O’zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko’ra jinoyatlar tushunchasi va tasnifi - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	187.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

134 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko’ra jinoyatlar tushunchasi va tasnifi

Купить

O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIGAKO RA JINOYATLARʻ ʻ
TUSHUNCHASI VA TASNIFI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. JINOYAT TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI .................................. 5
I.1. Jinoyatning huquqiy tarkibi ....................................................................................................... 5
I.2. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari ................................................................................ 11
II.BOB. O ZBEKISTON JINOYAT KODEKSIDAGI JINOYATLAR TASNIFI
ʻ ...................... 22
II.1. Jinoyatlarning jinoyat kodeksiga asoslanib tasnifi ................................................................. 22
II.2. Jinoyatni tasniflashda qonuniylik va adolat ........................................................................... 25
XULOSA ....................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 33

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O‘zbekiston Respublikasining jinoiy
huquqi jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlash, huquq va erkinliklarni himoya qilish,
davlat xavfsizligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Jinoiy huquqning asosiy
vazifalaridan biri — jinoiy xatti-harakatlarni aniqlash va ularni huquqiy jihatdan
to‘g‘ri tasniflashdir. Bunday tasniflashning jamiyatda, ayniqsa, huquqni muhofaza
qilish organlari, sud, prokuratura, ichki ishlar va boshqa tegishli organlar
tomonidan qonuniy va samarali tarzda amalga oshirilishi zarur.
Jinoyatlar tushunchasining aniqligi va to‘g‘ri tasnifi ijtimoiy
muammolarning oldini olish, jinoyatga qarshi kurashishda strategik
yondashuvlarni ishlab chiqishda, shuningdek, jazolarni belgilashda muhim
ahamiyatga ega. O‘zbekistonning jinoiy qonunchiligi doirasidagi tasniflash tizimi
jamiyatda tartib va xavfsizlikni ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Shu sababli,
jinoyatlar tushunchasi va tasnifini chuqur o‘rganish bugungi kunda zarur bo‘lib,
ushbu mavzu dolzarb hisoblanadi.
Jinoiy xatti-harakatlar turli ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy holatlar bilan
bog‘liq bo‘lib, har bir jinoyat turiga o‘ziga xos huquqiy tasniflash mezonlari
qo‘llaniladi. Shuningdek, jinoyatlar ijtimoiy xavfning darajasi va ijtimoiy ziyoniga
qarab tasniflanadi. Bunday tasniflash tizimi esa nafaqat jinoiy huquqni, balki
adolatni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega.
Mavzuning o‘rganilganligi darajasi. Jinoyatlar tushunchasi va tasnifi
masalalari sohasida ilmiy tadqiqotlar ko‘plab mutaxassislar tomonidan olib
borilgan. O‘zbekistondagi jinoiy huquq tizimi, uning evolyutsiyasi va tasniflash
tamoyillari ustida ko‘plab ilmiy maqolalar va monografiyalar mavjud. Biroq,
ushbu mavzuni to‘liq o‘rganish va rivojlantirish doimo dolzarb hisoblanadi, chunki
jinoiy qonunchilik, shuningdek, ijtimoiy holat o‘zgarishlariga mos ravishda
yangilanib boradi.
Jinoiy huquq tizimi doirasida jinoyatlar tasnifi sohasidagi ilmiy ishlar
faqatgina nazariy jihatlarni emas, balki amaliy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi.
O‘zbekistondagi jinoyat qonunchiligi doirasida jinoyatlar tushunchasi va tasnifi
2

bo‘yicha ko‘plab huquqshunoslar, professorlar va tajribali huquqshunoslar o‘z
ilmiy izlanishlarini olib bormoqda. Shuningdek, jinoiy huquq sohasida yuridik
fakultetlarida o‘qitilayotgan ilmiy kurslar va amaliy mashg‘ulotlar ham ushbu
mavzuni o‘rganish va rivojlantirishga qaratilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligi
doirasida jinoyatlar tushunchasi va tasnifini chuqur o‘rganish, ularni nazariy va
amaliy jihatdan tahlil qilish. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilangan:
 Jinoyatlar tushunchasini o‘rganish: Jinoyatlar tushunchasini, ularning
huquqiy va ijtimoiy ahamiyatini aniqlash, jinoiy xatti-harakatlarning umumiy
belgilari va xususiyatlarini tushunish.
 Jinoyatlar tasnifini tahlil qilish: O‘zbekiston jinoiy qonunchiligida
jinoyatlar tasniflash mezonlari va turlari haqida to‘liq ma’lumot berish, har bir
jinoyat turining o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish.
 Jinoyatlarning ijtimoiy xavfini baholash: Har xil jinoyatlar va ularning
ijtimoiy xavfi darajasini tahlil qilish, jamiyat uchun ta’sirini o‘rganish.
 Jazolar tizimi: Jinoyatlar uchun belgilangan jazolarni o‘rganish,
jazolash tartibini va uning jinoyatlarni oldini olishdagi ahamiyatini tahlil qilish.
 Muammolarni aniqlash va takliflar berish: O‘zbekiston jinoyat
qonunchiligida mavjud bo‘lgan muammolarni aniqlash va ularni hal etish uchun
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. O‘zbekiston Respublikasining jinoyat
qonunchiligi va undagi jinoyatlar. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko‘ra
jinoyatlarning tushunchasi, tasnifi, ijtimoiy xavfi, jazolar tizimi va jinoiy
huquqning boshqa jihatlari. Bu ishda jinoiy qonunchilik doirasida jinoyatlar
tushunchasining huquqiy asoslari va tasniflash tizimi chuqur o‘rganiladi.
Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash jamiyatda adolatni ta’minlash, huquqni muhofaza
qilish tizimini samarali ishini ta’minlashga yordam beradi. Kurs ishi shu
yo‘nalishda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar, tahlillar va takliflar bilan
to‘ldirilgan bo‘ladi.
3

Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 34ʻ
sahifani tashlik etadi.
4

I.BOB. JINOYAT TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI
I.1. Jinoyatning huquqiy tarkibi
O zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligi bilan ta’qiqlangan, jiddiyʻ
jazo bilan jazolanishi mumkin bo lgan huquqbuzarlikdir. Jinoyatning asosiy
ʻ
belgilaridan biri, uning ijtimoiy xavfli bo lishidir. Bu degani, jinoyatlar
ʻ
jamiyatning umumiy tartibini buzish, odamlarning huquqlari va erkinliklarini
tahdid qilish bilan bog liqdir. Jinoyatning ta’rifi quyidagi asosiy jihatlarni o z
ʻ ʻ
ichiga oladi: Ijtimoiy xavflilik – jinoyat shaxs yoki jamoat manfaatlariga jiddiy
zarar etkazishi mumkin. Bu zarar moliyaviy, jismoniy yoki ma’naviy bo lishi
ʻ
mumkin. Qonunga xiloflik – jinoyatning sodir etilishi qonun bilan ta’qiqlangan
bo‘lishi kerak. O zbekiston Jinoyat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar
ʻ
jinoyatlarni aniq belgilaydi. Jazo bilan jazolanishi – har bir jinoyat uchun qonunda
belgilangan jazo turi mavjud bo lib, bu jazo jinoyatning og‘irligiga qarab turlicha
ʻ
bo lishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolash orqali jamiyatda tartib
ʻ
o‘rnatish va jinoyatchilikni kamaytirish maqsad qilingan. Jinoyatlar, asosan,
quyidagi belgilarga ega bo‘ladi: Obyektiv tomon: Jinoyatni sodir etishda tashqi
harakatlar (boshqa shaxsga jismoniy zarar yetkazish, mol-mulkni talon-taroj qilish
va hokazo). Subyektiv tomon: Jinoyatning ruhiy jihatlari, ya’ni, shaxsning niyati
yoki ehtiyotsizligi. Jinoyatlar, ijtimoiy xavfliligi va hukmning og‘irligiga qarab,
jiddiyligi bo‘yicha tasniflanadi va ularning har biriga alohida jazolar belgilanadi.
Jinoyatning huquqiy tarkibi — bu jinoyatni tashkil etuvchi asosiy elementlar, ya’ni
jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan barcha huquqiy belgilarning to‘plamidir.
Jinoyatning huquqiy tarkibi, jinoyatni aniqlashda, uni tasniflashda va jazolarni
belgilashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning huquqiy tarkibiga kiruvchi asosiy
komponentlar quyidagilardir: Yomon xulq (huquqbuzarlik): Jinoyatlarning
huquqiy tarkibiga kiradigan birinchi muhim element yomon xulqdir. Yomon xulq
— bu shaxsning ijtimoiy, axloqiy va huquqiy me’yorlarga zid bo‘lgan
harakatlaridir. Boshqacha aytganda, yomon xulq — jinoyatni sodir etishda
shaxsning ijtimoiy va huquqiy mas’uliyatsizligi. Yomon xulq shaxsning jinoyatni
sodir etishdagi niyati yoki ahmoqligi (masalan, qasddan yoki ehtiyotsiz tarzda)
5

asosida belgilanadi. 1
Huquqbuzarlik: Huquqbuzarlik jinoyatning ikkinchi huquqiy
tarkibiy elementi bo‘lib, jinoyatni sodir etishda qonun yoki boshqa huquqiy
normaning buzilishi bilan bog‘liqdir. Huquqbuzarlik — bu qoidalarni yoki
qonunlarni jiddiy buzish, odatda jamiyat uchun xavfli yoki zararli bo‘lgan
harakatni amalga oshirishdir. Masalan, o‘zining yoki boshqalarining huquqlarini
buzish, jamiyatning xavfsizligini ta’minlashga qarshi ish tutish, qonun va tartibni
buzish. Jinoyatning huquqiy tarkibi uchta asosiy komponentdan iborat bo‘lishi
mumkin: Obyektiv tomon: Jinoyatning tashqi shakli yoki faktik jihati. Bu jinoyatni
sodir etish uchun zarur bo‘lgan konkret harakatlar, shuningdek, ularning natijalari
(masalan, shaxsning o‘ldirilishi yoki mol-mulkka zarar yetkazilishi). Subyektiv
tomon: Jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati, motivi va ongli ravishda
huquqbuzarlikni amalga oshirishi. Bu komponent shaxsning jinoyatga nisbatan
qasddan yoki ehtiyotsiz tarzda harakat qilganligini ko‘rsatadi. Jinoyatni sodir etish
uchun zarur bo‘lgan shartlar: Har bir jinoyat uchun o‘ziga xos shartlar va muhit
talab qilinadi. Masalan, odamni o‘ldirish jinoyati uchun qasddan harakat qilish,
o‘ldirilayotgan shaxsning holati va boshqa shartlar muhimdir. Jinoyatning huquqiy
tarkibi, jinoyatni to‘g‘ri tasniflash va u bilan bog‘liq jazolarni belgilashda yordam
beradi. Bu tarkib har bir jinoyatni individual tarzda tahlil qilish imkonini beradi va
shaxsning javobgarligini belgilashda yordam beradi.
Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari, jinoyatni aniqlashda va uni boshqa
huquqbuzarliklardan ajratish uchun muhim ahamiyatga ega. Har bir jinoyatning
o‘ziga xos xususiyatlari mavjud, ammo ular o‘rtasida umumiy belgilar va maxsus
belgilarni farqlash mumkin. Jinoyatning umumiy belgilari — bu barcha
jinoyatlarga xos bo‘lgan, ular orasida farq qilmasdan, har qanday jinoyatni
tasniflashda muhim bo‘lgan xususiyatlardir. Ushbu belgilar har bir jinoyatga
qo‘llaniladi va quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi: Ijtimoiy xavflilik: Har
bir jinoyat jamiyat yoki uning a’zolari uchun ijtimoiy xavf tug‘diradi. Bu xavf
jinoyatning sodir etilishi bilan, odatda, jamiyatning xavfsizligi, barqarorligi yoki
odamlarning huquqlariga zarar etkaziladi. Qonunga xiloflik: Jinoyat, qonun bilan
1
Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев.
— Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б.
6

