O'zbekiston markaziy bank infilyatsiyaga qarshi yoli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	276.4KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	07 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

162 Sotish

O'zbekiston markaziy bank infilyatsiyaga qarshi yoli

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: O’zbekiston Markaziy Bankining infilyatsiyaga qarishi
yo’li
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI QARZDORLIK
KO’RSATKICHI MAKROIQTISODIY TAHLILI
Reja
Kirish…………………………………………………………………………… 3-4
1. Inflyatsiyaning mohiyati, kelib chiqish sabablari va hisoblanishi….……..… 5-
9
2. Inflatsiyaning turlari va unga ta’sir etuvchi omillar…………………….… 10-
19
3. O’zbekiston Markaziy Bankning inflyatsiyaga qarshi yo’llari………..….. 20-
24
4. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiyaga qarshi siyosat
istiqbollari…………………………………………….…………………..….. 25-28
Xulosa………………………………………………………………………... 29-30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………...…………… 31
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Inflyatsiya iqtisodiyotdagi eng muhim masalalardan
biridir. Chunki, inflatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Bu esa inflyatsiyaning har
tomonlama avj olib ketishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qarama-
qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflatsiyani
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Davlatimiz rahbari Prezident
Sh.Mirziyoyevning 2018-yil 28-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan
Murojaatnomalar i d a ―” …Biz m a k r o i q tis o d iy bar q a r o r l ik ni va y uqo r i
o ‘ s i s h sur‘atlarini ta‘minlashimiz shart. Avvalo, inflyatsiyani jilovlamasdan turib,
makroiqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin emas” deb bejiz ta‘kidlamaganlar 1
.
Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqadi.
Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul
islohoti hisoblanadi. Bugungi kunda inflatsiya darajasi yurtimizda keskin
ko‘tarilishi kutilmoqda va bunga qarshi chora-tadbirlar ko‘rib chiqilmoqda.
Inflatsiyaning jadallashuvi bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi. Bular jumlasiga
ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanish va investitsiya kiritishga qiziqishni
susaytirish kiradi. Bu esa Harakatlar strategiyasining uchinchi ustuvor yo‘nalishi
―
I q t i s od i y ot n i y a n a d a r iv o j l a n t ir is h i da g i ta sh qi i q ti s o diy a loq ala r ni
k e n ga y ti r i s h, eksportga mo’ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish
uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda
xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirishdagi islohotlarga
katta to‘siq qo‘yadi. Bularga qo‘shimcha tariqasida katta odimlovchi inflyatsiya
moliyaviy bozorlarning me‘yordagi faoliyatini izdan chiqaradi. Qanday foizda
kredit berish va qarz olish, qimmatli qog’ozlardan qancha daromadlilikni kutish
kerak – bularning barchasi kutilayotgan inflyatsiya sur‘atlariga bog’liq bo’ladi. Bu
esa iqtisodiyotning rivojlanishiga o’ta noxush ta‘sir ko’rsatadi.
1
Prezident Sh.Mirziyoyevning 2018-yil 28-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasi//
www.uza.uz
3

Kurs ishining maqsadi: Inflatsiyani kelib chiqish sabablarini va unga qarshi
siyosatni o‘rganish va shu asosda tegishli xulosalar chiqarishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o’z ichiga oladi :
 Inflyatsiyaning mohiyati; kelib chiqish sabablari va hisoblanishini
o’rganish;
 İnflyatsiyaning turlari; shakllari va yuzaga keltiruvchi omillarini farqlash;
 O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatisya jarayonlari tahlil
etish;
 O’zbekiston Respublikasida inflyatsiyaga qarshi siyosat istiqbollari
o’rganish,
Kurs ishining obyekti . O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti va unda
kechayotgan inflyatsiyon jarayonlar kurs ishining obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti . O’zbekiston Respublikasi inflatsiya jarayonlaridagi
munosabatlar va inflyatsiyaga qarshi davlat siyosati kurs ishining predmeti
hisoblanadi.
Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

1. Inflyatsiyaning mohiyati, kelib chiqish sabablari va
hisoblanishi
Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga iqtisodiy o’sishni, to’lov
balansining barqarorligini, ishsizlikning past darajasini ta'minlash qatori inflyatsiya
sur'atlarini pasaytirish ham kiradi. Inflyatsiyani jilovlash, uni yuzaga kelish
sabablarini bartaraf qilish davlat iqtisodiy siyosatda muhim o’rin egallaydi.
Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo’rtish, taranglashish)- ma'lum davr
mobaynida mamlakatda baholar o’rtacha (umumiy) darajasining barqaror o’sishi,
pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi deb ta'riflanadi.―
I n fl y atsi y a b o z or i q ti s o di y o t i s ha r o i t i da m a k r o iq t i s od iy
be q a r o r li k ko’rinishlaridan biri bo’lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun
umumiy bo’lgan hol hisoblanadi...
Inflyatsiya bu iqtisodiy tizimda narx o’sishining barqaror tendensiyasi orqali
ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisasi dir.
Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga
kiradi, uning sur'ati qanchalik yuqori bo’lsa, iqtisodiyotga xavfli ta'siri shunchalik
katta bo’ladi. Ayniqsa, bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga
o’tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta'siri ancha xavfli.
Chunki, bu davr narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy
darajasi keskin oshib ketishi bilan bog’liq.
Inflyatsiyaning past darajada bo’lishi — mamlakatda makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashga xizmat qilgani holda iqtisodiyotning uzoq muddatda
sog’lom faoliyat yuritishining asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Aksincha,
narxlarning oshishi (inflyatsiya) iqtisodiy noaniqliklarni keltirib chiqaradi va bu,
o’z navbatida, ishlab chiqarish sur'atining pasayishiga sabab bo’ladi. Shu bilan
birga, inflyatsiya aholi va xo’jalik yurituvchi sub'ektlarning jamg’arma
mablag’larini qadrsizlantiradi, sarmoyalarning inflyatsiyadan himoyalangan chet el
aktivlariga, qimmatbaho metallar yoki ko’chmas mulkka yo‘naltirilishiga turtki
5

bo’lib, investitsion faollikka salbiy ta'sir ko‘rsatadi va kelajakni rejalashtirishi
murakkablashtiradi.
Inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baholari ham oshavermaydi:
ayrimlariniki barqaror bo’lib tursa, ba'zilariniki esa tushishi mumkin.―
I n fl y atsi y a ata m a s i i lk b or S hi m oliy A m er i ka d a 18 6 1 - 1 8 6 5 y il l ar d a g i
Fuqarolar urushi davrida qo’llanildi. Inflyatsiya atamasi muomaladagi qog’oz pul
massasining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod ko’payib ketishi
holatini izohlagan. Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va
uning sabablarini ochib bermaydi. Shuni ta'kidlash lozimki, rivojlangan
mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me'yor darajasidagi pul massasi holatida
ham yuzaga chiqishi mumkinligini ko’rsatdi.
Inflyatsiyaning mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda turli iqtisodchi olimlar
tomonidan turlicha talqin etiladi. Xususan, K.R. Makkonell, S. Bryu va K.Elkund
inflyatsiyani iqtisodiyotda baholarning o’rtacha ko’tarilishi sifatida, P. Xeyne esa
pulning sotib olish qobiliyati pasayishi, yoki qiymatining yo’qolishi ekanligini
ta'kidlaydilar.
Agar o’tgan asrning 30-40 yillarida inflyatsiya qog’oz pullarning ko’payib
ke ti s h i s a b a b l i y uza g a kel a d i, d e b h is o bl a n s a,
― 19 5 0 y illa r da infl y a t si y a n i
k e li b chiqishining asosiy sababi sifatida uning yetarli darajada oltin va boshqa
moddiy qimmatliklar bilan ta'minlanmaganligi ekanligini qayd etdilar.
1960 yillarda iqtisodchi olimlar inflyatsiya murakkab, ko’p omilli ijtimoiy-
iqtisodiy jarayon ekanligini, uni ichki va tashqi omillar ta'sir qilishi natijasida
yuzaga keladigan iqtisodiy kategoriya sifatida baholadilar
‖ 3
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan baholarni
muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan, shu
bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi,
moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg’arma va iste'mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari,
6

xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi nomutanosibliklar,
shuningdek Markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu keltirib
o’tilgan omillar o’z mohiyatiga ko’ra inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta'sir
etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga kelishiga sabab
bo’ladigan omillarni asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Bu
omillar qanday tavsiflanadi!?
Ichki omillarni asosan monetar omillari va nomonetar omillarga ajratish
mumkin.
Monetar omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjet taqchilligini
mavjudligi, davlat qarzdorligining ortishi, pul emissiyasi, kredit vositalarining
aylanishini ko’payishi, pulning aylanish tezligi va boshqalar kiradi.
Nomonetar omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasidagi
nomutanosiblik, tarmoqlarning iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja,
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida monopoliyaning mavjudligi, narx
shakllantirishdagi davlat monopoliyasi va boshqa omillarni kiritish mumkin.
Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta'sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga
dunyo mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-
ashyo, energetika, neft, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan
tashqari biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat
miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltin eksportini amalga
oshirilishini ham kiritish mumkin.
Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilishi shakli
sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif
nomutanosibligini anglatadi.
Keynschilar maktabi namoyondalari bunday nomutanosiblikning sababi
to’liq bandlik sharoitida talabning haddan ziyod bo’lishida deb bilishadi. Shu
sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past bo’lsa byudjet
7

taqchilligi va qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan xarid qobiliyatini, boshqacha
aytganda yalpi talabni ko’paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashadi.
Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab
chiqarishning haddan ziyod o’sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining ko’payishida
deb bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa
taklif tomonidan yondoshishadi.
Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan
sekinroq o’ssa, yoki yalpi talab ko’paygani holda o’zgarmasdan tursa, bu
nomutanosiblik baholar darajasining ko’tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda
pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo’shimcha pul
massasiga ehtiyoji paydo bo’ladi.
Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror
ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir.―
Bah o la r n i ng o’ s i sh i, pu l b i r l ig i xa r id q o b i l i y at i n in g pa s a y ish i d a n
ta sh q ar i inflyatsiya namoyon bo’lishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular:
1) valyuta kurslarining o’zgarishi;
2) kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi
tomon o’zgarishi;
3) ku n d a l ik e h ti y oj m o l la r i d an i b or a t is te' m ol s a va t i b a ho s i n in g o’ si s hi.
Inflyatsiya baho indekslari yordamida aniqlanadi.
Baholar indeksini yoki inflyatsiya darajasini hisoblash uchun:
- deflyator (Paashe indeksi);
- iste'mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi);
sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim.
Deflyator (YaIM deflyatori yoki Paashe indeksi)) ko’rsatkichi
quyidagi
formula bilan hisoblaganadi:
8

Deflyator = ∑ Q i
1 P i
1
∑ Q i
1 P i
0 ∗ 100
Bu yerda: i – deflyatorni hisoblash uchun bozor savatiga kiritilgan tovarlar
soni;Q1i
– joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar yoki xizmatlar hajmi miqdori
(Masalan, 2kg shakar , 2 dona ko’ylak va h.k);
P1i
- joriy yilda bozor savatiga kiritlgan i – mahsulotning shu yilga bahosi;
P
0i
- joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i – mahsulotning bazis yildagi bahosi;
Inflyatsiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-miqdor
qoidasi» deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror
o’sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash
imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo’lish kifoya:
Baholar ikki martaga oshishi uchun zarur yillar soni = 70
π
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda
baholar ikki martaga oshadi, ya'ni, (70:7 = 10).
9

2. Inflyatsiyaning turlari va unga ta’sir etuvchi omillari
I n so n k a s a l l i gi n i ng b el gi si – u n i n g h ar o ra t i (ist m a s i). ― K a s al lik ni y a s hi r s a ng -
isitmasi oshkor qiladi . Iqtisodiyot kasalligining belgisi uning inflyatsiya darajasi
‖
hisoblanadi. Inflyatsiya - pul muomalasi qonunining buzilishi, iqtisodiyotda tovar
massasi hamda pul massasi o’rtasidagi nomutanosiblik jarayonida vujudga keladi.
Inflyatsiyani vujudga kelishiga qator omillar ta'sir qilib, ularni ichki va tashqi
omillarga ajratish mumkin.
―
Ic h ki o m illar ta r k ibi ga o r t i q c ha p ul m a s s a si v u ju d g a k e l i s h i, m il l iy val y ut a ga
nisbatan ishonchning pasayishi, mamlakatning nomutanosib to’lov balansi
kabilarni kiritish mumkin.
Tashqi omillarga mamlakat tashqi siyosatining beqarorligi, iqtisodiy inqirozlar,
moliya va fond bozorlaridagi indekslarning o’zgarishi kabilarni keltirish mumkin.
1-rasm. Inlyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari
Inflyatsiyani kelib chiqishi sabablariga, yoki uni tug’diradigan omillarga
ko’ra talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga bo’lish mumkin.
Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab
chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda
10
Inflyatsiyaning yuzaga
chiqish shakllari
Mahsulot va xizmatlar
narxning o'sishi natijasida
pulning qadrszlanishi
Milliy pul birligining xarid
qilish qobilyatini pasayishi
Milliy pul birligining xorijiy
valyutaga nisbatan kursning
tushishi
Aholi va xo'jalik
sub'yektlarida xorijiy
valyutaning jamg'arilishi
Oltin va xorijiy valyutaning
milliy valyutadagi narxining
ko'tarilishi
Mamlakat aholisida
oltinning to'planishi

3yuzaga keladi. Ya'ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab
chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha
talab esa real tovarlar bahosining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab
inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «haddan ziyod
pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi
asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi
hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab
chiqarish sur'atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq.
Talab inflyatsiyasi natijasida narxlarning muvozanatli darajasi oshadi.
Narxlarni muvozanatli darajasi deganda, yalpi talab va yalpi taklif bir-biriga
mos kelishi yoki bir-biriga teng bo’lishi tushuniladi. Narxlarni muvozanatli
darajasida ma'lum miqdordagi mahsulotni xaridorlar sotib olishga, ishlab
chiqaruvchilar esa uni ishlab chiqarish va sotishga rozi bo’ladi. Buni milliy ishlab
chiqarish hajmining muvozanatli real hajmi deb ataydilar. Chizmada bu ikki
ko’rsatkich yalpi talab va yalpi taklif egri chiziqlarining kesishgan nuqtalari bilan
aniqlanadi (2-rasm).
2-rasm. Yalpi talab o’zgarishining narxlar darajasidaga ta’siri.
Endi u AD
3 holatini egallaydi va taklif egri chizig’ini klassik yoki vertikal
kesmada kesib o’tadi. Bu yerda muvozanatli narx P
3 *
darajada, ishlab
chiqarishning muvozanatli hajmi Y *
nuqtada o’rnatiladi. Yalpi taklifning bu
11AD
3
AD
2 AS
AD
1
e 3

