Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 236.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

Oʻzbekiston qonunchiligida aybdorlik jinoyat subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida

Купить
O ZBEKISTON QONUNCHILIGIDA AYBDORLIK JINOYATʻ SUBYEKTIV TOMONINING MAJBURIY ELEMENTI SIFATIDA MUNDARIJA O ZBEKISTON QONUNCHILIGIDA AYBDORLIK JINOYAT SUBYEKTIV TOMONINING ʻ MAJBURIY ELEMENTI SIFATIDA ............................................................................................. 1 KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. O ZBEKISTONDA AYBDORLIKNI BELGILOVCHI QONUNIY TALABLAR ʻ .......... 4 I.1. O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksidagi aybdorlikni belgilovchi normativlar ʻ .............. 4 I.2. Aybdorlikni aniqlashda sud va tergov organlarining roli ........................................................ 10 II.BOB. AYBDORLIKNI BELGILOVCHI MEZONLAR ........................................................... 19 II.1. O zbekiston qonunchiligida aybdorlikni belgilashda ishlatiladigan mezonlar ʻ ...................... 19 II.2. Aybdorlik va jazolarni belgilash o rtasidagi bog liqlik ʻ ʻ ......................................................... 24 XULOSA ....................................................................................................................................... 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 37 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O zbekiston qonunchiligidaʻ aybdorlik, ya'ni jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holati, niyati va harakatlari, ayniqsa, aybdorlik tushunchasining ahamiyati juda katta. Aybdorlikni tushunish va aniqlashda jinoyatni sodir etgan shaxsning ichki holati, uning fikri va hissiyotlari muhim rol o‘ynaydi. O zbekiston Respublikasining jinoyat kodeksi va boshqa ʻ qonun hujjatlaridagi yangiliklar hamda bu mavzuga oid so‘nggi o‘zgartirishlar aybdorlikning subyektiv tomoni bo‘yicha huquqiy tizimni rivojlantirish zaruratini ko‘rsatadi. Aybdorlikni aniqlashda sodir etilgan jinoyatning subyektiv tomoni qanchalik ahamiyatga ega va uni to‘g‘ri baholash qanday ijtimoiy va huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi zamon talabiga mos keladi. Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ Aybdorlikning subyektiv tomonini o‘rganish borasida O‘zbekiston va xorijiy huquqshunoslikda yetarlicha adabiyotlar mavjud. O‘zbekistonning jinoyat huquqi doirasidagi ilmiy ishlanmalar va konferensiyalarda bu mavzu keng muhokama qilinmoqda. Aybdorlikning subyektiv tomoniga oid O‘zbekiston Jinoyat kodeksi va boshqa huquqiy hujjatlar tahlil qilinadi. Shuningdek, sud amaliyotlari va ilmiy maqolalar orqali bu muammo qanday hal qilinayotgani ko‘rsatiladi. Ijtimoiy tizim va jamiyatda bu masalaning o‘rganilishi va uning amaliy ahamiyati tobora ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston qonunchiligida aybdorlikning jinoyat subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida ahamiyatini o‘rganish, bu tushunchaning yuridik izohini aniqlash va sud amaliyotida qanday qo‘llanilishini tahlil qilish.  Aybdorlikning subyektiv tomonini va uning majburiy elementlarini aniqlash.  O‘zbekiston Jinoyat kodeksidagi aybdorlikning subyektiv tomoniga oid normalarni o‘rganish.  Aybdorlikning majburiy elementi sifatida jinoyatning turlari va ularni aniqlash usullarini tahlil qilish.  Sud amaliyotidagi aybdorlik subyektiv tomoni bilan bog‘liq holatlarni o‘rganish. 2  Aybdorlik subyektiv tomonining o‘zgarishi va uning qonun hujjatlariga ta'sirini o‘rganish. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi va jinoyat huquqini tadqiq etish, ayniqsa, aybdorlikning subyektiv tomoniga oid normativ hujjatlar, sud amaliyoti va ilmiy adabiyotlarni o‘rganish.mAybdorlikning subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida o‘rganilishi, uning jinoyatlarni aniqlashda va jinoyatga javobgarlikni belgilashda qanday ahamiyatga ega ekanligini aniqlash. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 38ʻ sahifani tashlik etadi. 3 I.BOB. O ZBEKISTONDA AYBDORLIKNI BELGILOVCHI QONUNIYʻ TALABLAR I.1. O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksidagi aybdorlikni belgilovchi ʻ normativlar Aybdorlikning huquqiy ta rifi – jinoyat huquqi nuqtai nazaridan, shaxsning ʼ jinoyatni sodir etganidagi ruhiy holatini ifodalovchi tushunchadir. Aybdorlik jinoyatning subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida, har qanday jinoyatni sodir etish uchun shaxsning maqsadga qaratilgan yoki ehtiyotsiz, beparvo harakatlar bilan qonuniy me yorlarni buzishi talab etiladi. Jinoyatni sodir etishdagi ʼ shaxsning ruhiy holati: Aybdorlik, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ruhiy holatini ifodalaydi. Bu, shaxsning niyati, his-tuyg ulari, sezgilari va xulq-atvorini ʻ o z ichiga oladi. Agar shaxs jinoyatni qasddan sodir etgan bo lsa, bu aybdorlikning ʻ ʻ to g ridan-to g ri niyati deb ataladi. Agar shaxs jinoyatni ehtiyotsizlik yoki ʻ ʻ ʻ ʻ beparvolik tufayli sodir etsa, bu esa aybdorlikning ehtiyotsizlik yoki beparvolik shakli deb ataladi. Shaxsning jinoyatni sodir etishda maqsadli va ongli ravishda harakat qilishi. Bunda shaxs jinoyatni sodir etish orqali belgilangan maqsadga erishishni niyat qilgan bo ladi. ʻ Masalan, qasddan odam o ldirish yoki xususiy ʻ mulkni talon-taroj qilish. Shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ehtiyotsizligi yoki beparvoligi ham aybdorlikning shaklidan biri hisoblanadi. Bu holatda shaxs, o z harakatlarining ʻ jinoyatga olib kelishini bilmagan yoki bilishi kerak bo lgan, ammo kerakli ehtiyot ʻ choralarini ko rmagan. Misol uchun, yo l harakati qoidalarini buzish, yuqori ʻ ʻ tezlikda mashina haydash va natijada boshqa shaxsning o limiga sabab bo lish. ʻ ʻ Jinoyat kodeksida aybdorlik: O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida ʻ aybdorlikning huquqiy ta rifi ko rsatilgan. Masalan, 3-4-moddalarda jinoyatni ʼ ʻ sodir etishdagi subyektiv tomon, ya ni shaxsning aybdorligi, uni sodir etishda ʼ qasddan yoki ehtiyotsizligidan kelib chiqadigan holatlar belgilangan. Aybdorlikni aniqlashda shaxsning harakatlari, uning niyati va o zi qo llagan ehtiyotkorlik ʻ ʻ darajasi hisobga olinadi. 4 Aybdorlik – bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holatidir. O zbekistonda aybdorlik, shaxsning harakatlarining maqsadli va ongli bo lishi,ʻ ʻ ehtiyotsiz yoki beparvo harakatlar orqali sodir etilishi kabi holatlarda yuzaga keladi. Aybdorlikni to g ri aniqlash, jinoyatga nisbatan adolatli jazo choralari ʻ ʻ qo llanilishini ta minlashda muhim rol o ynaydi. ʻ ʼ ʻ 1 Aybdorlikning jinoyat huquqidagi o rni va ahamiyati – jinoyat huquqining ʻ asosiy tushunchalaridan biri bo lib, u jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holatini ʻ ifodalovchi elementdir. Aybdorlik har qanday jinoyatni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega, chunki u jinoyatni sodir etgan shaxsning xatti-harakatlarini aniqlash va unga nisbatan adolatli jazo belgilashda asosiy mezon hisoblanadi. Aybdorlikning jinoyat huquqidagi o rni va ahamiyati quyidagi jihatlarda ko rinadi: ʻ ʻ Aybdorlik jinoyatning subyektiv tomonini tashkil etadi. Jinoyatni sodir etish uchun shaxsning o zining psixologik holati, ya ni uning harakatlaridagi niyat yoki ʻ ʼ ehtiyotsizlik belgilovchi omil bo ladi. Shaxsning jinoyatni sodir etishdagi maqsadi, ʻ uning niyati yoki ehtiyotsizligi, jinoyatning og irligini va unga nisbatan jazoni ʻ belgilashda asosiy rol o ynaydi. ʻ Jinoyat huquqida aybdorlik jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy xulq- atvorini va uning harakatlarini tahlil qilishda muhimdir. Agar shaxs qasddan jinoyat sodir etsa, bu aybdorlikning to g ridan-to g ri niyat shakli hisoblanadi, va ʻ ʻ ʻ ʻ jinoyatning jiddiyligi ham yuqori bo ladi. Ehtiyotsizlik yoki beparvolik esa ʻ jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holati haqida ma lumot beradi va jazoni ʼ belgilashda e tiborga olinadi. ʼ Jinoyatni sodir etishda shaxsning aybdorligi, unga nisbatan qo llaniladigan ʻ jazoni belgilashda bevosita ahamiyatga ega. O zbekiston Respublikasi Jinoyat ʻ Kodeksi bo yicha aybdorlikning shakli jinoyatning darajasini belgilaydi va shuning ʻ asosida jazo tayinlanadi. Masalan, qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ko proq ʻ jazo qo llaniladi, ehtiyotsizlik yoki beparvolik tufayli sodir etilgan jinoyatlar esa ʻ yengilroq jazolarga olib kelishi mumkin. 