ta’qiqlangan harakatni yoki harakatsizlikni anglatadi. Har bir jinoyatni sodir
etishda, mavjud qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar buziladi. Jazo bilan
jazolanishi mumkinligi: Har bir jinoyat uchun qonunda belgilangan jazo mavjud
bo‘ladi. Bu jazo jinoyatning og‘irligi va uning ijtimoiy xavfliligiga qarab farq
qiladi. Ixtiyoriylik yoki ehtiyotsizlik: Jinoyatni sodir etishda shaxsning ixtiyoriy
(qasddan) yoki ehtiyotsiz (o‘ylamasdan) harakat qilishi mumkin. Bu jinoyatni sodir
etishda shaxsning ruhiy holati va niyati bilan bog‘liqdir. 2
Jinoyatning maxsus belgilari — bu har bir jinoyat turiga xos bo‘lgan, faqat
o‘sha turdagi jinoyatni tasniflashda qo‘llaniladigan belgilarni anglatadi. Har bir
jinoyat turi (masalan, o‘ldirish, o‘g‘irlik, qotillik) o‘ziga xos maxsus belgilarga ega
bo‘lib, ularning asosida jinoyatning mohiyati va jinoyatchining javobgarligini
aniqlashda yordam beradi. Ba’zi misollar: Obyekt va ob’ektiv tomon: Har bir
jinoyat o‘ziga xos obyektga ega. Masalan, o‘ldirish jinoyatining obyekti — bu
inson hayoti, o‘g‘irlik jinoyatida esa obyekt — mol-mulkdir. Obyektiv tomon esa
jinoyatni sodir etishda uning natijalari va tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liqdir.
Subyektiv tomon: Har bir jinoyatning subyektiv tomonida shaxsning niyati,
maqsadi va harakatlarini tahlil qilish zarur. Masalan, o‘ldirish jinoyati qasddan
amalga oshiriladi, o‘g‘irlikda esa shaxsning maqsadi — mol-mulkni
o‘zlashtirishdir. Jinoyatning xususiyati: Ba’zi jinoyatlar o‘zining xususiyatiga
ko‘ra maxsus belgilarga ega. Masalan, qotillikda o‘ldirishning xususi sifatida,
jinoyatning qat’iy va noxush usullari mavjud bo‘lishi mumkin (yoki qasddan sodir
etilishi). Jinoyatning og‘irligi: Maxsus belgilar, jinoyatning og‘irligi va ijtimoiy
xavfliligiga qarab, jazolarni farqlashga imkon beradi. Masalan, o‘g‘irlikni sodir
etishda mol-mulkning qiymati, o‘ldirishda esa qurbonning holati (masalan,
o‘ldirilgan shaxsning ahvoli) maxsus belgilardan hisoblanadi.
Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari orqali, har bir huquqbuzarlik turini
aniqlash, tasniflash va u bilan bog‘liq jazolarni belgilash mumkin. Umumiy
belgilar barcha jinoyatlar uchun xos bo‘lsa, maxsus belgilar har bir jinoyat turi
uchun o‘ziga xos bo‘lib, ularning mohiyatini aniqlashda yordam beradi.
2
Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.:
ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет.
7

Jinoyatning ob’ekti — bu jinoyatning ijtimoiy xavfli ta’siri yoki zarar
yetkazadigan narsa yoki hodisadir. Har bir jinoyatning obyekti mavjud bo‘lib, bu
ob’ekt jinoyatning sodir etilishida zarar ko‘rgan yoki tahdid ostida qolgan narsadir.
Jinoyatning ob’ekti, asosan, jamiyatning manfaatlari, qonuniy huquqlari yoki
erkinliklarini ifodalaydi. Inson hayoti: O‘ldirish, qasddan yaralash, odam o‘g‘irlash
kabi jinoyatlar inson hayoti yoki salomatligini tahdid qiladi. Bunday jinoyatlarda
ob’ekt — bu odamning hayoti yoki sog‘lig‘i. Shaxsning shaxsiy huquqlari va
erkinliklari: Odamning erkinligi, boshpana huquqi, qonuniy huquqlari va shaxsiy
daxlsizligi jinoyatlarning ob’ekti bo‘lishi mumkin. Masalan, qiynoqlar,
zo‘ravonlik, odam o‘g‘irlashda ob’ekt — bu shaxsning huquqlari va erkinliklaridir.
Mol-mulk: O‘g‘irlik, talon-taroj, firibgarlik kabi jinoyatlar mol-mulkka zarar
yetkazish yoki unga nisbatan nojo‘ya harakatlarni amalga oshirishni o‘z ichiga
oladi. Bu holatda jinoyatning ob’ekti — bu mol-mulk yoki boshqa moddiy narsalar
bo‘lishi mumkin. Mulkni yo‘qotish, talon-taroj qilish: Mulkning zarar ko‘rishi yoki
talon-taroj qilinishi jinoyatlarning obyekti hisoblanadi. Jamoat tartibi va
xavfsizligi: Jinoyatlar, masalan, xushyorlikka qarshi jinoyatlar, huquqbuzarliklar
yoki ijtimoiy tartibni buzadigan harakatlar, jamoat xavfsizligi yoki jamiyatning
tartibiga tahdid soladi. Bu jinoyatlarda ob’ekt — jamiyatning xavfsizligi va
tartibidir. Fuqarolik va davlat manfaatlari: Ba’zi jinoyatlar, masalan, korrupsiya,
poraxo‘rlik, davlat xazinasiga nisbatan jinoyatlar, davlatning ijtimoiy va iqtisodiy
manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin. Bunday holatlarda jinoyatning ob’ekti —
bu davlatning manfaatlari va resurslaridir. Tabiat va ekologik resurslar: Atrof-
muhitni ifloslantirish, tabiiy resurslarni noqonuniy ravishda ekspluatatsiya qilish
kabi jinoyatlar ekologik balolarga olib kelishi mumkin. Bu jinoyatlarda ob’ekt —
tabiat va ekologik resurslardir. Jinoyatning ob’ekti — bu jinoyatning sodir etilishi
bilan zarar ko‘radigan narsa, hodisa yoki jamiyatning zarar ko‘rishi mumkin
bo‘lgan asosiy elementi hisoblanadi. Ob’ektning xususiyatlari jinoyat turiga qarab
farq qiladi va jinoyatni tasniflashda uning mohiyatini tushunishga yordam beradi. 3
3
Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и
зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89
8

Jinoyatning sub’ekti — bu jinoyatni sodir etgan shaxs yoki guruhdir.
Jinoyatning sub’ekti, jinoyatning tarkibiy qismidir va bu shaxsning jinoyatni
amalga oshirishga qodir bo‘lishi kerak. Jinoyatni sodir etish uchun, sub’ekt
quyidagi mezonlarga mos kelishi zarur: Jinoyatni sodir etish uchun shaxs jinoyat
sodir etishga qodir bo‘lgan huquqiy yoshi bo‘lishi kerak. O zbekiston jinoyatʻ
qonunchiligiga ko‘ra, jinoyatni sodir etish uchun 16 yoshga yetgan shaxs jinoyat
sub’ekti bo‘lishi mumkin. 16 yoshdan kichik shaxslar jinoyatni sodir etishda faqat
ba’zi og‘ir jinoyatlar uchun (masalan, qotillik yoki o‘g‘irlik) javobgar bo‘lishi
mumkin. 14 yoshdan kichik shaxslar jinoyatni sodir etishda umuman javobgarlikka
tortilmaydi. Jinoyatni sodir etadigan shaxs jismoniy va ruhiy holatda jinoyatni
tushunishga va uni nazorat qilishga qodir bo‘lishi kerak. Bu sub’ektning ruhiy
holatiga bog‘liq. Agar shaxs ruhiy kasallik yoki boshqa holatlar tufayli jinoyatni
sodir etishga qodir bo‘lmasa (masalan, ruhiy kasalliklar tufayli), u holda u jinoiy
javobgarlikka tortilmaydi. Jinoyatni sodir etishga qodir bo‘lgan shaxslar, odatda,
salomatlik va ruhiy barqarorlik holatida bo‘lishlari kerak. Jinoyatni sodir etgan
shaxs jinoiy javobgarlikka tortiladi. Agar shaxs jinoyatni sodir etish vaqtida aybdor
bo‘lsa (ya’ni, qasddan yoki ehtiyotsiz), u holda shaxs javobgarlikka tortiladi. Agar
shaxs jinoyatni sodir etishda xatolik tufayli (masalan, ahmoqlik, noto‘g‘ri
tushunish yoki ehtiyotsizlik) javobgarlikka tortilsa, uning javobgarligi shartli
bo‘lishi mumkin. Immunitet: Ba’zi shaxslar, masalan, davlat xizmatchilari, davlat
rahbarlari yoki diplomatik vakillar, o‘zlarining maqomiga ko‘ra, jinoyatga qarshi
javobgarlikka cheklangan holda bo‘lishi mumkin. Bunday shaxslar uchun qonuniy
huquqiy himoya mavjud. Yosh va jismoniy holat: Ayrim holatlarda, masalan,
bolalar yoki qariyalar, jinoyatga qarshi javobgarlikni yoshi yoki jismoniy holati
tufayli cheklangan bo‘lishi mumkin. Ba’zi jinoyatlar jamoaviy tarzda amalga
oshiriladi, ya’ni, jinoyat guruhlari tomonidan sodir etiladi. Bunday holatlarda,
jinoyatning sub’ekti bir nechta shaxslar bo‘ladi. Masalan, o‘g‘irlik, qotillik yoki
firibgarlikni tashkil qilgan guruhlar o‘zaro hamkorlik qilib jinoyatni amalga
oshiradilar. Jinoyatning sub’ekti — bu jinoyatni sodir etgan shaxs yoki guruhdir.
Jinoyatni amalga oshirgan shaxs, yosh, salomatlik va ruhiy holatga qarab,
9

