Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 187.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

O’zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko’ra jinoyatlar tushunchasi va tasnifi

Купить
O ZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIGAKO RA JINOYATLARʻ ʻ TUSHUNCHASI VA TASNIFI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. JINOYAT TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI .................................. 5 I.1. Jinoyatning huquqiy tarkibi ....................................................................................................... 5 I.2. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari ................................................................................ 11 II.BOB. O ZBEKISTON JINOYAT KODEKSIDAGI JINOYATLAR TASNIFI ʻ ...................... 22 II.1. Jinoyatlarning jinoyat kodeksiga asoslanib tasnifi ................................................................. 22 II.2. Jinoyatni tasniflashda qonuniylik va adolat ........................................................................... 25 XULOSA ....................................................................................................................................... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 33 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O‘zbekiston Respublikasining jinoiy huquqi jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlash, huquq va erkinliklarni himoya qilish, davlat xavfsizligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Jinoiy huquqning asosiy vazifalaridan biri — jinoiy xatti-harakatlarni aniqlash va ularni huquqiy jihatdan to‘g‘ri tasniflashdir. Bunday tasniflashning jamiyatda, ayniqsa, huquqni muhofaza qilish organlari, sud, prokuratura, ichki ishlar va boshqa tegishli organlar tomonidan qonuniy va samarali tarzda amalga oshirilishi zarur. Jinoyatlar tushunchasining aniqligi va to‘g‘ri tasnifi ijtimoiy muammolarning oldini olish, jinoyatga qarshi kurashishda strategik yondashuvlarni ishlab chiqishda, shuningdek, jazolarni belgilashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning jinoiy qonunchiligi doirasidagi tasniflash tizimi jamiyatda tartib va xavfsizlikni ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Shu sababli, jinoyatlar tushunchasi va tasnifini chuqur o‘rganish bugungi kunda zarur bo‘lib, ushbu mavzu dolzarb hisoblanadi. Jinoiy xatti-harakatlar turli ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy holatlar bilan bog‘liq bo‘lib, har bir jinoyat turiga o‘ziga xos huquqiy tasniflash mezonlari qo‘llaniladi. Shuningdek, jinoyatlar ijtimoiy xavfning darajasi va ijtimoiy ziyoniga qarab tasniflanadi. Bunday tasniflash tizimi esa nafaqat jinoiy huquqni, balki adolatni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Mavzuning o‘rganilganligi darajasi. Jinoyatlar tushunchasi va tasnifi masalalari sohasida ilmiy tadqiqotlar ko‘plab mutaxassislar tomonidan olib borilgan. O‘zbekistondagi jinoiy huquq tizimi, uning evolyutsiyasi va tasniflash tamoyillari ustida ko‘plab ilmiy maqolalar va monografiyalar mavjud. Biroq, ushbu mavzuni to‘liq o‘rganish va rivojlantirish doimo dolzarb hisoblanadi, chunki jinoiy qonunchilik, shuningdek, ijtimoiy holat o‘zgarishlariga mos ravishda yangilanib boradi. Jinoiy huquq tizimi doirasida jinoyatlar tasnifi sohasidagi ilmiy ishlar faqatgina nazariy jihatlarni emas, balki amaliy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. O‘zbekistondagi jinoyat qonunchiligi doirasida jinoyatlar tushunchasi va tasnifi 2 bo‘yicha ko‘plab huquqshunoslar, professorlar va tajribali huquqshunoslar o‘z ilmiy izlanishlarini olib bormoqda. Shuningdek, jinoiy huquq sohasida yuridik fakultetlarida o‘qitilayotgan ilmiy kurslar va amaliy mashg‘ulotlar ham ushbu mavzuni o‘rganish va rivojlantirishga qaratilgan. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligi doirasida jinoyatlar tushunchasi va tasnifini chuqur o‘rganish, ularni nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilish. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:  Jinoyatlar tushunchasini o‘rganish: Jinoyatlar tushunchasini, ularning huquqiy va ijtimoiy ahamiyatini aniqlash, jinoiy xatti-harakatlarning umumiy belgilari va xususiyatlarini tushunish.  Jinoyatlar tasnifini tahlil qilish: O‘zbekiston jinoiy qonunchiligida jinoyatlar tasniflash mezonlari va turlari haqida to‘liq ma’lumot berish, har bir jinoyat turining o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish.  Jinoyatlarning ijtimoiy xavfini baholash: Har xil jinoyatlar va ularning ijtimoiy xavfi darajasini tahlil qilish, jamiyat uchun ta’sirini o‘rganish.  Jazolar tizimi: Jinoyatlar uchun belgilangan jazolarni o‘rganish, jazolash tartibini va uning jinoyatlarni oldini olishdagi ahamiyatini tahlil qilish.  Muammolarni aniqlash va takliflar berish: O‘zbekiston jinoyat qonunchiligida mavjud bo‘lgan muammolarni aniqlash va ularni hal etish uchun takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti. O‘zbekiston Respublikasining jinoyat qonunchiligi va undagi jinoyatlar. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko‘ra jinoyatlarning tushunchasi, tasnifi, ijtimoiy xavfi, jazolar tizimi va jinoiy huquqning boshqa jihatlari. Bu ishda jinoiy qonunchilik doirasida jinoyatlar tushunchasining huquqiy asoslari va tasniflash tizimi chuqur o‘rganiladi. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash jamiyatda adolatni ta’minlash, huquqni muhofaza qilish tizimini samarali ishini ta’minlashga yordam beradi. Kurs ishi shu yo‘nalishda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar, tahlillar va takliflar bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. 3 Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 34ʻ sahifani tashlik etadi. 4 I.BOB. JINOYAT TUSHUNCHASI VA UNING HUQUQIY ASOSLARI I.1. Jinoyatning huquqiy tarkibi O zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligi bilan ta’qiqlangan, jiddiyʻ jazo bilan jazolanishi mumkin bo lgan huquqbuzarlikdir. Jinoyatning asosiy ʻ belgilaridan biri, uning ijtimoiy xavfli bo lishidir. Bu degani, jinoyatlar ʻ jamiyatning umumiy tartibini buzish, odamlarning huquqlari va erkinliklarini tahdid qilish bilan bog liqdir. Jinoyatning ta’rifi quyidagi asosiy jihatlarni o z ʻ ʻ ichiga oladi: Ijtimoiy xavflilik – jinoyat shaxs yoki jamoat manfaatlariga jiddiy zarar etkazishi mumkin. Bu zarar moliyaviy, jismoniy yoki ma’naviy bo lishi ʻ mumkin. Qonunga xiloflik – jinoyatning sodir etilishi qonun bilan ta’qiqlangan bo‘lishi kerak. O zbekiston Jinoyat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ʻ jinoyatlarni aniq belgilaydi. Jazo bilan jazolanishi – har bir jinoyat uchun qonunda belgilangan jazo turi mavjud bo lib, bu jazo jinoyatning og‘irligiga qarab turlicha ʻ bo lishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolash orqali jamiyatda tartib ʻ o‘rnatish va jinoyatchilikni kamaytirish maqsad qilingan. Jinoyatlar, asosan, quyidagi belgilarga ega bo‘ladi: Obyektiv tomon: Jinoyatni sodir etishda tashqi harakatlar (boshqa shaxsga jismoniy zarar yetkazish, mol-mulkni talon-taroj qilish va hokazo). Subyektiv tomon: Jinoyatning ruhiy jihatlari, ya’ni, shaxsning niyati yoki ehtiyotsizligi. Jinoyatlar, ijtimoiy xavfliligi va hukmning og‘irligiga qarab, jiddiyligi bo‘yicha tasniflanadi va ularning har biriga alohida jazolar belgilanadi. Jinoyatning huquqiy tarkibi — bu jinoyatni tashkil etuvchi asosiy elementlar, ya’ni jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan barcha huquqiy belgilarning to‘plamidir. Jinoyatning huquqiy tarkibi, jinoyatni aniqlashda, uni tasniflashda va jazolarni belgilashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning huquqiy tarkibiga kiruvchi asosiy komponentlar quyidagilardir: Yomon xulq (huquqbuzarlik): Jinoyatlarning huquqiy tarkibiga kiradigan birinchi muhim element yomon xulqdir. Yomon xulq — bu shaxsning ijtimoiy, axloqiy va huquqiy me’yorlarga zid bo‘lgan harakatlaridir. Boshqacha aytganda, yomon xulq — jinoyatni sodir etishda shaxsning ijtimoiy va huquqiy mas’uliyatsizligi. Yomon xulq shaxsning jinoyatni sodir etishdagi niyati yoki ahmoqligi (masalan, qasddan yoki ehtiyotsiz tarzda) 5 asosida belgilanadi. 