi ʻ ʻ bog lanish, jamiyatda huquqiy barqarorlikni ta minlash, jinoyatlarni oldini olish, ʻ ʼ jinoyatchilarga nisbatan adolatli muomala qilish va ular uchun reabilitatsiya imkoniyatlarini yaratish kabi bir qator maqsadlarni o z ichiga oladi. Insonparvarlik ʻ tamoyili, har bir insonning huquqlarini hurmat qilish, noinsoniy va shafoatsiz muomaladan saqlanishni talab qiladi. O zbekistonning jinoyat qonunchiligida ham ʻ bu tamoyilning amalga oshirilishi uchun aniq me yorlar mavjud. O zbekiston ʼ ʻ jinoyat qonunchiligi, xususan, Jinoyat kodeksi va Jazo ijro etish kodeksida insonparvarlik tamoyili bilan to liq muvofiqlik mavjud. Bu bog lanish quyidagi ʻ ʻ jihatlarda ko rinadi. Jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan belgilangan jazolar ʻ doimo uning jinoyatning og irligiga, shuningdek, jinoyatni sodir etgan shaxsning ʻ ijtimoiy holatiga, yoshiga, sog lig iga va boshqa omillarga qarab ʻ ʻ muvofiqlashtiriladi. Bu, insonparvarlik tamoyilining asosiy qoidasi bo lib, har bir ʻ 1 М.Ҳ. Рустамбоев Жиноят ҳуқуқи (умумий қисм). Олий Ўқув юртлари учун дарслик. – Т. : «ИЛМ ЗИЁ» 2005. — 477 бет. 6 shaxsning shaxsiy huquqlarini hurmat qilishga asoslanadi. Insonparvarlik tamoyili jazoning haddan tashqari shafqatsiz yoki qiynoqqa aylanishining oldini oladi. O zbekiston qonunchiligida, jazolarni belgilashda "insoniy" tamoyili, ya niʻ ʼ jazolarni faqat jinoyatchini jamiyatdan izolyatsiya qilish maqsadida qo llash emas, ʻ balki uning qayta tarbiyalash va reabilitatsiya qilishni ko zda tutadi. ʻ O zbekistonda, xalqaro huquq normalari bilan hamohang tarzda, qiynoqqa solish, ʻ noinsoniy muomala va jinoyatchilarga insoniyatga qarshi amaliyotlarni qo llash ʻ qat iyan taqiqlanadi. Ushbu tamoyilning amaliyotda qo llanishi, jinoyatni sodir ʼ ʻ etgan shaxslarni shafqatsiz jazolarni qo llashdan saqlaydi. O zbekiston jinoyat ʻ ʻ qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining qo llanishi, jazoni ijro etishda ko proq ʻ ʻ reabilitatsiya va qayta tarbiyalashga qaratilgan. Bu bog lanish quyidagicha taqdim ʻ etilishi mumkin. Insonparvarlik tamoyili, faqat jazolashni emas, balki jinoyatchilarning ijtimoiy moslashuvini, jamoaga qaytishini ta minlashga ʼ qaratilgan. O zbekiston jinoyat qonunchiligi, jazolarni shaxsni qayta tarbiyalashga ʻ yo naltirgan holda belgilaydi. Bu, shu jumladan, mahbuslarning ishlashga, ta lim ʻ ʼ olishga va ijtimoiy hayotga qaytishga imkoniyat yaratishni o z ichiga oladi. ʻ Jinoyatni sodir etgan shaxslarga, xususan, yoshlar, nogironlar yoki ayollarga nisbatan jazoning og irligi engillashtirilgan bo lishi mumkin. Bu ham ʻ ʻ insonparvarlik tamoyilining amalga oshirilishining amaliy namunasidir. O zbekistonda, jinoiy javobgarlikka tortiluvchi shaxslarning jazolari, ularning ʻ ijtimoiy holati va xatti-harakatlariga qarab yengillashtirilishi mumkin. O zbekistonning jinoyat qonunchiligi, xalqaro huquq va insonparvarlik ʻ tamoyillariga muvofiq bo lishi kerak. O zbekiston Respublikasi, BMTning Inson ʻ ʻ huquqlari to g risidagi deklaratsiyasi, Qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy ʻ ʻ muomalani taqiqlash konvensiyasi, Jinoyat to g risidagi Rim statutlari kabi xalqaro ʻ ʻ huquq hujjatlariga imzo chekkan. Shuning uchun, O zbekistonning jinoyat ʻ qonunchiligi ham xalqaro huquq normalariga muvofiq tarzda tuzilgan va insonparvarlik tamoyilini o zida aks ettiradi. O zbekiston jinoyat qonunchiligi, ʻ ʻ xalqaro standartlarga muvofiq ravishda, qiynoqlarni taqiqlaydi va mahbuslarni noinsoniy muomalalardan himoya qiladi. Bu ham O zbekistonning xalqaro ʻ 7 miqyosda insonparvarlik tamoyiliga amal qilishiga ishonch hosil qiladi. Insonparvarlik tamoyili nafaqat jinoyatchilarni jazolashda, balki jamiyatda huquqiy madaniyatni oshirishda ham o z aksini topadi. O zbekistonning jinoyatʻ ʻ qonunchiligi, jinoiy jazolardan boshqa, jinoyatni sodir etgan shaxslarning ijtimoiy qayta tiklanishiga, jamiyatga foydali fuqaro bo lib qaytishiga imkoniyat yaratadi. ʻ Bu, jinoyatni sodir etganlar uchun ham, jamiyat uchun ham foydalidir. O zbekiston ʻ jinoyat qonunchiligi va insonparvarlik tamoyili o rtasidagi bog lanish jamiyatda ʻ ʻ adolatni, huquqlarni himoya qilishni, jinoyatchilarga nisbatan muomalada insoniylikni ta minlashga xizmat qiladi. Jinoyatchilarga qarshi jazoning ʼ adolatliligi, reabilitatsiya va qayta tarbiyalash imkoniyatlari, shuningdek xalqaro me yorlarga muvofiqlik – bularning barchasi O zbekistonning jinoyat ʼ ʻ qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining shakllanishi va amaliyotda qo llanilishini ko rsatadi.Insonparvarlik tamoyili jamiyatda huquqiy va axloqiy ʻ ʻ tizimlarning asosiy tamoyillaridan biridir. Ushbu tamoyilning asosiy maqsadi har bir insonning erkinliklari, huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilish, shuningdek, noinsoniy muomala va qiynoqlardan himoya qilishdir. O zbekiston jinoyat ʻ qonunchiligi va xalqaro huquq normalari ushbu tamoyilni tan olish va amalga oshirishga qaratilgan. Insonparvarlik tamoyili, insonning tug ma huquqlari, ʻ erkinliklari va shaxsiy qadr-qimmatini himoya qilishni ta minlashga qaratilgan. Bu ʼ tamoyilning bir nechta asosiy jihatlari mavjud. Har bir inson tug ma huquqlarga ʻ ega bo ladi, ya ni ular hech qanday shart-sharoitda kamaytirilishi yoki cheklanishi ʻ ʼ mumkin emas. Bu huquqlar orasida: hayotga huquq, erkin fikr bildirishi huquqi, adolatli sudda himoya qilish va boshqalar kiradi. Insonparvarlik tamoyili erkinlik va mustaqillikni hurmat qilishni ta minlaydi. Jinoyat sodir etgan shaxslarni ʼ jazolashda, ularning asosiy huquqlariga xalaqit bermaslik, ularni shafqatsiz, qiynoqqa solmasdan, adolatli va insoniy tarzda sud qilishga alohida e tibor ʼ qaratiladi. Har bir insonning erkin yashash huquqi bo lishi kerak, lekin bu huquq ʻ jamiyatga nisbatan hurmat bilan cheklanadi. Insonning jismoniy va ruhiy salomatligi uning eng asosiy huquqlaridan biridir. Jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan jazo ijro etish jarayonida bu tamoyil amalga oshiriladi. Shaxsni qiynoqqa 8 solish yoki uning qadr-qimmatini, jismoniy yoki ruhiy jihatdan zarar keltirish har qanday holatda taqiqlanadi. Insonparvarlik tamoyilining asosiy huquqiy normalari, nafaqat O zbekiston ichki qonunchiligida, balki xalqaro miqyosda ham o z aksiniʻ ʻ topadi. Bu tamoyilga amal qilishni ta minlash uchun quyidagi asosiy huquqiy ʼ manbalar mavjud. O zbekiston Konstitutsiyasi har bir shaxsning tug ma ʻ ʻ huquqlarini himoya qilishga asoslangan. Konstitutsiyaning 24-moddasida "Har kimning hayotiga, erkinlik va shaxsiy daxlsizligiga huquqi bor" deb ta kidlangan. ʼ Bu, insonparvarlik tamoyilining muhim jihati bo lib, shaxsning asosiy huquqlarini ʻ himoya qilishni talab qiladi. Xalqaro huquq nuqtai nazaridan, BMT Inson huquqlari deklaratsiyasi barcha insonlarning asosiy huquqlarini belgilab beradi. Ushbu huquqlar, jumladan, hayot, erkinlik, tenglik va jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga qarshi adolatli muomala qilishni o z ichiga oladi. Deklaratsiya, ʻ shuningdek, qiynoqqa solish va noinsoniy muomalani taqiqlaydi. Xalqaro huquqda qiynoqqa solish yoki noinsoniy muomala, shuningdek, shaxsni yomon muomalaga solish qat iyan taqiqlanadi. O zbekiston ham ushbu konvensiyaga imzo chekkan va ʼ ʻ bu tamoyilni o z qonunchiligida qo llaydi. ʻ ʻ 2 O zbekiston jinoyat qonunchiligi, shu jumladan Jinoyat kodeksi va Jazo ijro ʻ etish kodeksi, insonning huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishni talab etadi. Bu quyidagi jihatlarda namoyon bo ladi: Insonparvarlik tamoyilining amalga ʻ oshirilishi, jinoyatchilarni jazolashda ular ustidan adolatli sud amaliyotini ta minlashni talab qiladi. O zbekiston jinoyat qonunchiligi jinoyatchilarga nisbatan ʼ ʻ jazolarni faqatgina jinoyatning og irligi va oqibatlarini hisobga olib belgilaydi. Bu ʻ yondashuvda, jinoyatchiga zarar yetkazmaslik, uning asosiy huquqlarini himoya qilish e tiborga olinadi. Jinoyatni sodir etgan shaxslarga, ayniqsa, mahbuslarga ʼ nisbatan jismoniy va ruhiy jihatdan zarar keltirmaslik, ularning ta lim olish, ʼ ishlash, sog lom turmush sharoitlariga ega bo lish huquqlarini ta minlash zarur. ʻ ʻ ʼ O zbekistonda, jazoni ijro etish jarayonida mahbuslarga insonparvar muomala ʻ qilish, ularni shafqatsiz yoki qiynoqqa solmaslik, jismoniy va ruhiy qiyinchiliklardan saqlanishga alohida e tibor qaratiladi. Insonning huquqlari va ʼ 2 Усмоналиев М. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм. Олий ўқув юртлари учун дарслик.—Т., «Янги аср авлоди», 2010й. Б-146. 9 erkinliklarini hurmat qilish, jamiyatda huquqiy va axloqiy muhitni shakllantiradi. Bu tamoyilga amal qilish, jamiyatni adolatli, demokratik va barqaror qilishga xizmat qiladi. Har bir fuqaroning huquqlarini hurmat qilish, ularga teng imkoniyatlar yaratish va adolatni ta minlash — bu jamiyatning taraqqiyotidaʼ muhim omil hisoblanadi. Insonparvarlik tamoyili jamiyatda har bir shaxsning huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish, noinsoniy muomala va qiynoqlardan saqlanishga qaratilgan huquqiy prinsiptir. O zbekiston jinoyat qonunchiligida bu ʻ tamoyil har bir jinoyatchiga nisbatan adolatli, insoniy va huquqlarini hurmat qiladigan yondashuvni ta minlashga qaratilgan. Insonning huquqlari va ʼ erkinliklarini hurmat qilish tamoyili, jamiyatdagi huquqiy barqarorlikni, adolatni va insoniy qadriyatlarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala qilish — bu insonparvarlik tamoyilining muhim qismidir. U jinoyatni sodir etgan shaxsning huquqlarini himoya qilish, unga nisbatan noinsoniy, shafqatsiz yoki haqoratli muomala qilmaslikni ta minlaydi. Har bir insonning qadriyatini hurmat qilish, shuningdek, ʼ jinoyatni sodir etgan shaxsning qayta tarbiyalanishiga, jamiyatga foydali a zo ʼ bo lishiga imkon yaratish — bu adolatli muamolaning asosiy maqsadi hisoblanadi. ʻ Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala qilish O zbekiston Respublikasining ʻ Konstitutsiyasi, Jinoyat kodeksi va Jazo ijro etish kodeksida mustahkamlangan. Bu qonun hujjatlari jinoyatchilarga nisbatan adolatli, insoniy va qonun doirasida yondashuvni ta minlashni o z oldiga maqsad qilib qo yadi. Shuningdek, xalqaro ʼ ʻ ʻ huquq normalariga amal qilish ham, jumladan. BMTning Inson huquqlari to g risidagi deklaratsiyasi. Ushbu deklaratsiya har bir insonning hayoti, erkinligi ʻ ʻ va shaxsiy xavfsizligini himoya qilishni kafolatlaydi, jinoyatchilarga nisbatan qattiq jazolarni va qiynoqlarni taqiqlaydi. Qiynoqqa solish va noinsoniy muomala to g risidagi konvensiya. Xalqaro huquqda, jinoyatchilarga qarshi amaliyotda ʻ ʻ qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy muolamalarni qat iyan taqiqlash va adolatli ʼ muamolaning alohida qoidalarini belgilash mavjud. Har bir shaxsning huquqlari, xususan, o zini himoya qilish, sudda teng imkoniyatlar, qondirishga haqli bo lgan ʻ ʻ huquqlarni tan olish zarur. Bu jinoyatchilar uchun ham amal qiladi. Ularning ham 10 suddagi huquqlari, himoyachilarni tanlash va ayblovchilar bilan teng huquqlilikka ega bo lishi kerak. Jinoyatchilarga nisbatan jazoning og irligi, jinoyatningʻ ʻ og irligi, jinoyatchining shaxsiy xususiyatlari (masalan, yosh, sog liq holati, ʻ ʻ ijtimoiy holati) hisobga olinishi lozim. Insonparvarlik tamoyili jazo shafqatsiz, noinsoniy yoki haddan tashqari og ir bo lishini oldini oladi. Jinoyatchiga nisbatan ʻ ʻ jazo ijro etish jarayonida, uning jismoniy va ruhiy holati ta sirlanmasligi kerak. ʼ Qiynoqlar, tazyiqlar yoki boshqa noinsoniy muomalalar qat iyan taqiqlanadi. ʼ Jinoyatchiga qarshi hech qanday noinsoniy amaliyotlar, shafqatsiz yoki haqoratli harakatlar amalga oshirilmasligi lozim. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala faqat jazolash bilan cheklanmaydi. Bu, shuningdek, qayta tarbiyalash va reabilitatsiya imkoniyatlarini yaratishni o z ichiga oladi. Jinoyatchi ijtimoiy ʻ hayotga qaytishi, jamiyatga foydali fuqaro bo lishi uchun barcha zarur ʻ imkoniyatlar taqdim etilishi kerak. Jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan adolatli muomala qilish sud tizimining asosiy vazifalaridan biridir. Sud tizimi quyidagi jihatlarda adolatni ta minlashi kerak. ʼ 3 I.2. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala qilish. Qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashning taqiqlanishi Jinoyat ishida ayblanuvchiga nisbatan teng huquqlar va imkoniyatlar taqdim etilishi lozim. Shu jumladan, advokat yordami olish, sudda ishtirok etish va o z ʻ fikrini bildirish huquqi ta minlanishi kerak. Sud jarayonida barcha dalillar ob ektiv ʼ ʼ va adolatli ravishda tahlil qilinishi, jinoyatchining aybi aniq isbotlanishi lozim. Sud qarori faqat jinoyatchining jinoyatga aloqadorligini va jinoyatning jiddiyligini hisobga olgan holda qabul qilinishi kerak. Jinoyatchilarga nisbatan jazo belgilashda, ularning ijtimoiy ahvoli, jinoyatning og irligi va boshqa shaxsiy ʻ holatlar inobatga olinishi kerak. Xususan, yoshlar, nogironlar, ayollar yoki boshqa ijtimoiy ehtiyojlari bo lgan shaxslar uchun engillashtirilgan jazo turlari qo llanishi ʻ ʻ mumkin. Jinoyatchilarga nisbatan adolatli muamola jamiyatda huquqiy madaniyat va barqarorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu tamoyil jamiyatning adolatli va insonparvarligini, jinoyatchilarning jamiyatga qaytish imkoniyatlarini ta minlaydi ʼ 3 М.Ҳ. Рустамбоев Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. I том. Умумий қисм. Жиноят тўғрисида таълимот. ОТМ учун дарслик. — Т.: «ILM ZIYO», 2010. — 400 б. 11 va ularni reabilitatsiya qilishga yordam beradi. Shuningdek, adolatli muomala jinoyatchilarning huquqlarini himoya qilish, jamiyatda jinoyatga nisbatan tushuncha va xulq-atvorni rivojlantirishga yordam beradi. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muamola xalqaro miqyosda ham muhim ahamiyatga ega. BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar, jumladan, Xalqaro jinoyat sudi va BMT Inson huquqlari kengashi, jinoyatchilarga nisbatan adolatli muamolaning me yorlarini ishlabʼ chiqqan. Ushbu tashkilotlar jinoyatchilarni noinsoniy va shafqatsiz muomaladan himoya qilishga qaratilgan qoidalar va tavsiyalarni ishlab chiqmoqda. Jinoyatchiga nisbatan adolatli muomala qilish — bu nafaqat jinoyatni sodir etgan shaxsning huquqlarini himoya qilish, balki jamiyatning huquqiy va axloqiy barqarorligini ta minlashdir. O zbekiston jinoyat qonunchiligi va xalqaro huquq normalari ʼ ʻ adolatli muamolaning muhim tamoyillarini belgilab beradi. Adolatli muomala orqali jinoyatchilarga nisbatan jamiyatda insonparvarlik, hurmat va qayta tiklanish imkoniyatlari yaratiladi. Bu nafaqat jinoyatchilarga, balki butun jamiyatga foyda keltiradi. Qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashning taqiqlanishi insonparvarlik tamoyilining asosiy qoidalaridan biridir. Ushbu tamoyilga amal qilish, jamiyatda adolatni ta minlash va insonning qadr-qimmatini himoya qilishni ʼ maqsad qiladi. Xalqaro va milliy huquq normalariga ko ra, jinoyat sodir etgan ʻ shaxsga nisbatan ham, hatto eng og ir jinoyatlarni sodir etgan taqdirda ham, ʻ qiynoqqa solish yoki boshqa noinsoniy muomala qo llanilishi qat iyan man etiladi. ʻ ʼ Qiynoqqa solish deb, odamni jismoniy yoki ruhiy og riqlarni yetkazish orqali ʻ uning qadr-qimmatini buzish yoki boshqa maqsadlar uchun ta sir qilishdir. ʼ Bu ta sirlar insonning erkinligi yoki hayotini tahdid qilmasligi mumkin, ammo uning ʼ azoblanishiga olib keladi. Noinsoniy muomala — bu insonning sha ni va qadr- ʼ qimmatiga nisbatan hurmatsizlikni, unga zarar etkazishni, uni izzat-ikromsiz muomala qilishni anglatadi. Noinsoniy muomala fizikal yoki ruhiy travmalarga olib kelishi mumkin. Jazolarni ijro etishda, shu jumladan, jismoniy jazolarni qo llashda ham noinsoniy yoki qiynoqqa solish usullaridan foydalanish ʻ taqiqlanadi. Har qanday shakldagi jismoniy yoki ruhiy shikast etkazish, odamni 12 azoblatish, noma lum sabablarga ko ra jazolash taqiqlanadi. Qiynoqqa solish,ʼ ʻ noinsoniy muomala va jazolashni taqiqlash xalqaro huquqning asosiy qoidalaridan biridir. Quyidagi xalqaro huquqiy hujjatlar bu masalalarni tartibga soladi. BMT Inson huquqlari to g risidagi deklaratsiyasi. Bu deklaratsiya qiynoqqa solish va ʻ ʻ noinsoniy muomalani qat iyan taqiqlaydi. 