e
2
e
1

kesmasida talabning har qanday o’zgarishi faqat narxlar darajasini o’zgarishiga
olib keladi, ishlab chiqarish hajmlari esa bunda o’zgarishsiz qoladi.
Oraliq va vertikal kesmalarda narxlar o’sib borishi bilan kuzatilgan yalpi
talabning ko’payishi talab inflyatsiyasi mavjudligini ko’rsatadi.
Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda yalpi talab oshsa, ishlab
chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa deyarli
o’zgarmaydi yoki kam miqdorda o’zgaradi. Baho o’zgarmasligining sababi
shundaki, katta hajmdagi bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu
o’zgarmas bahoda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki ishsiz yurgan kishi ish
haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya
hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q.
Bundan tashqari, baho ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan
oldin ham oshishi mumkin. Ya'ni, ba'zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va
zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning
o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan
ko’payib ketadi, natijada baho yana osha boshlaydi.
Taklif inflyatsiyasi - bu mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar
taklifining kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo
bo’ladi. Bunday hollarda ortiqcha talab bo’lmasa ham tovarlarning baholari oshib
boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari
tovarlarning bahosi oshadi. Yalpi taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot
birligiga sarflangan xarajatlarning o’sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi,
xom ashyo va yoqilg’i narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham
oshadi.
Yalpi taklif yoki muayyan, narx darajasida bozorda taklif qilinishi mumkin
bo’lgan tovar va xizmatlarning real hajmi narx-navoga bog’liq bo’lmagan bir qator
omillar ta'siri ostida bo’ladi. Bu omillar yalpi taklifni goh kamayishini, goh
ko’payishini keltirib chiqarishi mumkin. Birinchi holatda yalpi taklif egri chizig’i
chapga, ikkinchisida o’ngga suriladi.
12

Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va uni xal etish yo’llari
Inlyatsiya dunyoning qay bir mamlakatida mavjud bo‘lmasin, u o‘z salbiy
ta‘sirini nafaqat shu mamlakat iqtisodiyotida balki jamiyat hayotida ham namoyon
qiladi. Iqtisodiy jihatidan inflyatsiya keltirib chiqaradigan noxush holatlarga bir
qancha misollarni keltirish mumkin.
Avvalo, mamlakatda mavjud inflyatsiyaning o‘sishi ishlab chiqarish
hajmining pasayishiga sabab bo‘ladi. Bu holatda esa narx-navoning doimiy
tebranuvchanligi sharoiti paydo bo‘lib, buning natijasida ishlab chiqarishni
rivojlantirishga ishonchning yo‘qolishi kuzatiladi.
Ikkinchidan, ishlab chiqarish sohasidagi kapitalning asosiy qismi savdo va
vositachilik operatsiyalariga yo‘naltirilishga moyil bo‘ladi. Chunki savdo va
vositachilik sohalarida kapital aylanishi tez amalga oshishi kuzatiladi va katta
foyda keltiradi. Inflyatsiyaning yuqori sharoitida aholi o’rtasida puldan qochish
holati kuzatiladi, ya'ni kishilar qo’llaridagi pullarni tovarlar xaridi uchun sarf
etishga urinishadi. Bu holat natijasida esa savdo va vositachilik do’konlarida
tovarlar tez sotiladi.
Shuningdek, narx-navoning keskin va notekis o’zgarishi natijasida
chayqovchilik tobora kengayadi. Inflyatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit)
yuzaga chiqadi. Ushbu taqchillik narx-navoning keskin ko’tarilishiga olib keladi.
Davlat moliya resurslari ham qadrsizlanadi. Davlat byudjeti daromadlari
byudjet xarajatlari amalga oshirilguncha qadar davrda qadrsizlanadi. Byudjet
daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlasha boradi va
buning natijasida byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga chiqadi;
Mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanishi kuzatiladi. Chunki inflyatsiya
darajasi tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan
kreditlarning foiz darajasi yuqori darajada o’rnatiladi.
Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati sarasiga esa daromadlar va
boyliklarni qayta taqsimlanishini kiritish mumkin. Ushbu qayta taqsimlanishi
quyidagi omillar natijasida amalga oshadi:
13

- mamlakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi;
- tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan
kreditlar baholar indekslarining o’zgarishini hisobga olinmagan holda berilishligi.
Inflyatsiya shart-sharoitlarida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad
quyidagi yo’nalishlarda qayta taqsimlanadi:
1) Milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlakat
hududlari o’rtasida narx-navoning notekis o’sishi natijasida;
2) Mamlakat aholisi va davlat o’rtasida. Bunda davlat tomonidan
muomaladagi ortiqcha pul massasidan qo’shimcha daromad sifatida foydalanadi.
Xalqaro amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi;
3) Mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o’rtasida. Mahsulotlar va
xizmatlarga bo’lgan narx-navoning notekis o’sib ketishi natijasida aholi o’rtasida
ijtimoiy toifalarga bo’linishini (boylar, kambag’allar, qashshoqlar), mulkiy
holatidagi farqni chuqurlashuviga, jamg’armalar va joriy iste'molning keskin
o’zgarishi yuzaga chiqadi. Inflyatsiyaning ijtimoiy salbiy ta'siri eng avvalo qat'iy
belgilangan daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan – nafaqaxo’rlar, nogironlar,
ko’p farzandli oilalar va davlat xizmatchilari (o’qituvchilar, vrachlar, bog’cha
xodimlari va boshqalar) uchun juda og’ir kechadi;
4) Debitorlar va kreditorlar o’rtasida. Ushbu holatda olingan qarzlarni pul
qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi, kreditorlar
qo’shimcha zarar ko’radi.
Yuqorida keltirilgan oqibatlarga qo’shimcha ravishda inflyatsiya
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga ham faol ta'sir ko’rsatadi. Inflyatsiya
darajasi yuqori mamlakatlar bilan qo’shimcha sug’urta va turli kafolatlar asosida
o’zaro munosablar olib boradilar. Xalqaro amaliyotda ushbu munosabatlar
savdoning kamsitilishi yoki diskriminatsiya deb nomlangan.
Mamlakat iqtisodiyotiga inflyatsiyaning salbiy ta‘siri bo‘lishi iqtisodiy va
ijtimoiy qarama-qarshiliklar keskinlashuvida namoyon bo‘ladi. Noxushliklarni
kamaytirish uchun hukumat barqarorlashtirishning oqilona ishlab chiqilgan
14

inflyatsiyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim bo’ladi.
15

O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiya jarayonlari tahlili
Inflyatsiya mamlakatning iqtisodiy holatini tavsiflovchi eng muhim
ko‘rsatkich hisoblanadi. Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasini
hisoblash iste‘mol narxlari indeksi(INI) ya‘ni iste‘molchi o‘rtacha xarid
qiladigan tovar va xizmatlarning miqdori ma‘lum davr mobaynida
o`zgarmas bo`lgan holida, aholining iste`mol xarajatlari umumiy
miqdorining o`zgarishini ifodalash orqali aniqlanadi. Iste`mol narxlari
indeksida, mamlakatning barcha hududlari bo`yicha xilma-xil tovar va
xizmatlar narxlarining harakati o`rtacha holga keltiriladi.
O‘zbekiston Respublikasida iste‘mol narxlari indeksini hisoblash tizimi
ilk bor Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) yordamida 1994- yil yanvar oyidan
boshlab a m alga o s h i r i la b o s h la d i. I N I ― Iste` m ol na r xl a ri i n d e k s i
bo` y ic h a q o ` ll a n m a g a : Nazariya va amaliyot
‖ (XVF, Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti, Yevrostat, BMT YeIK, Butunjahon banki va XMT,
2007 yil) asosan O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasining
2012-yil 8-iyundagi 10-sonli qaroriga muvofiq Tovar va xizmatlarning
iste`mol narxlari (tariflari) kuzatuvini tashkil etish bo`yicha uslubiy nizom
shakllantirildi.
Inflyatsiya darajasini hisoblash uchun xalqaro andozalarga muvofiq
o‘rtacha daromad oluvchi aholining iste‘mol qiladigan kamida 300ta Tovar
va xizmatlardan iborat iste‘mol savati bo‘lishi lozim. Agar 1994 yilda
respublikamiz iste‘mol savatiga 267ta tovar va xizmatlar kiritilgan bo‘lsa,
2018 yilga kelib bu miqdor 386 taga yetdi. (rivojlangan mamlakatlarda–
1000-2000 ta). Bu uch yirik guruhlarga – oziq-ovqat (96ta), nooziq-ovqat
tovarlari (188ta) hamda xizmatlarga (66ta) bo‘lingan. Ushbu iste‘mol savati
minimal yashash byudjeti savatidan keskin farq qiladi.
Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasi 2005-2017-yillarda tahlil
qilar ekanmiz, so‘nggi yillarda inflyatsiya darajasi keskin oshib ketgani
ko‘rishimiz mumkin. 2017-yilga qadar bo‘lgan davrda, pul-kredit va
16

inflyatsiyaga qarshi siyosat o`tkazilishi, milliy valyutani barqarorligini
ta`minlashi natijasida, iste`mol
17

sektorida inflyatsiya darajasini pasayishiga erishilgan edi. Masalan, 2005
yilda tovar va xizmatlar narxlari darajasi o`rtacha 7,8%ga o`sgan bo`lsa,
2015 – 2016 yillarga kelib, yillik o`rtacha narxlarning o`sish darajasi mos ravishda
5,6% va 5,7%ni tashkil qildi. Biroq, bu ko‘rsatkich 2017-yilga kelib eng yuqori
darajaga 14,4% ga yetdi.
4-rasm. O’zbekiston bo’yicha iste’mol narxlari indekslari dinamikasi
O‘zbekiston 2010 yil yakunlari bo`yicha Moldova va MDHning o`nta davlati
ichida eng past inflyatsiya darajasi bilan birinchi o`rinda egallagan edi, 2016 yil
yakunlari bo`yicha esa respublikada inflyatsiya darajasi Ozarbayjon, Belarus,
Qozog`iston, Tojikiston va Ukraina kabi davlatlarga nisbatan past bo`lgan.
2005, 2010 va 2016 yillar uchun iste‘mol narxlari indeksi taqqoslanganda,
ham umumiy narxlarning (2005 yildagi 7,8%dan 2016 yilda 5,7% gacha), ham
iste‘mol tovarlari narxlarining (2005 yildagi 6,7%dan 2016 yilda 0,3%gacha)
o`sish suratlarini pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
18116
114,4
114
114,3
112
110
108 107,8 107,8 107,6
106,8
107,3
106 106,8106,8 107,4
107,0
106,1 105,6
105,7
104
102
100
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

MDH davlatlarida iste’mol narxlari indeksi (dekabr o’tgan yilning
dekabriga nisbatan, %)
O‘zbekiston Respublikasida 2005–2017 yillarda iste`mol narxlari indeksining
o`rtacha yillik o`sishi sur`ati tahlili, xizmatlar va nooziq-ovqat tovarlari
narxlarining o`sish sur`atlari oziq-ovqat tovarlari narxlaridagi huddi shunday
o`zgarishlarga nisbatan sezilarli darajada ilgarilab ketganligini ko`rsatib turibdi.
2005, 2010, 2016 va 2017 yillar uchun yillik iste`mol narxlari indeksiga ta`sir
etuvchi omillarning tahlilida, oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o`sishi yig`ma
indeksning o`sishiga ta`siri ulushini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, eng kichik
ko‘rsatkich 2016-yilda (2%) kuzatilganiga guvoh bo‘lamiz. Bunga qarama-qarshi
tarzda bu ko‘rsatkich 2017-yilda 48,1%ga yetganini ko‘rishimiz mumkin.
2017-yilda bu vaqtda esa asosiy inflyatsion omil sifatida nooziq-ovqat
tovarlarini tahlil etsak, muayyan holat 39,6 %ni tashkil etganini (ta`sir ulushining
ko`payishi 2005 yildagi 19,0%dan 2016 yilda 60,4%gacha) hamda xizmatlar
narxining ko`tarilishi jihatidan esa 12,3% ga yetganiga guvoh bo‘lamiz.
19

Bu ko‘rsatkich o‘tgan davrlarga taqqoslaganda sezilarli darajada past
ekanligini quyidagi diagrammada yaqqol namoyon etilgan:
5-rasm. Iste’mol narxlari indeksiga oziq-ovqat, nooziq-ovqat mahsulotlari va
xizmatlar narxlari o’zgarishining ta’sir ulushi
Dastlab 2005-2016-yillar davomidagi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining
oshishini tahlil qilib ko‘rsak, undagi ko‘rsatkich (2005 yildagi 6,7%dan 2016 yilda
0,3%gacha) sezilarli darajada qisqargan ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Quyidagi
ma`lumotlarga ko‘ra, tahlil qilinayotgan davr mobaynida oziq-ovqat mahsulotlari
guruhida birmuncha sezilarli inflyatsion jarayonlar go`sht mahsulotlari, non
mahsulotlari, yog`-moy va sut mahsulotlarida, shuningdek shakar, choy va boshqa
oziq-ovqat mahsulotlarida kuzatilgan. Bunda, oziq-ovqat mahsulotlari o`rtacha
narxlarining eng yuqori o`sish darajasi 2005 yilga to`g`ri kelgan (yillik 6,7%), bu
esa go`sht, parranda go`shti va baliq mahsulotlari (24,0%ga), non mahsulotlari
(12,6%ga), tuxum (9,6%ga) va sut mahsulotlari (6,1%ga) narxlarining sezilarli
oshishi bilan bog`liq bo`lib, ushbu mahsulotlar ijtimoiy muhim turdagi mahsulotlar
bo`lib hisoblanadi va iste`mol narxlari indeksini hisoblash uchun tovar va
xizmatlar tuzilmasida o`zining ahamiyatli salmog`iga egadir (2005 yil yakunida
ularning qiymat ulushi jami yakuniy ko`rsatkichda 32,9%ni va oziq-ovqat
20 Xizmatlar
2017y
Nooziq-ovqat
mahsulotlari
2016y Oziq-ovqat
mahsulotlari
2010y
2005y
0 10 20 30 40 50 60 70

tovarlarida 52,1%ni tashkil etgan). Oziq-ovqat mahsulotlari narxlari o`sish
sur`atlarining sezilarli darajada sekinlashishi 2016 yilda qayd etilgan bo`lib, bunda
narxlarning o`sish sur`ati atigi 0,3%ni tashkil etgan. Bunda, tuxum narxlari
8,6%ga, sut mahsulotlari narxi 4,2%ga, go`sht mahsulotlari narxi 3,8%ga oshdi,
non mahsulotlari narxi 1,0%ga pasaydi (guruch narxining 25,6%ga, mosh
11,9%ga, fasol 4,1%ga pasayishi hisobiga).
6-rasm. Oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy guruhlaridagi o’zgarishlar
Biroq 2016-2017-yillar uchun oziq-ovqat mahsulotlaridagi narxlarning
oshishi bo‘yicha ko‘rsatkichi qiyoslanganda, 2017-yilga kelib o‘sish sur‘ati
jadallab ketganligini ko‘rish mumkin(mos ravishda 2% va 48,1%).
Ayniqsa 2017-yilda inflyatsiya natijasida tuxumning narxi 31,1%ga, go‘sht,
parranda va baliqning narxi 30%ga, shakar, choy kabi oziq-ovqatlarning narxi
17,8%ga oshgani aholi turmush farovonligiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi berkirtib
bo‘lmaydigan holatdir.
21