1 Huquqbuzarlik: Huquqbuzarlik jinoyatning ikkinchi huquqiy tarkibiy elementi bo‘lib, jinoyatni sodir etishda qonun yoki boshqa huquqiy normaning buzilishi bilan bog‘liqdir. Huquqbuzarlik — bu qoidalarni yoki qonunlarni jiddiy buzish, odatda jamiyat uchun xavfli yoki zararli bo‘lgan harakatni amalga oshirishdir. Masalan, o‘zining yoki boshqalarining huquqlarini buzish, jamiyatning xavfsizligini ta’minlashga qarshi ish tutish, qonun va tartibni buzish. Jinoyatning huquqiy tarkibi uchta asosiy komponentdan iborat bo‘lishi mumkin: Obyektiv tomon: Jinoyatning tashqi shakli yoki faktik jihati. Bu jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan konkret harakatlar, shuningdek, ularning natijalari (masalan, shaxsning o‘ldirilishi yoki mol-mulkka zarar yetkazilishi). Subyektiv tomon: Jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati, motivi va ongli ravishda huquqbuzarlikni amalga oshirishi. Bu komponent shaxsning jinoyatga nisbatan qasddan yoki ehtiyotsiz tarzda harakat qilganligini ko‘rsatadi. Jinoyatni sodir etish uchun zarur bo‘lgan shartlar: Har bir jinoyat uchun o‘ziga xos shartlar va muhit talab qilinadi. Masalan, odamni o‘ldirish jinoyati uchun qasddan harakat qilish, o‘ldirilayotgan shaxsning holati va boshqa shartlar muhimdir. Jinoyatning huquqiy tarkibi, jinoyatni to‘g‘ri tasniflash va u bilan bog‘liq jazolarni belgilashda yordam beradi. Bu tarkib har bir jinoyatni individual tarzda tahlil qilish imkonini beradi va shaxsning javobgarligini belgilashda yordam beradi. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari, jinoyatni aniqlashda va uni boshqa huquqbuzarliklardan ajratish uchun muhim ahamiyatga ega. Har bir jinoyatning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud, ammo ular o‘rtasida umumiy belgilar va maxsus belgilarni farqlash mumkin. Jinoyatning umumiy belgilari — bu barcha jinoyatlarga xos bo‘lgan, ular orasida farq qilmasdan, har qanday jinoyatni tasniflashda muhim bo‘lgan xususiyatlardir. Ushbu belgilar har bir jinoyatga qo‘llaniladi va quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi: Ijtimoiy xavflilik: Har bir jinoyat jamiyat yoki uning a’zolari uchun ijtimoiy xavf tug‘diradi. Bu xavf jinoyatning sodir etilishi bilan, odatda, jamiyatning xavfsizligi, barqarorligi yoki odamlarning huquqlariga zarar etkaziladi. Qonunga xiloflik: Jinoyat, qonun bilan 1 Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 6 ta’qiqlangan harakatni yoki harakatsizlikni anglatadi. Har bir jinoyatni sodir etishda, mavjud qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar buziladi. Jazo bilan jazolanishi mumkinligi: Har bir jinoyat uchun qonunda belgilangan jazo mavjud bo‘ladi. Bu jazo jinoyatning og‘irligi va uning ijtimoiy xavfliligiga qarab farq qiladi. Ixtiyoriylik yoki ehtiyotsizlik: Jinoyatni sodir etishda shaxsning ixtiyoriy (qasddan) yoki ehtiyotsiz (o‘ylamasdan) harakat qilishi mumkin. Bu jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holati va niyati bilan bog‘liqdir. 2 Jinoyatning maxsus belgilari — bu har bir jinoyat turiga xos bo‘lgan, faqat o‘sha turdagi jinoyatni tasniflashda qo‘llaniladigan belgilarni anglatadi. Har bir jinoyat turi (masalan, o‘ldirish, o‘g‘irlik, qotillik) o‘ziga xos maxsus belgilarga ega bo‘lib, ularning asosida jinoyatning mohiyati va jinoyatchining javobgarligini aniqlashda yordam beradi. Ba’zi misollar: Obyekt va ob’ektiv tomon: Har bir jinoyat o‘ziga xos obyektga ega. Masalan, o‘ldirish jinoyatining obyekti — bu inson hayoti, o‘g‘irlik jinoyatida esa obyekt — mol-mulkdir. Obyektiv tomon esa jinoyatni sodir etishda uning natijalari va tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liqdir. Subyektiv tomon: Har bir jinoyatning subyektiv tomonida shaxsning niyati, maqsadi va harakatlarini tahlil qilish zarur. Masalan, o‘ldirish jinoyati qasddan amalga oshiriladi, o‘g‘irlikda esa shaxsning maqsadi — mol-mulkni o‘zlashtirishdir. Jinoyatning xususiyati: Ba’zi jinoyatlar o‘zining xususiyatiga ko‘ra maxsus belgilarga ega. Masalan, qotillikda o‘ldirishning xususi sifatida, jinoyatning qat’iy va noxush usullari mavjud bo‘lishi mumkin (yoki qasddan sodir etilishi). Jinoyatning og‘irligi: Maxsus belgilar, jinoyatning og‘irligi va ijtimoiy xavfliligiga qarab, jazolarni farqlashga imkon beradi. Masalan, o‘g‘irlikni sodir etishda mol-mulkning qiymati, o‘ldirishda esa qurbonning holati (masalan, o‘ldirilgan shaxsning ahvoli) maxsus belgilardan hisoblanadi. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari orqali, har bir huquqbuzarlik turini aniqlash, tasniflash va u bilan bog‘liq jazolarni belgilash mumkin. Umumiy belgilar barcha jinoyatlar uchun xos bo‘lsa, maxsus belgilar har bir jinoyat turi uchun o‘ziga xos bo‘lib, ularning mohiyatini aniqlashda yordam beradi. 2 Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 7 Jinoyatning ob’ekti — bu jinoyatning ijtimoiy xavfli ta’siri yoki zarar yetkazadigan narsa yoki hodisadir. Har bir jinoyatning obyekti mavjud bo‘lib, bu ob’ekt jinoyatning sodir etilishida zarar ko‘rgan yoki tahdid ostida qolgan narsadir. Jinoyatning ob’ekti, asosan, jamiyatning manfaatlari, qonuniy huquqlari yoki erkinliklarini ifodalaydi. Inson hayoti: O‘ldirish, qasddan yaralash, odam o‘g‘irlash kabi jinoyatlar inson hayoti yoki salomatligini tahdid qiladi. Bunday jinoyatlarda ob’ekt — bu odamning hayoti yoki sog‘lig‘i. Shaxsning shaxsiy huquqlari va erkinliklari: Odamning erkinligi, boshpana huquqi, qonuniy huquqlari va shaxsiy daxlsizligi jinoyatlarning ob’ekti bo‘lishi mumkin. Masalan, qiynoqlar, zo‘ravonlik, odam o‘g‘irlashda ob’ekt — bu shaxsning huquqlari va erkinliklaridir. Mol-mulk: O‘g‘irlik, talon-taroj, firibgarlik kabi jinoyatlar mol-mulkka zarar yetkazish yoki unga nisbatan nojo‘ya harakatlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Bu holatda jinoyatning ob’ekti — bu mol-mulk yoki boshqa moddiy narsalar bo‘lishi mumkin. Mulkni yo‘qotish, talon-taroj qilish: Mulkning zarar ko‘rishi yoki talon-taroj qilinishi jinoyatlarning obyekti hisoblanadi. Jamoat tartibi va xavfsizligi: Jinoyatlar, masalan, xushyorlikka qarshi jinoyatlar, huquqbuzarliklar yoki ijtimoiy tartibni buzadigan harakatlar, jamoat xavfsizligi yoki jamiyatning tartibiga tahdid soladi. Bu jinoyatlarda ob’ekt — jamiyatning xavfsizligi va tartibidir. Fuqarolik va davlat manfaatlari: Ba’zi jinoyatlar, masalan, korrupsiya, poraxo‘rlik, davlat xazinasiga nisbatan jinoyatlar, davlatning ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin. Bunday holatlarda jinoyatning ob’ekti — bu davlatning manfaatlari va resurslaridir. Tabiat va ekologik resurslar: Atrof- muhitni ifloslantirish, tabiiy resurslarni noqonuniy ravishda ekspluatatsiya qilish kabi jinoyatlar ekologik balolarga olib kelishi mumkin. Bu jinoyatlarda ob’ekt — tabiat va ekologik resurslardir. Jinoyatning ob’ekti — bu jinoyatning sodir etilishi bilan zarar ko‘radigan narsa, hodisa yoki jamiyatning zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan asosiy elementi hisoblanadi. Ob’ektning xususiyatlari jinoyat turiga qarab farq qiladi va jinoyatni tasniflashda uning mohiyatini tushunishga yordam beradi. 3 3 Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 8 Jinoyatning sub’ekti — bu jinoyatni sodir etgan shaxs yoki guruhdir. Jinoyatning sub’ekti, jinoyatning tarkibiy qismidir va bu shaxsning jinoyatni amalga oshirishga qodir bo‘lishi kerak. Jinoyatni sodir etish uchun, sub’ekt quyidagi mezonlarga mos kelishi zarur: Jinoyatni sodir etish uchun shaxs jinoyat sodir etishga qodir bo‘lgan huquqiy yoshi bo‘lishi kerak. O zbekiston jinoyatʻ qonunchiligiga ko‘ra, jinoyatni sodir etish uchun 16 yoshga yetgan shaxs jinoyat sub’ekti bo‘lishi mumkin. 16 yoshdan kichik shaxslar jinoyatni sodir etishda faqat ba’zi og‘ir jinoyatlar uchun (masalan, qotillik yoki o‘g‘irlik) javobgar bo‘lishi mumkin. 14 yoshdan kichik shaxslar jinoyatni sodir etishda umuman javobgarlikka tortilmaydi. Jinoyatni sodir etadigan shaxs jismoniy va ruhiy holatda jinoyatni tushunishga va uni nazorat qilishga qodir bo‘lishi kerak. Bu sub’ektning ruhiy holatiga bog‘liq. Agar shaxs ruhiy kasallik yoki boshqa holatlar tufayli jinoyatni sodir etishga qodir bo‘lmasa (masalan, ruhiy kasalliklar tufayli), u holda u jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Jinoyatni sodir etishga qodir bo‘lgan shaxslar, odatda, salomatlik va ruhiy barqarorlik holatida bo‘lishlari kerak. Jinoyatni sodir etgan shaxs jinoiy javobgarlikka tortiladi. Agar shaxs jinoyatni sodir etish vaqtida aybdor bo‘lsa (ya’ni, qasddan yoki ehtiyotsiz), u holda shaxs javobgarlikka tortiladi. Agar shaxs jinoyatni sodir etishda xatolik tufayli (masalan, ahmoqlik, noto‘g‘ri tushunish yoki ehtiyotsizlik) javobgarlikka tortilsa, uning javobgarligi shartli bo‘lishi mumkin. Immunitet: Ba’zi shaxslar, masalan, davlat xizmatchilari, davlat rahbarlari yoki diplomatik vakillar, o‘zlarining maqomiga ko‘ra, jinoyatga qarshi javobgarlikka cheklangan holda bo‘lishi mumkin. Bunday shaxslar uchun qonuniy huquqiy himoya mavjud. Yosh va jismoniy holat: Ayrim holatlarda, masalan, bolalar yoki qariyalar, jinoyatga qarshi javobgarlikni yoshi yoki jismoniy holati tufayli cheklangan bo‘lishi mumkin. Ba’zi jinoyatlar jamoaviy tarzda amalga oshiriladi, ya’ni, jinoyat guruhlari tomonidan sodir etiladi. Bunday holatlarda, jinoyatning sub’ekti bir nechta shaxslar bo‘ladi. Masalan, o‘g‘irlik, qotillik yoki firibgarlikni tashkil qilgan guruhlar o‘zaro hamkorlik qilib jinoyatni amalga oshiradilar. Jinoyatning sub’ekti — bu jinoyatni sodir etgan shaxs yoki guruhdir. Jinoyatni amalga oshirgan shaxs, yosh, salomatlik va ruhiy holatga qarab, 9 jinoyatga javobgarlikka tortiladi. Shuningdek, ba’zi holatlarda jinoyatni sodir etgan sub’ektlar immunitetga ega yoki yosh, jismoniy holatiga qarab javobgarlikka tortilmasligi mumkin. 