5-moddada: "Hech kim qiynoqqa yoki ʼ boshqa noinsoniy, xushmuomalasiz yoki inson sha niga zid ravishda muomalaga ʼ solinmasligi kerak" deb ta kidlanadi. Qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy ʼ muomala to g risidagi Konvensiya (1984). Bu xalqaro huquq hujjati qiynoqqa ʻ ʻ solish va noinsoniy muomalaga qarshi kurashish uchun qabul qilingan. Konvensiya qat iyan taqiqlaydi va barcha davlatlardan, jumladan, O zbekiston kabi ʼ ʻ mamlakatlardan, mazkur konvensiya normalarini amalga oshirishni talab qiladi. Yevropa Kengashining Qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy muomala to g risidagi. Konvensiyasi (1950): Bu hujjat ham qiynoqqa solish va noinsoniy ʻ ʻ muomala va jazolashni taqiqlaydi. Xalqaro sudlar, shu jumladan Xalqaro jinoyat sudi, bu tamoyillarga rioya qilinishini nazorat qiladi. 4 O zbekiston Respublikasi qonunchiligida ham qiynoqqa solish, noinsoniy ʻ muomala va jazolashni taqiqlash alohida o rin tutadi. Konstitutsiyaning 24- ʻ moddasida har bir shaxsning hayoti, erkinligi va sha ni daxlsiz ekanligi ʼ ta kidlanadi. Har qanday qiynoqqa solish, noinsoniy muomala yoki jazolar ʼ taqiqlanadi. O zbekistonning Jinoyat kodeksida qiynoqqa solish yoki noinsoniy ʻ muomala qilishni jinoiy huquqbuzarlik sifatida ko rib chiqiladi. Jinoyat ʻ kodeksining 235-moddasida, qiynoqqa solish, uni o tkazish, yoki boshqa noinsoniy ʻ muomala qilish jinoyat sifatida jazolanishi belgilangan. Jazo ijro etish kodeksida, mahbuslarga nisbatan qiynoqqa solish, noinsoniy muomala yoki jazolashni taqiqlashga oid qoidalar mavjud. Mahbuslar, ularning qadr-qimmatini hurmat qilish va insoniy sharoitlarda saqlanishi kerakligi ta kidlanadi. Qiynoqqa solish, ʼ noinsoniy muomala va jazolashning taqiqlanishi jamiyatda quyidagi ijobiy ta sirlarni ko rsatadi. Qiynoqqa solish va noinsoniy muomala taqiqlanishi, har bir ʼ ʻ insonning tug ma huquqlarini himoya qilishni ta minlaydi. Har qanday jinoyatni ʻ ʼ 4 М.Ҳ. Рустамбоев Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. I I том. Умумий қисм. Жиноят тўғрисида таълимот. ОТМ учун дарслик. — Т.: «ILM ZIYO», 2010. — 304 б. 13 sodir etgan shaxsni jazolashda ham uning huquqlari va qadr-qimmati hurmat qilinadi. Taqiqlashlar, adolatning muhim asoslari sifatida jamiyatda himoya qilinadi. Jinoyatchilarni jazolashda ham insonparvarlik tamoyilidan chiqish, ularni faqat jismoniy og riqlar bilan jazolashdan saqlanish orqali jamiyatda ijtimoiyʻ adolatni ta minlash mumkin. Qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashni ʼ taqiqlash orqali jamiyatda huquqiy barqarorlik va tinchlikni saqlashga erishiladi. Insoniy muomala jamiyatda qo llanilganda, fuqarolar o rtasidagi ishonch va ʻ ʻ hurmatni oshiradi. Qiynoqqa solish va noinsoniy muomalani taqiqlash, mahbuslarga ijtimoiy reabilitatsiya va qayta tarbiyalash imkoniyatlarini yaratadi. Bunday sharoitda mahbuslar jamiyatga foydali a zo bo lishlari uchun zaruriy ʼ ʻ yordamni olishlari mumkin. Qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashning taqiqlanishi insonparvarlik tamoyilining ajralmas qismi bo lib, u jamiyatda adolat, ʻ tinchlik va huquqiy barqarorlikni ta minlaydi. O zbekiston va xalqaro huquq ʼ ʻ normalariga ko ra, jinoyatchilarga nisbatan ham eng og ir jazolarni qo llashda ham ʻ ʻ ʻ ularning huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilish zarur. Qiynoqqa solish va noinsoniy muomala jamiyatda yuksak axloqiy qadriyatlarni saqlash, insonning asosiy huquqlarini himoya qilish va jamiyatda adolatli tizimni shakllantirish uchun muhimdir. Insonparvarlik tamoyili — bu insonning qadr-qimmatini hurmat qilish, uning huquqlarini himoya qilish, shafqatsizlik, qiynoqlar va noinsoniy muomalalardan himoya qilishni ta minlashni maqsad qilgan asosiy prinsiplardan ʼ biridir. Xalqaro huquqda insonparvarlik tamoyili, nafaqat davlatlar o rtasidagi ʻ munosabatlarda, balki jamiyat ichida ham barcha insonlarning erkinligi, xavfsizligi va adolatli muomalasini ta minlashga qaratilgan asosiy qadriyat sifatida qabul ʼ qilingan. Xalqaro huquqda insonparvarlik tamoyili ko plab muhim hujjatlar va ʻ shartnomalar orqali ta minlanadi. Quyidagi xalqaro huquqiy hujjatlar ʼ insonparvarlik tamoyilining o ziga xos o rnini tashkil etadi. BMT Inson huquqlari ʻ ʻ to g risidagi deklaratsiyasi (1948). Bu deklaratsiya har bir insonning tug ma ʻ ʻ ʻ huquqlarini tan oladi va himoya qiladi. Unda qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolash taqiqlanadi. BMTning Inson huquqlari to g risidagi deklaratsiyasi ʻ ʻ 14 insonparvarlik tamoyilining xalqaro miqyosda birinchi asosiy hujjati hisoblanadi. BMTning Fuqarolik va siyosiy huquqlar to g risidagi xalqaro pakt (1966). Ushbuʻ ʻ paktda ham, barcha insonlarning erkinligi va xavfsizligi kafolatlanadi, qiynoqqa solish va noinsoniy muomalaga qat iyan taqiq qo yiladi. Bu pakt, odamlarning ʼ ʻ jamiyatda erkin yashash huquqlarini himoya qilishni ta minlaydi. Qiynoqqa solish ʼ va noinsoniy muomala to g risidagi Konvensiya (1984). Bu xalqaro konvensiya, ʻ ʻ qiynoqqa solish va boshqa noinsoniy muomalaga qarshi kurashishning xalqaro standartlarini belgilaydi. Ushbu konvensiya, shuningdek, xalqaro jinoiy sudlarga va davlatlarga qiynoqqa solishning oldini olish, bu kabi amaliyotlar va jazolarning taqiqlanishiga rioya qilish majburiyatini yuklaydi. BMTning Xalqaro iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to g risidagi xalqaro pakt (1966). Ushbu paktda ʻ ʻ insonparvarlik tamoyili iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni, shuningdek, madaniy erkinliklarni himoya qilishni o z ichiga oladi. Insonlarning hayot darajasini ʻ yaxshilash, ularning barcha huquqlarini hurmat qilish xalqaro huquq me yorlaridan ʼ biridir. Insonparvarlik tamoyili, shuningdek, xalqaro jinoyat huquqining asosiy prinsiplaridan biridir. Xalqaro jinoyat sudi (XJS) va Xalqaro jinoyatlar bo yicha ʻ sudlar qatorida ko plab xalqaro sudlar, urush jinoyatlari, insoniyatga qarshi ʻ jinoyatlar va etnik to qirilish kabi jinoyatlarni jazo ostiga olishda, insonparvarlik ʻ tamoyilini ilgari surishadi. Ularning asosiy maqsadi — jamiyatda adolatni ta minlash, inson huquqlarini himoya qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashishdir. ʼ XJS, ayniqsa, urush jinoyatlari va insoniyatga qarshi jinoyatlarni amalga oshirgan shaxslarni sudlashda insonparvarlik tamoyilining amalga oshirilishini ta minlaydi. ʼ Sud, urush huquqlariga, qadriyatlarga va inson huquqlariga rioya etilishi lozimligini ta kidlaydi. Xalqaro huquqda urush qonunlari, o zgartirish yoki ʼ ʻ urushda qatnashayotgan davlatlar tomonidan odamlarni himoya qilishga qaratilgan. Insonparvarlik tamoyili urushda fuqarolarni himoya qilish, urush jinoyatlariga qarshi kurashish va qurolli konfliktlarni mumkin qadar insoniy asosda olib borishni ta minlashga yordam beradi. ʼ 5 5 Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсиддинов З.