jinoyatga javobgarlikka tortiladi. Shuningdek, ba’zi holatlarda jinoyatni sodir etgan
sub’ektlar immunitetga ega yoki yosh, jismoniy holatiga qarab javobgarlikka
tortilmasligi mumkin. 4
Jinoyatning obyektiv tomoni — bu jinoyatni sodir etishda tashqi
ko‘rinishdagi harakatlar, ularning natijalari va jinoyatning sodir bo‘lishiga olib
keladigan shartlar majmuasidir. Obyektiv tomon jinoyatning tashqi, ya’ni real,
ko‘rinadigan qismidir va jinoyatning sodir bo‘lishi uchun muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi. Jinoyatning obyektiv tomonlarini quyidagi asosiy elementlarga
ajratish mumkin: Harakat — bu jinoyatni sodir etishda shaxsning amalga oshirgan
aniq harakatlari yoki harakatsizliklaridir. Harakat, odatda, jinoyatni sodir etishda
biror maqsadga qaratilgan harakat bo‘ladi. Masalan, o‘ldirish jinoyatida ob’ektiv
tomon, ya’ni harakat — shaxsning qurbonni o‘ldirishga yo‘naltirilgan harakati
(qurol bilan zarba berish, zahar berish) bo‘ladi. O‘g‘irlik jinoyatida esa, harakat —
bu mol-mulkni noqonuniy ravishda olish va o‘zlashtirish uchun amalga oshirilgan
harakatlar (masalan, uyga kirib, buyumlarni olib chiqish). Natija — bu jinoyatni
sodir etish jarayonida yuzaga keladigan, harakatning bevosita oqibatlari. Har bir
jinoyat uchun muayyan natijalar mavjud bo‘lib, bu natijalar jinoyatning sodir
etilganligini va uning jinoyatga aylanishini ko‘rsatadi. Masalan, o‘ldirish
jinoyatida natija — bu qurbonning o‘limidir. O‘g‘irlik jinoyatida natija — mol-
mulkning yo‘qolishi yoki zarar ko‘rishidir. Jinoyatning natijasi, har doim
jinoyatning obyektiv tomonida aks etadi va u jinoyatni sodir etishning oqibati
hisoblanadi. Sababiy bog‘lanish — jinoyatning sodir etilishi uchun shart bo‘lgan
omil yoki shartlar majmuasidir. Jinoyatni amalga oshirishga olib kelgan holatlar,
shartlar va muhit, uning obyektiv tomonini tashkil qiladi. Masalan, o‘g‘irlik
jinoyatining sababi bo‘lishi mumkin, masalan, moddiy ehtiyoj, qashshoqlik,
shaxsning jinoyatga tayyorligi, yoki hatto ba’zi holatlarda shaxsning ruhiy holati
(masalan, qasddan amalga oshirilgan jinoyat). 5
4
Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. ʻ Tom 1. Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2- ʼ
nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018.
ʻ ʻ
– 441 bet.
5
Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности.
Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16.
10

I.2. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari
Jinoyatning ijtimoiy xavfli bo‘lishi obyektiv tomonning yana bir elementidir.
Har bir jinoyat, uni sodir etishda jamiyat yoki uning a’zolari uchun ijtimoiy xavf
tug‘diradi. Bu, masalan, odam hayotiga yoki mulkka zarar yetkazish, jamiyatda
tartibsizlikka olib kelish kabi holatlar bo‘lishi mumkin. O‘ldirish, o‘g‘irlik,
firibgarlik kabi jinoyatlar jamiyatda ijtimoiy xavfli natijalarga olib keladi, bu
natijalar jamiyatda ishonchni pasaytiradi, shaxslar o‘rtasida tahdidlarni
kuchaytiradi. Sodir etilish shakli — jinoyatning qanday tarzda amalga oshirilgani
va bu amalga oshirishning tashqi ko‘rinishidir. Masalan, jinoyat qurol ishlatilgan
holda yoki boshqa biror vosita yordamida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Bu,
har bir jinoyat turining qanday amalga oshirilganini, jinoyatni qanday
rejalashtirilgani va qanday usullar qo‘llanilganini ko‘rsatadi. Jinoyatning obyektiv
tomonlari — bu jinoyatni sodir etishda harakatlar, natijalar va jinoyatni amalga
oshirish uchun zarur shartlarning mavjudligidir. Har bir jinoyatning obyektiv
tomonida sodir etilgan harakatlar va ular natijasida yuzaga kelgan holatlar
ko‘rsatiladi. Bu elementlar jinoyatning jiddiyligini, ijtimoiy xavfli oqibatlarini va
unga nisbatan jazolarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Jinoyatning subyektiv tomoni — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki
dunyosi, ya’ni uning niyatlari, maqsadlari, niyatlari va ruhiy holatini anglatadi.
Jinoyatni sodir etishda subyektiv tomon, shaxsning o‘z xatti-harakatlarini qanday
tushunganini va qasddan yoki ehtiyotsiz harakat qilganini belgilashda muhim
ahamiyatga ega. Subyektiv tomon, odatda, jinoyatchining niyati va ruhiy holati
bilan bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatning subyektiv tomonlari quyidagi asosiy
elementlarga ajratiladi: Qasddan sodir etish (makr): Agar shaxs jinoyatni sodir
etishda o‘zining aniq maqsadiga ega bo‘lsa va bu maqsadni amalga oshirish uchun
faol harakat qilsa, unda jinoyat qasddan sodir etilgan deb hisoblanadi. Bu holatda
shaxs jinoyatni biladi va xohlaydi. Misol: Agar shaxs boshqa bir kishini o‘ldirish
uchun qurol ishlatsa va uni o‘ldirishni rejalashtirsa, bu jinoyat qasddan sodir
etilgan hisoblanadi. Ehtiyotsizlik (noqonuniy ravishda amalga oshirish): Agar
shaxs jinoyatni sodir etishda, uning natijasini oldindan kutmagan bo‘lsa, lekin
11

uning harakatlari natijasida jinoyat sodir bo‘lsa, unda jinoyat ehtiyotsizlik yoki
noqonuniy ravishda sodir etilgan bo‘ladi. Bunda shaxsning niyati jinoyatni sodir
etishga yo‘naltirilgan bo‘lmasligi mumkin. Misol: Agar shaxs ehtiyotsizlik bilan
boshqasiga zarar yetkazsa, masalan, boshqa bir kishini bexosdan avtomobilda urib
yuborsa, bu jinoyat ehtiyotsizlikdan sodir etilgan bo‘ladi. To‘liq xushyorlik: Agar
shaxs jinoyatni sodir etishda to‘liq xushyorlikda bo‘lsa, ya’ni u o‘z xatti-
harakatlarini to‘liq anglab, nazorat qilsa, u holda jinoyatning subyektiv tomoni
to‘liq amalga oshirilgan hisoblanadi. Misol: Shaxsning o‘z xatti-harakatlarini
tushunib, rejalashtirgan holda jinoyatni sodir etishi (masalan, o‘ldirishni
rejalashtirib amalga oshirgan shaxs). Ruhiy kasallik: Agar shaxs jinoyatni sodir
etishda ruhiy kasallikka duchor bo‘lsa, ya’ni uning aqliy holati qonuniy ravishda
jinoyatni tushunishga yoki nazorat qilishga qodir bo‘lmasa, bu holatda shaxsning
javobgarligi cheklangan bo‘lishi mumkin. Ruhiy kasallik holatida jinoyatchi o‘z
harakatlarini to‘liq anglamasligi yoki nazorat qila olmasligi mumkin. Misol: Ruhiy
kasallikka chalingan shaxs o‘z xatti-harakatlarini nazorat qila olmay, boshqa
kishiga zarar yetkazsa, u holda uning javobgarligi cheklanishi mumkin. Ijtimoiy
motivlar: Ba’zi jinoyatlar ijtimoiy, iqtisodiy yoki shaxsiy manfaatlar bilan bog‘liq
bo‘ladi. Shaxs jinoyatni ma’lum bir foyda olish, bor narsalarni qo‘lga kiritish yoki
muayyan maqsadga erishish uchun sodir etadi. Misol: O‘g‘irlik jinoyatida, shaxs
o‘zining moddiy ehtiyojlarini qondirish yoki boylikka ega bo‘lish uchun jinoyatni
sodir etadi. Emotsional motivlar: Ba’zi jinoyatlar, masalan, qasddan yaralash yoki
qotillik, emotsional holatdagi nafrat, qasos olish yoki adovat bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Misol: Agar shaxs boshqa kishiga qasddan zarar yetkazsa, bu jinoyat
adovat yoki jahldan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Javobgarlikni engillashtiruvchi
holatlar: Agar shaxsning ruhiy yoki emotsional holati, u jinoyatni sodir etishda
kuchli stress, hissiy zo‘riqish yoki boshqa sharoitlarga duchor bo‘lsa, bu holatlar
uning javobgarligini engillashtirishi mumkin. Misol: Shaxs janjaldan yoki jiddiy
provokatsiyadan so‘ng jinoyatni sodir etsa, uning javobgarligi engillashtirilishi
mumkin. Javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlar: Agar shaxs jinoyatni o‘zining
yovuz niyati yoki yuqori darajadagi shafqatsizlik bilan sodir etsa, bu holatlar uning
12