4 Jinoyatning obyektiv tomoni — bu jinoyatni sodir etishda tashqi ko‘rinishdagi harakatlar, ularning natijalari va jinoyatning sodir bo‘lishiga olib keladigan shartlar majmuasidir. Obyektiv tomon jinoyatning tashqi, ya’ni real, ko‘rinadigan qismidir va jinoyatning sodir bo‘lishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyatning obyektiv tomonlarini quyidagi asosiy elementlarga ajratish mumkin: Harakat — bu jinoyatni sodir etishda shaxsning amalga oshirgan aniq harakatlari yoki harakatsizliklaridir. Harakat, odatda, jinoyatni sodir etishda biror maqsadga qaratilgan harakat bo‘ladi. Masalan, o‘ldirish jinoyatida ob’ektiv tomon, ya’ni harakat — shaxsning qurbonni o‘ldirishga yo‘naltirilgan harakati (qurol bilan zarba berish, zahar berish) bo‘ladi. O‘g‘irlik jinoyatida esa, harakat — bu mol-mulkni noqonuniy ravishda olish va o‘zlashtirish uchun amalga oshirilgan harakatlar (masalan, uyga kirib, buyumlarni olib chiqish). Natija — bu jinoyatni sodir etish jarayonida yuzaga keladigan, harakatning bevosita oqibatlari. Har bir jinoyat uchun muayyan natijalar mavjud bo‘lib, bu natijalar jinoyatning sodir etilganligini va uning jinoyatga aylanishini ko‘rsatadi. Masalan, o‘ldirish jinoyatida natija — bu qurbonning o‘limidir. O‘g‘irlik jinoyatida natija — mol- mulkning yo‘qolishi yoki zarar ko‘rishidir. Jinoyatning natijasi, har doim jinoyatning obyektiv tomonida aks etadi va u jinoyatni sodir etishning oqibati hisoblanadi. Sababiy bog‘lanish — jinoyatning sodir etilishi uchun shart bo‘lgan omil yoki shartlar majmuasidir. Jinoyatni amalga oshirishga olib kelgan holatlar, shartlar va muhit, uning obyektiv tomonini tashkil qiladi. Masalan, o‘g‘irlik jinoyatining sababi bo‘lishi mumkin, masalan, moddiy ehtiyoj, qashshoqlik, shaxsning jinoyatga tayyorligi, yoki hatto ba’zi holatlarda shaxsning ruhiy holati (masalan, qasddan amalga oshirilgan jinoyat). 5 4 Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. ʻ Tom 1. Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2- ʼ nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. ʻ ʻ – 441 bet. 5 Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 10 I.2. Jinoyatning umumiy va maxsus belgilari Jinoyatning ijtimoiy xavfli bo‘lishi obyektiv tomonning yana bir elementidir. Har bir jinoyat, uni sodir etishda jamiyat yoki uning a’zolari uchun ijtimoiy xavf tug‘diradi. Bu, masalan, odam hayotiga yoki mulkka zarar yetkazish, jamiyatda tartibsizlikka olib kelish kabi holatlar bo‘lishi mumkin. O‘ldirish, o‘g‘irlik, firibgarlik kabi jinoyatlar jamiyatda ijtimoiy xavfli natijalarga olib keladi, bu natijalar jamiyatda ishonchni pasaytiradi, shaxslar o‘rtasida tahdidlarni kuchaytiradi. Sodir etilish shakli — jinoyatning qanday tarzda amalga oshirilgani va bu amalga oshirishning tashqi ko‘rinishidir. Masalan, jinoyat qurol ishlatilgan holda yoki boshqa biror vosita yordamida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Bu, har bir jinoyat turining qanday amalga oshirilganini, jinoyatni qanday rejalashtirilgani va qanday usullar qo‘llanilganini ko‘rsatadi. Jinoyatning obyektiv tomonlari — bu jinoyatni sodir etishda harakatlar, natijalar va jinoyatni amalga oshirish uchun zarur shartlarning mavjudligidir. Har bir jinoyatning obyektiv tomonida sodir etilgan harakatlar va ular natijasida yuzaga kelgan holatlar ko‘rsatiladi. Bu elementlar jinoyatning jiddiyligini, ijtimoiy xavfli oqibatlarini va unga nisbatan jazolarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatning subyektiv tomoni — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki dunyosi, ya’ni uning niyatlari, maqsadlari, niyatlari va ruhiy holatini anglatadi. Jinoyatni sodir etishda subyektiv tomon, shaxsning o‘z xatti-harakatlarini qanday tushunganini va qasddan yoki ehtiyotsiz harakat qilganini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Subyektiv tomon, odatda, jinoyatchining niyati va ruhiy holati bilan bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatning subyektiv tomonlari quyidagi asosiy elementlarga ajratiladi: Qasddan sodir etish (makr): Agar shaxs jinoyatni sodir etishda o‘zining aniq maqsadiga ega bo‘lsa va bu maqsadni amalga oshirish uchun faol harakat qilsa, unda jinoyat qasddan sodir etilgan deb hisoblanadi. Bu holatda shaxs jinoyatni biladi va xohlaydi. Misol: Agar shaxs boshqa bir kishini o‘ldirish uchun qurol ishlatsa va uni o‘ldirishni rejalashtirsa, bu jinoyat qasddan sodir etilgan hisoblanadi. Ehtiyotsizlik (noqonuniy ravishda amalga oshirish): Agar shaxs jinoyatni sodir etishda, uning natijasini oldindan kutmagan bo‘lsa, lekin 11 uning harakatlari natijasida jinoyat sodir bo‘lsa, unda jinoyat ehtiyotsizlik yoki noqonuniy ravishda sodir etilgan bo‘ladi. Bunda shaxsning niyati jinoyatni sodir etishga yo‘naltirilgan bo‘lmasligi mumkin. Misol: Agar shaxs ehtiyotsizlik bilan boshqasiga zarar yetkazsa, masalan, boshqa bir kishini bexosdan avtomobilda urib yuborsa, bu jinoyat ehtiyotsizlikdan sodir etilgan bo‘ladi. To‘liq xushyorlik: Agar shaxs jinoyatni sodir etishda to‘liq xushyorlikda bo‘lsa, ya’ni u o‘z xatti- harakatlarini to‘liq anglab, nazorat qilsa, u holda jinoyatning subyektiv tomoni to‘liq amalga oshirilgan hisoblanadi. Misol: Shaxsning o‘z xatti-harakatlarini tushunib, rejalashtirgan holda jinoyatni sodir etishi (masalan, o‘ldirishni rejalashtirib amalga oshirgan shaxs). Ruhiy kasallik: Agar shaxs jinoyatni sodir etishda ruhiy kasallikka duchor bo‘lsa, ya’ni uning aqliy holati qonuniy ravishda jinoyatni tushunishga yoki nazorat qilishga qodir bo‘lmasa, bu holatda shaxsning javobgarligi cheklangan bo‘lishi mumkin. Ruhiy kasallik holatida jinoyatchi o‘z harakatlarini to‘liq anglamasligi yoki nazorat qila olmasligi mumkin. Misol: Ruhiy kasallikka chalingan shaxs o‘z xatti-harakatlarini nazorat qila olmay, boshqa kishiga zarar yetkazsa, u holda uning javobgarligi cheklanishi mumkin. Ijtimoiy motivlar: Ba’zi jinoyatlar ijtimoiy, iqtisodiy yoki shaxsiy manfaatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shaxs jinoyatni ma’lum bir foyda olish, bor narsalarni qo‘lga kiritish yoki muayyan maqsadga erishish uchun sodir etadi. Misol: O‘g‘irlik jinoyatida, shaxs o‘zining moddiy ehtiyojlarini qondirish yoki boylikka ega bo‘lish uchun jinoyatni sodir etadi. Emotsional motivlar: Ba’zi jinoyatlar, masalan, qasddan yaralash yoki qotillik, emotsional holatdagi nafrat, qasos olish yoki adovat bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Misol: Agar shaxs boshqa kishiga qasddan zarar yetkazsa, bu jinoyat adovat yoki jahldan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Javobgarlikni engillashtiruvchi holatlar: Agar shaxsning ruhiy yoki emotsional holati, u jinoyatni sodir etishda kuchli stress, hissiy zo‘riqish yoki boshqa sharoitlarga duchor bo‘lsa, bu holatlar uning javobgarligini engillashtirishi mumkin. Misol: Shaxs janjaldan yoki jiddiy provokatsiyadan so‘ng jinoyatni sodir etsa, uning javobgarligi engillashtirilishi mumkin. Javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlar: Agar shaxs jinoyatni o‘zining yovuz niyati yoki yuqori darajadagi shafqatsizlik bilan sodir etsa, bu holatlar uning 12 javobgarligini og‘irlashtirishi mumkin. Misol: Agar shaxs o‘ldirishni juda shafqatsiz va azob beruvchi usulda amalga oshirsa, javobgarligi og‘irlashtiriladi. Jinoyatning subyektiv tomonlari — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki holati, niyati, ruhiy va emotsional holatini tushuntiruvchi elementlardir. Subyektiv tomoni, shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir etganligini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, subyektiv tomon har bir jinoyatning sabablarini va jinoyatchining niyatini tushunishga yordam beradi, bu esa jazolarni aniqlashda asos bo‘ladi. 6 Jinoyatlarning tasnifi — bu jinoyatlar