З. ―Жиноят ҳуқуқи (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – ‖ Т.:ТДЮУ нашири еyти, 2021. – 172 бет. 15 Insonparvarlik tamoyili nafaqat xalqaro huquq normalarini belgilashda, balki davlatlarning ichki qonunchiligida ham o rin egallaydi. Davlatlar xalqaroʻ qonunlarni o z milliy qonunchiligiga kiritish orqali bu tamoyilni amalga oshirishga ʻ majburdirlar. Ko pgina davlatlar xalqaro huquqni o z milliy qonunchiligiga kiritadi ʻ ʻ va bu orqali insonparvarlik tamoyilini o z hududida ham amalga oshirishadi. ʻ Shuningdek, xalqaro shartnomalar va konvensiyalarni ratifikatsiya qilish, davlatlarning inson huquqlariga rioya qilishini ta minlaydi. Insonparvarlik ʼ tamoyilining jamiyatdagi o rni, inson huquqlarining hurmat qilinishini ta minlash ʻ ʼ va davlatlar o rtasida qonuniy munosabatlarni yuksaltirishdir. Bu tamoyil, ʻ jamiyatda adolat, hurmat va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Insonparvarlik tamoyilining xalqaro huquqdagi o rni inson huquqlarini himoya ʻ qilish, adolatni ta minlash va jamiyatda tinchlikni saqlashga xizmat qiladi. Xalqaro ʼ huquqda bu tamoyil ko plab konvensiyalar, deklaratsiyalar, paktlar va ʻ shartnomalar orqali mustahkamlangan. Insonparvarlik tamoyili xalqaro jinoyat huquqida, urush qonunlarida, fuqarolik va siyosiy huquqlarda muhim o rin tutadi. ʻ Shu bilan birga, davlatlar bu tamoyilni o z milliy qonunchiligiga kiritish orqali ʻ inson huquqlarini himoya qilish va jinoyatlarga qarshi kurashish bo yicha o z ʻ ʻ majburiyatlarini bajaradilar. Insonparvarlik tamoyilining xalqaro huquqdagi o rni, ʻ dunyoda ijtimoiy barqarorlik va adolatni ta minlashga xizmat qiladi. ʼ Insonparvarlik tamoyili O zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligida ʻ muhim o rin tutadi. Bu tamoyil jamiyatda har bir insonning qadr-qimmatini hurmat ʻ qilish, uning huquqlarini himoya qilish va adolatli muomala qilishni ta minlashga ʼ qaratilgan. O zbekiston Jinoyat kodeksi insonparvarlik tamoyilini o zida aks ʻ ʻ ettirgan va jinoyatchilarga nisbatan eng yuksak insoniy sharoitlarni ta minlashga ʼ intilmoqda. Bu tamoyil qonunchilikda nafaqat jinoiy jazolarni belgilash, balki jinoyatni sodir etgan shaxslarning inson huquqlarini hurmat qilishda ham o z ʻ aksini topadi. O zbekiston Jinoyat kodeksi birinchi navbatda insonparvarlik ʻ tamoyilini asosiy yondashuv sifatida qabul qiladi. Bu qonunchilik asarida insonning qadr-qimmati, uning sha nini hurmat qilish, jinoyatchilarga nisbatan ʼ adolatli va insoniy muomala qilishning asosiy prinsiplari aks etadi. Kodeksning 4- 16 moddasida quyidagilar qayd etilgan. O zbekiston Jinoyat kodeksi hech kimniʻ qiynoqqa solish yoki noinsoniy muomalaga solish, jismoniy yoki ruhiy azob berishning taqiqlanishini qat iyan ta kidlaydi. Shu bilan birga, huquqiy davlat ʼ ʼ asosida har bir fuqaroning huquqlari hurmat qilinishi kerak. Jinoyatchilarga nisbatan adolatli, insoniy va munosib jazolarni qo llashni nazarda tutadi. Kodeksda ʻ jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni jazolashda jismoniy, ruhiy azoblar va boshqa noinsoniy usullardan foydalanish qat iyan man etiladi. O zbekiston Jinoyat ʼ ʻ kodeksining 235-moddasida qiynoqqa solish, noinsoniy muomala va jazolashni taqiqlash masalalari aniq ko rsatilgan. Ushbu modda bo yicha, har qanday ʻ ʻ shakldagi qiynoqqa solish, noinsoniy muomala yoki jazolash jinoyat sifatida jazolanadi. Har qanday shakldagi qiynoqqa solish jinoyat hisoblanadi. Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan, uning sha ni va qadr-qimmatini hurmat qilgan holda, ʼ faqat qonun doirasida jazolash mumkin. Shaxsga nisbatan hech qanday noinsoniy muomala yoki jazolash usullari qo llanmasligi kerak. Insonning huquq va ʻ erkinliklarini tahdidga solish, unga azob yetkazish qat iyan man etiladi. Jinoyat ʼ sodir etgan shaxslarni jazolashda qonuniy ravishda barcha inson huquqlarini himoya qilish lozim. Bu, o z navbatida, ularning qayta tarbiyalanishiga ham ʻ yordam beradi. 6 6 Рустамбоев М.X.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарх [Кайта ишланган ва тўлдирилган иккинчи нашр. 2016 йил 1 ноябргача бўлган ўзгартиш ва кушимчалар билан умумий кисм М. Рустамбоев. — Тошкент: «Адолат». 2016 – 576-б. 17 II. BOB. O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDAGIʻ INSONPARVARLIK TAMOYILINING YORITILISHI II.1. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ushbu tamoyilning aks etishi ʻ O zbekiston jinoyat qonunchiligida, jinoyatchilarga nisbatan jazolarni ʻ belgilashda insonparvarlik tamoyilining aks etishi muhim o rin tutadi. Jinoyat ʻ kodeksining 56-moddasi bo yicha. Jinoyat sodir etgan shaxsning shaxsiy holati, ʻ uning ijtimoiy holati va jinoyatni sodir etish sabablarini inobatga olish kerak. Ushbu yondashuv, har bir jinoyatchiga nisbatan adolatli va insonparvar muomalaning amalga oshirilishiga yordam beradi. O zbekiston Jinoyat kodeksida, ʻ og ir jazo qo llashning oldini olish uchun, jinoyatchining holatiga qarab, engilroq ʻ ʻ jazolarni belgilash, qamoqdan ozod qilish yoki ijtimoiy foydali ishlar kabi muqobil jazolarni qo llash imkoniyati ham bor. Bu tamoyil, insonparvarlik asosida jazo ʻ tizimining adolatli bo lishiga xizmat qiladi. Insonparvarlik tamoyili, ʻ jinoyatchilarning qayta tarbiyalanishi va reabilitatsiyasini ham o z ichiga oladi. ʻ O zbekiston Jinoyat kodeksida rehabilitatsiya va qayta tarbiyalash masalalari ʻ ko rsatilgan. Jinoyat sodir etgan shaxslar jazo o tayotgan davrda, ularning qayta ʻ ʻ tarbiyalanishi va jamiyatga foydali bo lishlari uchun barcha zarur sharoitlar ʻ yaratilishi kerak. O zbekistonning jazo ijro etish tizimida, mahbuslarni qayta ʻ tarbiyalashga alohida e tibor qaratiladi. Insonparvarlik tamoyili, jazo ʼ o tayotganlarning huquqlarini himoya qilishga yordam beradi. Mahbuslarga ʻ nisbatan insoniy muomala qilish, ularni azoblamaslik va qayta jamiyatga kirib ketishlarini qo llab-quvvatlash, ularning ijtimoiy va psixologik holatini yaxshilash ʻ tamoyilining ajralmas qismi hisoblanadi. O zbekiston jinoyat qonunchiligida jinoyatchilarga nisbatan ehtiyotkorlik va ʻ adolatli muomala qilish zarurati ta kidlanadi. Jinoyat kodeksining 9-moddasida ʼ huquqbuzarlarning jinoyatga nisbatan yondashuvi va ular bilan muomalada ehtiyotkorlikni ta minlash masalalari belgilangan. Jinoyat sodir etgan shaxslar, ʼ ularning huquqlari va sha ni himoya qilinishi kerak. Bunda, ularning qayta ʼ tarbiyalanishi va jamiyatga foydali a zo bo lishi ta minlanadi. Jinoyatchilarga ʼ ʻ ʼ nisbatan, muomalada insonparvarlikni ta minlash, jamiyatda yuksak axloqiy ʼ 18 qadriyatlarni shakllantiradi va adolatning amalga oshishiga yordam beradi. O zbekiston Jinoyat kodeksi, insonparvarlik tamoyilini o zida mujassamlashtirganʻ ʻ holda, jinoyatchilarga nisbatan adolatli, huquqlarini himoya qiluvchi va qayta tarbiyalashga yo naltirilgan jazolarni belgilaydi. Qiynoqqa solish, noinsoniy ʻ muomala va jazolashni taqiqlash O zbekiston qonunchiligida qat iyan belgilangan ʻ ʼ va bu tamoyil jamiyatda huquqiy barqarorlikni ta minlashga yordam beradi. ʼ O zbekiston jinoyat qonunchiligida jinoyatchilarga nisbatan amalga oshirilgan har ʻ qanday muomala, insonparvarlik tamoyilidan kelib chiqqan holda, ularning huquqlarini hurmat qilish va qayta jamiyatga qaytishini ta minlashga ʼ yo naltirilgan. ʻ Jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan qo llaniladigan jazo turlari ʻ O zbekiston jinoyat qonunchiligida belgilangan. Ushbu jazolarni belgilashda, ʻ shuningdek, insonparvarlik tamoyili hamda adolat tamoyillari asosiy o rin tutadi. ʻ Insonparvarlik tamoyili jazoning jismoniy va ruhiy azoblarni keltirib chiqarmasligini, faqat jamiyatga qayta integratsiya qilishga yordam berishini ta minlashni nazarda tutadi. ʼ O zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko ra, jinoyatchilar uchun ʻ ʻ qo llaniladigan jazolar quyidagi asosiy turlarga bo linadi: ʻ ʻ  Qamoq jazosı (uchun uzoq muddatli yoki qisqa muddatli)  Shartli ozodlikka chiqarish (muqobil jazo)  Jarima (moliyaviy jazo)  Ijtimoiy foydali ishlar (jamiyatga xizmat qilish)  Oziqlantirish taqiqi (ayniqsa yengil jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun)  Hukm qilingan shaxsni rehabilitatsiya qilish (psixologik va ijtimoiy reabilitatsiya) Insonparvarlik tamoyilining asosiy mazmuni — jinoyatchilarga nisbatan adolatli, insoniy va ularga zarar yetkazmaslikni ta minlashdir. Bunday yondashuv, ʼ jinoyatchilarning jamiyatdan ajralib qolmasligini, ularning qayta tarbiyalanishi va ijtimoiy hayotga qaytishini ta minlashga yordam beradi. Shunday qilib, ʼ O zbekiston jinoyat qonunchiligida