3. O’zbekiston Markaziy Bankning inflyatsiyaga qarshi yo’llari
O'zbekiston Markaziy Banki (OMB) inflyatsiyaga qarshi yo'llarni belgilash va
amalga oshirishda bir nechta usullarni qo'llab-quvvatlaydi. Bu usullar
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
‘Moliyaviy siyosatlar’: OMB, moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiya
darajasini nazorat qiladi. Bu siyosatlar orqali pul mablag'larining miqdori va turli
darajadagi qo'shilishlar bilan inflyatsiya darajasini to'g'ri vaqtida tartibga soladi.
‘Diskont darajasi nazorati’: OMB, diskont darajasini o'zgartirib, bu orqali
moliya tizimi va istiqbolli savdo faoliyati ustida ta'sir ko'rsatadi. Diskont darajasi
o'zgartirilishi orqali moliya tizimi orqali aylanishni nazorat qilish va inflyatsiyani
kamaytirishni maqsad qiladi.
‘Valyuta siyosati’: OMB, valyuta siyosatini o'zgartirishi orqali mamlakatning
valyuta bozoridagi hodisa-talqinlarni nazorat qiladi. Bu, valyuta kurslarini nazorat
qilish va devalvasiya yoki revalvasiya jarayonlarini to'xtatish orqali inflyatsiyani
ta'sir ostida qoldirishni maqsadlaydi.
‘Tijorat to'lovlari’: OMB, tijorat to'lovlari orqali inflyatsiyaga ta'sir
ko'rsatishni iloji boricha kamaytirishga harakat qiladi. Bu, tijorat to'lovlari
darajasini o'zgartirish, to'lovlarni o'z ichiga olgan inflyatsiyani to'xtatish yoki
pastga tushirish orqali amalga oshiriladi.
‘Moliyaviy stertch’: OMB, moliyaviy stertchni amalga oshirib, moliyaviy
tizimning tushunarli darajada ozodlikni ta'minlashga qaratilgan turli chora-
tadbirlarni qo'llaydi. Bu, mablag'larining turli operatsiyalarda ishlatilishi orqali
moliya tizimining inflyatsiya va devalvasiya oqibatlari bilan muomalasini ta'sir
ostida qoldirishni maqsadlaydi.
‘Moliyaviy tahlil va monitoring’: OMB, moliyaviy tizimning holatini tahlil
qilish va monitoring qilish orqali inflyatsiya jarayonlarini aniqlab, zarur bo'lgan
holatlarda kerakli ishlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Bu, inflyatsiya tahlili,
to'lovlarning takomillashtirilishi va mablag'larining o'zi miqdorida nazorat qilishni
o'z ichiga oladi.
22

Shunga qaramay, O'zbekiston Markaziy Banki inflyatsiyaga qarshi
kurashishda keng turdagi vositalardan foydalanadi va mamlakatning moliyaviy
tizimining stabil va istiqbolli bo'lishini ta'minlashga intilishadi.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiyaga qarshi yo'li strategiyasi.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiyaga qarshi yo'li strategiyasi,
mamlakatning inflyatsiyani boshqarish va kuzatish sohasidagi struktura, siyosatlar
va qo'llanmalarni belgilaydi. Bu strategiya inflyatsiyani pastga tushirish, pul
miqdorining barqarorligini ta'minlash, moliyaviy iste'molni rag'batlantirish va
mamlakatning iqtisodiyotini barqarorlikka yo'l qo'ymoqda.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiyaga qarshi yo'li strategiyasi
quyidagi asosiy komponentlarga ega bo'lishi mumkin:
‘Inflatsiyani nazorat qilish’: Inflyatsiyani nazorat qilishda mamlakatning pul-
soliq siyosati, moliyaviy politikasi, daromadni o'stirish siyosatlari kabi
ko'rsatkichlar asosiy ahamiyatga ega bo'ladi.
‘Moliyaviy iste'molni boshqarish’: Mamlakat pul miqdorini belgilashda aniq
va samarali siyosatlarni amalga oshiradi. Bu, moliyaviy siyosatlar orqali
inflyatsiyani nazorat qilish, valyuta kursini barqarorlash va mamlakatning
iqtisodiyotidagi stabi lizatsiyani ta'minlashni o'z ichiga oladi.
‘Inflyatsiyani o'z ichiga olgan sabablarga qarshi kurash’: Bu strategiya,
inflyatsiyani o'z ichiga olgan sabablarga qarshi kurashning asosiy yo'llarini
aniqlab, ularni bartaraf qilish uchun amalga oshiriladi. Misol uchun, mamlakatning
valyutasi, ishlab chiqarish darajasi, moliyaviy ko'rsatkichlar va chet el valyutasi
miqdori kabi sabablarni aniqlash va ularni bartaraf qilishda o'zgarishlar amalga
oshiriladi.
‘Ko'p tomonlama tashkilotlar bilan hamkorlik’: O'zbekiston Markaziy Banki,
hokimiyat va moliyaviy tashkilotlar, tadbirkorlik sektori, akademik jamoat kabi
tashkilotlar bilan ko'p tomonlama hamkorlik qiladi. Ular mamlakatning
inflyatsiyaga qarshi yo'li strategiyasini rivojlantirishda, uni amalga oshirishda va
monitoring qilishda ishtirok etadi.
23