turkumlarga ajratilib, har bir turkumning xususiyatlari va yuridik ahamiyati asosida tizimlashtirilishidir. Jinoyatlar, ularning og‘irligi, sodir etilish shakli va boshqa mezonlarga qarab turli tasniflarga bo‘linadi. O‘zbekiston jinoyat qonunchiligiga ko‘ra, jinoyatlar og‘irlik darajasi bo‘yicha ham tasniflanadi. O‘rtacha og‘ir jinoyatlar — bu jinoyatlar, sodir etilishida jamiyatga o‘rta darajada zarar etkazadigan va odatda eng yuqori jazolarni talab qilmaydigan jinoyatlardir. Ular ko‘pincha o‘rtacha darajadagi jazo yoki jazolarni nazarda tutadi. Misollar: O‘g‘irlik (kichik miqdordagi mol-mulkni o‘g‘irlash). Ehtiyotsiz harakatlar orqali yengil darajadagi jismoniy zarar yetkazish. Qonunga xilof harakatlar, lekin jiddiy va og‘ir zarar yetkazmagan jinoyatlar. Bu turdagi jinoyatlar uchun jazolar odatda, jazo muddatlari o‘rta darajada, ya’ni qamoqqa olish, jarima yoki shartli ozodlikka chiqarish kabi sanksiyalarni o‘z ichiga oladi. Jiddiy jinoyatlar — bu jinoyatlar jamiyatga sezilarli darajada zarar yetkazadigan, ko‘pincha og‘ir oqibatlarga olib keladigan jinoyatlardir. Ular eng kamida o‘rtacha jazo va ba’zan qattiqroq jazolarni talab qiladi. Misollar: Mol-mulkka qarshi jinoyatlar (o‘g‘irlikning katta miqdori, talon-taroj). Jismoniy zarar yetkazish (yengil yoki o‘rta darajadagi yaralar, zararlanish). Yengil darajadagi firibgarlik yoki soxta hujjatlar tayyorlash. Jiddiy jinoyatlar uchun jazolar, odatda, ancha og‘irroq bo‘ladi, jumladan uzoq muddatli qamoq jazolari yoki boshqa og‘ir jazolarni o‘z ichiga olishi mumkin. Eng og‘ir jinoyatlar — bu jinoyatlar jamiyat uchun katta xavf tug‘diradi va insonlarning hayoti, salomatligi yoki davlatning asosiy manfaatlariga bevosita 6 Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish muammolari.ʻ Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 13 ta’sir qiladi. Ular odatda eng og‘ir jazolarni talab qiladi, masalan, uzoq muddatli qamoq jazolari yoki hatto o‘lim jazosi (ba’zi holatlarda). Misollar: Qotillik — odamni o‘ldirish. Terrorizm — katta miqdordagi odamlarning hayoti va xavfsizligini tahdid qiladigan harakatlar. Odam o‘g‘irlash va zo‘rlash — boshqa kishilarni majburiy ravishda o‘g‘irlash yoki jinsiy zo‘ravonlik. Korrupsiya, poraxo‘rlik — davlat va jamiyatga jiddiy zarar yetkazadigan jinoyatlar. Eng og‘ir jinoyatlar uchun jazolar odatda qattiqroq bo‘ladi: uzoq muddatli qamoq, mehnat tuzati ishlari yoki hatto o‘lim jazosi (ba’zi davlatlarda mavjud). Jinoyatlarning og‘irlik darajasi bo‘yicha tasnifi, ularning jazolarini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Har bir jinoyat turining o‘ziga xos og‘irligi va jamiyatga bo‘lgan ta’siri asosida, quyidagi masalalar hal qilinadi: Jazolar: Jinoyatning og‘irlik darajasi qamoq jazosining muddati yoki shartli ozodlikka chiqarish qarorlarini belgilashda yordam beradi. Eng og‘ir jinoyatlar uchun jazolar qattiqroq bo‘ladi, o‘rtacha og‘ir jinoyatlar esa nisbatan yengilroq jazolarga olib keladi. Jinoyatga qarshi kurashish usullari: Jinoyatlarning og‘irlik darajasiga qarab, davlat va qonun chiqaruvchi organlar o‘z kurash usullarini va profilaktika chora- tadbirlarini aniqlaydilar. Jinoyatlarning tasnifi ularning og‘irlik darajasiga qarab, jamiyatga ta’sirini va zararni qanday bartaraf etish lozimligini belgilaydi. Jinoyatlar o‘rtacha og‘ir, jiddiy va eng og‘ir bo‘lishi mumkin, va bu tasniflash, jazolarni to‘g‘ri belgilash va jinoyatga qarshi kurashish strategiyalarini ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatlar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Ular, sodir etilishiga qarab, mol-mulkka oid, shaxsga qarshi va jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi bo‘lishi mumkin. Quyida har bir turdagi jinoyatlar haqida batafsil ma’lumot keltirilgan: Mol-mulkka oid jinoyatlar — bu jinoyatlar, asosan, shaxsiy yoki yuridik shaxslarning mol-mulkiga zarar yetkazish, uni noqonuniy tarzda olish yoki talon-taroj qilishga qaratilgan jinoyatlardir. Bu turdagi jinoyatlar, iqtisodiy zarar keltiradi va jamiyatda moliyaviy barqarorlikni buzishi mumkin. Misollar: O‘g‘irlik — odamlar yoki tashkilotlarning mol-mulkini, shu jumladan pul, mol- mulk, yoki boshqa qiymatli narsalarni noqonuniy ravishda olish. O‘g‘irlik, odatda, 14 mol-mulkka zarar yetkazuvchi jinoyatdir. Misol: Uyga kirib, buyumlarni olib chiqish, avtomobildan yoki do‘kondan narsa o‘g‘irlash. 7 Talonsaroy — yirik miqdorda o‘g‘irlik qilish yoki biror joyni noqonuniy ravishda bosib olish va uning mol-mulkini talon-taroj qilish. Misol: Bankni o‘g‘irlash yoki katta kompaniyaga hujum qilish. Soxtalashtirish — hujjatlarni yoki boshqa materiallarni soxtalashtirish, shu jumladan, kontrafaktual hujjatlar tayyorlash, pul yoki aksiyalarni soxta qilish. Misol: Banknotalarni yoki guvohnomalarni soxtalashtirish. Firibgarlik — boshqalarni aldash yo‘li bilan mol- mulkni olish. Bu jinoyatdagi asosiysi, firibgarlar boshqalarni aldash orqali foyda olishga harakat qilishadi. Misol: Internet orqali yoki telefon orqali firibgarlik qilgan shaxslar. Mol-mulkka oid jinoyatlar ko‘pincha iqtisodiy zararni keltirib chiqaradi va bu turdagi jinoyatlarni sodir etganlar, odatda, moddiy manfaatlarga qaratilgan bo‘lishadi. Shaxsga qarshi jinoyatlar — bu jinoyatlar, asosan, biror shaxsning hayoti, salomatligi yoki qadr-qimmatiga zarar yetkazishga qaratilgan jinoyatlardir. Bu turdagi jinoyatlar ko‘pincha shaxsiy munosabatlar va janjallardan kelib chiqadi. Misollar: Qotillik — boshqa bir kishini o‘ldirish yoki uning hayotini o‘g‘irlash. Bu, eng og‘ir jinoyatlardan biridir. Misol: Bir kishini o‘ldirish, uni zahar berib yoki boshqa zo‘ravonlik bilan halok qilish. Yaralash — boshqaga jismoniy zarar yetkazish. Bu, ko‘pincha jang yoki janjallar natijasida sodir bo‘ladi. Misol: Boshqasini urish, pichoqlash yoki boshqa biror shaklda jismoniy zarar yetkazish. Zo‘rlash va jinsiy zo‘ravonlik — shaxsning jinsiy oriyatiga hujum qilish. Bu turdagi jinoyatlar ko‘pincha jamiyatda eng ko‘p talqin qilinadigan jinoyatlardan biridir. Misol: Zo‘rlash, jinsiy aloqada bo‘lishni majburlash, jinsiy ekspluatatsiya. O‘g‘irlash — boshqa kishining xohishiga qarshi uni olib ketish yoki qamoqqa olish. Misol: O‘g‘irlik uchun odamni majburan olib ketish, yirik miqdorda o‘g‘irlik qilish. Shaxsga qarshi jinoyatlar, odamlarning hayoti, salomatligi va boshqa shaxsiy huquqlarini buzadi, shuning uchun ular ko‘pincha eng jiddiy jazolarni talab qiladi. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar — bu jinoyatlar 7 http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiʻ 15 jamiyatning umumiy xavfsizligini, ijtimoiy tartibni va qonuniy asoslarini buzishga qaratilgan harakatlardir. Ular, odatda, keng miqyosda ijtimoiy tartibsizliklarga yoki jinoyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Terrorizm — jamiyatning xavfsizligiga va tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlar, ko‘pincha kuch ishlatish yoki boshqa ekstremistik harakatlar bilan bog‘liq. Misol: Yirik odamlar guruhlarini o‘ldirish, terroristik hujumlar. Korrupsiya — davlat yoki jamiyatda mustahkamlangan ishonchni buzish va rasmiy vakolatlarni suiiste’mol qilish. Misol: Davlat xizmatchilarining poraxo‘rlik, soxta hujjatlar tayyorlash va boshqa suiiste’mol qilish holatlari. Noqonuniy to‘plamlar va jamoat tartibiga qarshi harakatlar — ijtimoiy tartibsizliklar, inqilobiy harakatlar, noroziliklarni boshlash. Misol: Noqonuniy mitinglar, qo‘zg‘olonlar yoki tartibsizliklar. O‘q-dori vositalari bilan bog‘liq jinoyatlar — nojo‘ya faoliyat olib borish, o‘q-dori vositalarini noqonuniy ravishda tarqatish yoki saqlash. Misol: O‘q-dori vositalarini noqonuniy ravishda sotish yoki ularni noqonuniy ravishda saqlash. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar, ijtimoiy tizimni xavf ostiga qo‘yadi va bu turdagi jinoyatlar jiddiy jazolarni talab qiladi, chunki ular jamiyatda xavfli holatlar yaratadi. Jinoyatlar turi bo‘yicha tasniflanishi, ularning sodir bo‘lishiga qarab, uchta asosiy guruhga ajratiladi: Mol-mulkka oid jinoyatlar — mol-mulkka zarar yetkazish yoki uni noqonuniy ravishda olishga qaratilgan jinoyatlar. Shaxsga qarshi jinoyatlar — odamning hayoti, salomatligi yoki qadr- qimmatiga qarshi jinoyatlar. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar — jamiyatning xavfsizligi va tartibiga tahdid soladigan jinoyatlar. Bu tasniflash jinoyatlarning tabiati va jamiyatga bo‘lgan ta’sirini anglashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlar, ularning sodir bo‘lish usuliga qarab, turli shakllarda tasniflanadi. Bu tasniflash, jinoyatning qanday amalga oshirilganini, qanday harakatlar orqali sodir bo‘lgani va jinoyatchining uslubi haqida tasavvur beradi. Jinoyatlar uslubi bo‘yicha birlamchi, to‘rtinchi darajali va yordamchi deb tasniflanishi mumkin. Bu yerda sodir bo‘lgan jinoyatga qarab, harakatlar qanday amalga oshirilganligi, usullari haqida gaplashamiz. Jinoyatlarni tasniflashda ko‘plab omillar va faktorlar hisobga olinadi. Bu omillar, jinoyatning sodir bo‘lish shartlari 16 va sabablarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Har bir jinoyat turining tabiati, uning qanday va nima uchun sodir bo‘lganini aniqlash, jinoyatchilikka qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning sodir bo‘lishi uchun ma’lum bir shartlar mavjud. Bu shartlar, jinoyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan sharoitlar va imkoniyatlar bilan bog‘liqdir. Ularning har biri jinoyatni sodir etishga imkon yaratadi. Jinoyat sodir bo‘lishi uchun avvaldan ma’lum bir shartlarning mavjud bo‘lishi kerak. Masalan, jinoyatning amalga oshirilishi uchun bo‘lgan shartlarni quyidagicha tasniflash mumkin: Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan joy (masalan, uyga bostirib kirish). Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan vaqt (masalan, kechki vaqt yoki kunduzgi vaqt). Jinoyatga qarshi faoliyatlarni amalga oshirishga yordam beruvchi vosita (masalan, qurol yoki asboblar). Jinoyatning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy va iqtisodiy shartlar. Masalan, jinoyatchi ularni amalga oshirishga qaror qilganda, biror voqea yoki omil jamiyatni qiyin holatda yoki noqulay sharoitda ko‘rsatishi mumkin. Iqtisodiy qiyinchiliklar (pullik muammolar yoki moliyaviy erkinlik yo‘qligi). Ijtimoiy omillar (fuqarolarni hech qanday ko‘rsatuvlar va imkoniyatlar bilan cheklanishi). O‘zgartirishlar (jinoyatchilarni iqtisodiy va madaniy nuqtai nazaridan tashvishlantirgan shartlar). Jinoyatlarning sabablari ularni sodir etishga olib keladigan har qanday omil bo‘lib, ular ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va boshqa ko‘plab faktorlarni o‘z ichiga oladi. Jinoyatning sababi — bu jinoyatni amalga oshirgan shaxsning harakatlariga ta’sir qilgan omillar to‘plamidir. 8 Ijtimoiy omillar, asosan, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar va tuzumlar bilan bog‘liq. Agar ijtimoiy tizimda adolatsizlik, tengsizlik yoki sinfiy farqlar mavjud bo‘lsa, bu jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Ijtimoiy beqarorlik: Ijtimoiy tuzumlar orasida beqarorlik yoki tengsizlik mavjud bo‘lsa, shaxslar qonunsizlikka moyil bo‘lishi mumkin. Masalan, ishsizlik va kambag‘allik jinoyatlarni ko‘paytirishi mumkin. Oila muammolari: Ijtimoiy tizimda o‘zgartirishlar yoki muammolar bo‘lsa (masalan, oila ichidagi zo‘ravonlik, oila 8 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 17 a’zolarining nizolari), bu ham jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Jinoyatning sodir bo‘lishi uchun psixologik omillar ham muhim ahamiyatga ega. Jinoyatchining ruhiy holati va psixologik o‘zgarishlari uning harakatlariga ta’sir qiladi. Ichki qo‘rquv yoki g‘azab: Odamlar ichki psixologik holatlari (masalan, o‘z-o‘zini boshqarolmaslik, g‘azab yoki depressiya) tufayli jinoyatlarni sodir etishlari mumkin. Shaxsiy xususiyatlar: Ba’zi shaxslarning psixologik xususiyatlari (masalan, agressivlik yoki empatiya etishmasligi) ularni jinoyatga moyil qiladi. Motivatsiya: Ko‘plab jinoyatlar ijtimoiy muvaffaqiyatga erishish yoki qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun sodir bo‘ladi. Iqtisodiy sabablarga ko‘ra ham jinoyatlar sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, moliyaviy muammolar, past daromadlar, ta’lim va ish bilan ta’minlashdagi yetishmovchiliklar jinoyatchilikka olib kelishi mumkin. Ishtirokchi xavf-xatarlari: Iqtisodiy erkinlik yoki boylikka erishish uchun jinoyatlarni sodir qilish. O‘g‘irlik yoki firibgarlik: Moliyaviy sharoitlar yoki iqtisodiy krizislar odamlarni jinoyatga majbur qilishi mumkin. Jamiyatdagi madaniy va diniy omillar ham jinoyatchilikka sabab bo‘lishi mumkin. Agar jamiyatda madaniy yondashuvlar va qadriyatlar asosida jinoyatlar tabiiy va odatiy bo‘lib qolganda, bu jinoyatlarning ko‘payishiga olib keladi. Diniy va madaniy me’yorlar: Agar jamiyatda ma’lum bir diniy yoki madaniy xulq-atvor va qadriyatlar bosa, jinoyatlarni halol deb hisoblash mumkin bo‘ladi. Jinoyatlarni tasniflashda quyidagi omillar muhim rol o‘ynaydi: Jinoyatning sababini aniqlash: Jinoyatni sodir etishga nima sabab bo‘lgani aniqlanadi. Ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy yoki boshqa omillar sabab bo‘lishi mumkin. Jinoyatni oldini olish va profilaktika: Jinoyatning sabablari va shartlari tahlil qilinib, profilaktika chora- tadbirlari ishlab chiqiladi. Har bir omilga qarab, jinoyatchilikka qarshi strategiyalar ishlab chiqiladi. Jinoyatchilarni tahlil qilish: Jinoyatlarni amalga oshirgan shaxsning motivlari va ruhiy holati tekshiriladi. Bu jinoyatni qanday oldini olishni va qanday jazo ta’sir etishini aniqlashga yordam beradi. Jinoyatlarni tasniflashda sodir bo‘lish shartlari va sabablari muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarning sabablari, ularning ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va madaniy omillarini o‘z ichiga oladi, shuningdek, 18 jinoyatlarning shartlari, ularga olib keladigan sharoitlar va imkoniyatlar asosida aniqlanadi. Bu omillarni tahlil qilish jinoyatlarni oldini olish, ularni kamaytirish va adolatli jazolarni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatlar va jazolarni belgilashda tasniflashning ahamiyati juda katta. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, jinoyatchilikka qarshi kurashishda va jinoyatlarni oldini olishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tasniflash orqali jinoyatlar turli omillar asosida tahlil qilinadi, shu bilan birga, har bir jinoyat uchun adolatli va samarali jazo tizimi ishlab chiqiladi. Jinoyatlarni tasniflash orqali jazolarni adolatli va muvofiqlashtirilgan tarzda belgilash mumkin. Har bir jinoyatning og‘irligi va xususiyatiga qarab, unga mos jazo ta’sir etilishi kerak. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash quyidagilarni ta’minlaydi: Jinoyatning og‘irligi uning turlariga va hujum qilinadigan ob’ektlarga qarab tasniflanadi. Masalan: O‘g‘irlik va kambag‘allikka qarshi jinoyatlar ko‘pincha eng kam jazolarni talab qiladi. Qotillik yoki teraktlar kabi jinoyatlar esa eng jiddiy jazolarni (masalan, qamoq yoki o‘lim jazosi) talab qiladi. Jinoyatning og‘irligi va xarakteriga qarab jazo belgilanishi, jamiyatda adolatni ta’minlaydi va ijtimoiy tartibni saqlaydi. Jinoyatning sababi va motivlarini hisobga olgan holda jazo belgilanishi kerak. Masalan, agar jinoyatning asosiy sababi iqtisodiy qiyinchiliklar yoki psixologik holat bo‘lsa, unda jazo o‘rniga reabilitatsiya va psixologik yordam ko‘rsatish afzalroq bo‘lishi mumkin. Jinoyatlarni tasniflash jinoyatchilarni farqlash va ularga turli chora-tadbirlarni qo‘llashda yordam beradi. Bunga quyidagilar kiradi: Qattiq jazolar (masalan, qamoq yoki o‘lim jazosi) eng og‘ir jinoyatlar uchun. Jazo o‘rniga muqobil chora-tadbirlar (masalan, shartli jazo yoki jamoat ishlari) eng kam zarar yetkazilgan jinoyatlar yoki yosh jinoyatchilar uchun. 9 Tasniflash orqali jazolarni amalga oshirishda individual yondashuvning muhimligi ta’minlanadi. Misol uchun, yoshi kichik yoki birinchi marta jinoyat qilgan shaxsga nisbatan eng qattiq jazo o‘rniga ta’lim va reabilitatsiya chora- tadbirlari qo‘llanilishi mumkin. Jinoyatlarni tasniflash, ularning sabablari va 9 Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С.107-110. 19 shartlarini tahlil qilish orqali jinoyatlarning oldini olishga yordam beradi. Agar jinoyatning sababi aniq bo‘lsa, uni oldini olish uchun ma’lum chora-tadbirlar ishlab chiqilishi mumkin. Masalan: Mol-mulkka oid jinoyatlarni kamaytirish uchun iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash. Shaxsga qarshi jinoyatlar uchun psixologik yordam va oila muammolariga yechimlar. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlarni kamaytirish uchun yuridik va jamoat tomonidan qo‘llaniladigan profilaktik chora-tadbirlar. Jinoyatlarni tasniflash orqali, davlat va jamiyat jinoyatlarning turli sabablari bo‘yicha muvofiq profilaktika dasturlarini ishlab chiqishi mumkin. Jinoyatlar tasniflanishi jamiyatning qadriyatlar va axloqiy normativlarini saqlashga yordam beradi. Har bir jinoyat turining jinoyatga ta’siri, jamiyatning qadr-qimmatiga tahdid solganligi hisobga olinadi. Misol uchun: Shaxsga qarshi jinoyatlar (qotillik, zo‘rlash) jamiyatning asosiy qadriyatlariga — hayot va inson qadr-qimmatiga tahdid soladi, shuning uchun ular eng jiddiy jazolarni talab qiladi. Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar jamiyatdagi xavfsizlikni buzadi va umumiy tartibni saqlash uchun qat’iy chora-tadbirlarni talab qiladi. Jinoyatlarni tasniflash, jamiyatdagi adolat va muvozanatni saqlashga yordam beradi va jamiyatdagi xulq-atvor va qadriyatlarni himoya qilishda muhim o‘rin tutadi. Jinoyatlarni tasniflash, faqatgina jazolarni belgilash bilan cheklanmaydi, balki jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy integratsiya qilish uchun ham imkoniyat yaratadi. Turli jinoyat turlari uchun farqli yondashuvlar qo‘llaniladi. Misol uchun: Yosh jinoyatchilarni ta’lim va ish bilan ta’minlash, ular uchun psixologik yordam ko‘rsatish. Og‘ir jinoyatlar uchun esa reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish, ular o‘z xatti-harakatlarini tuzatishga imkoniyat yaratishi mumkin. Jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va jamiyatga qayta integratsiya qilish, uzoq muddatli ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Jinoyatlar va jazolarni belgilashda tasniflashning ahamiyati, ularning og‘irligi, sabablari va ijtimoiy ta’sirini inobatga olgan holda, samarali jazolarni va profilaktika chora-tadbirlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Tasniflash yordamida jinoyatlarni oldini olish, adolatli jazolarni belgilash va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilishga imkoniyat yaratiladi. 20 Bu, jamiyatdagi xavfsizlik, adolat va tartibni ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi (Jinoyat kodeksi) jinoyatlarni turli mezonlar asosida tasniflaydi. Bu tasniflash jinoyatlarni ijtimoiy xavf darajasi, sodir bo‘lish usuli, ob’ektlari va boshqa asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha belgilashga yordam beradi. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, jazoning muvofiqligini ta’minlash, jinoyatlarni oldini olish va umumiy xavfsizlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. 10 10 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 21 II.BOB. O ZBEKISTON JINOYAT KODEKSIDAGI JINOYATLARʻ TASNIFI II.1. Jinoyatlarning jinoyat kodeksiga asoslanib tasnifi O‘zbekiston Jinoyat kodeksida jinoyatlar quyidagicha tasniflanadi: Jinoyatlar og‘irlik darajasi bo‘yicha (yengil, o‘rtacha og‘irlikda, jiddiy, eng og‘ir). Jinoyat turiga ko‘ra (mol-mulkka oid jinoyatlar, shaxsga qarshi jinoyatlar, jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar va boshqalar). Jinoyatlarning sodir bo‘lish usuliga ko‘ra (to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri usulda amalga oshirilgan jinoyatlar). Jinoyatning xususiyatlariga ko‘ra (yangi va takroriy jinoyatlar). Jinoyat kodeksi jinoyatlarni og‘irlik darajasiga qarab to‘rt guruhga ajratadi: Eng og‘ir jinoyatlar: Bu guruhga qotillik, teraktlar, yirik miqdordagi mol-mulkni o‘g‘irlik qilish va boshqa hayotga tahdid soluvchi jinoyatlar kiradi. Jiddiy jinoyatlar: Bu turdagi jinoyatlar, asosan, hayotga zarar etkazishi yoki jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar. Masalan, zo‘rlash, o‘g‘irlik, jismoniy shikast yetkazish va boshqalar. O‘rtacha og‘ir jinoyatlar: Bu guruhga yengil jinoyatlardan ko‘ra og‘irroq bo‘lgan, ammo jiddiy oqibatlarga olib kelmasligi mumkin bo‘lgan jinoyatlar kiradi. Masalan, kichik o‘g‘irliklar, kiritish yoki qarshi hujum qilish. Yengil jinoyatlar: Eng kam zarar yetkazadigan jinoyatlar. Bunga ko‘p hollarda jazo o‘rniga jarima yoki boshqa yengil choralar qo‘llaniladi. Misollar: uyda yoki jamoat joyida tartibsizlik yaratish. Jinoyatlar o‘zining xususiyatlariga ko‘ra turli turlarga ajratiladi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi asosida ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Mol-mulkka oid jinoyatlar: O‘g‘irlik, firibgarlik, noqonuniy yo‘l bilan mulkni qo‘lga kiritish. Kambag‘allarga nisbatan jinoyatlar (masalan, kambag‘allikka qarshi jinoyatlar). Boshqa mol-mulkka oid jinoyatlar (yolg‘on hujjatlar tayyorlash, qarzdorlikka qarshi jinoyatlar). Shaxsga qarshi jinoyatlar: O‘limga olib keluvchi jinoyatlar. Zo‘rlash: Jismoniy yoki psixologik zarar yetkazish. Shaxsiy xususiyatlarga tahdidlar: Hibsga olish, qamash va boshqa shaxsiy huquqlarga qarshi jinoyatlar. 22 Jamoat xavfsizligi va tartibiga qarshi jinoyatlar: Ommaviy tartibsizliklar: Jamoat tartibini buzish, protestlar, xalqaro yoki davlat xavfsizligiga tahdid soluvchi harakatlar. Kuch ishlatish: Diniy, etnik yoki siyosiy motivlardan o‘zgartirish harakatlari yoki terrorizmni tashkil etish. Pashsha va qurol ishlatish: Narkotik moddalar bilan bog‘liq jinoyatlar yoki qurol-yarog‘ni noqonuniy ishlatish. Davlat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar: Tashqi davlatlar bilan aloqalardagi jinoyatlar, davlat maxfiy ma’lumotlarini oshkor qilish, shaxsiyatni o‘zgartirish. Korruptsiyaga qarshi jinoyatlar: Davlat xizmatchilarining o‘z pozitsiyalaridan foydalanishi, poraxo‘rlik. Jinoyatlarni usullari bo‘yicha tasniflash, ularni qanday amalga oshirganini aniqlashga yordam beradi. Usulga qarab, jinoyatlar quyidagilarga ajratiladi: To‘g‘ridan-to‘g‘ri sodir bo‘lishi: Jinoyat bevosita shaxsga yoki mol-mulkka tahdid solish orqali amalga oshiriladi (masalan, o‘g‘irlik). Noqonuniy yoki noto‘g‘ri usulda sodir bo‘lishi: Jinoyat qonunlar va tartib- qoidalarni buzish orqali amalga oshiriladi, masalan, rasmiy hujjatlar bilan firibgarlik qilish yoki noqonuniy ishlab chiqarish. Jinoyatlar xususiyatlariga ko‘ra yangi yoki takroriy bo‘lishi mumkin: Yangi jinoyatlar: Birinchi marta sodir etilgan jinoyatlar. Takroriy jinoyatlar: Jinoyatni sodir etgan shaxs ilgari ham jinoyatga qo‘l urgan bo‘lsa. Jinoyatning tasnifi uning og‘irlik darajasiga asoslanadi. Masalan, eng og‘ir jinoyatlar uchun eng jiddiy jazolar belgilangan (qamoq jazosi yoki hatto o‘lim jazosi), o‘rtacha og‘ir jinoyatlar uchun esa qisqa muddatli qamoq yoki shartli jazo belgilanishi mumkin. O‘zbekiston Jinoyat kodeksidagi jinoyatlar tasnifi jinoyatlarning xususiyatlari, og‘irligi, usullari va turli omillarga asoslanadi. Bu tasniflash tizimi, adolatli jazolarni belgilashda, jinoyatlarni oldini olishda va jamiyatda ijtimoiy xavfsizlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarning to‘g‘ri tasniflanishi jamiyatning huquqiy tartibiga rioya qilinishini ta’minlaydi va jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi. O‘zbekiston Jinoyat kodeksi maxsus jinoyatlar turini iqtisodiy, ekologik va axloqiy jinoyatlar sifatida ajratadi. Har bir guruh o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lib, 23 ijtimoiy xavf darajasi va jamiyatga ta’siri bo‘yicha farqlanadi. Ushbu jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, ular bilan kurashish va oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy jinoyatlar — bu iqtisodiyotning qonuniy faoliyatiga putur yetkazadigan, iqtisodiy resurslarni isrof qiluvchi, firibgarlik, poraxo‘rlik yoki boshqa noqonuniy iqtisodiy faoliyatga asoslangan jinoyatlardir. Ushbu turdagi jinoyatlar iqtisodiy tartibni buzadi va davlatning iqtisodiy barqarorligiga tahdid soladi. Shaxsiy yoki yuridik shaxslarning mol-mulkini noqonuniy yo‘l bilan olish. Masalan, kredit firibgarligi yoki investitsiya firibgarligi. Poraxo‘rlik: Davlat xizmatchilari yoki boshqa shaxslarning xizmatlarini bajarish uchun noqonuniy to‘lovlar olish. Soliqdan bo‘yin tovlash: Davlatga soliq to‘lamaslik uchun noqonuniy yo‘llar bilan soliqni kamaytirish yoki yashirish. Moliya sohasidagi jinoyatlar: Hisob-kitobni manipulyatsiya qilish, firibgarlik qilish va boshqa moliyaviy jinoyatlar. Iqtisodiy jinoyatlar davlatning iqtisodiy siyosatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, davlatning iqtisodiy resurslarini isrof qilish va tengsizlikni kuchaytirishga olib keladi. Bu turdagi jinoyatlar bilan kurashish uchun qonunlar va iqtisodiy nazorat tizimlari zarur. 