ko zda tutilgan jazolar insonparvarlik tamoyili ʻ ʻ 19 nuqtai nazaridan quyidagicha tahlil qilinadi. Qamoq jazosi eng qattiq jazo turlaridan biri bo lsa-da, insonparvarlik tamoyili nuqtai nazaridan qamoqdaʻ o tovchi shaxslarning shaxsiy huquqlarini himoya qilishni ta minlash juda muhim. ʻ ʼ Insonparvarlik tamoyili, jazo vaqtida shaxsga nisbatan shafqatsizlik va noinsoniy muomalalarni taqiqlaydi. Qamoq jazosi, agar noto g ri qo llanilsa yoki jismoniy ʻ ʻ ʻ sharoitlar yomon bo lsa, insonparvarlik tamoyilini buzishi mumkin. Qamoqda ʻ bo lgan shaxslarning psixologik holatini yomonlashtiradigan, jismoniy azob ʻ beradigan yoki ularning huquqlarini buzadigan sharoitlarni yaratish insonparvarlik tamoyili bilan to g ri kelmaydi. O zbekiston jinoyat qonunchiligi qamoq jazosini ʻ ʻ ʻ amalga oshirishda, hukumat tomonidan maxsus shartlar, masalan, ta lim olish va ʼ ijtimoiy reabilitatsiya imkoniyatlari taqdim etiladi. Bu shaxslarni jamiyatga qaytarishda va ularni qayta tarbiyalashda yordam beradi. Shartli ozodlikka chiqarish — bu jinoyatni sodir etgan shaxsni qamoqqa olish o rniga, unga ʻ cheklangan erkinlik berishdir. Insonparvarlik tamoyili nuqtai nazaridan bu jazo turining ijobiy ta siri mavjud. Agar shartli ozodlikka chiqarilgan shaxs qonunlarni ʼ buzsa yoki qo shimcha jinoyatlarni sodir etsa, bu uning huquqlarini va ʻ erkinliklarini tiklashga zarar yetkazadi. Bu jazo turidagi shaxslar, jamoat ishlarida ishtirok etish, ta lim olish yoki ijtimoiy foydali ishlarni bajarish imkoniyatiga ega ʼ bo lishadi. Bu esa insonparvarlik tamoyiliga mos keladi, chunki ular jamiyatga ʻ qaytishga yordam beriladi va shafqatsizliksiz muomala qilinadi. 7 Jarima — jinoyatchiga moliyaviy jazoni belgilash. Bu eng yengil jazo turlaridan biri bo lib, odatda yengil jinoyatlar uchun qo llaniladi. Insonparvarlik ʻ ʻ tamoyili nuqtai nazaridan, jarima tizimi jinoyatchining ijtimoiy holatini hisobga olib, unga ortiqcha og irlikni keltirib chiqarmaydi. Jarima jazosi moliyaviy ʻ ahvoliga qarab, ayrim jinoyatchilarga og ir ta sir o tkazishi mumkin. Masalan, ʻ ʼ ʻ kambag al yoki daromadi past bo lgan jinoyatchilar uchun bu jazo ularga ʻ ʻ qo shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Jarima jazosi jamiyatga ʻ qaytish va ijtimoiy xizmatlarni amalga oshirish imkoniyatlarini yaratadi. Bu shaxsni qayta tarbiyalashga yordam beradi va uning huquqlari buzilmaydi. Ijtimoiy 7 Н.И.Матузов Теория государства и права : учебник. — 2-е изд., перераб. и доп. / Н.И. Матузов, А.В. Малько. — М. : Юристъ, 2005. 20 foydali ishlar jazosi, jinoyatchilarga jamiyatga xizmat qilish va ijtimoiy foydali ishlar bilan shug ullanishni ta minlaydi. Insonparvarlik tamoyili bu jazoniʻ ʼ qo llashni tavsiya etadi, chunki u jinoyatchining jamiyatga qaytishini va o z ʻ ʻ harakatlarini tuzatishini rag batlantiradi. Ijtimoiy foydali ishlar, jinoyatchilarga o z ʻ ʻ xatolarini tuzatishga yordam beradi va ularni qayta jamiyatga kiritadi. Bu jazoning maqsadi faqat jismoniy jazolash emas, balki o z xatolaridan o rganishga yordam ʻ ʻ berishdir. Reabilitatsiya — bu jinoyatchilarga nisbatan olib boriladigan psixologik, ta limiy va ijtimoiy yordam. O zbekiston jinoyat qonunchiligida qayta ʼ ʻ tarbiyalashning muhim o rni bor va bu tamoyil insonparvarlikka asoslanadi. ʻ Reabilitatsiya jarayoni jinoyatchilarning jamiyatga qaytishini ta minlashga yordam ʼ beradi, shuningdek, ularni ijtimoiy hayotga moslashtirishda qo llab-quvvatlaydi. ʻ Insonparvarlik tamoyili nuqtai nazaridan bu eng ma qul yondashuvlardan biridir. ʼ Jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan qo llaniladigan jazolarni belgilashda ʻ insonparvarlik tamoyili muhim ahamiyatga ega. Jazolar, faqat adolatli va insonsiz sharoitlarda qo llanmasligi, shuningdek, jinoyatchilarning huquqlarini hurmat ʻ qilish lozim. O zbekiston Jinoyat kodeksi, jazo tizimini shakllantirishda, adolatli ʻ va insonparvar yondashuvni hisobga olib, jamiyatga qayta qo shilishga yordam ʻ berishni maqsad qilgan. Bu, jamoa uchun ham, jinoyatchilar uchun ham, samarali va insoniy yechimlarni ta minlaydi.Insonparvarlik tamoyili jinoyat ishlari bo yicha ʼ ʻ sud amaliyotida asosiy prinsip sifatida e tiborga olinadi. Ushbu tamoyil sud ʼ tizimida faqat jinoyatchiga nisbatan adolatli, insoniy va huquqiy muomala qilishni ta minlashga qaratilgan bo lib, u sud jarayonining barcha bosqichlarida, jumladan, ʼ ʻ tergovdan tortib, sud hukmini chiqarishgacha muhim o rin tutadi. O zbekiston sud ʻ ʻ tizimida insonparvarlik tamoyili o z aksini topadi va har bir shaxsning qadr- ʻ qimmati, huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga yo naltirilgan. Har bir shaxs ʻ jinoyat ishi bo yicha sudga murojaat qilganda, sud o zining hukmini chiqarishda ʻ ʻ har tomonlama adolatli, ob ektiv va shaffof bo lishi kerak. Jinoyat ishlari bo yicha ʼ ʻ ʻ sud amaliyoti, jinoyatchiga nisbatan to g ri jazo belgilashni, uning inson ʻ ʻ huquqlarini hurmat qilishni ta minlashni nazarda tutadi. Sud jarayonlarida, agar ʼ 21 jinoyatchi o z jinoyatiga to liq javob berishga tayyor bo lsa, unga nisbatanʻ ʻ ʻ yengillashtirish yoki shartli ozod qilish kabi imkoniyatlar taqdim etilishi mumkin. Insonparvarlik tamoyili, asosan, jinoyatchining qayta tarbiyalanishiga qaratilgan yondashuvni qo llab-quvvatlaydi. Sud tizimi, shaxsning sud jarayonidagi ʻ huquqlari, jumladan, himoya qilish huquqini ta minlashni, uning ustidan boshqalar ʼ tomonidan zulm va qiynoqqa solinmasligini nazarda tutadi. O zbekiston ʻ qonunchiligiga ko ra, tergov va sudning har qanday bosqichida jinoyatchi yoki ʻ gumonlanuvchining huquqlari buzilmasligi kerak. 8 II.2. Insonparvarlik tamoyilining jinoyat ishlari bo yicha sud amaliyotidagi ʻ yoritilishi Sud amaliyotida insonparvarlik tamoyilining yoritilishi quyidagi asosiy jihatlar orqali amalga oshiriladi. Sud ishida jinoyatni sodir etgan shaxsning huquqlari qat iy hurmat qilinadi. O zbekiston sud amaliyotida jinoyatchilarning ʼ ʻ himoya huquqi kafolatlanadi va sud joriy etayotgan jarayonlar adolatli va ochiq bo lishi ta minlanadi. Har bir jinoyatchi yoki gumonlanuvchi sudda o z ʻ ʼ ʻ himoyachisini tanlash, sudga o z argumentlarini kiritish huquqiga ega. Bu ʻ insonparvarlik tamoyili nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega, chunki bu sud ishining adolatli o tishini va huquqlarni himoya qilishni kafolatlaydi. ʻ Sud jarayonlarida, jinoyatchilarga nisbatan qiynoqqa solish, jismoniy yoki ruhiy azob berish man etiladi. Insonparvarlik tamoyilining sud amaliyotida yoritilishi, har qanday noinsoniy muomalani oldini olishni ta minlaydi. Sud jinoyatchilarni ʼ jazolashda, qonunchilik doirasida ehtiyotkorlikni ta minlaydi. Bu yondashuv, ʼ jazolarni insonparvarlik tamoyili nuqtai nazaridan adolatli va shafqatsiz bo lmasdan belgilashni ta minlaydi. Sud, agar jinoyatchining jinoyati yengil ʻ ʼ bo lsa, uning ijtimoiy holati va qamoqdagi vaqti hisobga olinsa, shartli ozodlikka ʻ chiqarish yoki engilroq jazo belgilash mumkin. Bu, uning qayta tarbiyalanishi va jamiyatga qaytishini ta minlashga yordam beradi. Sud, jinoyatchilarga nisbatan ʼ reabilitatsiya va ijtimoiy qayta integratsiya qilishni qo llab-quvvatlaydi. Bu ʻ jarayonlar davomida, jinoyatchilarga psixologik yordam, ta lim va kasbiy ʼ 8 Г.