Ushbu strategiya mamlakatning inflyatsiyaga qarshi kurashi va moliyaviy
iste'molni boshqarishda yuqori darajada muvaffaqiyatli bo'lish uchun kerakli
samarali va barqaror siyosatlarni o'z ichiga oladi.
Inflyatsiyani nazorat qilish uchun qo'llaniladigan vositalar va usullar.
Inflyatsiyani nazorat qilish uchun O'zbekiston Markaziy Banki (OMB) va
boshqa moliyaviy tashkilotlar kabi instansiylar quyidagi vositalar va usullardan
foydalanadi:
‘Moliyaviy siyosatlar va qo'llanmalar’: O'zbekiston Markaziy Banki
inflyatsiyani nazorat qilish uchun qo'llaniladigan eng muhim vosita moliyaviy
siyosatlar va qo'llanmalar. Bu siyosatlar orqali O'zbekiston Markaziy Banki
inflyatsiyani daromadni o'stirish, valyuta kursini barqarorlashtirish va pul
miqdorini boshqarish uchun kerakli harakatlarini amalga oshiradi.
‘Monetar siyosat’: Monetar siyosat orqali pul miqdorini nazorat qilish va
nazoratli tartibda uni o'zgartirish mumkin. Bu siyosat valyuta mablag'larining
darajasi, likvidlik mablag'lar, kredit shakllari, omonatlar va qarzlar kabi faktorlarga
ta'sir qiladi.
‘Diskont daromadi o'zgartirish’: Diskont daromadi O'zbekiston Markaziy
Banki tomonidan belgilangan muddatlar oralig'ida omonatlar qabul qilish va
omonatlarni taqsimlash orqali to'g'ri cheklanadi. Diskont daromadi o'zgartirish
orqali banklar orqali qaytarib berish imkoniyatlari cheklanadi, shuningdek
kreditlarni va omonatlarni taqdim etishning murakkabliklari oshadi.
‘Valyuta kurasi nazorati’: O'zbekiston Markaziy Banki o'zgaruvchan valyuta
kursini nazorat qiladi va uning barqarorligini ta'minlash uchun qo'llaniladigan
vosita. Agar valyuta kursi oshish yo'li bilan o'zbekiston somi oshib ketse, bu
inflyatsiya darajasini oshirishi mumkinligini anglatadi.
‘Moliyaviy iste'molni boshqarishning boshqa vositalari’: Bu qo'llanmalar
mamlakatning inflyatsiyani nazorat qilishda keng qamrovli rolini o'z ichiga oladi.
Masalan, daromadni o'stirish, sug'urta siyosati, soliq siyosati, tashqi savdo siyosati
kabi vositalar inflyatsiyani nazorat qilishda o'z hissasini o'z ichiga oladi.
24

Bu vositalar va usullar mamlakatning inflyatsiyani nazorat qilish va uni
pastga tushirishda o'zbekiston Markaziy Banki va boshqa moliyaviy tashkilotlar
tomonidan amalga oshiriladi. Bu usullar mamlakatning moliyaviy stabilizatsiyasini
ta'minlash va iqtisodiyotni rivojlantirishda juda muhim ahamiyatga ega.
Inflyatsiyani pasaytirishning amaliy usullari.
Inflyatsiyani pasaytirish uchun bir nechta amaliy usullar mavjud, va bu
usullar mamlakatning iqtisodiyoti va moliyaviy siyosati bo'yicha turli manbalar
bilan o'rganiladi. Quyidagi, eng mashhur amaliy usullardan ba'zilari:
‘Moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiyani nazorat qilish’: O'zbekiston
Markaziy Banki va boshqa moliyaviy tashkilotlar inflyatsiyani daromadni o'stirish,
pul miqdorini boshqarish, va moliyaviy stabilizatsiyani ta'minlash uchun moliyaviy
siyosatlar orqali inflyatsiyani nazorat qiladi. Bu siyosatlar monetar siyosat, diskont
daromadi o'zgartirish, valyuta kursini nazorat qilish va boshqa moliyaviy vositalar
orqali amalga oshiriladi.
‘Solig'a tegishli siyosatlar’: Soliq siyosatlar orqali inflyatsiyani pasaytirish
ham juda muhimdir. Soliq siyosati orqali daromadni qisqartirish, pul miqdorini
cheklash va moliyaviy iste'molni rag'batlantirish mumkin. Soliq daromadi o'sishini
cheklash, soliq qo'llanmalari va soliq daromadi so'ralgan ko'rsatkichlar orqali bu
maqsadga erishish mumkin.
‘Bozor rivojlanishini ta'lim etish’: Bozor rivojlanishini ta'lim etish va sodiq
moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiyani pasaytirish muhim vazifalardan biri. Bozor
rivojlanishini ta'lim etish, iste'molni ko'paytirish va daromadni o'stirish orqali
inflyatsiyani pastga tushirishga yordam beradi.
‘Daromadni o'stirish va investitsiyalar’: Daromadni o'stirish, iste'molni
ko'paytirish va investitsiyalar mamlakatning iqtisodiyotini rivojlantirishda juda
muhimdir. Investitsiyalar orqali tadbirkorlikni rag'batlantirish va yangi ish
o'rinlarini yaratish, daromadni o'stirish va inflyatsiyani pastga tushirishga yordam
beradi.
‘Energiya va resurslarni boshqarish’: Energiya va resurslarni boshqarish,
25

tadbirkorlik sharoitlarini yaxshilash va iqtisodiyotni innovatsion yondashuv orqali
rivojlantirish inflyatsiyani pastga tushirishda muhim rol o'ynaydi. Energiya va
resurslarni boshqarish va ularni foydali ishlatish inflyatsiyani pasaytirishda yordam
beradi.
Bu amaliy usullar mamlakatning iqtisodiyoti va moliyaviy siyosati bo'yicha
turli manbalar bilan o'rganiladi va amalga oshiriladi. Inflyatsiyani pasaytirishning
muhim vazifasi moliyaviy stabilizatsiya va mamlakatning iqtisodiyotini
rivojlantirishdir.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati
mamlakatning iqtisodiyoti va inflyatsiya darajasini nazorat qilish uchun
o'zgaruvchan va aniq belgilangan bir qator indikatorlarga e'tibor beradi. Bu
uslubiyat, O'zbekiston Markaziy Banki va boshqa iqtisodiy tashkilotlar tomonidan
mamlakatning iqtisodiyoti va inflyatsiyasi haqida ma'lumotlarni to'plash, tahlil
qilish va e'tibor berish uchun ishlatiladi.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati quyidagi
asosiy komponentlarga ega:
‘Ko'rsatkichlar to'plami’: Bu ko'rsatkichlar o'zbekiston iqtisodiyotining
umumiy holatini ta'minlovchi ko'rsatkichlardir. Bu, GDP, inflyatsiya, ishlab
chiqarish darajasi, ishlab chiqarish narxi indeksi, ishlab chiqarishga qarshi narxi
indeksi, valyuta kursi, inflyatsiya darajasi, ishlab chiqarish va xizmatlar narxi
indeksi kabi ko'rsatkichlardan iborat bo'lishi mumkin.
‘Inflyatsiya indekslari’: O'zbekiston Markaziy Banki tomonidan inflyatsiya
darajasi va inflyatsiya indekslari tahlil qilinishi uchun foydalaniladi. Bu indekslar,
mamlakatning umumiy inflyatsiya darajasini, mahsulot va xizmatlar narxlarining
o'sishi va boshqa inflyatsiya ko'rsatkichlarini o'lchab, inflyatsiya bosqichini
aniqlashga yordam beradi.
Bu uslubiyat mamlakatning iqtisodiyoti va inflyatsiyasi haqida aniq va
samarali ma'lumotlarni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi va O'zbekiston Markaziy
26