javobgarligini og‘irlashtirishi mumkin. Misol: Agar shaxs o‘ldirishni juda
shafqatsiz va azob beruvchi usulda amalga oshirsa, javobgarligi og‘irlashtiriladi.
Jinoyatning subyektiv tomonlari — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki holati,
niyati, ruhiy va emotsional holatini tushuntiruvchi elementlardir. Subyektiv
tomoni, shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir etganligini
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, subyektiv tomon har bir jinoyatning
sabablarini va jinoyatchining niyatini tushunishga yordam beradi, bu esa jazolarni
aniqlashda asos bo‘ladi. 6
Jinoyatlarning tasnifi — bu jinoyatlar turkumlarga
ajratilib, har bir turkumning xususiyatlari va yuridik ahamiyati asosida
tizimlashtirilishidir. Jinoyatlar, ularning og‘irligi, sodir etilish shakli va boshqa
mezonlarga qarab turli tasniflarga bo‘linadi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga
ko‘ra, jinoyatlar og‘irlik darajasi bo‘yicha ham tasniflanadi. O‘rtacha og‘ir
jinoyatlar — bu jinoyatlar, sodir etilishida jamiyatga o‘rta darajada zarar
etkazadigan va odatda eng yuqori jazolarni talab qilmaydigan jinoyatlardir. Ular
ko‘pincha o‘rtacha darajadagi jazo yoki jazolarni nazarda tutadi. Misollar:
O‘g‘irlik (kichik miqdordagi mol-mulkni o‘g‘irlash). Ehtiyotsiz harakatlar orqali
yengil darajadagi jismoniy zarar yetkazish. Qonunga xilof harakatlar, lekin jiddiy
va og‘ir zarar yetkazmagan jinoyatlar. Bu turdagi jinoyatlar uchun jazolar odatda,
jazo muddatlari o‘rta darajada, ya’ni qamoqqa olish, jarima yoki shartli ozodlikka
chiqarish kabi sanksiyalarni o‘z ichiga oladi. Jiddiy jinoyatlar — bu jinoyatlar
jamiyatga sezilarli darajada zarar yetkazadigan, ko‘pincha og‘ir oqibatlarga olib
keladigan jinoyatlardir. Ular eng kamida o‘rtacha jazo va ba’zan qattiqroq jazolarni
talab qiladi. Misollar: Mol-mulkka qarshi jinoyatlar (o‘g‘irlikning katta miqdori,
talon-taroj). Jismoniy zarar yetkazish (yengil yoki o‘rta darajadagi yaralar,
zararlanish). Yengil darajadagi firibgarlik yoki soxta hujjatlar tayyorlash. Jiddiy
jinoyatlar uchun jazolar, odatda, ancha og‘irroq bo‘ladi, jumladan uzoq muddatli
qamoq jazolari yoki boshqa og‘ir jazolarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Eng og‘ir jinoyatlar — bu jinoyatlar jamiyat uchun katta xavf tug‘diradi va
insonlarning hayoti, salomatligi yoki davlatning asosiy manfaatlariga bevosita
6
Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish muammolari.ʻ
Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26
13

ta’sir qiladi. Ular odatda eng og‘ir jazolarni talab qiladi, masalan, uzoq muddatli
qamoq jazolari yoki hatto o‘lim jazosi (ba’zi holatlarda). Misollar: Qotillik —
odamni o‘ldirish. Terrorizm — katta miqdordagi odamlarning hayoti va
xavfsizligini tahdid qiladigan harakatlar. Odam o‘g‘irlash va zo‘rlash — boshqa
kishilarni majburiy ravishda o‘g‘irlash yoki jinsiy zo‘ravonlik. Korrupsiya,
poraxo‘rlik — davlat va jamiyatga jiddiy zarar yetkazadigan jinoyatlar. Eng og‘ir
jinoyatlar uchun jazolar odatda qattiqroq bo‘ladi: uzoq muddatli qamoq, mehnat
tuzati ishlari yoki hatto o‘lim jazosi (ba’zi davlatlarda mavjud). Jinoyatlarning
og‘irlik darajasi bo‘yicha tasnifi, ularning jazolarini belgilashda muhim rol
o‘ynaydi. Har bir jinoyat turining o‘ziga xos og‘irligi va jamiyatga bo‘lgan ta’siri
asosida, quyidagi masalalar hal qilinadi: Jazolar: Jinoyatning og‘irlik darajasi
qamoq jazosining muddati yoki shartli ozodlikka chiqarish qarorlarini belgilashda
yordam beradi. Eng og‘ir jinoyatlar uchun jazolar qattiqroq bo‘ladi, o‘rtacha og‘ir
jinoyatlar esa nisbatan yengilroq jazolarga olib keladi.
Jinoyatga qarshi kurashish usullari: Jinoyatlarning og‘irlik darajasiga qarab,
davlat va qonun chiqaruvchi organlar o‘z kurash usullarini va profilaktika chora-
tadbirlarini aniqlaydilar. Jinoyatlarning tasnifi ularning og‘irlik darajasiga qarab,
jamiyatga ta’sirini va zararni qanday bartaraf etish lozimligini belgilaydi.
Jinoyatlar o‘rtacha og‘ir, jiddiy va eng og‘ir bo‘lishi mumkin, va bu tasniflash,
jazolarni to‘g‘ri belgilash va jinoyatga qarshi kurashish strategiyalarini ishlab
chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatlar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Ular,
sodir etilishiga qarab, mol-mulkka oid, shaxsga qarshi va jamoat xavfsizligi va
tartibiga qarshi bo‘lishi mumkin. Quyida har bir turdagi jinoyatlar haqida batafsil
ma’lumot keltirilgan: Mol-mulkka oid jinoyatlar — bu jinoyatlar, asosan, shaxsiy
yoki yuridik shaxslarning mol-mulkiga zarar yetkazish, uni noqonuniy tarzda olish
yoki talon-taroj qilishga qaratilgan jinoyatlardir. Bu turdagi jinoyatlar, iqtisodiy
zarar keltiradi va jamiyatda moliyaviy barqarorlikni buzishi mumkin. Misollar:
O‘g‘irlik — odamlar yoki tashkilotlarning mol-mulkini, shu jumladan pul, mol-
mulk, yoki boshqa qiymatli narsalarni noqonuniy ravishda olish. O‘g‘irlik, odatda,
14

mol-mulkka zarar yetkazuvchi jinoyatdir. Misol: Uyga kirib, buyumlarni olib
chiqish, avtomobildan yoki do‘kondan narsa o‘g‘irlash. 7
Talonsaroy — yirik miqdorda o‘g‘irlik qilish yoki biror joyni noqonuniy
ravishda bosib olish va uning mol-mulkini talon-taroj qilish. Misol: Bankni
o‘g‘irlash yoki katta kompaniyaga hujum qilish. Soxtalashtirish — hujjatlarni yoki
boshqa materiallarni soxtalashtirish, shu jumladan, kontrafaktual hujjatlar
tayyorlash, pul yoki aksiyalarni soxta qilish. Misol: Banknotalarni yoki
guvohnomalarni soxtalashtirish. Firibgarlik — boshqalarni aldash yo‘li bilan mol-
mulkni olish. Bu jinoyatdagi asosiysi, firibgarlar boshqalarni aldash orqali foyda
olishga harakat qilishadi. Misol: Internet orqali yoki telefon orqali firibgarlik
qilgan shaxslar. Mol-mulkka oid jinoyatlar ko‘pincha iqtisodiy zararni keltirib
chiqaradi va bu turdagi jinoyatlarni sodir etganlar, odatda, moddiy manfaatlarga
qaratilgan bo‘lishadi. Shaxsga qarshi jinoyatlar — bu jinoyatlar, asosan, biror
shaxsning hayoti, salomatligi yoki qadr-qimmatiga zarar yetkazishga qaratilgan
jinoyatlardir. Bu turdagi jinoyatlar ko‘pincha shaxsiy munosabatlar va janjallardan
kelib chiqadi. Misollar: Qotillik — boshqa bir kishini o‘ldirish yoki uning hayotini
o‘g‘irlash. Bu, eng og‘ir jinoyatlardan biridir. Misol: Bir kishini o‘ldirish, uni
zahar berib yoki boshqa zo‘ravonlik bilan halok qilish. Yaralash — boshqaga
jismoniy zarar yetkazish. Bu, ko‘pincha jang yoki janjallar natijasida sodir bo‘ladi.
Misol: Boshqasini urish, pichoqlash yoki boshqa biror shaklda jismoniy zarar
yetkazish. Zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlik — shaxsning jinsiy oriyatiga hujum
qilish. Bu turdagi jinoyatlar ko‘pincha jamiyatda eng ko‘p talqin qilinadigan
jinoyatlardan biridir. Misol: Zo‘rlash, jinsiy aloqada bo‘lishni majburlash, jinsiy
ekspluatatsiya. O‘g‘irlash — boshqa kishining xohishiga qarshi uni olib ketish
yoki qamoqqa olish. Misol: O‘g‘irlik uchun odamni majburan olib ketish, yirik
miqdorda o‘g‘irlik qilish.
Shaxsga qarshi jinoyatlar, odamlarning hayoti, salomatligi va boshqa
shaxsiy huquqlarini buzadi, shuning uchun ular ko‘pincha eng jiddiy jazolarni
talab qiladi. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar — bu jinoyatlar
7
http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiʻ
15

jamiyatning umumiy xavfsizligini, ijtimoiy tartibni va qonuniy asoslarini buzishga
qaratilgan harakatlardir. Ular, odatda, keng miqyosda ijtimoiy tartibsizliklarga yoki
jinoyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Terrorizm — jamiyatning xavfsizligiga va
tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlar, ko‘pincha kuch ishlatish yoki boshqa
ekstremistik harakatlar bilan bog‘liq. Misol: Yirik odamlar guruhlarini o‘ldirish,
terroristik hujumlar. Korrupsiya — davlat yoki jamiyatda mustahkamlangan
ishonchni buzish va rasmiy vakolatlarni suiiste’mol qilish. Misol: Davlat
xizmatchilarining poraxo‘rlik, soxta hujjatlar tayyorlash va boshqa suiiste’mol
qilish holatlari. Noqonuniy to‘plamlar va jamoat tartibiga qarshi harakatlar —
ijtimoiy tartibsizliklar, inqilobiy harakatlar, noroziliklarni boshlash. Misol:
Noqonuniy mitinglar, qo‘zg‘olonlar yoki tartibsizliklar. O‘q-dori vositalari bilan
bog‘liq jinoyatlar — nojo‘ya faoliyat olib borish, o‘q-dori vositalarini noqonuniy
ravishda tarqatish yoki saqlash. Misol: O‘q-dori vositalarini noqonuniy ravishda
sotish yoki ularni noqonuniy ravishda saqlash.
Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar, ijtimoiy tizimni xavf ostiga
qo‘yadi va bu turdagi jinoyatlar jiddiy jazolarni talab qiladi, chunki ular jamiyatda
xavfli holatlar yaratadi. Jinoyatlar turi bo‘yicha tasniflanishi, ularning sodir
bo‘lishiga qarab, uchta asosiy guruhga ajratiladi: Mol-mulkka oid jinoyatlar —
mol-mulkka zarar yetkazish yoki uni noqonuniy ravishda olishga qaratilgan
jinoyatlar. Shaxsga qarshi jinoyatlar — odamning hayoti, salomatligi yoki qadr-
qimmatiga qarshi jinoyatlar. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar —
jamiyatning xavfsizligi va tartibiga tahdid soladigan jinoyatlar. Bu tasniflash
jinoyatlarning tabiati va jamiyatga bo‘lgan ta’sirini anglashda muhim ahamiyatga
ega. Jinoyatlar, ularning sodir bo‘lish usuliga qarab, turli shakllarda tasniflanadi.
Bu tasniflash, jinoyatning qanday amalga oshirilganini, qanday harakatlar orqali
sodir bo‘lgani va jinoyatchining uslubi haqida tasavvur beradi. Jinoyatlar uslubi
bo‘yicha birlamchi, to‘rtinchi darajali va yordamchi deb tasniflanishi mumkin.
Bu yerda sodir bo‘lgan jinoyatga qarab, harakatlar qanday amalga
oshirilganligi, usullari haqida gaplashamiz. Jinoyatlarni tasniflashda ko‘plab
omillar va faktorlar hisobga olinadi. Bu omillar, jinoyatning sodir bo‘lish shartlari
16

va sabablarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Har bir jinoyat turining tabiati, uning
qanday va nima uchun sodir bo‘lganini aniqlash, jinoyatchilikka qarshi
kurashishda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning sodir bo‘lishi uchun ma’lum bir
shartlar mavjud. Bu shartlar, jinoyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
sharoitlar va imkoniyatlar bilan bog‘liqdir. Ularning har biri jinoyatni sodir etishga
imkon yaratadi. Jinoyat sodir bo‘lishi uchun avvaldan ma’lum bir shartlarning
mavjud bo‘lishi kerak. Masalan, jinoyatning amalga oshirilishi uchun bo‘lgan
shartlarni quyidagicha tasniflash mumkin: Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan joy
(masalan, uyga bostirib kirish). Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaqt (masalan,
kechki vaqt yoki kunduzgi vaqt). Jinoyatga qarshi faoliyatlarni amalga oshirishga
yordam beruvchi vosita (masalan, qurol yoki asboblar). Jinoyatning sodir bo‘lishi
uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy va iqtisodiy shartlar. Masalan, jinoyatchi ularni
amalga oshirishga qaror qilganda, biror voqea yoki omil jamiyatni qiyin holatda
yoki noqulay sharoitda ko‘rsatishi mumkin. Iqtisodiy qiyinchiliklar (pullik
muammolar yoki moliyaviy erkinlik yo‘qligi). Ijtimoiy omillar (fuqarolarni hech
qanday ko‘rsatuvlar va imkoniyatlar bilan cheklanishi). O‘zgartirishlar
(jinoyatchilarni iqtisodiy va madaniy nuqtai nazaridan tashvishlantirgan shartlar).
Jinoyatlarning sabablari ularni sodir etishga olib keladigan har qanday omil bo‘lib,
ular ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va boshqa ko‘plab faktorlarni o‘z ichiga oladi.
Jinoyatning sababi — bu jinoyatni amalga oshirgan shaxsning harakatlariga ta’sir
qilgan omillar to‘plamidir. 8
Ijtimoiy omillar, asosan, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar va tuzumlar
bilan bog‘liq. Agar ijtimoiy tizimda adolatsizlik, tengsizlik yoki sinfiy farqlar
mavjud bo‘lsa, bu jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Ijtimoiy beqarorlik:
Ijtimoiy tuzumlar orasida beqarorlik yoki tengsizlik mavjud bo‘lsa, shaxslar
qonunsizlikka moyil bo‘lishi mumkin. Masalan, ishsizlik va kambag‘allik
jinoyatlarni ko‘paytirishi mumkin. Oila muammolari: Ijtimoiy tizimda
o‘zgartirishlar yoki muammolar bo‘lsa (masalan, oila ichidagi zo‘ravonlik, oila
8
Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен
Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья
А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315.
17

a’zolarining nizolari), bu ham jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin.
Jinoyatning sodir bo‘lishi uchun psixologik omillar ham muhim ahamiyatga ega.
Jinoyatchining ruhiy holati va psixologik o‘zgarishlari uning harakatlariga ta’sir
qiladi. Ichki qo‘rquv yoki g‘azab: Odamlar ichki psixologik holatlari (masalan,
o‘z-o‘zini boshqarolmaslik, g‘azab yoki depressiya) tufayli jinoyatlarni sodir
etishlari mumkin. Shaxsiy xususiyatlar: Ba’zi shaxslarning psixologik xususiyatlari
(masalan, agressivlik yoki empatiya etishmasligi) ularni jinoyatga moyil qiladi.
Motivatsiya: Ko‘plab jinoyatlar ijtimoiy muvaffaqiyatga erishish yoki
qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun sodir bo‘ladi. Iqtisodiy sabablarga ko‘ra ham
jinoyatlar sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, moliyaviy muammolar, past
daromadlar, ta’lim va ish bilan ta’minlashdagi yetishmovchiliklar jinoyatchilikka
olib kelishi mumkin. Ishtirokchi xavf-xatarlari: Iqtisodiy erkinlik yoki boylikka
erishish uchun jinoyatlarni sodir qilish. O‘g‘irlik yoki firibgarlik: Moliyaviy
sharoitlar yoki iqtisodiy krizislar odamlarni jinoyatga majbur qilishi mumkin.
Jamiyatdagi madaniy va diniy omillar ham jinoyatchilikka sabab bo‘lishi
mumkin. Agar jamiyatda madaniy yondashuvlar va qadriyatlar asosida jinoyatlar
tabiiy va odatiy bo‘lib qolganda, bu jinoyatlarning ko‘payishiga olib keladi. Diniy
va madaniy me’yorlar: Agar jamiyatda ma’lum bir diniy yoki madaniy xulq-atvor
va qadriyatlar bosa, jinoyatlarni halol deb hisoblash mumkin bo‘ladi. Jinoyatlarni
tasniflashda quyidagi omillar muhim rol o‘ynaydi: Jinoyatning sababini aniqlash:
Jinoyatni sodir etishga nima sabab bo‘lgani aniqlanadi. Ijtimoiy, psixologik,
iqtisodiy yoki boshqa omillar sabab bo‘lishi mumkin. Jinoyatni oldini olish va
profilaktika: Jinoyatning sabablari va shartlari tahlil qilinib, profilaktika chora-
tadbirlari ishlab chiqiladi. Har bir omilga qarab, jinoyatchilikka qarshi strategiyalar
ishlab chiqiladi.
Jinoyatchilarni tahlil qilish: Jinoyatlarni amalga oshirgan shaxsning
motivlari va ruhiy holati tekshiriladi. Bu jinoyatni qanday oldini olishni va qanday
jazo ta’sir etishini aniqlashga yordam beradi. Jinoyatlarni tasniflashda sodir bo‘lish
shartlari va sabablari muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarning sabablari, ularning
ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va madaniy omillarini o‘z ichiga oladi, shuningdek,
18

jinoyatlarning shartlari, ularga olib keladigan sharoitlar va imkoniyatlar asosida
aniqlanadi. Bu omillarni tahlil qilish jinoyatlarni oldini olish, ularni kamaytirish va
adolatli jazolarni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatlar va jazolarni
belgilashda tasniflashning ahamiyati juda katta. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash,
jinoyatchilikka qarshi kurashishda va jinoyatlarni oldini olishda asosiy vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Tasniflash orqali jinoyatlar turli omillar asosida tahlil qilinadi,
shu bilan birga, har bir jinoyat uchun adolatli va samarali jazo tizimi ishlab
chiqiladi. Jinoyatlarni tasniflash orqali jazolarni adolatli va muvofiqlashtirilgan
tarzda belgilash mumkin. Har bir jinoyatning og‘irligi va xususiyatiga qarab, unga
mos jazo ta’sir etilishi kerak. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash quyidagilarni
ta’minlaydi:
Jinoyatning og‘irligi uning turlariga va hujum qilinadigan ob’ektlarga qarab
tasniflanadi. Masalan: O‘g‘irlik va kambag‘allikka qarshi jinoyatlar ko‘pincha eng
kam jazolarni talab qiladi. Qotillik yoki teraktlar kabi jinoyatlar esa eng jiddiy
jazolarni (masalan, qamoq yoki o‘lim jazosi) talab qiladi. Jinoyatning og‘irligi va
xarakteriga qarab jazo belgilanishi, jamiyatda adolatni ta’minlaydi va ijtimoiy
tartibni saqlaydi. Jinoyatning sababi va motivlarini hisobga olgan holda jazo
belgilanishi kerak. Masalan, agar jinoyatning asosiy sababi iqtisodiy qiyinchiliklar
yoki psixologik holat bo‘lsa, unda jazo o‘rniga reabilitatsiya va psixologik yordam
ko‘rsatish afzalroq bo‘lishi mumkin. Jinoyatlarni tasniflash jinoyatchilarni farqlash
va ularga turli chora-tadbirlarni qo‘llashda yordam beradi. Bunga quyidagilar
kiradi: Qattiq jazolar (masalan, qamoq yoki o‘lim jazosi) eng og‘ir jinoyatlar
uchun. Jazo o‘rniga muqobil chora-tadbirlar (masalan, shartli jazo yoki jamoat
ishlari) eng kam zarar yetkazilgan jinoyatlar yoki yosh jinoyatchilar uchun. 9
Tasniflash orqali jazolarni amalga oshirishda individual yondashuvning
muhimligi ta’minlanadi. Misol uchun, yoshi kichik yoki birinchi marta jinoyat
qilgan shaxsga nisbatan eng qattiq jazo o‘rniga ta’lim va reabilitatsiya chora-
tadbirlari qo‘llanilishi mumkin. Jinoyatlarni tasniflash, ularning sabablari va
9
Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК
Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей
студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С.107-110.
19