1 Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 5 Aybdorlikni aniqlashda niyatning o rni katta. Agar shaxs jinoyatni maqsadliʻ ravishda sodir etgan bo lsa, u holda aybdorlikning to g ridan-to g ri niyat shakli ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bor. Niyat, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi aniq maqsadi va harakatlarining qasddan bo lishini bildiradi. Aybdorlikning bu shakli jinoyatni aniq va maqsadli ʻ ravishda sodir etgan shaxslarni jazolashda qo llanadi. ʻ Aybdorlikning ehtiyotsizlik va beparvolik shakllari, shaxsning jinoyatni sodir etishda unga qarshi ehtiyotkorlikni ko rsatmasligi yoki bu kabi ehtiyot ʻ choralarini bilmasligi natijasida yuzaga keladi. Ehtiyotsizlikni aniqlashda shaxsning o z harakatlari yoki holatga beparvo qaraganligi, ularning jinoyatga olib ʻ kelganligi e tiborga olinadi. Bu shakldagi aybdorlikda jazo ko proq hisobga ʼ ʻ olinadi. Aybdorlik jinoyatni tergov qilishda ham muhim o rin tutadi. Tergov ʻ organlari va sudlar aybdorlikni aniqlashda shaxsning niyatini, ehtiyotsizligini va beparvoligini tekshiradilar. Bu orqali shaxsning jinoyatni qanday sodir etganligi, uning jinoyatga qanday munosabatda bo lgani aniqlanadi. Shunday qilib, ʻ aybdorlikni aniqlash nafaqat sudning xulosa chiqarishida, balki jinoyatni oldini olishda ham muhim ahamiyatga ega. Aybdorlikning jinoyat huquqidagi ahamiyatini yana bir jihatidan ko rsatsa ʻ bo ladi – bu jinoyatning maqsadli va nojo ya oqibatlarini belgilash. Aybdorlik, ʻ ʻ jinoyatning natijalari uchun shaxsning mas uliyatini belgilaydi. Agar shaxsning ʼ niyati yoki ehtiyotsizligi orqali jinoyat og ir oqibatlarga olib kelsa, u holda jazo ʻ mukofoti ko proq bo ladi. ʻ ʻ Aybdorlikning huquqiy va psixologik ta rifi jinoyatlarning oldini olishda ʼ ham muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarni sodir etishga tayyor bo lgan shaxslarning ʻ ruhiy holati va niyatini tahlil qilish, profilaktika ishlarini olib borish va shaxslarni jinoyatga jalb qiladigan omillarni bartaraf etish uchun zarurdir. Aybdorlik jinoyat huquqida o ziga xos muhim o ringa ega. U, nafaqat ʻ ʻ jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatini, balki jazoning adolatli belgilanishini ham ta minlaydi. Aybdorlikni aniqlashda niyat, ehtiyotsizlik va ʼ beparvolik kabi omillarni hisobga olish, jinoyatga nisbatan to g ri qarorlar qabul ʻ ʻ 6 qilishda yordam beradi. Shu bilan birga, jinoyatlarni oldini olishda aybdorlikni tahlil qilish ijtimoiy adolatni ta minlashga xizmat qiladi.ʼ 2 Jinoyatning subyektiv tomoniga ta rif berish – jinoyat huquqi nazariyasida, ʼ jinoyatning subyektiv tomoni shaxsning ruhiy holatini, uning jinoyatni sodir etishdagi niyatini, maqsadini va uning harakatlaridagi ehtiyotsizlik yoki beparvolikni anglatadi. Bu, shaxsning jinoyatni sodir etishda qanday ruhiy holatda bo lishini, uning xulq-atvori va psixologik omillarini o rganadi. ʻ ʻ Jinoyat subyektiv tomoni, jinoyatning subyektiv jihatlarini ifodalaydi, ya ni ʼ har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatini va ruhiyatini. Bu tomon, jinoyatni sodir etgan shaxsning jinoyatni amalga oshirishdagi maqsadlari va niyatlarini o z ichiga oladi. Subyektiv tomonning muhim elementi aybdorlik ʻ bo lib, u jinoyatni sodir etgan shaxsning o z harakatlarining oqibatlari haqida ʻ ʻ qanday fikrda bo lishini aniqlashga yordam beradi. Aybdorlik jinoyatning ʻ subyektiv tomonining majburiy elementi hisoblanadi. Bu shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsiz ravishda sodir etganligini aniqlashga yordam beradi. Aybdorlikning asosiy shakllari: To g ridan-to g ri niyat (intentional) – shaxs ʻ ʻ ʻ ʻ jinoyatni qasddan va aniq maqsadga erishish uchun sodir etadi. Ehtiyotsizlik va beparvolik – shaxs o z harakatlarining jinoyatga olib kelishini bilgan yoki bilishi ʻ kerak bo lgan, ammo ehtiyotkorlikka rioya qilmagan holatlar. Jinoyatni sodir ʻ etishdagi maqsad va niyat, shaxsning subyektiv tomoni bilan bog liqdir. Agar ʻ shaxs jinoyatni qasddan, ya ni biror maqsadga erishish uchun amalga oshirsa, bu ʼ to g ridan-to g ri niyat sifatida tasniflanadi. Masalan, odamni o ldirish niyati yoki ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshqa biror jinoyatni sodir etish. Ehtiyotsizlik – shaxsning jinoyatni sodir etishdan oldin ehtiyotkorlikni o rgatish va oldini olish choralariga rioya qilmasligi. ʻ Beparvolik – shaxsning o z harakatlarining natijalari haqida xabardor bo lishi, ʻ ʻ lekin ularni e tiborsiz qoldirishi. Misol uchun, yo l harakati qoidalarini buzish yoki ʼ ʻ xavfli vaziyatda ehtiyotkorlikni unutish. Jinoyat subyektiv tomonining yana bir elementi shaxsning xulq-atvori va qarorlari hisoblanadi. Shaxsning harakatlari va uning qarorlari jinoyatni sodir etishda qanday ta sir qilganini ko rsatadi. Masalan, ʼ ʻ 2 Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 7 shaxs jinoyatni sodir etish jarayonida shoshilgan, tashvishlangan yoki boshqa psixologik holatda bo lishi mumkin. Shaxsning jinoyatni sodir etishda motivlariʻ ham subyektiv tomonga taalluqli. Shaxs o zining ichki motivlariga asoslanib ʻ jinoyatni sodir etadi. Bu motivlar maqsadli yoki impulsiv bo lishi mumkin, lekin ʻ har doim shaxsning ichki holati va niyatini anglatadi. Misol uchun, qasddan jinoyatlarni sodir etishda shaxs o z manfaatlarini ko zlaydi. ʻ ʻ Jinoyatni belgilash va jazo tayinlashda subyektiv tomon: Jinoyatning subyektiv tomonini tahlil qilish, shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsiz ravishda sodir etganligini aniqlashda yordam beradi. Bu holat jazo belgilashda muhim rol o ynaydi, chunki qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchun og irroq jazolar ʻ ʻ belgilanishi mumkin. Aybdorlikni aniqlashda: Jinoyatning subyektiv tomoni shaxsning harakatlarining maqsadli yoki ehtiyotsizligini aniqlashga imkon beradi. Agar shaxsning harakati ehtiyotsiz bo lsa, jazo yengilroq bo lishi mumkin. ʻ ʻ Tergov va sud jarayonlarida: Jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holati va niyati tergov va sud jarayonlarida e tiborga olinadi. Bu, jinoyatning haqiqiy ʼ sabablari va oqibatlari to g risida to liq tasavvur olishga yordam beradi. ʻ ʻ ʻ Jinoyatning subyektiv tomoni – bu jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holati, uning niyati, maqsadi, ehtiyotsizligi yoki beparvoligini ifodalovchi muhim elementdir. Bu tomon jinoyatni tahlil qilishda va adolatli jazo tayinlashda muhim o rin tutadi. Subyektiv tomonni aniqlash, shaxsning jinoyatni qanday amalga ʻ oshirganini va uning jinoyatga nisbatan ruhiy munosabatini tushunishga yordam beradi. Jinoyat subyektiv tomonining tarkibiy qismlari jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holatini, uning niyatini, maqsadini va ehtiyotsizligini o rganadi. ʻ Bu qismlar, jinoyatni tahlil qilish va unga nisbatan jazoni belgilashda muhim rol o ynaydi. Jinoyatning subyektiv tomonini tashkil etuvchi asosiy tarkibiy qismlar ʻ quyidagilardan iborat: Jinoyat subyektiv tomonidagi maqsad, shaxsning jinoyatni sodir etishdan oldin qo ygan aniq maqsadi yoki niyati sifatida tushuniladi. Maqsad, ʻ jinoyatning sodir etilishida shaxsning belgilangan va o zi istagan natijalarga ʻ erishishni niyat qilganligini ko rsatadi. ʻ Bu element, ayniqsa, qasd bilan sodir 8 etilgan jinoyatlar uchun muhim ahamiyatga ega. Maqsadli jinoyatlar: Maqsadli jinoyatlar, odatda, qasddan sodir etiladi. Masalan, odamni o ldirish, talon-tarojʻ qilish yoki mulkni yo qotish. Bu holatda, shaxs jinoyatni maqsadli ravishda sodir ʻ etadi va uning harakati to g ridan-to g ri biror natijaga erishishni maqsad qilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ 3 Maqsadning huquqiy ahamiyati: Agar jinoyatni sodir etishda maqsad bo lsa, ʻ bu jinoyatning to g ridan-to g ri niyat sifatida baholanadi va jazo ko proq bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Shuningdek, jinoyatning og irligi va ijtimoiy xavfi ham maqsadga qarab o zgaradi. ʻ ʻ Niyat – bu shaxsning o zining harakatlari orqali jinoyatni sodir etishni bilgan va ʻ xohlagan niyati. Niyat, jinoyatni sodir etishda shaxsning ongli ravishda va maqsadga yo naltirilgan harakatlarini anglatadi. ʻ Niyatni o rganish, jinoyatni sodir ʻ etishda shaxsning niyatining borligini yoki yo qligini aniqlashga yordam beradi. ʻ To g ridan-to g ri niyat: Agar shaxs jinoyatni aniq maqsadga erishish uchun sodir ʻ ʻ ʻ ʻ etsa, bu to g ridan-to g ri niyat sifatida baholanadi. Masalan, odamni o ldirish yoki ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mol-mulkni talon-taroj qilish. Bilmagan niyat: Ba zan shaxs jinoyatni sodir etishda ʼ o z harakatlarining oqibatlarini bilmaydi yoki tasavvur qilmaydi, ammo jinoyat ʻ natijasini bilishi yoki bilishi kerak bo lgan hollarda ham niyat aniqlanadi. ʻ Niyatning huquqiy ahamiyati: Jinoyatning qasddan sodir etilganligi, ya ni ʼ shaxsning niyati aniq bo lsa, jazo yanada kuchliroq bo ladi. ʻ ʻ Niyatni tahlil qilish, jinoyatni sodir etishda shaxsning maqsadini va uning ongli harakatlarini aniqlashda yordam beradi. Ehtiyotsizlik – bu shaxsning jinoyatni sodir etishda ehtiyotkorlikni e tiborsiz ʼ qoldirishi yoki uning