Banki tomonidan inflyatsiya belgilash uslubiyati ishlab chiqiladi va amalga
oshiriladi.
4. O’zbekiston Respublikasining inflyatsiyaga qarshi siyosat
istiqbollari
Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida inflyatsiyaga qarshi kurash
olib borishda juda katta nazariy va amaliy tajriba to’plangan. Inflyatsiyani butunlay
yo’qotish imkoniyati yo’q. Chunki uni yuzaga chiqishiga sabab bo’lgan omillarni
(ichki va tashqi, pullik va pulsiz) to’liq yo’qotish mumkin emas. Shuning uchun
hozirgi davrda eng asosiy maqsad inflyatsiyaning butunlay yo’qotish emas, balki
uni boshqaruvchan qilish va uning salbiy iqtisodiy – ijtimoiy oqibatlarini
zaiflashtirish hisoblanadi.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-
ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflyatsiyaga qarshi turli
antiinflyasion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat
tomonidan antiinflyasion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan
byudjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va
emissiyani amalga oshiradilar.
Byudjet siyosati – bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va
uning asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddat mobaynida ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi.
Byudjet siyosati yordamida soliqlar va yig’imlar asosida yig’ilgan davlat moliya
resurslarini umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga
oshiriladi. Byudjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy siyosat
hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish asosan
davlat byudjeti tomonidan amalga oshiriladi.
Soliq siyosati – bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini
bajarishi uchun zarur moliya mablag’larini yig’ish uchun xo’jalik yurituvchi
sub'ektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to’lovlar hamda majburiy ajratmalarni
27

belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.
Baho siyosati – bu mahsulotlar, xizmatlar va to’lovga qobiliyatli talab
o’rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog’liq
siyosatdir.
Kredit-moliya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkasi, majburiy zahiralar me'yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali
mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati – bu yalpi ichki mahsulotning o’sishini
ta'minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan
siyosatdan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati – bu davlat tomonidan xorijiy mamlakatlar
bo’lib tashqi iqtisodiy faoliyatni boj-tarif dastaklari yordamida tartibga solib
turishdan iboratdir.
Emissiya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning
holatiga asosan muomalaga qog’oz pul chiqarish, ularning aylanishini tartibga
solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat
siyosatdir.
Dunyoning har bir mamlakatidan hukumat tomonidan antiinflyatsion siyosati
mavjud inflyatsiyani tartibga solishga hamda uni o’sish sur'atlarini pasaytirishga
qaratilgan bo’lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakllardan
foydalaniladi:
1. Pul islohotlarini amalga oshirish;
2. Inflyasion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish;
Pul islohotlari – bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va
kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to’liq yoki qisman
o’zgartirishlarini amalga oshirishdir. Mamlakatning iqtisodiy rivojlangan holati,
pullarning ta'minlanganligi darajasiga asosan pul islohotlarining revalvatsiya,
devalvatsiya va denominatsiya usullaridan foydalaniladi. Iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlardan Germaniya Federativ Respublikasi, Isroil va boshqalarda revalvatsiya
28

usulidan foydalanildi. Revalvatsiya o’z mohiyatiga asosan milliy pul birligini
xorijiy valyutaga nisbatan kursini ko’tarib qo’yishdan iborat. Pul islohotining
ikkinchi usuli bo’lib devalvatsiya hisoblanadi. Devalvatsiya o’z mohiyatiga asosan
milliy pul birligini xorijiy valyutaga nisbatan tushirib qo’yishdan iborat.
Devalvatsiya usulidan asosan iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o’tayotgan
mamlakatlarda keng foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo’lib
denominatsiya hisoblanadi. Denominatsiya o’z mohiyatiga asosan milliy pul
birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan
iborat. Denominatsiya usulida Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Turkiya
(liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlari foydalanishdi.
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o’z mohiyatiga
asosan mamlakatda mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatiladigan xizmatlarga
bo’lgan narx-navolarni o’sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish
maqsadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.
Ushbu chora-tadbirlar ikki yo’nalishda olib boriladi:
1) Deinflyatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo’lgan talabni
pul-kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turiladi. Deinflyasion
siyosat davlat xarajatlarini qisqartrish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish,
soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni va ularni foiz stavkalarini ko’tarish) va pul
massasini cheklashni o’z ichiga oladi. Shuni ta'kidlash lozimki, deinflyatsion
siyosat mamlakatdagi iqtisodiy o’sishni sekinlashuviga sabab bo’ladi;
2) Daromadlar siyosati. Ushbu siyosat olib borishda davlat tomonidan
mahsulotlar, ko’rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlarga bo’lgan narx-navo va ish
haqi ustidan birdaniga nazorat etiladi hamda ularni o’sishini ma'lum chegarasi
o’rnatiladi yoki butunlay «muzlatib» qo’yiladi. Daromadlar siyosati o’z
mohmiyatiga ko’ra qat'iy siyosat hisoblanadi va u aholi o’rtasida norozilikni kelib
chiqarishi mumkin. Lekin inflyatsiya bilan kurashishda ayrim mamlakatlarda
daromadlar siyosatidan foydalaniladi.
Xalqaro amaliyotda rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi
kurash olib borish tajribasida biz ta'kidlab o’tgan ikki yo’nalishdan oqilona
29

birgalikda foydalanilgan.
O’zbekistonning inflyatsiya jarayonlarini jilovlashga oid olib borilgan chora-
tadbirlar jahonning rivojlanayotgan mamlakatlariga nisbatan yetarlicha samarali
emas, bu esa yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlarning tajribasini o’rganishni talab
etadi.
O’zbekistonda inflyatsiya muammosni hal etishdagi taraqqiyotga mustaqil
byudjet-soliq siyosatini shakllantirish, narxlarni erkinlashtirish jarayonini
yakunlash, shuningdek to’lov intizomini mustahkamlash bilan bog’liq chora-
tadbirlar yordamida erishildi.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog’liq hodisa bo’lganligi sababli
shok terapiyasi pul massasining o’sish sur‘atlarini keskin qisqartiradi va inflyatsiya
sur‘atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin
pasayishi va bandlilik qisqarishi mumkin.
Konfiskatsiya tipidagi shok terapiyasi ko’rinishlaridan biri bo’lib
daromadlarning va baholarning nominal darajalarini o’zgartirmagan holda eski
pullarni belgilangan nisbatda yangisiga alishtirishtirish hisoblanadi.
Bunday tadbirlar aholi tomonidan og‘ir qabul qilinishi sababli, u qisqa
muddatda samara berishi zarur.
Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan inflyatsiya jarayonlarini
jilovlashning yana bir ko’rinishi - inflyatsiya sur‘atlarini asta-sekinlik bilan
pasaytirib borish usulidir. Bu usulda inflyatsiya sur‘atlari pul massasini ko’p
marotalaba, lekin oz-ozdan kamaytirish orqali pul massasining o’sish sur‘atini
pasaytirishni ko’zda tutadi. Graduallash usuli inflyatsiyani asta-sekinlik bilan
pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur pasayishni oldini olish imkonini beradi.
Shuningdek, antiinflyatsion siyosatdagi asosiy usullardan biri pul-kredit
siyosatining targetlash rejimi hisoblanadi. Ushbu siyosat Markaziy bank
tomonidan inflyatsiyaning o‘rta muddatli maqsadli darajasi e‘lon qilinadi va pul-
kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning o‘rta muddatli maqsadli ko‘rsatkichiga
erishishga yo‘naltiriladi. Pul-kredit siyosatining amalga oshirishning mazkur usuli
ko‘pgina rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarida, xususan, Avstraliya,
30

Argentina, Braziliya, Buyuk britaniya kabi mamlakatlarda qo‘llanilib kelinmoqda.
31