shartlarini tahlil qilish orqali jinoyatlarning oldini olishga yordam beradi. Agar
jinoyatning sababi aniq bo‘lsa, uni oldini olish uchun ma’lum chora-tadbirlar
ishlab chiqilishi mumkin. Masalan: Mol-mulkka oid jinoyatlarni kamaytirish
uchun iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash. Shaxsga qarshi jinoyatlar uchun
psixologik yordam va oila muammolariga yechimlar. Jamoat xavfsizligi va
tartibiga qarshi jinoyatlarni kamaytirish uchun yuridik va jamoat tomonidan
qo‘llaniladigan profilaktik chora-tadbirlar. Jinoyatlarni tasniflash orqali, davlat va
jamiyat jinoyatlarning turli sabablari bo‘yicha muvofiq profilaktika dasturlarini
ishlab chiqishi mumkin. Jinoyatlar tasniflanishi jamiyatning qadriyatlar va axloqiy
normativlarini saqlashga yordam beradi. Har bir jinoyat turining jinoyatga ta’siri,
jamiyatning qadr-qimmatiga tahdid solganligi hisobga olinadi. Misol uchun:
Shaxsga qarshi jinoyatlar (qotillik, zo‘rlash) jamiyatning asosiy qadriyatlariga —
hayot va inson qadr-qimmatiga tahdid soladi, shuning uchun ular eng jiddiy
jazolarni talab qiladi. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar jamiyatdagi
xavfsizlikni buzadi va umumiy tartibni saqlash uchun qat’iy chora-tadbirlarni talab
qiladi.
Jinoyatlarni tasniflash, jamiyatdagi adolat va muvozanatni saqlashga yordam
beradi va jamiyatdagi xulq-atvor va qadriyatlarni himoya qilishda muhim o‘rin
tutadi. Jinoyatlarni tasniflash, faqatgina jazolarni belgilash bilan cheklanmaydi,
balki jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy integratsiya qilish uchun ham
imkoniyat yaratadi. Turli jinoyat turlari uchun farqli yondashuvlar qo‘llaniladi.
Misol uchun: Yosh jinoyatchilarni ta’lim va ish bilan ta’minlash, ular uchun
psixologik yordam ko‘rsatish. Og‘ir jinoyatlar uchun esa reabilitatsiya dasturlarini
ishlab chiqish, ular o‘z xatti-harakatlarini tuzatishga imkoniyat yaratishi mumkin.
Jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va jamiyatga qayta integratsiya qilish, uzoq
muddatli ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Jinoyatlar va jazolarni belgilashda
tasniflashning ahamiyati, ularning og‘irligi, sabablari va ijtimoiy ta’sirini inobatga
olgan holda, samarali jazolarni va profilaktika chora-tadbirlarini belgilashda
muhim ahamiyatga ega. Tasniflash yordamida jinoyatlarni oldini olish, adolatli
jazolarni belgilash va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilishga imkoniyat yaratiladi.
20

Bu, jamiyatdagi xavfsizlik, adolat va tartibni ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Jinoyat kodeksi (Jinoyat kodeksi) jinoyatlarni turli mezonlar asosida
tasniflaydi. Bu tasniflash jinoyatlarni ijtimoiy xavf darajasi, sodir bo‘lish usuli,
ob’ektlari va boshqa asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha belgilashga yordam beradi.
Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, jazoning muvofiqligini ta’minlash, jinoyatlarni
oldini olish va umumiy xavfsizlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. 10
10
Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен
Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья
А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315.
21

II.BOB. O ZBEKISTON JINOYAT KODEKSIDAGI JINOYATLARʻ
TASNIFI
II.1. Jinoyatlarning jinoyat kodeksiga asoslanib tasnifi
O‘zbekiston Jinoyat kodeksida jinoyatlar quyidagicha tasniflanadi:
Jinoyatlar og‘irlik darajasi bo‘yicha (yengil, o‘rtacha og‘irlikda, jiddiy, eng og‘ir).
Jinoyat turiga ko‘ra (mol-mulkka oid jinoyatlar, shaxsga qarshi jinoyatlar, jamoat
xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar va boshqalar). Jinoyatlarning sodir bo‘lish
usuliga ko‘ra (to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri usulda amalga oshirilgan
jinoyatlar).
Jinoyatning xususiyatlariga ko‘ra (yangi va takroriy jinoyatlar). Jinoyat
kodeksi jinoyatlarni og‘irlik darajasiga qarab to‘rt guruhga ajratadi: Eng og‘ir
jinoyatlar: Bu guruhga qotillik, teraktlar, yirik miqdordagi mol-mulkni o‘g‘irlik
qilish va boshqa hayotga tahdid soluvchi jinoyatlar kiradi. Jiddiy jinoyatlar: Bu
turdagi jinoyatlar, asosan, hayotga zarar etkazishi yoki jiddiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar. Masalan, zo‘rlash, o‘g‘irlik, jismoniy shikast
yetkazish va boshqalar. O‘rtacha og‘ir jinoyatlar: Bu guruhga yengil jinoyatlardan
ko‘ra og‘irroq bo‘lgan, ammo jiddiy oqibatlarga olib kelmasligi mumkin bo‘lgan
jinoyatlar kiradi. Masalan, kichik o‘g‘irliklar, kiritish yoki qarshi hujum qilish.
Yengil jinoyatlar: Eng kam zarar yetkazadigan jinoyatlar. Bunga ko‘p hollarda jazo
o‘rniga jarima yoki boshqa yengil choralar qo‘llaniladi. Misollar: uyda yoki jamoat
joyida tartibsizlik yaratish. Jinoyatlar o‘zining xususiyatlariga ko‘ra turli turlarga
ajratiladi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi asosida ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Mol-mulkka oid jinoyatlar: O‘g‘irlik, firibgarlik, noqonuniy yo‘l bilan mulkni
qo‘lga kiritish. Kambag‘allarga nisbatan jinoyatlar (masalan, kambag‘allikka
qarshi jinoyatlar). Boshqa mol-mulkka oid jinoyatlar (yolg‘on hujjatlar tayyorlash,
qarzdorlikka qarshi jinoyatlar).
Shaxsga qarshi jinoyatlar: O‘limga olib keluvchi jinoyatlar. Zo‘rlash:
Jismoniy yoki psixologik zarar yetkazish. Shaxsiy xususiyatlarga tahdidlar: Hibsga
olish, qamash va boshqa shaxsiy huquqlarga qarshi jinoyatlar.
22

Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar: Ommaviy tartibsizliklar:
Jamoat tartibini buzish, protestlar, xalqaro yoki davlat xavfsizligiga tahdid
soluvchi harakatlar. Kuch ishlatish: Diniy, etnik yoki siyosiy motivlardan
o‘zgartirish harakatlari yoki terrorizmni tashkil etish. Pashsha va qurol ishlatish:
Narkotik moddalar bilan bog‘liq jinoyatlar yoki qurol-yarog‘ni noqonuniy
ishlatish. Davlat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar: Tashqi davlatlar bilan aloqalardagi
jinoyatlar, davlat maxfiy ma’lumotlarini oshkor qilish, shaxsiyatni o‘zgartirish.
Korruptsiyaga qarshi jinoyatlar: Davlat xizmatchilarining o‘z pozitsiyalaridan
foydalanishi, poraxo‘rlik. Jinoyatlarni usullari bo‘yicha tasniflash, ularni qanday
amalga oshirganini aniqlashga yordam beradi. Usulga qarab, jinoyatlar
quyidagilarga ajratiladi: To‘g‘ridan-to‘g‘ri sodir bo‘lishi: Jinoyat bevosita shaxsga
yoki mol-mulkka tahdid solish orqali amalga oshiriladi (masalan, o‘g‘irlik).
Noqonuniy yoki noto‘g‘ri usulda sodir bo‘lishi: Jinoyat qonunlar va tartib-
qoidalarni buzish orqali amalga oshiriladi, masalan, rasmiy hujjatlar bilan
firibgarlik qilish yoki noqonuniy ishlab chiqarish. Jinoyatlar xususiyatlariga ko‘ra
yangi yoki takroriy bo‘lishi mumkin: Yangi jinoyatlar: Birinchi marta sodir etilgan
jinoyatlar. Takroriy jinoyatlar: Jinoyatni sodir etgan shaxs ilgari ham jinoyatga
qo‘l urgan bo‘lsa.
Jinoyatning tasnifi uning og‘irlik darajasiga asoslanadi. Masalan, eng og‘ir
jinoyatlar uchun eng jiddiy jazolar belgilangan (qamoq jazosi yoki hatto o‘lim
jazosi), o‘rtacha og‘ir jinoyatlar uchun esa qisqa muddatli qamoq yoki shartli jazo
belgilanishi mumkin. O‘zbekiston Jinoyat kodeksidagi jinoyatlar tasnifi
jinoyatlarning xususiyatlari, og‘irligi, usullari va turli omillarga asoslanadi. Bu
tasniflash tizimi, adolatli jazolarni belgilashda, jinoyatlarni oldini olishda va
jamiyatda ijtimoiy xavfsizlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarning
to‘g‘ri tasniflanishi jamiyatning huquqiy tartibiga rioya qilinishini ta’minlaydi va
jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi.
O‘zbekiston Jinoyat kodeksi maxsus jinoyatlar turini iqtisodiy, ekologik va
axloqiy jinoyatlar sifatida ajratadi. Har bir guruh o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lib,
23

ijtimoiy xavf darajasi va jamiyatga ta’siri bo‘yicha farqlanadi. Ushbu jinoyatlarni
to‘g‘ri tasniflash, ular bilan kurashish va oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiy jinoyatlar — bu iqtisodiyotning qonuniy faoliyatiga putur
yetkazadigan, iqtisodiy resurslarni isrof qiluvchi, firibgarlik, poraxo‘rlik yoki
boshqa noqonuniy iqtisodiy faoliyatga asoslangan jinoyatlardir. Ushbu turdagi
jinoyatlar iqtisodiy tartibni buzadi va davlatning iqtisodiy barqarorligiga tahdid
soladi. Shaxsiy yoki yuridik shaxslarning mol-mulkini noqonuniy yo‘l bilan olish.
Masalan, kredit firibgarligi yoki investitsiya firibgarligi. Poraxo‘rlik: Davlat
xizmatchilari yoki boshqa shaxslarning xizmatlarini bajarish uchun noqonuniy
to‘lovlar olish. Soliqdan bo‘yin tovlash: Davlatga soliq to‘lamaslik uchun
noqonuniy yo‘llar bilan soliqni kamaytirish yoki yashirish. Moliya sohasidagi
jinoyatlar: Hisob-kitobni manipulyatsiya qilish, firibgarlik qilish va boshqa
moliyaviy jinoyatlar. Iqtisodiy jinoyatlar davlatning iqtisodiy siyosatiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi, davlatning iqtisodiy resurslarini isrof qilish va tengsizlikni
kuchaytirishga olib keladi. Bu turdagi jinoyatlar bilan kurashish uchun qonunlar va
iqtisodiy nazorat tizimlari zarur. 11
Ekologik jinoyatlar — bu tabiiy resurslarni noqonuniy ravishda
ekspluatatsiya qilish, atrof-muhitni ifloslantirish yoki ekologik balansni buzishga
olib keladigan jinoyatlardir. Ushbu turdagi jinoyatlar tabiatga zarar yetkazadi va
insonlarning hayoti, salomatligi va kelajagini xavf ostiga qo‘yadi. Ekologik
jinoyatlarga misollar: Tabiatni ifloslantirish: Suv, havo yoki yerni qonuniy
bo‘lmagan usullar bilan ifloslantirish (masalan, kimyoviy chiqindilarni yo‘q
qilish). Qonunsiz ov qilish yoki baliq ovlash: Hujjatlar va litsenziyasiz, ekologik
qonunlarni buzgan holda tabiiy resurslarni o‘g‘irlik qilish. Yovvoyi hayvonlarni
noqonuniy yo‘l bilan ovlash: Yovvoyi tabiatni yo‘q qilish va ularning resurslarini
noqonuniy ravishda kesish. Zararlı chiqindilarni atrof-muhitga chiqarish:
Kimyoviy moddalar yoki xavfli chiqindilarni tabiiy muhitga zarar yetkazish
maqsadida tashlab yuborish. Ekologik jinoyatlar insonlarning hayoti uchun xavfli
bo‘lishi mumkin, chunki ular nafaqat tabiiy resurslarni isrof qiladi, balki
11
Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001.
24