ehtiyot choralarini ko rmasligi. Ehtiyotsizlik shaxsning ʻ jinoyatning oqibatlarini oldindan ko rib chiqmasligi yoki ehtiyotkorlikni ʻ unutishidan kelib chiqadi. Bu holat shaxsning jinoyatni beparvolik bilan sodir etganligini anglatadi. Oddiy ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilmagan, lekin ular yuz berishi mumkinligini bilishi kerak edi. Masalan, avtomobilni ehtiyotkorliksiz haydash va yo l-transport hodisasiga olib kelish. ʻ 3 Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 9 Kuchaytirilgan ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan va ular yuz berishi mumkinligini tasavvur qilgan, lekin ularga beparvo qaragan. Ehtiyotsizlikning huquqiy ahamiyati: Ehtiyotsizlik holatida, shaxsning harakatlari ehtiyotkorlikni unutgan yoki undan beparvo bo lgan deb baholanadi,ʻ shuning uchun jazo ko proq yengilroq bo lishi mumkin. ʻ ʻ Beparvolik – bu shaxsning o z harakatlarining jinoyatga olib kelishini ʻ bilishi, ammo ularga beparvo qarashidir. Beparvolikda shaxs, xatti-harakatlarini davom ettirishi mumkin, shuningdek, unga qarshi ehtiyotkorlikni e tiborsiz ʼ qoldiradi. Beparvolikning xususiyatlari: Shaxs o zining harakatlarining natijalarini ʻ tushunadi va ular yuz berishi mumkinligini biladi, ammo bu oqibatlar uchun xavfni qabul qiladi. Masalan, yo l harakati qoidalarini buzish va undan keyin yo l- ʻ ʻ transport hodisasi yuz berishi. Beparvolikning huquqiy ahamiyati: Beparvolik jinoyatning subyektiv tomonida, ehtiyotsizlikka qaraganda kuchliroq ta sir ko rsatadi. Beparvo shaxsning ʼ ʻ harakatlari yanada xavfliroq bo lib, ko proq jazo qo llaniladi. ʻ ʻ ʻ 4 I.2. Aybdorlikni aniqlashda sud va tergov organlarining roli Jinoyatning subyektiv tomonida shaxsning xatti-harakatlari nafaqat uning niyati, maqsadi yoki ehtiyotsizligi bilan bog liq, balki ularning jamoat xavfi va ʻ qonunbuzarlik darajasi ham ko rib chiqiladi. Shaxsning jinoyatni sodir etishda ʻ ko rsatgan xatti-harakati va uning ijtimoiy xavfi qanday bo lishi, jinoyatni ʻ ʻ aniqlashda ahamiyatlidir. Jinoyat subyektiv tomonining tarkibiy qismlari – maqsad, niyat, ehtiyotsizlik va beparvolik – har bir jinoyatni tahlil qilishda shaxsning ruhiy holatini, uning niyatlarini va harakatlarining oqibatlarini aniqlashga yordam beradi. Bu qismlar, jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatiga qarab, jazoni belgilashda muhim ahamiyatga ega. Subyektiv tomonning har bir tarkibiy qismi, jinoyatga nisbatan adolatli qaror chiqarishga yordam beradi. 4 Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2- ʻ ʼ nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. ʻ ʻ – 441 bet. 10 O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi va huquqiy me yorlar asosidaʻ ʼ aybdorlikni tahlil qilish – jinoyat huquqi nazariyasida va amaliyotida aybdorlik muhim rol o ynaydi, chunki u jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holatini, ʻ niyatini, ehtiyotsizligini va beparvoligini belgilaydi. Aybdorlikning O zbekiston ʻ qonunchiligidagi o rni va ahamiyati, shuningdek, uni tahlil qilishda quyidagi ʻ jihatlar e tiborga olinadi. ʼ O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 14-moddasida aybdorlik ʻ tushunchasi aniq belgilangan. Aybdorlik, jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holati, ya ni uning harakatlari yoki harakatsizliklari jinoyatga olib kelganini ʼ anglatadi. Shaxsning aybdorligi quyidagi ikki asosiy shaklni o z ichiga oladi: ʻ Qasd – bu shaxsning jinoyatni sodir etishdagi bilish va istak shakli. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar ko proq jazo talab qiladi, chunki shaxsning harakatlari ʻ to g ridan-to g ri maqsadli va ongli bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ehtiyotsizlik – bu shaxsning jinoyatni sodir etishda ehtiyotkorlikni unutishi yoki beparvo qarashi. Ehtiyotsizlik bo yicha sodir etilgan jinoyatlar ko proq ʻ ʻ yengilroq jazolarni anglatadi. O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida aybdorlikning shakllari va ʻ ularni tahlil qilishning asosiy qoidalari quyidagicha belgilangan: Qasd – bu shaxsning jinoyatni qasddan sodir etishi, ya ni u jinoyatning ʼ oqibatlarini bilgan holda va ularni sodir etishni istab amalga oshiradi. O zbekiston ʻ Respublikasi Jinoyat Kodeksining 14-moddasida, qasddan sodir etilgan jinoyatlar to g ridan-to g ri niyatni bildiradi. ʻ ʻ ʻ ʻ Misol: Odamni o ldirish – shaxs jinoyatni sodir etishda o zining maqsadga ʻ ʻ yo naltirilgan xatti-harakatlarini amalga oshiradi. ʻ Talon-taroj qilish – shaxs o zining to g ridan-to g ri maqsadlariga erishish uchun mol-mulkni o g irlaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ehtiyotsizlik – bu shaxsning o z harakatlarini ehtiyotkorliksiz yoki beparvo ʻ sodir etishi. Jinoyatni sodir etishda ehtiyotsizlik, shaxsning o zining ʻ harakatlarining natijalarini oldindan bilmasligi yoki bilishi kerak bo lgan ʻ holatlarda yuzaga keladi. 11 Oddiy ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilmagan, lekin ular yuz berishi mumkinligini bilishi kerak edi. Kuchaytirilgan ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan va ular yuz berishi mumkinligini tasavvur qilgan, lekin ularga beparvo qaragan. Yo l-transport hodisasi – shaxs avtomobilni ehtiyotkorliksiz haydash vaʻ natijada hodisa yuzaga kelishi. Giyohvand moddalarni noqonuniy sotish yoki tarqatish – shaxs qonunlarga e tibor bermasdan beparvo xatti-harakatlar qilish. ʼ Beparvolik – bu shaxsning o z harakatlarining jinoyatga olib kelishini ʻ bilishi, ammo ularga beparvo qarashidir. Beparvolikda, shaxs o zining ʻ harakatlarining natijalarini ko rib, ular yuz berishini tasavvur qilgan bo lsa-da, ʻ ʻ bunga e tibor bermaydi. ʼ Avtomobilni tez sur atda haydash va natijada jiddiy yo l-transport hodisasi ʼ ʻ yuz berishi. Hozirgi sharoitda xavfli va zararli faoliyatni olib borish. Aybdorlikni tahlil qilishda sud organlari shaxsning jinoyatni sodir etishda qanday ruhiy holatda bo lganini, uning xatti-harakatlarining maqsadga ʻ yo naltirilganligini yoki beparvo ekanligini aniqlashadi. Bu, sudga nisbatan ʻ adolatli va to g ri qaror qabul qilishda yordam beradi. Misol uchun: ʻ ʻ Qasd bilan sodir etilgan jinoyat uchun shaxsning jazosi og irroq bo ladi, ʻ ʻ chunki uning xatti-harakati aniq maqsadga yo naltirilgan. ʻ Ehtiyotsiz yoki beparvo jinoyatlar uchun jazo nisbatan yengilroq bo ladi, ʻ chunki shaxsning xatti-harakati ehtiyotkorlikni unutish yoki beparvolikdan kelib chiqqan. 5 O zbekiston Jinoyat Kodeksiga muvofiq, jinoyatning subyektiv tomonini ʻ aniqlashda shaxsning ruhiy holati va harakatlarining natijalari muhim o rin tutadi. ʻ Shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsiz ravishda sodir etganligi jazoning to g ri belgilanisiga yordam beradi. ʻ ʻ Qasd bilan sodir etilgan jinoyatlar uchun jazolar odatda og irroq bo ladi. ʻ ʻ 5 Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 12 Ehtiyotsizlik yoki beparvolik bilan sodir etilgan jinoyatlar uchun yengilroq jazolar belgilanishi mumkin, lekin jinoyatning darajasi va natijalari ham hisobga olinadi. Aybdorlikning tahlilida, jinoyatning ijtimoiy xavfi ham hisobga olinadi. Agar jinoyatning oqibatlari keng jamoatga zarar yetkazsa, jazoni kuchaytirish mumkin. Shu bilan birga, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi niyati, ehtiyotsizligi va beparvoligi jinoyatning ijtimoiy xavfini belgilaydi. O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga ko ra, aybdorlik jinoyatningʻ ʻ subyektiv tomonini tashkil etadi va shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ruhiy holatini ifodalaydi. Aybdorlikning qasd, ehtiyotsizlik va beparvolik shakllari, jinoyatni tahlil qilishda va unga nisbatan jazoni belgilashda asosiy o rin tutadi. ʻ Jinoyatni sodir etishdagi shaxsning maqsadi, niyati va ehtiyotsizligi, jazoning adolatli va to g ri belgilanishi uchun muhimdir. ʻ ʻ Aybdorlikni ifodalovchi elementlar jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holatini va uning xatti-harakatlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Aybdorlikni ifodalovchi asosiy elementlar quyidagilardan iborat: Niyat — bu shaxsning o zining harakatlarini amalga oshirishda aniq ʻ maqsadga erishishni istagan va bunga yo naltirilgan ongli qarori va xohishidir. ʻ Jinoyatning subyektiv tomonida niyat, shaxsning o z xatti-harakatlarining ʻ natijalarini bilish va ularga erishishni xohlaganligini ifodalaydi. Aniqlik: Niyat — bu shaxsning maqsadga yo naltirilgan va aniq bo lgan ʻ ʻ istagi. Masalan, odamni o ldirishni niyat qilgan shaxsning niyati, uning qasddan ʻ jinoyat qilishni istashidir. Ishonchlilik: Niyatning borligi shaxsning sodir etgan harakatlari va ularning maqsadga yo naltirilganligini tasdiqlaydi. ʻ Agar shaxs jinoyatni aniq maqsadga yo naltirib sodir etgan bo lsa, bu ʻ ʻ to g ridan-to g ri niyat deb ataladi (masalan, o ldirish, talon-taroj qilish). ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Agar shaxs jinoyatning oqibatini bilmagan holda, lekin ular yuz berishini tasavvur qilgan bo lsa, bu bilmagan niyat yoki noqonuniy niyat sifatida qaraladi. ʻ 13 Ehtiyotsizlik — bu shaxsning o z harakatlarining ehtiyotkorliksizligini yokiʻ ularning natijalarini oldindan ko rmasligini anglatadi. Ehtiyotsizlik jinoyatni sodir ʻ etishda shaxsning o z harakatlarini bilmasdan yoki beparvo holda amalga ʻ oshirishini bildiradi. Oddiy ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilmasdan, lekin ular yuz berishi mumkinligini bilishi kerak edi. Bu holat odatda beparvo xatti-harakatlar yoki ehtiyotsiz qarorlar natijasida yuzaga keladi. Masalan, yengil jismoniy shikast etkazish. Kuchaytirilgan ehtiyotsizlik: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan va ular yuz berishi mumkinligini tasavvur qilgan, lekin ularga beparvo qaragan. Masalan, yuk mashinasini yomon texnik holatda haydash va yo l-transport hodisasiga sabab ʻ bo lish. ʻ Ehtiyotsizlik sodir etilgan jinoyatni yengilroq qilib baholashga imkon beradi, chunki shaxs harakatlarining natijalarini bilmagan yoki bilishi kerak bo lgan, lekin ʻ ehtiyotkorlikni unutgan bo ladi. ʻ Biroq, agar ehtiyotsizlik kuchaytirilgan bo lsa, jazoning og irligi ortishi ʻ ʻ mumkin. Beparvolik — bu shaxsning o z harakatlarining natijalarini bilishi, ammo ʻ ularga beparvo qarashidir. Beparvolik, ehtiyotsizlikdan farqli o laroq, shaxsning ʻ o z harakatlarining natijalarini ko rib, ularni qabul qilishini bildiradi. ʻ ʻ Shaxs o zining harakatlarining natijalarini tushunadi va ular yuz berishi ʻ mumkinligini biladi, lekin natijalarni oldini olish uchun hech qanday choralar ko rmaydi. ʻ Shaxs xavfni qabul qiladi va uning salbiy oqibatlariga e tibor bermaydi. Bu ʼ jinoyatni sodir etish uchun xavfli harakatlarni davom ettirishni anglatadi. Beparvolik jinoyatni og irroq baholashga olib kelishi mumkin, chunki ʻ shaxsning xatti-harakatlari natijasida ko proq ijtimoiy xavf paydo bo ladi. ʻ ʻ Shaxsning beparvo harakatlari ijtimoiy xavfni ko paytiradi, shuning uchun ʻ jazo ko proq bo lishi mumkin. ʻ ʻ 14 Niyat, jinoyatni sodir etgan shaxsning maqsadga yo naltirilgan, ongli va aniqʻ harakatlarini ifodalaydi. Shaxsning niyati jinoyatning to g ridan-to g ri va ongli ʻ ʻ ʻ ʻ ravishda sodir etilganini ko rsatadi. ʻ Ehtiyotsizlik, shaxsning harakatlarining oqibatlarini bilmasdan yoki beparvo ravishda sodir etilganini bildiradi. Bu jinoyatni engilroq baholashga olib kelishi mumkin. Beparvolik, shaxsning o z harakatlarining natijalarini ko rib, ular yuz ʻ ʻ berishini bilgan holda, xavfni qabul qilishini anglatadi. Bu jinoyatning og irroq ʻ sifatda baholanishiga olib keladi, chunki beparvolik xavfli va salbiy oqibatlarga olib keladi. Aybdorlikni ifodalovchi elementlar — niyat, ehtiyotsizlik va beparvolik — jinoyatni sodir etishda shaxsning ruhiy holatini, uning xatti-harakatlarini va ular orqali yuzaga kelgan oqibatlarni tahlil qilishga yordam beradi. Har bir elementning huquqiy tahlili, jinoyatni sodir etgan shaxsning maqsadlarini va niyatini, ehtiyotsizligini yoki beparvoligini aniqlashda yordam beradi. Bu esa, adolatli va to g ri jazolarni belgilashda muhim o rin tutadi. ʻ ʻ ʻ O zbekiston Jinoyat Kodeksi bo yicha aybdorlikning shakllari, jumladan ʻ ʻ to g ridan-to g ri niyat, bilib-bilib qasddan, ehtiyotsizlik va beparvolik, ʻ ʻ ʻ ʻ jinoyatlarni sodir etgan shaxsning ruhiy holatini va xatti-harakatlarining ijtimoiy xavfini belgilaydi. Ushbu elementlar, jinoyat huquqining asosiy tushunchalaridan bo lib, har bir holatni chuqur tahlil qilish zarur. ʻ 6 To g ridan-to g ri niyat — bu shaxsning harakatlari yoki harakatsizligi ʻ ʻ ʻ ʻ natijasida jinoyatni sodir etishni aniq maqsad qilishidir. Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan holda, ular yuz berishini istaydi. Bu yerda shaxsning niyati to g ridan-to g ri harakatning maqsadiga yo naltirilgan va uning oqibatlarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilgan. To g ridan-to g ri niyat, odatda jinoyatning og irroq shakllari bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bog lanadi, chunki bu holatda shaxsning xatti-harakati aniq maqsadga ʻ yo naltirilgan va uning oqibatlarini bilgan holda sodir etiladi. ʻ 6 Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish muammolari. ʻ Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 15 Misol: Odamni o ldirish, mol-mulkni o g irlash, o z joniga qasd qilish kabiʻ ʻ ʻ ʻ holatlar. Misol: Agar shaxs boshqa bir kishini o ldirishni niyat qilgan bo lsa va shu ʻ ʻ maqsadda o zining barcha harakatlarini amalga oshirgan bo lsa, bu to g ridan- ʻ ʻ ʻ ʻ to g ri niyatdir. ʻ ʻ Bilib-bilib qasddan — bu shaxsning jinoyatni sodir etishda uning oqibatlarini bilish, lekin ular yuz berishini istamagan holda, lekin ularning yuz berishi ehtimolining borligini tushungan holda harakat qilishidir. Bunda shaxsning niyati to g ridan-to g ri bo lmasligi mumkin, ammo u jinoyatni sodir etish uchun ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o z harakatlarida aniqlik kiritgan. ʻ Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan holda, ularni sodir etish uchun qasddan o zining harakatlarini amalga oshiradi. ʻ Misol: Agar shaxs, masalan, xavfli vositalarni beparvo ishlatib, boshqa bir kishiga zarar yetkazsa, u jinoyatni bilib-bilib sodir etgan bo ladi. ʻ Misol: Bilib-bilib qasddan sodir etilgan jinoyatga, masalan, o ziga ʻ ishonchsiz va xavfli faoliyatni amalga oshirishni kiritish mumkin. Ehtiyotsizlik — bu shaxsning jinoyatni sodir etishda, uning oqibatlarini oldindan ko rmasligi yoki ehtiyotkorlikni unutishi holatidir. Ehtiyotsizlikda shaxs, ʻ harakatlarining xavfini yoki zararli oqibatlarini bilmasdan, yoki ularni oldini olish uchun zarur ehtiyot choralarini ko rmasdan, beparvo tarzda harakat qiladi. ʻ Ehtiyotsizlikda, shaxsning jinoyatning oqibatlarini oldindan ko ra bilmasligi ʻ yoki bilishi kerak bo lgan, lekin ehtiyotkorlikni unutganligi haqida gap ketadi. ʻ Oddiy ehtiyotsizlik – bu shaxs jinoyatning oqibatlarini tushunmasligi yoki bilmagan bo lsa-da, ehtiyotkorlikni unutishi. ʻ Kuchaytirilgan ehtiyotsizlik – bu shaxs, jinoyat oqibatlarini oldindan bilgan, lekin ularga beparvo qaragan. Misol: Yo l-transport hodisasi, agar shaxs ehtiyotkorlikni unutgan holda ʻ avtomobilni boshqarib, boshqasiga zarar yetkazsa, ehtiyotsizlik hisoblanadi. Beparvolik — bu shaxsning jinoyatning oqibatlarini ko rib, ularni bilgan ʻ holda, ularga beparvo qarashidir. Beparvolikda, shaxs o z harakatlarining ʻ 16 natijalarini tushunadi va ularning yuz berishini tasavvur qiladi, lekin bunga qaramay xavfni qabul qiladi va ehtiyotkorlikni o zgartirmaydi.ʻ Beparvolik — bu, shaxsning harakatlarining natijalarini bilgan holda, ularga beparvo bo lishi, xavfni qabul qilishi va o z harakatlarini davom ettirishi. ʻ ʻ Misol: Shaxs, masalan, xavfli hududda qurilish ishlari olib borishda kerakli xavfsizlik choralarini ko rmasdan, boshqa bir kishiga jarohat yetkazishi. ʻ Misol: Shaxs shifokor sifatida kasallikni to g ri tashxislashni e tiborsiz ʻ ʻ ʼ qoldirib, bemorning sog lig iga jiddiy zarar yetkazgan bo lsa, bu beparvolik ʻ ʻ ʻ bo lishi mumkin. ʻ O zbekiston Jinoyat Kodeksi bo yicha to g ridan-to g ri niyat, bilib-bilib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qasddan, ehtiyotsizlik va beparvolik aybdorlikning turli shakllarini ifodalaydi. Har bir element, jinoyatning sodir etilishida shaxsning niyati, ehtiyotkorligi yoki beparvoligi, va ularning ijtimoiy xavfini aniqlashda muhim rol o ynaydi. ʻ To g ridan-to g ri niyat jinoyatni ongli ravishda sodir etishni bildiradi, bu ʻ ʻ ʻ ʻ eng og ir aybdorlik holati. ʻ Bilib-bilib qasddan shaxsning jinoyat oqibatlarini tushunishi, lekin ularga qarshi kurashmasligini anglatadi. Ehtiyotsizlik shaxsning ehtiyotkorlikni unutishi yoki harakatlarining xavfini ko ra bilmasligi. ʻ Beparvolik esa, shaxsning natijalarni bilgan holda xavfga qarshi beparvo bo lishidir. ʻ Bu shakllar, jinoyatning subyektiv tomonini tahlil qilishda va adolatli jazolarni belgilashda asosiy o rin tutadi. ʻ Tajriba va nazariy nuqtai nazardan niyat, ehtiyotsizlik, beparvolik va ehtiyotkorlik haqida fikr yuritishda, har bir tushuncha jinoyat huquqidagi muhim element sifatida, uning ijtimoiy ahamiyati, amaliyoti va nazariy asoslari tahlil qilinadi. Ularning har biri jinoyatning subyektiv tomonini va aybdorlikni shakllantirishda muhim o rin tutadi. ʻ Niyat — bu jinoyatni sodir etishning subyektiv tomonining asosiy elementidir. Niyat, shaxsning o z harakatlarini amalga oshirishda maqsadga ʻ 17 yo naltirilgan, ongli va aniqlangan istagini bildiradi. Niyat bo yicha nazariyʻ ʻ tahlilda, shaxsning harakatlari va ularning oqibatlarini bilgan holda, maqsadga erishishga intilishi ta kidlanadi. ʼ To g ridan-to g ri niyat: Shaxs jinoyatning oqibatlarini bilgan holda, bu ʻ ʻ ʻ ʻ oqibatlarni istaydi va shunga yo naltirilgan harakatlar qiladi. ʻ Boshqa niyatlar: Boshqa niyat turlari, shaxsning xatti-harakatlari natijalarini oldindan bilmasligi yoki ularga beparvo bo lishi kabi holatlar bilan bog liq bo lishi ʻ ʻ ʻ mumkin. 