11 Ekologik jinoyatlar — bu tabiiy resurslarni noqonuniy ravishda ekspluatatsiya qilish, atrof-muhitni ifloslantirish yoki ekologik balansni buzishga olib keladigan jinoyatlardir. Ushbu turdagi jinoyatlar tabiatga zarar yetkazadi va insonlarning hayoti, salomatligi va kelajagini xavf ostiga qo‘yadi. Ekologik jinoyatlarga misollar: Tabiatni ifloslantirish: Suv, havo yoki yerni qonuniy bo‘lmagan usullar bilan ifloslantirish (masalan, kimyoviy chiqindilarni yo‘q qilish). Qonunsiz ov qilish yoki baliq ovlash: Hujjatlar va litsenziyasiz, ekologik qonunlarni buzgan holda tabiiy resurslarni o‘g‘irlik qilish. Yovvoyi hayvonlarni noqonuniy yo‘l bilan ovlash: Yovvoyi tabiatni yo‘q qilish va ularning resurslarini noqonuniy ravishda kesish. Zararlı chiqindilarni atrof-muhitga chiqarish: Kimyoviy moddalar yoki xavfli chiqindilarni tabiiy muhitga zarar yetkazish maqsadida tashlab yuborish. Ekologik jinoyatlar insonlarning hayoti uchun xavfli bo‘lishi mumkin, chunki ular nafaqat tabiiy resurslarni isrof qiladi, balki 11 Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 24 insonlarning salomatligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik jinoyatlarga qarshi kurashishda qat’iy jazolar va ekologik monitoring tizimlari muhimdir. Axloqiy jinoyatlar — bu ijtimoiy qoidalarga, jamiyat axloqiga qarshi bo‘lgan, shaxsiy huquqlarni yoki boshqa odob-axloq normalarini buzadigan jinoyatlardir. Axloqiy jinoyatlar nafaqat jismoniy shaxslarga zarar yetkazadi, balki jamiyatda umumiy axloqiy va madaniy qadriyatlarni buzishga olib keladi. Jismoniy yoki psixologik zararni keltirib chiqaruvchi, shaxsga qarshi sodir etilgan jinoyat. Pornografiya ishlab chiqarish yoki tarqatish: Noqonuniy jinsiy kontentni ishlab chiqarish yoki tarqatish. Bolalarni ekspluatatsiya qilish: Bolalarga qarshi jinoyatlar, jumladan, bolalar savdosi, zo‘rlash va boshqa axloqiy normalarga zid bo‘lgan harakatlar. Giyohvand moddalar va narkotiklar bilan bog‘liq jinoyatlar: Noqonuniy giyohvand moddalarni ishlab chiqarish, sotish yoki iste’mol qilish. 12 II.2. Jinoyatni tasniflashda qonuniylik va adolat Jinoyatlar odamlarning shaxsiy huquqlari va erkinliklariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Bunday jinoyatlar jamiyatdagi ahloqiy normalarni buzish bilan birga, jiddiy ijtimoiy va ma’naviy muammolarga olib keladi. Maxsus jinoyatlar, odatda, jamiyatga nisbatan juda katta xavf tug‘diradi. Shuning uchun, bu turdagi jinoyatlar uchun jazolar ko‘pincha juda jiddiy va qat’iy bo‘ladi: Iqtisodiy jinoyatlar uchun qamoq, katta miqdorda jarima, mol-mulkni musodara qilish kabi jazolar qo‘llaniladi. Ekologik jinoyatlar uchun atrof-muhitni qayta tiklash, katta jarimalar, uzoq muddatli qamoq jazosi yoki ekologik resurslarni tiklash uchun majburiy ishlarga jalb qilish kabi jazolar belgilanishi mumkin. Axloqiy jinoyatlar uchun esa qamoq, jamoat ishlari yoki shartli jazolar, shuningdek, psixologik va ijtimoiy reabilitatsiya choralari qo‘llanilishi mumkin. Maxsus jinoyatlar — iqtisodiy, ekologik va axloqiy jinoyatlar — jamiyatning asosiy tartibiga tahdid soladi va uni buzadi. Ular, o‘z navbatida, davlatning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy xavfsizligini ta’minlashga to‘sqinlik qiladi. Bu turdagi jinoyatlar bilan kurashish uchun qat’iy qonunlar, jazolar va 12 Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 25 profilaktik chora-tadbirlar zarur. Ularning oldini olishda jamiyatning huquqiy va axloqiy madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarni tasniflash va jazolashda adolat va tenglik tamoyillari huquqiy tizimning asosiy prinsiplari hisoblanadi. Bu tamoyillar jamiyatda qonunlarga bo‘ysunish, jinoyatchilikka qarshi kurashish, jazoning to‘g‘ri va muvofiqligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning jinoyat huquqi hamda jinoyat kodeksi bu tamoyillarga amal qilgan holda jinoyatlar va jazolarni tasniflaydi. Qonuniylik va adolat tamoyillari, birinchi navbatda, jinoyatlarni to‘g‘ri va aniq tasniflashda katta ahamiyatga ega. Bu tamoyillar quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi: Qonuniylik tamoyili jinoyatlarni tasniflashda va jazolarni belgilashda qonunlarga to‘liq rioya qilishni anglatadi. O‘zbekiston jinoyat kodeksi va boshqa qonunlar asosida jinoyatlar tasniflanadi va jazolar belgilanadi. Qonuniylik tamoyili quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: Jinoyatni qonun asosida tasniflash: Jinoyat faqat qonunda belgilangan holda jinoyat deb tan olinadi. Jinoyatlarni tasniflashda faqat qonuniy mezonlarga asoslanish zarur. Jazolarni qonun asosida belgilash: Jinoyatning og‘irligiga va ijtimoiy xavf darajasiga qarab jazolar, faqatgina qonunda belgilangan mezonlar asosida beriladi. Bunda jazolarni belgilashda faqat qonuniy vakolatga ega organlar ishtirok etadi. Adolat tamoyili jinoyatni tasniflash va jazolarni belgilashda jamiyatda tenglikni va inson huquqlarini ta’minlashni nazarda tutadi. Bu tamoyilga ko‘ra, har bir shaxs o‘z harakatlariga yarasha jazo olishi, va jinoyatni tasniflashda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faktlar e’tiborga olinishi kerak. Adolat tamoyili quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: Jinoyatning og‘irligiga mos jazo: Har bir jinoyatni tasniflashda uning og‘irligi va shaxsga yetkazgan zarari hisobga olinadi. Jinoyatning sodir bo‘lish shartlari va sabablari muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularga asoslangan holda jazo belgilanishi kerak. O‘zgacha holatlar va shaxsiy omillarni hisobga olish: Jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy, psixologik va boshqa xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Misol uchun, jinoyatni keltirib chiqargan psixologik yoki iqtisodiy sharoitlar, yosh yoki jismoniy holat jinoyatni tasniflashda va jazolashda muhim omil bo‘lishi mumkin. Inson huquqlarini hurmat 26 qilish: Jinoyatlarni tasniflashda va jazolarni belgilashda har bir shaxsning insoniy huquqlari va erkinliklari muhofaza qilinishi kerak. Jinoyatchi sifatida belgilangan shaxsning eng asosiy huquqlari, jumladan, himoya qilish huquqi, adolatli sud jarayoni huquqi va boshqa asosiy erkinliklar ta’minlanadi. Tenglik tamoyili barcha shaxslar, ular jinoyatni sodir etgan bo‘lishidan qat’iy nazar, qonun oldida teng bo‘lishini nazarda tutadi. Jinoyatni tasniflashda va jazolarni belgilashda tenglik quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Jinoyatni tasniflashda hech kimni ajratmaslik: Har bir jinoyatni tasniflashda, jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy, milliy, etnik yoki diniy kelib chiqishiga qaramay, teng va adolatli yondashuv qo‘llaniladi. Jazoning teng ta’siri: Jazo belgilashda barcha shaxslar uchun teng va adolatli jazolar qo‘llaniladi. Jinoyatlarning og‘irligi va sodir bo‘lish holatlariga qarab, jazolar belgilanishi, va bu jarayon barcha shaxslar uchun teng imkoniyatlarga asoslanishi kerak. Adolat tamoyili jinoyatchilikka qarshi kurashishda, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlashda va jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni reabilitatsiya qilishda muhim ahamiyatga ega. Adolatli tizim jinoyatlarni tasniflashda: Sodir etilgan jinoyatlarning ijtimoiy xavf darajasini aniq belgilaydi. Bu esa, jazoning muvofiqligini ta’minlaydi va har bir jinoyat uchun adolatli jazo belgilashga yordam beradi. Jamiyatda jinoyatga qarshi kurashda ishonchni oshiradi. Adolatli va qonuniy tizim, fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi, bu esa jamiyatda huquqni hurmat qilish va unga bo‘ysunishni ta’minlaydi. Jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Adolatli jazolarni belgilash, faqat jazolash emas, balki jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va ularni ijtimoiy jihatdan qayta qo‘shishning yo‘lini ko‘rsatadi. 13 Jinoyatlarni tasniflash va jazolashda adolat va tenglik tamoyillari jamiyatda huquqiy barqarorlikni ta’minlash, jinoyatchilikni kamaytirish va ijtimoiy tartibni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Qonuniylik tamoyili barcha jinoyatlarni qonun asosida tasniflashni ta’minlaydi, adolat tamoyili esa har bir shaxsni o‘z xatti- harakatlariga mos jazo bilan javobgarlikka tortadi. Tenglik tamoyili esa barcha 13 Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 27 fuqarolarga teng huquqlarni ta’minlaydi. Bularning barchasi jinoyatchilikka qarshi kurashda samarali yondashuvni yaratadi. Jinoyatga nisbatan jazo turini belgilashda adolat tamoyilini ta’minlash — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavf darajasi, uning individual holati, jinoyatni sodir etishdagi niyat va motivatsiyalarni inobatga olishni anglatadi. Jazo shaxsga nisbatan adolatli va teng bo‘lishi kerak, shuningdek, uning jamiyatga qaytishi va reabilitatsiyasi uchun imkoniyat yaratish zarur. Jinoyatga nisbatan adolatli jazolarni belgilashda quyidagi asosiy jihatlar e’tiborga olinadi: Jinoyatning og‘irligi va uning sodir etilgan shartlari, adolatli jazo tayinlashda eng muhim omil hisoblanadi. Jazo, jinoyatning xarakteriga mos kelishi kerak. Bu o‘z ichiga quyidagilarni oladi: Jinoyatning ijtimoiy xavf darajasi: Jinoyatning zararli ta’siri va jamiyatga yetkazgan salbiy oqibatlari jazo belgilashda muhimdir. Eng og‘ir jinoyatlar (masalan, qotillik, terrorizm, poraxo‘rlik) uchun eng jiddiy jazolar (qamoq jazolari, umrboqiy qamoq) belgilanishi