insonlarning salomatligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik jinoyatlarga qarshi
kurashishda qat’iy jazolar va ekologik monitoring tizimlari muhimdir.
Axloqiy jinoyatlar — bu ijtimoiy qoidalarga, jamiyat axloqiga qarshi
bo‘lgan, shaxsiy huquqlarni yoki boshqa odob-axloq normalarini buzadigan
jinoyatlardir. Axloqiy jinoyatlar nafaqat jismoniy shaxslarga zarar yetkazadi, balki
jamiyatda umumiy axloqiy va madaniy qadriyatlarni buzishga olib keladi.
Jismoniy yoki psixologik zararni keltirib chiqaruvchi, shaxsga qarshi sodir etilgan
jinoyat. Pornografiya ishlab chiqarish yoki tarqatish: Noqonuniy jinsiy kontentni
ishlab chiqarish yoki tarqatish. Bolalarni ekspluatatsiya qilish: Bolalarga qarshi
jinoyatlar, jumladan, bolalar savdosi, zo‘rlash va boshqa axloqiy normalarga zid
bo‘lgan harakatlar. Giyohvand moddalar va narkotiklar bilan bog‘liq jinoyatlar:
Noqonuniy giyohvand moddalarni ishlab chiqarish, sotish yoki iste’mol qilish. 12
II.2. Jinoyatni tasniflashda qonuniylik va adolat
Jinoyatlar odamlarning shaxsiy huquqlari va erkinliklariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ta’sir qiladi. Bunday jinoyatlar jamiyatdagi ahloqiy normalarni buzish bilan birga,
jiddiy ijtimoiy va ma’naviy muammolarga olib keladi. Maxsus jinoyatlar, odatda,
jamiyatga nisbatan juda katta xavf tug‘diradi. Shuning uchun, bu turdagi jinoyatlar
uchun jazolar ko‘pincha juda jiddiy va qat’iy bo‘ladi: Iqtisodiy jinoyatlar uchun
qamoq, katta miqdorda jarima, mol-mulkni musodara qilish kabi jazolar
qo‘llaniladi. Ekologik jinoyatlar uchun atrof-muhitni qayta tiklash, katta jarimalar,
uzoq muddatli qamoq jazosi yoki ekologik resurslarni tiklash uchun majburiy
ishlarga jalb qilish kabi jazolar belgilanishi mumkin. Axloqiy jinoyatlar uchun esa
qamoq, jamoat ishlari yoki shartli jazolar, shuningdek, psixologik va ijtimoiy
reabilitatsiya choralari qo‘llanilishi mumkin.
Maxsus jinoyatlar — iqtisodiy, ekologik va axloqiy jinoyatlar —
jamiyatning asosiy tartibiga tahdid soladi va uni buzadi. Ular, o‘z navbatida,
davlatning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy xavfsizligini ta’minlashga to‘sqinlik
qiladi. Bu turdagi jinoyatlar bilan kurashish uchun qat’iy qonunlar, jazolar va
12
Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и
докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр
Пресс, 2001. – С. 324.
25

profilaktik chora-tadbirlar zarur. Ularning oldini olishda jamiyatning huquqiy va
axloqiy madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarni tasniflash
va jazolashda adolat va tenglik tamoyillari huquqiy tizimning asosiy prinsiplari
hisoblanadi. Bu tamoyillar jamiyatda qonunlarga bo‘ysunish, jinoyatchilikka
qarshi kurashish, jazoning to‘g‘ri va muvofiqligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. O‘zbekistonning jinoyat huquqi hamda jinoyat kodeksi bu tamoyillarga
amal qilgan holda jinoyatlar va jazolarni tasniflaydi. Qonuniylik va adolat
tamoyillari, birinchi navbatda, jinoyatlarni to‘g‘ri va aniq tasniflashda katta
ahamiyatga ega. Bu tamoyillar quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:
Qonuniylik tamoyili jinoyatlarni tasniflashda va jazolarni belgilashda qonunlarga
to‘liq rioya qilishni anglatadi. O‘zbekiston jinoyat kodeksi va boshqa qonunlar
asosida jinoyatlar tasniflanadi va jazolar belgilanadi. Qonuniylik tamoyili quyidagi
jihatlarni o‘z ichiga oladi: Jinoyatni qonun asosida tasniflash: Jinoyat faqat
qonunda belgilangan holda jinoyat deb tan olinadi. Jinoyatlarni tasniflashda faqat
qonuniy mezonlarga asoslanish zarur. Jazolarni qonun asosida belgilash:
Jinoyatning og‘irligiga va ijtimoiy xavf darajasiga qarab jazolar, faqatgina
qonunda belgilangan mezonlar asosida beriladi. Bunda jazolarni belgilashda faqat
qonuniy vakolatga ega organlar ishtirok etadi.
Adolat tamoyili jinoyatni tasniflash va jazolarni belgilashda jamiyatda
tenglikni va inson huquqlarini ta’minlashni nazarda tutadi. Bu tamoyilga ko‘ra, har
bir shaxs o‘z harakatlariga yarasha jazo olishi, va jinoyatni tasniflashda ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar e’tiborga olinishi kerak. Adolat tamoyili quyidagi
jihatlarni o‘z ichiga oladi: Jinoyatning og‘irligiga mos jazo: Har bir jinoyatni
tasniflashda uning og‘irligi va shaxsga yetkazgan zarari hisobga olinadi.
Jinoyatning sodir bo‘lish shartlari va sabablari muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
ularga asoslangan holda jazo belgilanishi kerak. O‘zgacha holatlar va shaxsiy
omillarni hisobga olish: Jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy, psixologik va
boshqa xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Misol uchun, jinoyatni keltirib
chiqargan psixologik yoki iqtisodiy sharoitlar, yosh yoki jismoniy holat jinoyatni
tasniflashda va jazolashda muhim omil bo‘lishi mumkin. Inson huquqlarini hurmat
26

qilish: Jinoyatlarni tasniflashda va jazolarni belgilashda har bir shaxsning insoniy
huquqlari va erkinliklari muhofaza qilinishi kerak. Jinoyatchi sifatida belgilangan
shaxsning eng asosiy huquqlari, jumladan, himoya qilish huquqi, adolatli sud
jarayoni huquqi va boshqa asosiy erkinliklar ta’minlanadi. Tenglik tamoyili barcha
shaxslar, ular jinoyatni sodir etgan bo‘lishidan qat’iy nazar, qonun oldida teng
bo‘lishini nazarda tutadi. Jinoyatni tasniflashda va jazolarni belgilashda tenglik
quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
Jinoyatni tasniflashda hech kimni ajratmaslik: Har bir jinoyatni tasniflashda,
jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy, milliy, etnik yoki diniy kelib chiqishiga
qaramay, teng va adolatli yondashuv qo‘llaniladi. Jazoning teng ta’siri: Jazo
belgilashda barcha shaxslar uchun teng va adolatli jazolar qo‘llaniladi.
Jinoyatlarning og‘irligi va sodir bo‘lish holatlariga qarab, jazolar belgilanishi, va
bu jarayon barcha shaxslar uchun teng imkoniyatlarga asoslanishi kerak. Adolat
tamoyili jinoyatchilikka qarshi kurashishda, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni
saqlashda va jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni reabilitatsiya qilishda muhim
ahamiyatga ega. Adolatli tizim jinoyatlarni tasniflashda: Sodir etilgan
jinoyatlarning ijtimoiy xavf darajasini aniq belgilaydi. Bu esa, jazoning
muvofiqligini ta’minlaydi va har bir jinoyat uchun adolatli jazo belgilashga
yordam beradi. Jamiyatda jinoyatga qarshi kurashda ishonchni oshiradi. Adolatli
va qonuniy tizim, fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi, bu esa jamiyatda
huquqni hurmat qilish va unga bo‘ysunishni ta’minlaydi. Jinoyatchilarni jamiyatga
qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Adolatli jazolarni belgilash, faqat jazolash
emas, balki jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va ularni ijtimoiy jihatdan qayta
qo‘shishning yo‘lini ko‘rsatadi. 13
Jinoyatlarni tasniflash va jazolashda adolat va tenglik tamoyillari jamiyatda
huquqiy barqarorlikni ta’minlash, jinoyatchilikni kamaytirish va ijtimoiy tartibni
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Qonuniylik tamoyili barcha jinoyatlarni qonun
asosida tasniflashni ta’minlaydi, adolat tamoyili esa har bir shaxsni o‘z xatti-
harakatlariga mos jazo bilan javobgarlikka tortadi. Tenglik tamoyili esa barcha
13
Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М .
Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б.
27