7 Amaliy jihatdan, niyatni aniqlashda shaxsning jinoyatni sodir etishda aniq maqsadi va harakatlarining ijtimoiy xavfi katta ahamiyatga ega. Jinoyatni sodir etishda, shaxsning niyati nafaqat jinoyatni sodir etishga, balki uning oqibatlarini o ylab, bevosita maqsadga erishishga qaratilganligini ko rsatadi. Tajribada, bu ʻ ʻ ko pincha huquqiy tahlilga olib keladi, chunki niyatning aniqlanishi jazo ʻ tayinlashda muhim o rin tutadi. ʻ 7 http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi ʻ 18 I I . BOB. AYBDORLIKNI BELGILOVCHI MEZONLAR II.1. O zbekiston qonunchiligida aybdorlikni belgilashda ishlatiladiganʻ mezonlar Bu shaxsning o z harakatlarining xavfini va ular natijasida yuz berishi ʻ mumkin bo lgan zararlarni oldindan bilmasligi yoki ular haqida o ylamasligidir. ʻ ʻ Nazariy jihatdan, ehtiyotsizlikda, shaxsning harakatlari natijasida yuzaga kelgan zararlarni oldini olish uchun zarur ehtiyotkorlikni e tiborsiz qoldirish holati ʼ mavjud. Oddiy ehtiyotsizlik: Shaxs, zararni oldini olish uchun zarur ehtiyotkorlikni ko rmagan bo lsa. Kuchaytirilgan ehtiyotsizlik: Shaxs, xavf mavjudligini bilgan ʻ ʻ holda, unga beparvo qaragan. Amaliyotda ehtiyotsizlik ko pincha sodda beparvolik ʻ sifatida ko riladi, chunki shaxs oddiy ehtiyotkorlikni unutishi mumkin. Tajribada, ʻ bu element jinoyatlarni aniqlashda ko plab holatlarda sudning qarorlariga asos ʻ bo ladi. Ehtiyotsizlikka, ayniqsa, mototsikl haydashda xavfsizlikni e tiborsiz ʻ ʼ qoldirish yoki biron-bir xavfli faoliyatni to g ri bajarmaslik kabi holatlar misol ʻ ʻ bo lishi mumkin. ʻ Beparvolik — bu shaxsning harakatlarining natijalarini bilgan holda, lekin ularga beparvo qarashidir. Nazariy jihatdan, beparvolikda shaxs xavfni his qiladi, lekin uni e tiborsiz qoldiradi va harakatlarini davom ettiradi. ʼ Beparvolikda shaxs harakatlarining oqibatlarini ko rib, lekin ularni oldini ʻ olish uchun hech qanday chora ko rmaydi. Bu holat jiddiy xavfga olib kelishi ʻ mumkin. Tajriba nuqtai nazaridan, beparvolik ko pincha jinoyatlarni sodir etishning ʻ yirik sababi bo ladi. Shaxs xavfni ko radi, lekin uni qabul qiladi. Misol uchun, ʻ ʻ avtomobilni juda yuqori tezlikda boshqarish, xavfli joylarda ishlash, xavfsizlik talablariga rioya qilmaslik — bularning barchasi beparvolik sifatida baholanishi mumkin. Ehtiyotkorlik — bu shaxsning o z harakatlarini amalga oshirishda zarur ʻ xavflarni oldini olish uchun ehtiyot choralarini ko rishidir. Ehtiyotkorlikni nazariy ʻ jihatdan shunday ta riflash mumkin: shaxs o zining xatti-harakatlari natijasida ʼ ʻ 19 zararli oqibatlarning oldini olishga harakat qiladi, shuning uchun u xavfni oldindan ko rib, zarur ehtiyotkorlikni ko radi.ʻ ʻ Tajriba nuqtai nazardan, ehtiyotkorlik jinoyatlarni oldini olishda va xavfli harakatlarni to xtatishda hal qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi. Ko plab huquqiy ʻ ʻ holatlarda ehtiyotkorlikni o z ichiga olgan shaxslar, jinoyatni sodir etmaydilar. ʻ Ehtiyotkorlikni amalga oshirgan shaxslar ko pincha yengil jazolarga duchor ʻ bo lishadi, chunki ular huquqni buzishni xohlamaganlar, balki faqat ehtiyotkorlikni ʻ unutganlar. Tajriba va nazariy nuqtai nazardan, niyat, ehtiyotsizlik, beparvolik va ehtiyotkorlik jinoyat huquqining asosiy elementlari bo lib, ularning har biri ʻ shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ruhiy holatini va xatti-harakatlarini tahlil qilishga yordam beradi. Niyat jinoyatning maqsadga yo naltirilgan va aniq bo lgan xatti-harakatlarini ʻ ʻ anglatadi, bu sodir etilgan jinoyatning og irligini belgilaydi. ʻ Ehtiyotsizlik va beparvolik har ikkalasi ham beparvo xatti-harakatlar va xavfni ko rmaslikni bildiradi, ammo beparvolikda xavf seziladi, ehtiyotsizlikda esa ʻ sezilmasligi mumkin. Ehtiyotkorlik esa, shaxsning jinoyatni sodir etmaslik uchun kerakli choralarni ko rishining ifodasidir. ʻ Har bir tushuncha huquqiy jarayon va jazolarni belgilashda katta ahamiyatga ega. O zbekiston Jinoyat Kodeksining 3-4-moddalari aybdorlikni aniqlash va uni ʻ huquqiy jihatdan ta riflashga oid asosiy me yorlarni belgilaydi. Ushbu moddalarda ʼ ʼ jinoyatlarni sodir etishda shaxsning aybdorlik darajasi, uning subyektiv holati, va harakatlarining huquqiy baholanishi tartibga solinadi. O zbekiston Jinoyat Kodeksining 3-moddasi aybdorlikni aniqlovchi umumiy ʻ tamoyillarni belgilaydi. Bu modda, jinoyatni sodir etgan shaxsning aybdorligi uning maqsadi, niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi asosida aniqlanishini ta minlaydi. Aybdorlikning asosiy elementlari, jinoyatning subyektiv tomonida, ʼ 20 shaxsning xatti-harakatlariga nisbatan bilish va tushunish xususiyatlarini belgilaydi. 8 Aybdorlik — shaxsning jinoyatni sodir etishda o z harakatlariningʻ oqibatlarini bilishi va ularga beparvo bo lmasdan, ularni sodir etishga moyillik ʻ yoki niyat bilan amalga oshirganlik holatini anglatadi. Aybdorlikning asosiy shakllari: to g ridan-to g ri niyat, bilib-bilib qasddan, ʻ ʻ ʻ ʻ ehtiyotsizlik, beparvolik va boshqa subyektiv holatlar. Modda shaxsning jinoyatni sodir etishda qasddan yoki ehtiyotsiz harakat qilganligini aniqlashni nazarda tutadi. 4-modda, aybdorlikni aniqlashda muhim bo lgan huquqiy normani ʻ belgilaydi. Bu modda jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhi, niyati va ehtiyotkorligi asosida, ularning jinoyatga aloqadorligini aniq tasdiqlashga yordam beradi. Aybdorlik — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning faoliyatida qonunbuzarlik yoki ijtimoiy xavfli harakatlar qilishiga qaratilgan tashabbusni bildiradi. Jinoyat subyektiv tomoni — shaxsning harakatlaridagi niyat, ehtiyotsizlik va beparvolik kabi omillarni o z ichiga oladi. ʻ Niyat, ehtiyotsizlik va beparvolik: Bu tushunchalar orqali shaxsning jinoyatga bo lgan munosabati, uni sodir etishga bo lgan istagi yoki beparvoligi ʻ ʻ aniqlanadi. To g ridan-to g ri niyat — shaxsning jinoyatni sodir etishga qasddan va ʻ ʻ ʻ ʻ ongli ravishda qaror qilganligi. Bilib-bilib qasddan — shaxsning jinoyat oqibatlarini bilgan holda, lekin ularga beparvo bo lishi. ʻ Ehtiyotsizlik — shaxsning jinoyatning oqibatlarini bilmaslik yoki ehtiyotkorlikni unutishi. Beparvolik — shaxsning jinoyatning oqibatlarini sezib, lekin ularga qarshi beparvo bo lishi. ʻ 8 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 21 O zbekiston Jinoyat Kodeksining 3 va 4-moddalari aybdorlikning huquqiyʻ asoslarini belgilaydi. 3-modda aybdorlikning umumiy tamoyillarini aniqlasa, 4- modda esa jinoyatni sodir etgan shaxsning subyektiv holatini, uning niyatini, ehtiyotsizlik va beparvolik holatlariga asoslanib, aybdorlikni aniq belgilaydi. Bu moddalarning huquqiy tahlili, jinoyatni sodir etgan shaxsning maqsadlari va niyatlarini tushunish va ular bo yicha jazolarni belgilashda zarur bo ladi. ʻ ʻ Aybdorlikning subyektiv elementlarini shakllantiruvchi omillar — bu shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ruhiy holati va xatti-harakatlarining aniqlanishiga ta sir qiladigan omillarni anglatadi. Jinoyat huquqida aybdorlikni ʼ shakllantirishda subyektiv omillar, asosan, shaxsning niyati, ehtiyotsizligi, beparvoligi va boshqa psixologik holatlar orqali tahlil qilinadi. Bu omillar jinoyatning subyektiv tomonini tashkil qiladi va har bir holatda aybdorlikni aniqlashda ahamiyatli bo ladi. ʻ Niyat — aybdorlikning asosiy subyektiv elementlaridan biridir. Bu, shaxsning jinoyatni sodir etishda qasddan, ongli ravishda maqsadga yo naltirilgan ʻ harakatlarni amalga oshirishini bildiradi. Niyatning shakllanishida quyidagi omillar ta sir qiladi: ʼ Shaxsning maqsadi: Agar shaxs jinoyatning oqibatini aniq maqsad qilib qo ysa (masalan, odamni o ldirish yoki mol-mulkni o g irlash), bu to g ridan- ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ to g ri niyat hisoblanadi. ʻ ʻ Ruhiy holat: Niyatning shakllanishi shaxsning ruhiy holatiga bog liq. ʻ Masalan, jahl yoki nafrat holatida shaxsning jinoyat sodir etishga moyilligi oshadi. Aql-idrok va tushuncha: Shaxsning aqliy salohiyati va ongli ravishda harakat qilish qobiliyati, niyatni shakllantirishda asosiy rol o ynaydi. ʻ Ehtiyotsizlik — bu shaxsning jinoyatning oqibatlarini oldindan ko ra ʻ bilmasligi yoki bilgan holda zarur ehtiyotkorlikni ko rmaslikdir. Ehtiyotsizlikni ʻ shakllantiruvchi omillar quyidagilar: Ehtiyotkorlikni unutish: Shaxsning xavfli vaziyatlarda ehtiyotkorlikni unutishi yoki o ylab harakat qilmasligi. ʻ 22 Dushmanlik yoki befarqlik: Shaxs, odatda xavfli harakatlarni amalga oshirayotganda, zarar etkazish ehtimoliga nisbatan beparvo bo lishi mumkin.