С. Гаверов Угаловное прово РФ. Общая часть. Учебник. – Иркутск, 1994 г. 77 22 tayyorgarlik berish mumkin. Sudning bunday qarorlari, insonparvarlik tamoyili asosida amalga oshiriladi, chunki ular jinoyatchining qayta jamiyatga kirishini va o z harakatlarini tuzatishini ta minlaydi. Insonparvarlik tamoyili suddaʻ ʼ gumonlanuvchi yoki jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy huquqlarini himoya qilishni ta minlashni nazarda tutadi. Sudning barcha jarayonlari, shaxsning ʼ huquqlarini hurmat qilish, unga noinsoniy muomala qilmaslikni kafolatlaydi. Sud jarayonlari ochiq va shaffof bo lishi kerak. Jinoyat ishlari bo yicha ʻ ʻ sudlarda himoya huquqi bilan birga, jamoatchilikning qarorlar va hukmlar bilan tanishishi ta minlanadi. Bu, sudning adolatli ekanligini va insonparvarlik ʼ tamoyilini hurmat qilgan holda qaror chiqarishini kafolatlaydi. Sud ishlarida, agar gumonlanuvchiga nisbatan qiynoqqa solish yoki noinsoniy muomala haqida ma lumotlar mavjud bo lsa, bu holatlar jiddiy tekshiriladi va bunday amaliyotlarni ʼ ʻ oldini olish uchun zarur choralar ko riladi. O zbekiston sudlari bunday holatlarni ʻ ʻ yoritish va ilgari surishdan saqlanmaydi. Insonparvarlik tamoyili sud hukmlarida bevosita aks etadi. Sudda jinoyatchiga nisbatan chiqarilgan hukm, uning huquqlari va sha nini hurmat qilishni ta minlaydi. Shuningdek, sudda berilgan hukmlar ʼ ʼ jamiyatda adolatni, qonun ustuvorligini ta minlashga, jinoyatchilarga insoniy ʼ munosabatda bo lishga yordam beradi. Insonparvarlik tamoyili sudning hukmiga, ʻ jinoyatchini qayta tarbiyalashga va jamiyatga qayta integratsiya qilishga yo naltirilgan yondashuvni qo llashni talab qiladi. Shuning uchun sudda faqat ʻ ʻ jazolash emas, balki qayta tarbiyalashning barcha vositalari ham qo llaniladi. ʻ Insonparvarlik tamoyili, jinoyat ishlari bo yicha sud amaliyotida, jinoyatchilarga ʻ nisbatan adolatli, huquqiy va insoniy muomala qilishni ta minlashda muhim o rin ʼ ʻ tutadi. Sud jarayonida huquqiy himoya, noinsoniy muomalani oldini olish, qayta tarbiyalash va jamiyatga qayta integratsiya qilish masalalariga alohida e tibor ʼ qaratiladi. Bu tamoyil, sudning har bir bosqichida, ayniqsa, hukm chiqarish jarayonida e tiborga olinishi, jamiyatda adolatli va insonparvar yondashuvni ʼ ta minlashga xizmat qiladi. ʼ 9 9 Уголовное право Российское Федерации. Общая часть/Под ред, Б.В.Здравомыслова. –М.: 2007. 73 23 Insonparvarlik tamoyili — har bir shaxsning huquqlarini, erkinliklarini va qadr-qimmatini hurmat qilishni ta minlovchi asosiy prinsipdir. Ushbu tamoyilʼ O zbekiston jinoyat qonunchiligida muhim o rin tutsa-da, uni yanada ʻ ʻ takomillashtirish va rivojlantirish uchun zaruriy choralar mavjud. Bu, o z ʻ navbatida, jamiyatdagi adolatni ta minlash, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash, ʼ jinoyatlarning oldini olish va ijtimoiy muhitda insof va huquqiy ongni oshirishga qaratilgan harakatlardir. O zbekiston jinoyat qonunchiligi, insonparvarlik ʻ tamoyilini ko p jihatdan o z ichiga oladi. Bu tamoyil qonun chiqaruvchilik, sud ʻ ʻ ishlari va jazo tizimida, shuningdek, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va ijtimoiy muhitga integratsiya qilishda namoyon bo ladi. Quyidagi sohalarda insonparvarlik ʻ tamoyilining o rni mavjud. Jinoyatchilarga nisbatan shafqatsizlikni oldini olish, ʻ ularni qayta tarbiyalashga yo naltirish, qamoqda bo lganlarning shaxsiy ʻ ʻ huquqlarini hurmat qilish. Sud tomonidan jinoyatchilarni qayta tarbiyalash, ijtimoiy reabilitatsiya va psixologik yordam ko rsatish. Tergov, sud jarayonlari va ʻ jazo belgilashda shaxsning huquqlarini va erkinliklarini himoya qilish. Garchi O zbekiston jinoyat qonunchiligi insonparvarlik tamoyilini o z ichiga olsa-da, ʻ ʻ ushbu tamoyilni yanada takomillashtirish va rivojlantirish zarurati bir qator omillar tufayli mavjud. Bu zarurat quyidagi yo nalishlar orqali ifodalanadi. Hozirgi kunda ʻ qamoq muassasalaridagi sharoitlar ba zan jinoyatchilarga nisbatan noinsoniy ʼ muomalaga olib kelishi mumkin. Qamoqdan chiqarish va jazolarni ijro etishning noinsoniy yoki shafqatsiz sharoitlari insonparvarlik tamoyilini buzadi. O zbekiston ʻ jinoyat qonunchiligida qamoq jazosini ijro etishda, qamoqdagi sharoitlarni yaxshilash, jinoyatchilarga nisbatan shafqatsizlikni oldini olish, ularga qayta tarbiya olish uchun barcha imkoniyatlarni yaratish zarur. Jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va reabilitatsiya qilish uchun psixologik va kasbiy xizmatlar taqdim etilishi kerak. Bu jarayonlar faqat jismoniy jazolarni emas, balki jinoyatchilarning psixologik holatini yaxshilashga yordam beradi. Jinoyatni sodir etgan shaxslarni jamiyatga qaytarish, ularning ijtimoiy integratsiyasini ta minlash zarurati mavjud. ʼ Bu jarayon, ayniqsa, yengil jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan dolzarbdir. Jamiyatda jinoyatni sodir etgan shaxslarni qayta integratsiya qilish dasturlarini 24 kengaytirish zarur. Bu dasturlar ta lim olish, kasb-hunar o rganish va ijtimoiyʼ ʻ ishlarni bajarish kabi faoliyatlarni o z ichiga olishi kerak. O zbekiston ʻ ʻ qonunchiligida ushbu jarayonlarni kuchaytirish va kengaytirish imkoniyatlari mavjud. Jinoyatchilarga o z xatolaridan o rganishga yordam berish va ularni ʻ ʻ jamiyatda faol va mas uliyatli fuqarolarga aylantirish uchun ko proq imkoniyatlar ʼ ʻ yaratish zarur. Insonparvarlik tamoyilini amalga oshirish uchun, jazoning o zi ham ʻ imkoniyatlarni ochadigan va tartibni buzmaslikka qaratilgan bo lishi kerak. Yengil ʻ jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun og ir jazolarni qo llashning o rniga, ʻ ʻ ʻ alternativ jazolarni rivojlantirish zarur. Shartli ozodlikka chiqarish, ijtimoiy foydali ishlar va jarima kabi alternativ jazolarni kengaytirish va joriy etish insonparvarlik tamoyilini yanada kuchaytiradi. Bu yondashuv, shuningdek, jazo vaqtida shaxsni jamiyatdan ajratmaslikka va uning qayta tarbiyalashiga yordam beradi. Og ir ʻ jinoyatlarni sodir etmagan shaxslar uchun qamoq jazosini qisqartirish, jismoniy va ruhiy salomatlikni yaxshilashga yordam beradi. Bunday yondashuv, o z navbatida, ʻ insonparvarlik tamoyiliga muvofiq bo ladi. O zbekiston jinoyat qonunchiligida ʻ ʻ qiynoqqa solish va noinsoniy muomalani taqiqlash alohida e tibor qaratilgan. ʼ Lekin, bunday holatlarni oldini olish va huquqiy nazoratni yanada kuchaytirish zarur. Qiynoqqa solish va noinsoniy muomala holatlarini yanada kamaytirish va bunday holatlarga nisbatan jiddiy jazolarni belgilash zarur. Shuningdek, jinoyatchilarga nisbatan har qanday noinsoniy yoki o zgacha sharoitni keltirib ʻ chiqaradigan amaliyotlarni yo q qilish uchun tizimli ishlarga e tibor qaratish kerak. ʻ ʼ Insonparvarlik tamoyilini yanada rivojlantirishda xalqaro huquq va tajribalarni o rganish muhim ahamiyatga ega. Bunday tajribalar quyidagi sohalarda ʻ qo llanilishi mumkin. O zbekiston xalqaro huquqni hurmat qiladi, shuning uchun ʻ ʻ Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan inson huquqlari bo yicha me yorlarni amalga oshirish zarur. Bu, o z ʻ ʼ ʻ navbatida, jinoyat ishlari bo yicha sud amaliyotida insonparvarlik tamoyilini ʻ takomillashtirishga yordam beradi. Yevropa mamlakatlarida jinoyat ishlari bo yicha qamoq jazosini kamaytirish va jinoyatchilarni qayta reabilitatsiya qilish ʻ 25 borasida tajribalar mavjud. O zbekiston ushbu tajribalarni o rganib, jinoyatchilargaʻ ʻ nisbatan insonparvarlik tamoyilini yanada kuchaytirishi mumkin. Insonparvarlik tamoyilini takomillashtirish O zbekiston jinoyat qonunchiligida zaruriyatga ʻ aylanib bormoqda. Jinoyatchilarga nisbatan adolatli, insoniy va huquqiy muomala qilish, qayta tarbiyalash va jamiyatga integratsiya qilishni ta minlash jamiyatni ʼ yaxshilash va adolatni o rnatishga yordam beradi. Jinoyat qonunchiligi, xalqaro ʻ tajriba va ijtimoiy sharoitlarni hisobga olib, bu tamoyilni takomillashtirish orqali jamiyatda tinchlik va adolatni ta minlash mumkin. ʼ 10 Jamiyatda huquqiy madaniyatni oshirish va jinoyatga qarshi kurashda insonparvarlik tamoyilining o rni alohida muhimdir. Insonparvarlik, har bir ʻ shaxsning huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilishga asoslangan bo lib, bu ʻ tamoyil jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirishda va jinoyatga qarshi kurashishda samarali yondashuvni ta minlaydi. Bu jarayon, shuningdek, adolat, ʼ tenglik va inson huquqlarini himoya qilishni nazarda tutadi. Huquqiy madaniyat — bu jamiyat a zolarining huquqlar, erkinliklar, va qonunlarga hurmat bilan ʼ yondashuvini ifodalovchi tushuncha. Huquqiy madaniyatni oshirishda insonparvarlik tamoyilining o rni quyidagilarda ko rinadi. Insonparvarlik tamoyili, ʻ ʻ har bir fuqaroning huquqlarini himoya qilishga asoslangan bo lib, jamiyatda ʻ huquqiy madaniyatni oshirishning muhim omili hisoblanadi. Bu tamoyilni ta lim ʼ va targ ibot orqali jamiyatda keng yoyish mumkin. Huquqiy madaniyatni ʻ oshirishda. Jamiyatda fuqarolarga o z huquqlari, erkinliklari va qonuniy ʻ majburiyatlari haqida ma lumot berish zarur. Insonparvarlik tamoyili huquqiy ʼ ta limda muhim rol o ynaydi, chunki u fuqarolarga huquqlarini to g ri anglash va ʼ ʻ ʻ ʻ ularga hurmat bilan yondashishni o rgatadi. O zbekiston jamiyatida huquqiy ʻ ʻ madaniyatni oshirish uchun keng ko lamli targ ibot ishlari olib borilishi kerak. Bu ʻ ʻ orqali fuqarolar qonunlarga, inson huquqlariga hurmat bilan qarashni o rganadilar ʻ va jinoyatlarni oldini olishga yo naltirilgan ongli xulq-atvorni rivojlantiradilar. ʻ Jinoyat ishlari bo yicha adolatli sud tizimi tashkil etilishi, jamiyatda huquqiy ʻ madaniyatni oshirishning asosiy omillaridan biridir. Insonparvarlik tamoyili sud 10 А.