fuqarolarga teng huquqlarni ta’minlaydi. Bularning barchasi jinoyatchilikka qarshi
kurashda samarali yondashuvni yaratadi. Jinoyatga nisbatan jazo turini belgilashda
adolat tamoyilini ta’minlash — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavf
darajasi, uning individual holati, jinoyatni sodir etishdagi niyat va motivatsiyalarni
inobatga olishni anglatadi. Jazo shaxsga nisbatan adolatli va teng bo‘lishi kerak,
shuningdek, uning jamiyatga qaytishi va reabilitatsiyasi uchun imkoniyat yaratish
zarur. Jinoyatga nisbatan adolatli jazolarni belgilashda quyidagi asosiy jihatlar
e’tiborga olinadi: Jinoyatning og‘irligi va uning sodir etilgan shartlari, adolatli jazo
tayinlashda eng muhim omil hisoblanadi. Jazo, jinoyatning xarakteriga mos kelishi
kerak. Bu o‘z ichiga quyidagilarni oladi: Jinoyatning ijtimoiy xavf darajasi:
Jinoyatning zararli ta’siri va jamiyatga yetkazgan salbiy oqibatlari jazo belgilashda
muhimdir. Eng og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm, poraxo‘rlik) uchun
eng jiddiy jazolar (qamoq jazolari, umrboqiy qamoq) belgilanishi mumkin.
Jinoyatchining niyati va motivi: Jinoyatning sodir etilishida shaxsning niyati
va motivi, masalan, shaxsiy manfaatlar yoki shaxsiy nafrat tufayli sodir etilgan
jinoyatlar, jazoni belgilashda inobatga olinadi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning
niyati va motivi, ularning ijtimoiy ahvoli, sog‘ligi va yashash sharoitlari ham
jazoni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki kutilmagan
holat tufayli sodir etilgan bo‘lsa, jazoning og‘irligi o‘zgarishi mumkin.
Jinoyatchining shaxsiy holati va ijtimoiy, psixologik va fiziologik omillarni
hisobga olish adolat tamoyilini ta’minlaydi. Bunda quyidagilarni e’tiborga olish
zarur: Yosh jinoyatchilar uchun jazoning murakkabligi va og‘irligi kamaytirish
mumkin. Ularning reabilitatsiya qilish imkoniyatlari yuqori bo‘lishi sababli,
jazolarni yumshatish va qayta tarbiyalash choralari muhimdir. Sog‘liq holati:
Jinoyatchining jismoniy yoki ruhiy sog‘ligi, uning reabilitatsiya qilishga bo‘lgan
imkoniyatlarini hisobga olib, jazo turini belgilanadi. Agar shaxs ruhiy kasallik
tufayli jinoyat sodir etgan bo‘lsa, unga tibbiy yordam ko‘rsatiladi, jazolarni
yengillashtirish mumkin. Ijtimoiy holat: Jinoyatchining oilaviy, moddiy holati,
turmush tarzi va jamiyatda o‘rni ham jazoning adolatli bo‘lishini ta’minlashda
e’tiborga olinishi kerak.
28

Jazo belgilashda jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan adolatni ta’minlash
uchun jazolarni mutanosiblikda va nisbatan muvofiq ravishda belgilash zarur.
Bunda har bir jinoyatning shartlari va holatiga qarab, shaxsga nisbatan adolatli va
muvofiq jazo tayinlanadi. Mutanosiblik: Jazo shaxsning jinoyatni sodir etishdagi
xatti-harakatlariga mos bo‘lishi kerak. Agar jinoyat katta zarar yetkazgan bo‘lsa,
unga nisbatan jazo og‘irroq bo‘ladi. Agar jinoyatning ijtimoiy xavf darajasi past
bo‘lsa, jazo yengillashtirilishi mumkin. Jazo turi va davomiyligi: Jinoyatchi uchun
eng muvofiq jazo turi, uning jamoaga qaytishini, jamiyatdan
izolyatsiyalanmasligini va ijtimoiy rehabilitatsiyaga erishishini ta’minlashga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Adolatli jazo, faqat jazolash bilan cheklanmaydi,
balki jinoyatchining ijtimoiy integratsiyasini ham nazarda tutadi. Shaxsni
reabilitatsiya qilish va jamiyatga qaytarish hamda uning to‘g‘ri yo‘lga qaytishi
uchun imkoniyatlar yaratish adolat tamoyilining bir qismidir. Reabilitatsiya va
ta’lim: Jinoyatni sodir etgan shaxsga ta’lim va o‘qitish imkoniyatlarini yaratish,
uning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur. Shaxsni qayta tiklash: Jazo
butunlay jazolashdan iborat bo‘lmasligi kerak, balki shaxsni psixologik yoki sotsial
yordam bilan qayta tiklashga qaratilgan bo‘lishi kerak. 14
Jinoyatchiga nisbatan adolatli jazo belgilash ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashga, jamiyatda qonunlarga hurmatni oshirishga va jinoyatchilikni
kamaytirishga yordam beradi. Adolatli jazolar: Qonunlarga hurmatni kuchaytiradi:
Adolatli va muvofiq jazolar jamiyatda qonunlarga hurmatni kuchaytiradi.
Jinoyatchilikni kamaytiradi: Jamiyatda adolatli jazolarni qo‘llash jinoyatchilikning
kamayishiga yordam beradi, chunki bu jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun
to‘g‘ri jazo va reabilitatsiya yo‘llarini ko‘rsatadi. Ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlaydi: Adolatli jazolar shaxslarning qayta ijtimoiy integratsiyasi va
jamiyatga qo‘shilishi uchun imkoniyat yaratadi. Jinoyatga nisbatan jazo turini
belgilashda adolat tamoyili muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning og‘irligi,
shaxsning shaxsiy holati, jinoyatni sodir etishdagi motivatsiya, va uning ijtimoiy
ahvoli asosida jazo turini adolatli belgilash kerak. Bu, nafaqat jinoyatchilarni
14
Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М .
Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б.
29

to‘g‘ri jazolash, balki ularni ijtimoiy jihatdan qayta tiklash va jamiyatga
qaytarishning muhim tarkibiy qismidir.
30

XULOSA
Jinoyatlar tasnifining ahamiyati va O‘zbekiston jinoyat qonunchiligining
takomillashuvi bugungi kun huquqiy tizimida muhim o‘rin tutadi. Jinoyatlar tasnifi
— bu jinoyatlarni turli mezonlarga asosan ajratish va har bir jinoyatga mos jazo
belgilashni ta’minlashda asosiy ahamiyatga ega. Jinoyatlar tasnifi ijtimoiy,
huquqiy va iqtisodiy jihatdan muhimdir, chunki u quyidagi nuqtalarda ahamiyat
kasb etadi: Jinoyatlarning to‘g‘ri tasniflanishi: Har bir jinoyatni to‘g‘ri tasniflash,
unga mos jazo va jazolarni belgilashga imkon beradi. Bu orqali jazo,
jinoyatchining ijtimoiy xavf darajasiga mos ravishda tayinlanadi. Adolatli jazolarni
belgilash: Jinoyatlarni tasniflash, adolat tamoyilini ta’minlashda yordam beradi,
chunki bu orqali jinoyatlarning og‘irligi, sodir bo‘lish holatlari va jinoyatchining
shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. Qonuniylikni ta’minlash: Jinoyatlar tasnifi
qonuniylik tamoyilini ta’minlaydi, chunki har bir jinoyat faqat qonunda
belgilangan mezonlar asosida tasniflanadi. Bu esa huquqni buzishning oldini
olishga yordam beradi.Jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish: Jinoyatlarni tasniflashda
jinoyatchining shaxsiy holati va motivlari inobatga olinadi, bu esa reabilitatsiya
qilish va jamiyatga qaytarish imkoniyatlarini oshiradi.
Jinoyatlar tasnifi shuningdek, huquqni qo‘llashda tartib va muvofiqlikni
saqlashga yordam beradi, jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirishga xizmat qiladi va
huquqiy ishonchni oshiradi. O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligi so‘nggi yillarda
muhim takomillashuvlarni boshdan kechirdi. Bu jarayon bir qator yangiliklarni,
qonunlardagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, quyidagi yo‘nalishlarda
amalga oshirilgan: Jinoyatlarni yengillashtirish va dekriminalizatsiya: O‘zbekiston
hukumati ko‘plab engil jinoyatlarni dekriminalizatsiya qilish, jazo tizimida
qarorlarni yengillashtirish bo‘yicha bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Bu,
jamiyatda adolatni ta’minlashga, qamoqqa olishning o‘rniga boshqa choralarni
qo‘llashga olib keldi. Jinoyatlarni sodir etishdagi motivlarni hisobga olish: Jinoyat
qonunchiligida shaxsning psixologik, ijtimoiy va iqtisodiy holatiga e’tibor berish,
unga nisbatan jazo tayinlashda muhim omil sifatida qaralmoqda.
31

Qonunchilikning zamonaviylashtirilishi: O‘zbekiston jinoyat kodeksi va
boshqa huquqiy normalar zamonaviy talablarga moslashtirilmoqda. Bu, milliy va
xalqaro huquq normalariga muvofiq qonunlarni ishlab chiqish orqali amalga
oshirilmoqda. Reabilitatsiya va qayta tiklash choralari: Jinoyatga jalb etilgan
shaxslarni qayta jamiyatga moslashtirish va ijtimoiy rehabilitatsiya qilish bo‘yicha
yangi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Jinoyatchilarga nisbatan qamoq jazolaridan
tashqari, ijtimoiy xizmatlar, ta’lim va psixologik yordam ko‘rsatilmoqda. Qonun
ustuvorligi va huquqiy islohotlar: Jinoyat qonunchiligi islohoti doirasida
O‘zbekistonda huquqni boshqarish, jinoyatlarning oldini olish va jazolash tizimini
yanada takomillashtirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Jinoyatlar tasnifi va jinoyat qonunchiligining takomillashuvi
O‘zbekistonning huquqiy tizimini yanada adolatli, samararali va zamonaviy
qilishga yordam beradi. Jinoyatlar tasnifini to‘g‘ri amalga oshirish va ularni
muvofiq jazolar bilan jazolash jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlaydi va
ijtimoiy barqarorlikni kuchaytiradi. Shuningdek, O‘zbekistonning jinoyat
qonunchiligi bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar jinoyatchilikka qarshi
kurashishda samarali vosita bo‘lib, fuqarolarni huquqiy himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига
шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar
publish», 2021. — 784 б.
2. Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий
қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет.
3. Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной
ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве.
Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89
4. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1.ʻ
Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2-nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.:
ʼ ʻ
O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441
ʻ
bet.
5. Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения
от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний
Новгород, 2008. –С.16.
6. Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va
ʻ
jazodan ozod qilish muammolari. Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent:
TDYUI, 2010. – B.26
7. http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual
ʻ
kodeksi
8. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей
2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года /
Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. –
СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315.
33

9. Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от
уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики
Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов,
магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С .107-110.
10. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей
2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года /
Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. –
СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315.
11. Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр
Пресс, 2002. – С. 2001.
12. Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие
докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса;
перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр
Пресс, 2001. – С. 324.
34

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIGAKOʻRA JINOYATLAR TUSHUNCHASI VA TASNIFI

Купить