ʻ Aqliy holat: Ehtiyotsizlikda shaxsning aqliy holati, masalan, charchoq yoki stress, harakatlarini noto g ri baholashiga olib keladi. ʻ ʻ Beparvolik — bu shaxsning jinoyat oqibatlarini bilgan holda, ularga beparvo qarashi, ya ni xavfni ko rishiga qaramay, uni e tiborsiz qoldirib, harakat qilishidir. ʼ ʻ ʼ Beparvolikni shakllantiruvchi omillar: Xavfni ko rish va qabul qilish: Beparvolikda shaxs xavfni sezadi, lekin uni ʻ qabul qiladi va o z harakatlarini davom ettiradi. ʻ Riski baholashdagi xatolar: Beparvo shaxs, jarohat yoki zarar yetkazilishining ehtimoli yuqori bo lishiga qaramay, xavfni e tiborsiz qoldiradi. ʻ ʼ Shaxsiy ehtiroslar va sharoitlar: Stress, g azab, shaxsiy qasos olish yoki ʻ maqsadga erishish istagi beparvolikni keltirib chiqarishi mumkin. Aybdorlikning shakllanishiga shaxsning psixologik holati katta ta sir ʼ ko rsatadi. Psixologik omillar shaxsning jinoyatni sodir etishdagi qarorlarida, ʻ uning ehtiyotsizligi yoki beparvoligida muhim rol o ynaydi. Psixologik holatni ʻ shakllantiruvchi omillar: Emotsional holat: G azab, nafrat, qo rquv yoki ehtiroslar shaxsning ʻ ʻ aniqlangan niyatini va ehtiyotsizligini shakllantirishi mumkin. Psixologik zaiflik: Ayrim shaxslar stress, depressiya yoki boshqa psixologik holatlarda harakat qilishda ehtiyotkorlikni unutishi yoki beparvo bo lishi mumkin. ʻ Jahllanish: Jahldan kelib chiqqan qarorlar va impulsiv harakatlar, jinoyatni ehtiyotsiz va beparvo tarzda sodir etishga olib kelishi mumkin. Shaxsning ijtimoiy sharoiti va madaniy ta limoti ham aybdorlikni ʼ shakllantiradi. Bunga quyidagi omillar ta sir qilishi mumkin: ʼ Madaniy va ijtimoiy me yorlar: Boshqa odamlarning qarashlari yoki ʼ jamiyatning qabul qilgan qoidalari, shaxsning jinoyatni sodir etishga bo lgan ʻ qarashini shakllantiradi. 23 Ijtimoiy ta sir: Jamiyatda sodir bo layotgan jinoyatlar, stressli sharoitlar yokiʼ ʻ iqtisodiy inqirozlar shaxsni ehtiyotsiz yoki beparvo qarorlar qabul qilishga undashi mumkin. 9 Shaxsning jinoyatni sodir etishdagi tajribasi yoki malakasi ham aybdorlikni shakllantiruvchi omil sifatida rol o ynaydi. Agar shaxs ilgari o xshash holatlar ʻ ʻ yuzasidan tajriba orttirgan bo lsa, lekin xavfni ko rmasdan harakat qilgan bo lsa, ʻ ʻ ʻ bu beparvolikni yoki ehtiyotsizlikni bildirishi mumkin. II.2. Aybdorlik va jazolarni belgilash o rtasidagi bog liqlik ʻ ʻ Aybdorlikning subyektiv elementlarini shakllantiruvchi omillar shaxsning ruhiy holati, niyati, ehtiyotsizligi, beparvoligi va boshqa ijtimoiy, psixologik faktorlarni o z ichiga oladi. Har bir jinoyat holatida, shaxsning subyektiv omillari ʻ aniq tahlil qilinishi kerak, chunki bu omillar jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati va psixologik holatini aniqlashga yordam beradi. Har bir omil, jinoyatning og irligi, oqibatlari va jazo darajasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. ʻ Hujjatlar va dalillar orqali aybdorlikni aniqlash — bu jinoyatni sodir etgan shaxsning aybdorligini qonuniy ravishda tasdiqlash va isbotlash uchun amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Aybdorlikni aniqlashda huquqiy me yorlarga ʼ muvofiq, hujjatlar va dalillar muhim rol o ynaydi, chunki ular jinoyatni sodir ʻ etganlikni yoki aybdorlikni isbotlashga yordam beradi. Hujjatlar — bu har qanday yozma yoki boshqa shakldagi materiallar bo lib, ʻ ular jinoyatning sodir etilishiga oid muhim ma lumotlarni o z ichiga oladi. ʼ ʻ Hujjatlar, jinoyatning subyektiv tomonini (ya ni niyat, ehtiyotsizlik yoki ʼ beparvolik) va obyektiv tomonini (ya ni jinoyatni sodir etish faktini) isbotlashda ʼ muhim ahamiyatga ega. Dalillar — bu jinoyatni sodir etish holatini tasdiqlovchi har qanday ma lumotlar, guvohliklar yoki fizik vositalardir. Dalillar yordamida shaxsning ʼ jinoyatni sodir etganligi yoki aybdorligi aniq bo ladi. ʻ 9 Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С.107-110. 24 Hujjatlar, odatda, yuridik hujjatlar, rasmiy xat-hujjatlar yoki o zaroʻ kelishuvlar shaklida bo lishi mumkin. Ularning yordamida aybdorlikni quyidagi ʻ yo llar bilan aniqlash mumkin: ʻ Jinoyatga oid rasmiy hujjatlar: Bunga tergov organlarining yozma bayonnomalari, tergov natijalari, guvohliklar va boshqa rasmiy hujjatlar kiradi. Tergov jarayonida olingan barcha hujjatlar shaxsning jinoyatga aloqadorligini yoki aybdorligini ko rsatadi. ʻ Misol: Shaxsning jinoyat joyidan qolgan izlari yoki hujjatlar (ya ni, ʼ o g irlangan mol-mulkni ko rsatadigan hujjatlar) aybdorlikni aniqlashda yordam ʻ ʻ ʻ beradi. Shaxsiy ma lumotlar va yozma ifodalar: Shaxsning o zining yozma izoh va ʼ ʻ bayonotlari, jinoyatga doir tushuntirishlar, noto g ri ayblovlar yoki tan olish yozma ʻ ʻ hujjatlari ham muhim dalil hisoblanadi. Misol: Shaxsning jinoyatni tan olish hujjati, u tomonidan imzolangan xat yoki protokolda keltirilgan ma lumotlar. ʼ Rasmiy hujjatlar va ko rsatmalar: Rasmiy ravishda tuzilgan, masalan, ʻ ishtirokchilar, guvohlar yoki jamoat xodimlarining ko rsatmalari. Ushbu hujjatlar ʻ tergov jarayonining asosiy dalil vositalaridir. Dalillar — bu jinoyatning harakatlarini yoki shaxsning jinoyatga aloqadorligini ko rsatadigan material va fizik vositalardir. Dalil turlari quyidagicha ʻ bo lishi mumkin: ʻ Jinoyat joyidan olingan izlar: Jinoyatni sodir etgan shaxsning qo l izlari, ʻ oyoq izlari, qurol izlari yoki boshqa shaxsga tegishli materiallar (masalan, tirik yoki o lik tana izlari). ʻ Mahsulot yoki o g irlangan mol-mulk: O g irlangan mol-mulkni topish yoki ʻ ʻ ʻ ʻ shu bilan bog liq hujjatlarni aniqlash aybdorlikni tasdiqlashga yordam beradi. ʻ DNA yoki biologik izlar: Agar jinoyat joyidan biologik izlar (masalan, qon, soch, teri hujayralari) olingan bo lsa, bu shaxsning jinoyatni sodir etganligini ʻ isbotlashda muhim dalil bo lishi mumkin. ʻ 25 Guvohlar: Jinoyatni ko rgan yoki jinoyatga guvoh bo lgan shaxslarningʻ ʻ guvohliklari, ularning bayonotlari va so rovnomalari orqali aybdorlikni aniqlash ʻ mumkin. Guvohlarning ishonchliligi: Guvohlarning dalillari ularning aniqligi, ishonchliligi va voqeaga oid tasdiqlashlari orqali baholanadi. Ekspertiza: Texnik ekspertizalar, masalan, yong in ekspertizasi, kimyoviy ʻ yoki biologik ekspertiza, jismoniy shikastlanishlarni aniqlash uchun amalga oshirilgan tahlillar. Fotografiya va videomateriallar: Jinoyatning tasvirga olinishi, videokameralar yordamida jinoyatni tasdiqlovchi materiallar (masalan, xavfsizlik kameralari orqali olingan surat yoki video). Telefon yozishmalari va SMS: Shaxslar o rtasidagi telefon orqali ʻ yozishmalar, elektron pochta yoki SMS xabarlar jinoyatga aloqador bo lishi ʻ mumkin. Internet tarixiy izlar: Internet orqali qilingan harakatlar, ayniqsa, onlayn jinoyatlar bo yicha dalillar, masalan, online o g irlash yoki firibgarlik. ʻ ʻ ʻ Protokollar: Jinoyatni sodir etgan shaxslarning protokollariga, sud qarorlariga va ayblov hujjatlariga asoslanib, aybdorlikni aniqlash mumkin. Dastlabki tergov: Jinoyat joyidagi hujjatlar va dalillar yig iladi, shuningdek, ʻ guvohlarning guvohliklari olingan holda dastlabki tergov jarayonlari olib boriladi. Bu jarayon orqali shaxsning jinoyatga aloqadorligi aniqlanadi. Ekspertiza va taqqoslash: Dalillarni tahlil qilish uchun ekspertiza o tkaziladi. ʻ Masalan, qon, biologik izlar yoki qurol izlarini laboratoriya tahlillari yordamida aniqlash. Dalilni to plash va tasdiqlash: Jinoyatga aloqador barcha dalillar to planib, ʻ ʻ sudga taqdim etiladi. Har bir dalilning qonuniyligini va ishonchliligini tasdiqlash zarur. 26 Dalillarni huquqiy tahlil qilish: Dalillarni huquqiy jihatdan tahlil qilishda, ularning ta siri va ahamiyati, shuningdek, aybdorlikni tasdiqlashdagi roliʼ aniqlanadi. 