Xulosa
Kurs ishini yozish davomida o’rganilgan nazariy bilimlarga tayangan holda
quyidagilar muhim deb topildi:
-Inflyatsiya iqtisodiyotni qoni bo‘lgan pulni qadrsizlanishi bo‘lib, barcha
mamlakatlar uchun umumiy va mamlakat iqtisodiyotini bir qismi bolgan hodisa
hisoblanadi.
-Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida bu oddiy mahsulot va xizmat ko‘rsatish
narxlarining o‘sishi bilan ifodalanadi. Bunday mamlakatlarda inflyatsiya aholi
daromadlari o‘sishi va mahsulotlarning defitsiti sabab bo‘ladi.
-Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi 4 ta sabab borligi aytiladi. Bular:
mahsulotga bo‘lgan talabning haddan ziyod ortib ketishi, mahsulot taklifining
haddan ziyod kam taklif etilishidir; pul massasi va aholi daromadlari o‘sishi bu
bozorda pulning ko‘p taklif qilinishi va mahsulotga bo‘lgan talabning ko‘payishiga
olib keladi; ishlab chiqarish xarajatlari ortishi va oxirgisi milliy valyuta kursining
jahon bozorida kursi tushib kelishi inflyatsiya keltirib chiqaradi.
-Inflyatsiya bozor xo‘jaligining har bir sohalarida takror ishlab chiqarish
mutanosibliklarini tug‘diradigan murakkab ijtimoiy iqtisodiy xodisadir.Biroq
alohida tovar bozorlaridagi talab va taklif nisbatining har qanday buzilishi ham
inflyatsiyani keltirib chiqaravermaydi.Shuningdek,iqtisodiyotdagi davriy
o‘zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan bog‘liq holda o‘sishi yoki tabiiy
ofatlar natijasida tovarlarga talabning kuchayishi keltirib chiqargan narxning
o‘sishi inflyatsiyani anglatmaydi. Bu narxlar malum muddat o‘tgach bozordagi
talab va taklif muvozanatga kelgach,yana pasayishi mumkin.Yuqoridagilardan
xulosa qilib, inflyatsiyaga quyidagicha ta‘rif berishimiz mumkin;Inflyatsiya deb
pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog‘liq holda qogoz pullarning
qadrsizlanishiga aytiladi
-Inflyatsiya darajasini hisoblash uchun xalqaro andozalarga muvofiq o‘rtacha
daromad oluvchi aholining iste‘mol qiladigan kamida 300ta Tovar va xizmatlardan
iborat iste‘mol savati bo‘lishi lozim. Agar 1994 yilda respublikamiz iste‘mol
savatiga 267ta tovar va xizmatlar kiritilgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib bu miqdor 386
32

taga yetdi. (rivojlangan mamlakatlarda– 1000-2000 ta). Bu uch yirik guruhlarga –
oziq-ovqat (96ta), nooziq-ovqat tovarlari (188ta) hamda xizmatlarga (66ta)
bo‘lingan. Ushbu iste‘mol savati minimal yashash byudjeti savatidan keskin farq
qiladi.
Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasi 2005-2017-yillarda keskin oshib
ketgani ko‘rishimiz mumkin. 2017-yilga qadar bo‘lgan davrda, pul-kredit va
inflyatsiyaga qarshi siyosat o`tkazilishi, milliy valyutani barqarorligini ta`minlashi
natijasida, iste`mol sektorida inflyatsiya darajasini pasayishiga erishilgan edi.
2015 – 2016 yillarga kelib, yillik o`rtacha narxlarning o`sish darajasi mos
ravishda 5,6% va 5,7%ni tashkil qildi. Biroq, bu ko‘rsatkich 2017-yilga kelib eng
yuqori darajaga 14,4% ga yetdi.
2018 yilda pul-kredit siyosati "2017-2021 yillar davrida pul-kredit siyosatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'plami" va "Rejimga bosqichma-
bosqich o'tish" tadbirlariga muvofiq kelgusi yil tasdiqlangan rejalarni to'liq
bajarilishini ta'minlashga yo'naltiriladi. Iqtisodiy islohotlar davrida inflyatsiya
bosimi va sezilarli keskin o'sish va iqtisodiyotda narx barqarorligini samarali
ta'minlash uchun iqtisodiy va huquqiy bazani mustahkamlash bo'yicha
ogohlantirish tatbiq etildi.
Inflyatsiyani kamaytirishda hamma mamlakatlar uchun birdek ish beradigan
usulni topish qiyin. Shuning uchun mamlakatda inflatsiyani oldini olish uchun olib
boriladigan harakatlar mamlakatni iqtisodiy holati, inflyatsiyani darajasi kabi
omillarga qarab olib boriladi. Inflyatsiya darajasini kamaytirishga qo‘llangan har
bir chora albatta o‘z zararli ta‘sirini o‘tkazmay qolmaydi. O‘zbekiston
respublikasida inflyatsiya hozirgi kunda yuqoriligidan kelib chiqib, inflyatsiya
dara j a s i ni ka m a y tir i sh u c h u n b ar c ha i q t is o d c h i l ar g a m a ‘ lum bolg a n ―
pul ta‘ m in o t i n i n a z orat q i l i s h ‖ f o y da l a n i s h m u m kin.

― P ul ta ‘ m in o t i ni n az o rat q i li s h ‖ o‘tkazishda mamlakatda pulni massasini
kamaytirish orqali narxlarni tushirishni va pulga bolgan ehtiyojni ko‘paytirish
maqsad qilinadi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston,
2017
2. O’ z b e k i s to n Re sp u bl ik a s i ni ng 2 00 3 y il 11 de k a b r d a gi ― Bankl a r v a
b a n k fa o l i y a t i to’g’r i s i d a
‖ g i Q o nu n i . - O’ z b e k i s to n R e s pu b l i k a s i q on un
xu jj a t l ar i to’plami. № 3. -T.: Adolat, 2004.
3. O’ z b e k i s to n Re sp u bli ka si n in g
― I n ve s ti t s i y a fa o l i y a t i t o’g’ri s i d a ‖ g i
Qon u n i (yangi tahriri)., 09.12.2014 y. //NORMA tizimi
4. O’ z b e k i s to n Re sp u bli ka s i Pre z i d e n t i ni ng
― 2 01 7 - 20 21 y i l la r da
O’ z b e k isto n Re s p ub l i k a s i ni y a n a d a ri v o j l a n ti r i s h bo’ y i c h a H ara k a t lar
to’g’ri si da g i
‖ 2 01 7 y il Farmonlari // www.lex.uz
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga Murojaatnomasi,
28.12.2018// www.uza.uz
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga Murojaatnomasi,
22.12.2017// www.uza.uz
7. Mir z i y o e v S h.M.
― Qo nu n u s t uv or li gi va i n so n m a n faa t la r i n i t a ‘ m inla s h
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi
‖ mavzusidagi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligiga bag’ishlangan
ta n t a n a li m ar o s i m da g i m a ‘ r u za s i – T .:
― O’ zb e k is t o n ,‖ 20 17
8. O m on o v A . A ., Q ora l iev T .M. P ul , kr e d i t va b a n k lar. D a r s li k - T .:
―
I q t i s o d- Moliya , ‖ 2012.-324 b.
9. Ishmuhamedov A.E.,Djumayev Z.A,Jumayev Q.X.Makroiqtisodiyot.
(O'quv qo'llanma)-T.:O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi
nashriyoti, 2005., 29- b.
10. Rashid о v О .Y., T о ymuhamed о v I.R., Alim о v I.I., T о jiev R.R. Pul, kredit
va banklar: Darslik. –T.: TDIU, 2009. , 289 b.
11. Shodmonov Sh. Sh., gofurov U.V. Iqtisodiy nazariY. , Darslik; T.:
IQTISOD-MOLIYA, 2010, 517- bet
34

Makroiqtisodiyot fanidan

Sotib olish