В. Наумов Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. –М.: Бек, 2006. 26 tizimida. Jinoyatchilarga nisbatan qarorlar insonparvarlik nuqtai nazaridan chiqarilishi kerak. Bu yondashuv jamiyatda adolatga bo lgan ishonchni oshiradi vaʻ fuqarolarni qonunlarga hurmat bilan qarashga o rgatadi. Sud ishlarining ochiqligi ʻ va shaffofligi, jamiyatda huquqiy ongni shakllantirishga yordam beradi. Insonparvarlik tamoyili, sudda noinsoniy muomalani oldini olishni ta minlaydi va ʼ har bir shaxsning huquqlarini himoya qiladi. Jinoyatga qarshi kurashda insonparvarlik tamoyilining o rni, adolatli jazolarni qo llash, jinoyatchilarni qayta ʻ ʻ tarbiyalash va jamiyatga qaytarish bilan bog liqdir. Insonparvarlik tamoyili, ʻ jinoyatchilarga nisbatan jazolarni ko rishda hamda jinoyatlarning oldini olishda ʻ muhim vosita hisoblanadi. Jinoyatchilarni jazolashda ularning qayta tarbiyalashiga e tibor qaratish kerak. Insonparvarlik tamoyili bo yicha jinoyatchilarga nisbatan ʼ ʻ quyidagi yondashuvlar qo llaniladi. Jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan ʻ qamoqdan ko ra, reabilitatsiya va qayta tarbiyalash dasturlariga ko proq e tibor ʻ ʻ ʼ berish zarur. Bu yondashuv jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishga va ularga foydali kasblarni o rgatishga imkon beradi. Insonparvarlik tamoyili, eng og ir jazolardan ʻ ʻ qochish va yengillashtirilgan jazolarni qo llashni nazarda tutadi. Bunda, jinoyatni ʻ sodir etgan shaxsning shaxsiy holati, jinoyatning og irligi va ijtimoiy zararlarni ʻ kamaytirish e tiborga olinadi. Jinoyatlarning oldini olishda ham insonparvarlik ʼ tamoyili muhim rol o ynaydi. Jamiyatda jinoyatga qarshi kurashish faqat jazolarni ʻ qo llashdan iborat emas, balki jinoyatchilikning ildizlarini bartaraf etishga ʻ yo naltirilgan profilaktika va ta lim tizimini tashkil etishga qaratilgan bo lishi ʻ ʼ ʻ kerak. Jinoyatchilikka olib keluvchi omillarni aniqlash va ularni kamaytirish uchun jamiyatda ko proq ijtimoiy dasturlar, ta lim tizimi va psixologik yordam tizimini ʻ ʼ rivojlantirish zarur. Insonparvarlik tamoyili, jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni ijtimoiy jihatdan qayta tiklashni va jamiyatga foydali fuqarolarni qaytarishni nazarda tutadi. Ijtimoiy adolat va tenglikni ta minlash, fuqarolarni huquqiy ʼ jihatdan tarbiyalash, jinoyatlarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Insonparvarlik tamoyili, fuqarolarning jinoyatga qarshi kurashishdagi ishtirokini rag batlantiradi va ularning huquqiy madaniyatini oshiradi. Jamiyatda huquqiy ʻ madaniyatni oshirish va jinoyatga qarshi kurashda insonparvarlik tamoyili asosiy 27 ahamiyatga ega. Insonparvarlik tamoyili, har bir shaxsning huquqlarini, erkinliklarini va qadr-qimmatini hurmat qilishga asoslanib, jamiyatda adolat va tinchlikni ta minlashga yordam beradi. Bu tamoyil, huquqiy madaniyatniʼ shakllantirishda, jinoyatchilarga nisbatan adolatli muomala qilishda va jinoyatlarning oldini olishda samarali yondashuvni ta minlaydi. Jamiyatda bu ʼ tamoyilni qo llab-quvvatlash orqali huquqiy ongni rivojlantirish va jinoyatlarni ʻ oldini olish mumkin. Insonparvarlik tamoyili har bir jamiyatda asosiy qadriyat bo lib, insonning ʻ huquq va erkinliklarini hurmat qilishga asoslangan, adolat va insoniylikni ta minlovchi prinsiplardir. Bu tamoyilning jamiyatdagi o rni va ahamiyati ʼ ʻ beqiyosdir, chunki u nafaqat jinoyatchilarga nisbatan, balki jamiyatdagi har bir fuqaro huquqlarining himoyasini ta minlashga xizmat qiladi. O zbekiston jinoyat ʼ ʻ qonunchiligida insonparvarlik tamoyilining amalga oshirilishi esa ijtimoiy barqarorlikni, adolatni va tinchlikni ta minlash uchun zarur bo lgan asosiy omildir. ʼ ʻ Insonparvarlik tamoyili jamiyatda huquqiy ongni rivojlantirish va adolatni ta minlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Bu tamoyil jamiyat a zolarining o z ʼ ʼ ʻ huquqlarini to g ri anglashiga, boshqa insonlarning huquqlarini hurmat qilishiga va ʻ ʻ tenglikni ta minlashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, insonparvarlik tamoyili. ʼ Insonparvarlik, faqat jazolarni qo llash bilan cheklanmay, jinoyatlarning oldini ʻ olishga ham yo naltiriladi. Bu tamoyil jamiyatda huquqiy madaniyatni ʻ rivojlantirishga, fuqarolarni huquqiy ongda tarbiyalashga yordam beradi. Insonparvarlik tamoyili orqali jinoyatchilarga nisbatan qayta tarbiyalash va reabilitatsiya qilish tizimi yaratiladi. Bu nafaqat jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishga, balki ularni qayta tiklash va foydali fuqarolar sifatida jamiyatga qaytishini ta minlaydi. Insonparvarlik tamoyili jamiyatda huquqiy muvozanatni ʼ saqlashga yordam beradi, chunki har bir fuqaro o z huquqlarini himoya qilgani ʻ kabi boshqalar huquqlariga ham hurmat bilan yondashadi. O zbekiston jinoyat ʻ qonunchiligida insonparvarlik tamoyilini amalga oshirishda bir qator muammolar mavjud, ammo ularni hal qilish uchun samarali yechimlar mavjud. Qamoq muassasalarida ba zan noinsoniy muomala va og ir sharoitlar mavjud. Bu holatlar, ʼ ʻ 28 insonparvarlik tamoyilini amalga oshirishda katta to siqlarni yaratadi. Qamoqʻ sharoitlarini yaxshilash, jinoyatchilarga nisbatan noinsoniy muomalani oldini olish uchun davlat tomonidan qat iy nazoratni kuchaytirish zarur. Shuningdek, ʼ psixologik va ijtimoiy reabilitatsiya dasturlarini joriy etish va qamoqda bo lganlarning qayta tarbiyalashga imkon beruvchi tizimlarni rivojlantirish kerak. ʻ Ba zi holatlarda, eng yengil jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga ham qamoq ʼ jazosi kabi og ir jazolar qo llaniladi, bu esa insonparvarlik tamoyiliga zid keladi. ʻ ʻ Alternativ jazolarni qo llash tizimini rivojlantirish zarur. Shartli ozodlikka ʻ chiqarish, ijtimoiy foydali ishlar va jarima kabi jazolarni kengaytirish, o z ʻ navbatida, jinoyatchilarga nisbatan adolatli va insonparvar yondashuvni ta minlaydi. Ba zi holatlarda, qiynoqqa solish va noinsoniy muomala holatlari ʼ ʼ mavjud bo lib, bu insonparvarlik tamoyilining poymol bo lishiga olib keladi. ʻ ʻ Qiynoqqa qarshi kurashni kuchaytirish, shu bilan birga, jinoyatchilarni nisbatan insoniy muomala qilishga qaratilgan maxsus huquqiy va sud amaliyotlarini takomillashtirish zarur. Jinoyat ishlari bo yicha huquqiy nazoratni kuchaytirish, ʻ fuqarolarga qarshi noinsoniy muomalani kamaytirishga yordam beradi. Sudlarda ba zida jinoyatchilarga nisbatan noadolatli qarorlar chiqarilishi, insonparvarlik ʼ tamoyilini to liq amalga oshirishga xalaqit beradi. Sud amaliyotida insonparvarlik ʻ tamoyilini chuqurroq tatbiq etish, sudlarning qarorlarida odil va shaffof bo lishi ʻ uchun treninglar va seminarlar o tkazish zarur. Sudlardagi xato qarorlarni ʻ kamaytirish va har bir shaxsning huquqlarini to g ri himoya qilish, jamiyatda ʻ ʻ adolatni ta minlashga yordam beradi. Insonparvarlik tamoyili O zbekiston jinoyat ʼ ʻ qonunchiligida jamiyatdagi adolatni ta minlash, jinoyatchilarga nisbatan qayta ʼ tarbiyalash va reabilitatsiya qilish, shuningdek, fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda muhim o rin tutadi. Jamiyatda huquqiy madaniyatni oshirish, ʻ jinoyatlarning oldini olish va jinoyatchilarga nisbatan adolatli, insoniy yondashuvni qo llashda bu tamoyilning roli beqiyosdir. Ammo, bu tamoyilni ʻ amalga oshirishda bir qator muammolar mavjud, ular qamoq jazolarining og ir ʻ sharoitlari, qiynoqqa solish va noinsoniy muomala, jinoyatchilarga nisbatan noadolatli sud qarorlari kabi muammolarni o z ichiga oladi. Ushbu muammolarni ʻ 29 hal qilish uchun tegishli qonuniy o zgarishlar, huquqiy nazorat va qayta tarbiyalashʻ tizimlarini rivojlantirish zarur. Insonparvarlik tamoyilini yanada kuchaytirish va takomillashtirish orqali, O zbekiston jamiyatida huquqiy adolat, ijtimoiy ʻ barqarorlik va tinchlikni ta minlash mumkin. ʼ 11 11 М.