10 Hujjatlar va dalillar orqali aybdorlikni aniqlash jinoyatni ochishda, shaxsning jinoyatga aloqadorligini tasdiqlashda asosiy vositalardan biridir. Hujjatlar rasmiy yozuvlar, bayonotlar, guvohliklar va boshqa yozma materiallar orqali aybdorlikni aniqlashga yordam beradi, dalillar esa fizik va texnik izlar yordamida jinoyatni tasdiqlashni amalga oshiradi. Tahlil qilish va to plash ʻ jarayonlari, ularning qonuniyligini va ishonchliligini tekshirish, to g ri huquqiy ʻ ʻ qaror qabul qilishda muhim rol o ynaydi. ʻ O zbekiston qonunchiligida aybdorlikni belgilashda ishlatiladigan mezonlar ʻ va jinoyatni sodir etgan shaxsning niyatini aniqlash usullari — bu jinoyat huquqi doirasida aybdorlikni aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo lgan masalalardir. ʻ O zbekiston Jinoyat Kodeksi va boshqa huquqiy normativ hujjatlar, jinoyatning ʻ subyektiv tomonini belgilashda ishlatiladigan mezonlar va niyatni aniqlash usullarini aniq belgilaydi. Quyida shu haqda batafsil ma lumot beraman. ʼ Ehtiyotsizlik: Ehtiyotsizlikda shaxs jinoyatning oqibatlarini oldindan ko ra ʻ bilmasligi yoki ularni ko rib turib, ehtiyotkorlikni unutishi mumkin. Bu mezon ʻ jinoyatni sodir etish jarayonida ehtiyotkorlikka rioya qilmaslikni ifodalaydi. Ehtiyotsizlikni aniqlashda shaxsning xatti-harakati va unga nisbatan qo yiladigan ʻ ehtiyotkorlik talablarini baholash zarur. Beparvolik: Beparvolikda shaxs jinoyatning oqibatlarini sezib, lekin ularga qarshi beparvo bo ladi, ya ni xavfni ko rishga qaramay, uni qabul qiladi. ʻ ʼ ʻ Beparvolikda shaxsning xavfli vaziyatlarga beparvo bo lishi va shu sababli jinoyat ʻ sodir etilishi mumkin. Boshqa shaxslarning guvohliklari va ko rsatmalari: Jinoyatni sodir etgan ʻ shaxsning aybdorligini aniqlashda guvohlarning ko rsatmalari muhim rol o ynaydi. ʻ ʻ 10 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 27 Guvohlarning xulosa va fikrlari, shaxsning niyatini yoki ehtiyotsizligini tasdiqlashga yordam beradi. Jinoyatni sodir etishdagi kontekst: Jinoyatni sodir etishda o rganiladiganʻ yana bir muhim mezon — bu jinoyatni sodir etish holati va shaxsning qanday sharoitda harakat qilganidir. Masalan, shaxs jinoyatni sodir etish uchun qanday ruhiy yoki emotsional holatga kelganligi, jahl, qo rquv yoki boshqa holatlar, ʻ shaxsning niyatini aniqlashda muhim hisoblanadi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning niyatini aniqlash — bu aybdorlikni belgilashda muhim va murakkab masaladir. Niyatni aniqlashda quyidagi usullar ishlatiladi: Tergovda jinoyatni sodir etgan shaxsning ifodalari, guvohliklar va ularning bayonotlari orqali shaxsning niyatini aniqlashga yordam beradi. Shaxsning o zini ʻ qanday tutganligi, harakatlarining maqsadi va uning jinoyatni qasddan amalga oshirganligi tushuntiriladi. Jinoyatni sodir etish joyidan olingan izlar, jumladan, qurol-yarog yoki ʻ boshqa materiallar, shaxsning niyatini aniqlashga yordam berishi mumkin. Masalan, o ldirishda ishlatilgan qurolning qanday ishlatilgani yoki shaxsning ʻ jinoyatni sodir etish jarayonidagi xatti-harakatlari. Shaxsning ruhiy va psixologik holati, uning jinoyatni sodir etishda qanday niyat bilan harakat qilganini tushunishga yordam beradi. Agar shaxsning ruhiy holati jabrlanuvchi bilan janjallashish, g azab yoki jahl natijasida bo lsa, bu uning ʻ ʻ jinoyatga bo lgan niyatini aniqlashda ahamiyatli bo lishi mumkin. ʻ ʻ Jinoyatning sodir etilish usuli, shaxsning niyatini aniqlashga yordam beradi. Agar jinoyat muayyan va aniq reja asosida sodir etilgan bo lsa, bu shaxsning ʻ qasddan va ongli ravishda jinoyatni amalga oshirganligini ko rsatadi. ʻ Shaxsning jinoyatni sodir etishdan oldingi va undan keyingi xatti- harakatlari, shuningdek, uning emotsional holati (masalan, jahl, qo rquv, nafrat) ʻ niyatni aniqlashda muhim omillar bo lishi mumkin. ʻ 28 Shaxsning o zining yoki boshqa shaxslarning yozma va og zaki bayonotlariʻ ʻ orqali, masalan, tan olish protokollari yoki maxsus hujjatlar orqali shaxsning niyatini aniqlash mumkin. Ba zi holatlarda, psixologik ekspertiza o tkazilishi mumkin. Bu, ayniqsa, ʼ ʻ ruhiy holatga ega bo lgan shaxslar tomonidan jinoyatni sodir etish holatlarida ʻ qo llanadi. Psixologik ekspertiza shaxsning niyatini yoki ehtiyotsizligini tahlil ʻ qilishda yordam beradi. 11 O zbekiston qonunchiligida aybdorlikni belgilashda ishlatiladigan mezonlar, ʻ asosan, shaxsning niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi kabi subyektiv elementlarga asoslanadi. Niyatni aniqlashda esa tergov va sud jarayonida olingan guvohliklar, fizika va psixologik holat, jinoyat joyidan olingan izlar va boshqa huquqiy materiallar yordamida aybdorlik aniqlanadi. Shaxsning niyati va harakatlari bo yicha to liq va to g ri xulosalar chiqarish uchun barcha mavjud ʻ ʻ ʻ ʻ hujjatlar va dalillar o rganiladi. ʻ Aybdorlikni aniqlashda ehtiyotsizlik va beparvolikni ko rib chiqish — bu ʻ jinoyat huquqida aybdorlikning subyektiv tomonini aniqlashda muhim masalalardan biridir. Ehtiyotsizlik va beparvolik shaxsning jinoyatni sodir etishdagi ruhiy holatini, uning harakatlarining oqibatlarini qanday tushunganini va qanday ehtiyotkorlikni amalga oshirganligini baholashda yordam beradi. Ehtiyotsizlik (ya ni ehtiyotkorlikka rioya qilmaslik) — bu shaxsning ʼ jinoyatni sodir etishda biron bir ehtiyotkorlik chorasini ko rmasligi yoki zarur ʻ ehtiyotkorlikni ko rsatmasligi natijasida jinoyatni sodir etishidir. Ehtiyotsizlik, ʻ shaxsning jinoyatni sodir etishga moyilligi bilan bog liq bo ladi, lekin uning ʻ ʻ maqsadi jinoyatni sodir etish emas. Ehtiyotsizlik holatida shaxs, jinoyatning oqibatlarini ko ra bilmaydi yoki ularni engillashtiradi, bu esa aybdorlikni ʻ tasdiqlash uchun asos bo ladi. ʻ Shaxsning o zi jinoyatni sodir etish oqibatlarini oldindan ko ra bilmasligi ʻ ʻ yoki ularni umuman e tiborga olmasligi natijasida sodir bo ladi. Masalan, ʼ ʻ 11 Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 29 haydovchi tezlikni oshirib haydashda, uning haddan tashqari tezligi va xavfli haydash oqibatida baxtsiz hodisa yuz berishi. Shaxs jinoyatning oqibatlarini ko ra olsa ham, uning sodir bo lishiniʻ ʻ tasodifan qabul qilishi, ya ni shaxsning ehtiyotkorlikni ko rsatuvchi zarur choralari ʼ ʻ ko rmasdan harakat qilishidir. Masalan, mashina haydashda signalni bermaslik ʻ yoki boshqa haydovchilarga xavf tug dirish. ʻ Jinoyatning oqibatlarini o rganish: Ehtiyotsizlikda shaxs jinoyatning ʻ oqibatlarini oldindan ko ra bilmasligi yoki ular haqida beparvo bo lishi mumkin. ʻ ʻ Bunday holatni aniqlashda jinoyatning sodir bo lishiga olib kelgan sharoitlarni ʻ tahlil qilish zarur. Shaxsning harakatlarini baholash: Ehtiyotsiz harakatlar odatda jinoyatni sodir etishda ehtiyotkorlikning yo qligi, xatoliklar yoki xatolarga asoslangan holda ʻ amalga oshiriladi. Shaxsning xatti-harakatlari, ko rsatilgan ehtiyotkorlik darajasi ʻ baholanadi. Qonuniy talablar va normalar: Ehtiyotsizlikni aniqlashda, qonun bilan belgilangan ehtiyotkorlik choralari, shuningdek, shaxsning o z burchini bajarishi ʻ lozimligi tahlil qilinadi. Beparvolik — bu shaxsning jinoyatni sodir etish holatida xavfning mavjudligini sezib, lekin unga beparvo bo lishi, ya ni xavfni qabul qilgan holda ʻ ʼ harakat qilishi demakdir. Beparvolikda shaxs o zining harakatlarining oqibatlari ʻ haqida tasavvurga ega, lekin bu oqibatlarga nisbatan beparvo bo ladi. Bu, ʻ ehtiyotsizlikdan farq qiladi, chunki ehtiyotsizlikda shaxs jinoyatning oqibatlarini ko ra bilmasligi yoki ularga beparvo bo lishi mumkin, beparvolikda esa shaxs bu ʻ ʻ oqibatlarni sezadi, ammo ularga befarq bo ladi. ʻ Beparvolik holatida shaxs, harakatlarining xavfli ekanligini sezadi, ammo uni qabul qilib, ehtiyotkorlikni e tiborga olmaydi. Misol: biror kimsa xavfli o yin ʼ ʻ o ynashda jarohatlanishini bilgan holda, bunga beparvo bo ladi. ʻ ʻ Beparvolikda, shaxs harakatlarining natijalari haqida ma lumotga ega ʼ bo lgan holda, bunga qaramasdan xavfni qabul qiladi. Masalan, xavfli sharoitda ish ʻ olib borish yoki qayta-qayta huquqbuzarliklarni sodir etish. 30 Shaxsning psixologik holatini tahlil qilish: Beparvolikda shaxsning o zʻ harakatlarining oqibatlarini sezish va ularga nisbatan beparvo bo lishi muhim. ʻ Shaxsning ruhiy holati, uning xavfli holatlardagi harakatlari va ular haqida ma lumot olish, beparvolikni aniqlashda yordam beradi. ʼ Jinoyatning natijalarini ko rib chiqish: Shaxsning beparvolik holatida sodir ʻ etilgan jinoyatning oqibatlarini baholashda, shu holatdagi harakatlarning xavfli ekanligini va bunday harakatlarga qarshi qilingan ehtiyotkorlikni aniqlash zarur. Normativ me yorlarni tahlil qilish: Beparvolikni aniqlashda, har bir ʼ vaziyatda qo yiladigan ehtiyotkorlik talablari va me yorlari baholanadi. Shaxsning ʻ ʼ bu normalar va ehtiyotkorlikka rioya qilmaganligi muhim. Ehtiyotsizlikda shaxs jinoyatning oqibatlarini ko ra bilmaydi yoki ʻ ko rsatuvchi ehtiyotkorlikni unutadi, lekin u jinoyatni qasddan amalga oshirish ʻ niyatida bo lmaydi. ʻ Beparvolikda shaxs jinoyatning oqibatlarini sezadi, lekin ularga qarshi beparvo bo ladi va xavfni qabul qiladi. ʻ Bu ikki holat o rtasida farq bor, chunki ehtiyotsizlikda shaxs jinoyatning ʻ oqibatlarini ko rmasligi mumkin, beparvolikda esa shaxsning oqibatlarni sezishiga ʻ qaramasdan, ular bilan barqaror bo lishi mumkin. O zbekistonda jinoyatni sodir ʻ ʻ etishda ehtiyotsizlik va beparvolikni aniqlashda, har ikkala holatning qanday sodir bo lganligi va shaxsning xatti-harakatlari tahlil qilinadi. ʻ Ehtiyotsizlik va beparvolik — bu aybdorlikni aniqlashda juda muhim tushunchalar. Ehtiyotsizlikda shaxs ehtiyotkorlikni e tiborga olmagan holda jinoyat ʼ sodir etadi, beparvolikda esa shaxs xavfni sezadi, lekin ularga nisbatan beparvo bo ladi. Ularning farqlanishi va aniqlanishi orqali, jinoyatni sodir etgan shaxsning ʻ subyektiv holatini tahlil qilishda yordam beradi, bu esa adolatli hukm chiqarishga imkon yaratadi. Aybdorlik va jazolarni