mumkin. Jinoyatchining niyati va motivi: Jinoyatning sodir etilishida shaxsning niyati va motivi, masalan, shaxsiy manfaatlar yoki shaxsiy nafrat tufayli sodir etilgan jinoyatlar, jazoni belgilashda inobatga olinadi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning niyati va motivi, ularning ijtimoiy ahvoli, sog‘ligi va yashash sharoitlari ham jazoni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki kutilmagan holat tufayli sodir etilgan bo‘lsa, jazoning og‘irligi o‘zgarishi mumkin. Jinoyatchining shaxsiy holati va ijtimoiy, psixologik va fiziologik omillarni hisobga olish adolat tamoyilini ta’minlaydi. Bunda quyidagilarni e’tiborga olish zarur: Yosh jinoyatchilar uchun jazoning murakkabligi va og‘irligi kamaytirish mumkin. Ularning reabilitatsiya qilish imkoniyatlari yuqori bo‘lishi sababli, jazolarni yumshatish va qayta tarbiyalash choralari muhimdir. Sog‘liq holati: Jinoyatchining jismoniy yoki ruhiy sog‘ligi, uning reabilitatsiya qilishga bo‘lgan imkoniyatlarini hisobga olib, jazo turini belgilanadi. Agar shaxs ruhiy kasallik tufayli jinoyat sodir etgan bo‘lsa, unga tibbiy yordam ko‘rsatiladi, jazolarni yengillashtirish mumkin. Ijtimoiy holat: Jinoyatchining oilaviy, moddiy holati, turmush tarzi va jamiyatda o‘rni ham jazoning adolatli bo‘lishini ta’minlashda e’tiborga olinishi kerak. 28 Jazo belgilashda jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan adolatni ta’minlash uchun jazolarni mutanosiblikda va nisbatan muvofiq ravishda belgilash zarur. Bunda har bir jinoyatning shartlari va holatiga qarab, shaxsga nisbatan adolatli va muvofiq jazo tayinlanadi. Mutanosiblik: Jazo shaxsning jinoyatni sodir etishdagi xatti-harakatlariga mos bo‘lishi kerak. Agar jinoyat katta zarar yetkazgan bo‘lsa, unga nisbatan jazo og‘irroq bo‘ladi. Agar jinoyatning ijtimoiy xavf darajasi past bo‘lsa, jazo yengillashtirilishi mumkin. Jazo turi va davomiyligi: Jinoyatchi uchun eng muvofiq jazo turi, uning jamoaga qaytishini, jamiyatdan izolyatsiyalanmasligini va ijtimoiy rehabilitatsiyaga erishishini ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Adolatli jazo, faqat jazolash bilan cheklanmaydi, balki jinoyatchining ijtimoiy integratsiyasini ham nazarda tutadi. Shaxsni reabilitatsiya qilish va jamiyatga qaytarish hamda uning to‘g‘ri yo‘lga qaytishi uchun imkoniyatlar yaratish adolat tamoyilining bir qismidir. Reabilitatsiya va ta’lim: Jinoyatni sodir etgan shaxsga ta’lim va o‘qitish imkoniyatlarini yaratish, uning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur. Shaxsni qayta tiklash: Jazo butunlay jazolashdan iborat bo‘lmasligi kerak, balki shaxsni psixologik yoki sotsial yordam bilan qayta tiklashga qaratilgan bo‘lishi kerak. 14 Jinoyatchiga nisbatan adolatli jazo belgilash ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga, jamiyatda qonunlarga hurmatni oshirishga va jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi. Adolatli jazolar: Qonunlarga hurmatni kuchaytiradi: Adolatli va muvofiq jazolar jamiyatda qonunlarga hurmatni kuchaytiradi. Jinoyatchilikni kamaytiradi: Jamiyatda adolatli jazolarni qo‘llash jinoyatchilikning kamayishiga yordam beradi, chunki bu jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun to‘g‘ri jazo va reabilitatsiya yo‘llarini ko‘rsatadi. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi: Adolatli jazolar shaxslarning qayta ijtimoiy integratsiyasi va jamiyatga qo‘shilishi uchun imkoniyat yaratadi. Jinoyatga nisbatan jazo turini belgilashda adolat tamoyili muhim ahamiyatga ega. Jinoyatning og‘irligi, shaxsning shaxsiy holati, jinoyatni sodir etishdagi motivatsiya, va uning ijtimoiy ahvoli asosida jazo turini adolatli belgilash kerak. Bu, nafaqat jinoyatchilarni 14 Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 29 to‘g‘ri jazolash, balki ularni ijtimoiy jihatdan qayta tiklash va jamiyatga qaytarishning muhim tarkibiy qismidir. 30 XULOSA Jinoyatlar tasnifining ahamiyati va O‘zbekiston jinoyat qonunchiligining takomillashuvi bugungi kun huquqiy tizimida muhim o‘rin tutadi. Jinoyatlar tasnifi — bu jinoyatlarni turli mezonlarga asosan ajratish va har bir jinoyatga mos jazo belgilashni ta’minlashda asosiy ahamiyatga ega. Jinoyatlar tasnifi ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy jihatdan muhimdir, chunki u quyidagi nuqtalarda ahamiyat kasb etadi: Jinoyatlarning to‘g‘ri tasniflanishi: Har bir jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, unga mos jazo va jazolarni belgilashga imkon beradi. Bu orqali jazo, jinoyatchining ijtimoiy xavf darajasiga mos ravishda tayinlanadi. Adolatli jazolarni belgilash: Jinoyatlarni tasniflash, adolat tamoyilini ta’minlashda yordam beradi, chunki bu orqali jinoyatlarning og‘irligi, sodir bo‘lish holatlari va jinoyatchining shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. Qonuniylikni ta’minlash: Jinoyatlar tasnifi qonuniylik tamoyilini ta’minlaydi, chunki har bir jinoyat faqat qonunda belgilangan mezonlar asosida tasniflanadi. Bu esa huquqni buzishning oldini olishga yordam beradi.Jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish: Jinoyatlarni tasniflashda jinoyatchining shaxsiy holati va motivlari inobatga olinadi, bu esa reabilitatsiya qilish va jamiyatga qaytarish imkoniyatlarini oshiradi. Jinoyatlar tasnifi shuningdek, huquqni qo‘llashda tartib va muvofiqlikni saqlashga yordam beradi, jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirishga xizmat qiladi va huquqiy ishonchni oshiradi. O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligi so‘nggi yillarda muhim takomillashuvlarni boshdan kechirdi. Bu jarayon bir qator yangiliklarni, qonunlardagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilgan: Jinoyatlarni yengillashtirish va dekriminalizatsiya: O‘zbekiston hukumati ko‘plab engil jinoyatlarni dekriminalizatsiya qilish, jazo tizimida qarorlarni yengillashtirish bo‘yicha bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Bu, jamiyatda adolatni ta’minlashga, qamoqqa olishning o‘rniga boshqa choralarni qo‘llashga olib keldi. Jinoyatlarni sodir etishdagi motivlarni hisobga olish: Jinoyat qonunchiligida shaxsning psixologik, ijtimoiy va iqtisodiy holatiga e’tibor berish, unga nisbatan jazo tayinlashda muhim omil sifatida qaralmoqda. 31 Qonunchilikning zamonaviylashtirilishi: O‘zbekiston jinoyat kodeksi va boshqa huquqiy normalar zamonaviy talablarga moslashtirilmoqda. Bu, milliy va xalqaro huquq normalariga muvofiq qonunlarni ishlab chiqish orqali amalga oshirilmoqda. Reabilitatsiya va qayta tiklash choralari: Jinoyatga jalb etilgan shaxslarni qayta jamiyatga moslashtirish va ijtimoiy rehabilitatsiya qilish bo‘yicha yangi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Jinoyatchilarga nisbatan qamoq jazolaridan tashqari, ijtimoiy xizmatlar, ta’lim va psixologik yordam ko‘rsatilmoqda. Qonun ustuvorligi va huquqiy islohotlar: Jinoyat qonunchiligi islohoti doirasida O‘zbekistonda huquqni boshqarish, jinoyatlarning oldini olish va jazolash tizimini yanada takomillashtirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jinoyatlar tasnifi va jinoyat qonunchiligining takomillashuvi O‘zbekistonning huquqiy tizimini yanada adolatli, samararali va zamonaviy qilishga yordam beradi. Jinoyatlar tasnifini to‘g‘ri amalga oshirish va ularni muvofiq jazolar bilan jazolash jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlaydi va ijtimoiy barqarorlikni kuchaytiradi. Shuningdek, O‘zbekistonning jinoyat qonunchiligi bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali vosita bo‘lib, fuqarolarni huquqiy himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 2. Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 3. Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 4. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1.ʻ Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2-nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: ʼ ʻ O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 ʻ bet. 5. Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 6. Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va ʻ jazodan ozod qilish muammolari. Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 7. http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual ʻ kodeksi 8. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 33 9. Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С .107-110. 10. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 11. Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 12. Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 34

OʻZBEKISTON JINOYAT QONUNCHILIGIGAKOʻRA JINOYATLAR TUSHUNCHASI VA TASNIFI

Купить