А Любавина. Особенности уголовной ответственности и наказания несовершеннолетних: учебное пособие / М.А.Любавина. – СанктПетербургиский юридический институт (филиал) Академии Генеральной прокуратуры Российской Федерации, 2015. 30 XULOSA O zbekiston jinoyat qonunchiligida insonparvarlik tamoyili, asosan, insonʻ huquqlarini hurmat qilish, adolatli va muvozanatli jazolarni belgilash, va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilishga qaratilgan prinsipdir. Bu tamoyilning ta kidlashicha, har bir insonning shaxsiy erkinliklari, hurmat va qadr-qimmati ʼ himoya qilinishi kerak, hatto jinoyat sodir etgan shaxslar ham. Bunday yondashuv jamiyatda adolatli va insonparvar jazo tizimini ta minlashga yordam beradi. Ushbu ʼ tamoyilning O zbekiston jinoyat qonunchiligida qanday amalga oshirilganini ʻ yaxshiroq tushunish uchun uning asosiy aspektlariga e tibor qaratish lozim. ʼ Insonparvarlik tamoyili har bir shaxsning huquqlarini himoya qilishni ta minlaydi. O zbekistonning Jinoyat kodeksida, shaxsning jismoniy va ma naviy ʼ ʻ ʼ daxlsizligi, shuningdek, uning erkinliklari to liq himoya qilinadi. Bu, ayniqsa, ʻ hibsga olish, sudga tortish va jazo berish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Jinoyatga tortilgan shaxslarning haq-huquqlari buzilmasligi, ularga qarshi zo ravonlik yoki shafqatsizlikka yo l qo yilmasligi kerak. Misol uchun, ʻ ʻ ʻ jinoyatchilarga nisbatan jismoniy va ma naviy bosim o tkazish ta qiqlangan va bu ʼ ʻ ʼ O zbekistonda jinoiy javobgarlikni oshiradi. ʻ Jinoyat qonunchiligida jazo faqat jinoyatning og irligiga mos ravishda ʻ belgilanishi kerak. Bu, jinoyatchiga nisbatan faqatgina adolatli va muvofiq jazo berishni ta minlaydi. O zbekiston jinoyat qonunchiligida insonparvarlik ʼ ʻ tamoyilining yana bir asosi shundaki, jazolar jinoyatning tabiatiga, uning oqibatlariga va jinoyatchining shaxsiy xususiyatlariga qarab belgilanadi. Har bir jinoyat alohida baholanadi va uning oqibatlari, maqsadlari va shaxsiy holatiga qarab qaror qabul qilinadi. Bu, jinoyatchining qayta tarbiyasiga imkon yaratadi, uning jamiyatga qaytishi uchun sharoit yaratadi. Insonparvarlik tamoyilining yana bir qismi qattiqqo llikdan chetlashishdir. ʻ O zbekistonning Jinoyat kodeksida, o lim jazosi taqiqlangan bo lib, jinoyatni sodir ʻ ʻ ʻ etgan shaxsni jazolashda ortiqcha shafqatsizlik va qattiqlikdan saqlanishga alohida e tibor qaratilgan. Shuningdek, ayrim jazo turlari, masalan, qamoq jazosining ʼ muddatlari ham insonparvarlik tamoyiliga asosan optimallashtirilgan. Shaxsni 31 jismoniy va ma naviy jihatdan ta sir qiluvchi jazolarni kamaytirish, uningʼ ʼ huquqlarini hurmat qilish kerakligi muhimdir. Bu tamoyilga asoslanib, O zbekistonda ba zi jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun ijtimoiy xavfli ʻ ʼ bo lmagan jazolar, masalan, ijtimoiy mehnat yoki shartli jazolar qo llaniladi. ʻ ʻ Insonparvarlik tamoyili faqat jazo berishni emas, balki jinoyatchilarni ijtimoiy hayotga qaytarish, ularni reabilitatsiya qilishni ham nazarda tutadi. O zbekistonda jinoyatga qarshi kurashishdan tashqari, jinoyatchilarni qayta ʻ tarbiyalash va ularni jamiyatga qaytishi uchun imkoniyat yaratish maqsadida bir qator reabilitatsiya dasturlari amalga oshiriladi. Ular ijtimoiy rehabilitatsiya, kasb- hunar ta limi va psixologik yordamni o z ichiga oladi. Bu jarayon, jamiyatni ʼ ʻ jinoyatchilarga nisbatan nafrat va jazolashdan ko ra, ularga qayta tiklanish va ʻ jamiyatga foydali a zolar sifatida qaytish imkonini yaratadi. ʼ Jinoyat qonunchiligida shaxsning jinoyatga undashida uning psixologik holati va ijtimoiy sharoitlari inobatga olinadi. Bunda, insonparvarlik tamoyili, jinoyatning sodir bo lishiga sabab bo lgan omillarni o rganishga, jinoyatni sodir ʻ ʻ ʻ etgan shaxsning shaxsiy holatini, ta lim darajasini, ijtimoiy-psixologik muhitini ʼ hisobga olishga yordam beradi. Bu, shaxsning jinoyatga qayta qaramasligini, jamiyatga foydali a zo sifatida qaytishini ta minlaydi. ʼ ʼ Insonparvarlik tamoyili shuningdek, jinoyatchilarni o rganish va ularga ʻ yordam ko rsatish tizimini rivojlantirishni ham nazarda tutadi. O zbekistonda jazo ʻ ʻ jarayonida ijtimoiy ishlar, psixologik yordam, ta lim olish va boshqa reabilitatsiya ʼ dasturlari mavjud. Bu tizimning maqsadi, jinoyatchilarning jamiyatga qaytishini engilroq va samarali qilishdir. Agar jinoyatchi jamiyatga qaytishi uchun zarur yordamni olgan bo lsa, uning ijtimoiy muhitga moslashishi osonlashadi va ʻ jinoyatchilikni takrorlash ehtimoli kamayadi. O zbekiston jinoyat qonunchiligida insonparvarlik tamoyili jamiyatda ʻ jinoyatchilarga nisbatan insonsizlikdan saqlanishni, ularning huquqlarini hurmat qilishni, adolatli jazolarni belgilashni va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilishni ta minlashga qaratilgan. Bu tamoyil jamiyatning xavfsizligini ta minlashda muhim ʼ ʼ ahamiyatga ega bo lib, nafaqat jinoyatni kamaytirishga, balki jinoyatchilarning ʻ 32 qayta jamiyatga qaytishi, ularning ijtimoiy roli va jamiyatga foydali bo lishiniʻ ta minlashga xizmat qiladi. ʼ 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. М . Ҳ . Рустамбоев Жиноят ҳуқуқи ( умумий қисм ). Олий Ўқув юртлари учун дарслик. – Т. : «ИЛМ ЗИЁ» 2005. — 477 бет. 2. Усмоналиев М. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм. Олий ўқув юртлари учун дарслик.—Т., «Янги аср авлоди», 2010й. Б-146. 3. М.Ҳ. Рустамбоев Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. I том. Умумий қисм. Жиноят тўғрисида таълимот. ОТМ учун дарслик. — Т.: «ILM ZIYO», 2010. — 400 б. 4. М.Ҳ. Рустамбоев Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. I I том. Умумий қисм. Жиноят тўғрисида таълимот. ОТМ учун дарслик. — Т.: «ILM ZIYO», 2010. — 304 б. 5. Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсиддинов З.З. ―Жиноят ҳуқуқи ‖ (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.:ТДЮУ нашири еyти, 2021. – 172 бет. 6. Рустамбоев М.X.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарх [Кайта ишланган ва тўлдирилган икинчи нашр. 2016 йил 1 ноябргача бўлган ўзгартиш ва кушимчалар билан умумий кисм М. Рустамбоев. — Тошкент: «Адолат». 2016 – 576-б. 7. Н.И.Матузов Теория государства и права : учебник. — 2-е изд., перераб. и доп. / Н.И. Матузов, А.В. Малько. — М. : Юристъ, 2005. 8. Г.С. Гаверов Угаловное прово РФ. Общая часть. Учебник. – Иркутск, 1994 г. 77 9. Уголовное право Российское Федерации. Общая часть/Под ред, Б.В.Здравомыслова. –М.: 2007. 73 10. А.В. Наумов Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: Бек, 2006. 11. М.А Любавина. Особенности уголовной ответственности и наказания несовершеннолетних: учебное пособие / М.А.Любавина. – СанктПетербургиский юридический институт (филиал) Академии Генеральной прокуратуры Российской Федерации, 2015. 34 3.12. П.Г. Пивоваров, Психологическая характеристика преступлений несовершеннолетних, их профилактика : учеб. пособие / П.Г. Пивоваров, В.Н. Соловьев. — Домодедово, 2002. 35

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIDAI INSONPARVARLIK TAMOYILI

Купить