belgilash o rtasidagi bog liqlik — jinoyat huquqining ʻ ʻ muhim jihatlaridan biridir. Jinoyat sodir etgan shaxsning aybdorligi, unga nisbatan qanday jazo chorasi qo llanilishi kerakligini aniqlashda markaziy omil hisoblanadi. ʻ O zbekiston qonunchiligida aybdorlik va jazo belgilash bir-biri bilan chambarchas ʻ 31 bog liq bo lib, jazoning og irligi va turli jihatlari aybdorlik darajasi va jinoyatningʻ ʻ ʻ xususiyatlariga asoslanadi. Jinoyatga jazo belgilashda aybdorlikni e tiborga olish bir qancha omillarni ʼ o z ichiga oladi. Bular jinoyatning qanday sodir etilganligi (qasd, ehtiyotsizlik, ʻ beparvolik), jinoyatning oqibatlari va jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatiga qarab belgilanadi. Aybdorlikning yuqori darajasi: Agar shaxs jinoyatni to g ridan-to g ri niyat ʻ ʻ ʻ ʻ bilan sodir etgan bo lsa, ya ni u jinoyatni ongli ravishda va qasddan amalga ʻ ʼ oshirgan bo lsa, jazo chorasi odatda og irroq bo ladi. O zbekistondagi Jinoyat ʻ ʻ ʻ ʻ Kodeksida, bunday holatlarda ko pincha qamoq, ozodlikdan mahrum qilish kabi ʻ og ir jazolar belgilanishi mumkin. ʻ Masalan, odamni o ldirish, jinoyatni qasddan sodir etish holatlarida jazo ʻ yanada kuchaytiriladi, chunki shaxsning maqsadi va niyati aniq. Aybdorlikning past darajasi: Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik natijasida sodir bo lsa, shaxsning aybdorlik darajasi nisbatan pastroq hisoblanadi. ʻ Bu holatda jazo, asosan, jinoyatning oqibatlariga qarab belgilanadi, lekin u har doim ham qasddan sodir etilgan jinoyatlarga qaraganda engilroq bo ladi. ʻ Misol: avtomobil bilan odamni urish, ehtiyotsizlikdan yoki beparvolikdan kutilmagan holat yuzaga kelishi. Jinoyatning sodir etilishida shaxsning niyati yoki ehtiyotsizligi darajasidan qat i nazar, uning salbiy oqibatlari ham jazoni belgilashda muhim rol o ynaydi. ʼ ʻ Agar jinoyat natijasida jiddiy zararlar yoki jabrlanuvchining hayoti va salomatligiga sezilarli zarar yetkazilsa, jazo og irroq bo lishi mumkin. ʻ ʻ Masalan, insonning o limiga olib kelgan jinoyatlar, xususiy mulkni yo q ʻ ʻ qilish yoki boshqa og ir oqibatlar shaxsni qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir ʻ etganiga qarab jazo miqdorini belgilashda hisobga olinadi. Jinoyat sodir etgan shaxsning ruhiy holati, oldingi jinoyat tarixini hisobga olish ham jazoning belgilanishiga ta sir qiladi. Agar shaxsni jinoyatga ʼ qo llaniladigan jazo belgilanishi davomida uning shaxsiy xususiyatlari (masalan, ʻ 32 ehtiyotkorlik, oldingi jinoyatlar, jinoyatni sodir etishdagi sabablar) hisobga olinmasa, jazo nohaq bo lishi mumkin.ʻ Masalan, shaxs ruhiy kasallik tufayli jinoyatni sodir etgan bo lsa, sud ularni ʻ yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga oladi va jazo miqdori o zgartirilishi ʻ mumkin. Jinoyatga qo llaniladigan jazo turlari O zbekiston Jinoyat Kodeksining turli ʻ ʻ moddalari asosida belgilanishi mumkin. Aybdorlikning turiga qarab, jazolar quyidagicha bo lishi mumkin: ʻ Qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchun, masalan, o ldirish yoki odam ʻ o g irlash kabi jinoyatlar uchun, ko pincha jazo sifatida ozodlikdan mahrum qilish ʻ ʻ ʻ (qamoq) qo llaniladi. Bunday jinoyatlar yuqori darajadagi aybdorlikni bildiradi va ʻ jazo eng yuqori choralar sifatida qo llaniladi. ʻ Ehtiyotsizlik yoki beparvolik asosida sodir etilgan jinoyatlar uchun, jinoyatning oqibatlariga qarab, sud tomonidan yengillashtirilgan jazolar belgilanishi mumkin. Masalan, ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan baxtsiz hodisa uchun shaxsni ozodlikdan mahrum qilishga qaror qilingan bo lsa, jazo ʻ muddatining qisqartirilishi yoki shartli ravishda ozod qilinishiga sabab bo lishi ʻ mumkin. Ba zi hollarda jinoyatga nisbatan jarima yoki ish haqi belgilash, jismoniy ʼ mehnatga jalb etish, harbiy xizmatga olish kabi jazolar ham mumkin. Bular odatda engilroq jinoyatlar, shuningdek, jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holatiga qarab qo llaniladi. ʻ Shartli ravishda ozod qilish — bu jazo turini, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi aybdorlik darajasi va uning shaxsiy holati asosida sud belgilaydi. Shaxsning xatti-harakati va jinoyatni sodir etishdagi niyati, ehtiyotsizligi yoki beparvoligi, shu jumladan, uning jazoni o tashga tayyorligini aniqlashda yordam ʻ beradi. Aybdorlik va jazo o rtasidagi bog liqlik jinoyat huquqi tizimining asosiy ʻ ʻ tamoyillaridan biridir. Aybdorlik darajasi (qasd, ehtiyotsizlik, beparvolik) jinoyatni sodir etgan shaxsning xatti-harakatlarini baholashda va unga nisbatan jazo 33 tayinlashda markaziy o rin tutadi. Jinoyatga qo llaniladigan jazo choralariʻ ʻ aybdorlikni aniqlash va jinoyatning og irligini, oqibatlarini hisobga olish asosida ʻ belgilanishi kerak. Bu jarayon adolatni ta minlash va jinoyatni sodir etgan shaxsni ʼ reabilitatsiya qilish uchun muhimdir. 12 12 Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 34 XULOSA Aybdorlik jinoyat huquqining markaziy tushunchalaridan biri bo lib, jinoyatʻ sodir etgan shaxsning huquqiy mas uliyatini belgilashda hal qiluvchi o rin tutadi. ʼ ʻ Aybdorlikning jinoyat subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida O zbekiston qonunchiligida ahamiyati shundaki, jinoyatni sodir etgan shaxsning ʻ niyati, ehtiyotsizligi, beparvoligi va maqsadlari sud qarorlarining asosiy tahlil nuqtalari bo ladi. ʻ Sudlar aybdorlikning mavjudligini aniqlashda jinoyatni sodir etgan shaxsning psixologik holatini va niyatini hisobga oladi. Shaxsning jinoyatni qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli sodir etganligi, uning jazoni o tashda qanday ʻ muhokama qilinishini belgilaydi. O zbekiston Jinoyat Kodeksi (JK) aybdorlikni subyektiv elementlar bilan ʻ bog lab, uning ta rifini taklif etadi va bu, sudning to g ri hukm chiqarishda asos ʻ ʼ ʻ ʻ bo ladi. Misol uchun, qasddan sodir etilgan jinoyat, ehtiyotsiz va beparvolik bilan ʻ amalga oshirilgan jinoyatga qaraganda ancha og irroq jazo choralarini talab qiladi. ʻ Nazariy nuqtai nazardan aybdorlikni aniqlashda bir qator murakkab masalalar mavjud. Bu, masalan, niyatni qanday aniqlash, shaxsning xatti-harakatlarini va ularning oqibatlarini qanday tahlil qilish kabi savollarni o z ichiga oladi. ʻ Shaxsning aybdorlik darajasini to g ri belgilashda, sudlar o z faoliyatida yuqori ʻ ʻ ʻ darajada psixologik ekspertiza va dalillarni tahlil qilishga tayanishlari zarur. Amaliy nuqtai nazardan esa, sudlarning aybdorlikni to g ri aniqlashdagi ʻ ʻ qiyinchiliklari, bunday qarorlarni qabul qilishda ko p hollarda dalil va hujjatlarning ʻ yetarli emasligi yoki g oyaviy va fizikal sabablarga e tibor bermaslikdan kelib ʻ ʼ chiqadi. Bundan tashqari, aybdorlikni aniqlashda ba zi bir nomuvofiqliklar va ʼ qonun talablari o rtasidagi tushunmovchiliklar ham mavjud. ʻ Dalil va hujjatlarning yetarli emasligi: Ko pincha jinoyatni sodir etgan ʻ shaxsning aybdorligini aniqlash uchun yetarli dalil va hujjatlar bo lmaydi. Bu esa ʻ sudning noto g ri qarorlar chiqarishiga olib kelishi mumkin. Shaxsning niyati, ʻ ʻ ehtiyotsizligi yoki beparvoligi haqida ishonchli dalillarni taqdim etish uchun ko plab holatlarda ekspertiza zarur bo ladi. Niyatni aniqlashdagi qiyinchiliklar: ʻ ʻ Aybdorlikni belgilashda eng katta qiyinchiliklardan biri shaxsning niyatini to g ri ʻ ʻ 35 aniqlashdir. Niyatni aniqlashda, ko pincha shaxsning ichki dunyosini to g riʻ ʻ ʻ tushunish qiyin bo ladi. Bu esa ba zi holatlarda aybdorlikni noto g ri baholashga ʻ ʼ ʻ ʻ olib kelishi mumkin. Hukm chiqarishda sub ektiv yondashuvlar: Sudlar ba zan ʼ ʼ aybdorlikni aniqlashda sub ektiv qarorlar qabul qilishi mumkin, chunki ba zi ʼ ʼ hollarda jinoyatni sodir etgan shaxsning individual holatlari yoki ijtimoiy sharoitlari sub ektiv ravishda talqin qilinadi. Psixologik ekspertiza va boshqa tahlil ʼ turlarini yanada takomillashtirish orqali, sudlar shaxsning niyatini va ehtiyotsizligini aniqlashda aniqroq qarorlar qabul qilishlari mumkin. Maxsus ekspertlar bilan ishlashda aybdorlikni aniqlash jarayoni yanada samarali bo ladi. ʻ Sudlar uchun aybdorlikni aniqlashga doir amaliy qo llanmalarning ishlab ʻ chiqilishi aybdorlikni to g ri va mukammal aniqlashda yordam beradi. Bu ʻ ʻ qo llanmalar niyat, ehtiyotsizlik va beparvolik kabi subyektiv elementlarning ʻ o ziga xos jihatlarini o z ichiga olgan holda, sudlarda bir xil yondashuvni ʻ ʻ ta minlaydi. ʼ Ruhiy holatni ekspertiza orqali yanada chuqurroq tahlil qilish va shaxsning jinoyatni sodir etishdagi motivlarini aniq belgilash, jinoyatga qo llaniladigan jazo va aybdorlikni aniqlashda xatoliklarni kamaytiradi. ʻ Aybdorlikni aniqlashdagi mavjud muammolarni hal qilish uchun O zbekiston qonunchiligida aybdorlikni belgilashga oid normativ-huquqiy aktlarni ʻ takomillashtirish zarur. Bu esa sudlarning jinoyatga to g ri jazo tayinlashda ʻ ʻ imkoniyat yaratadi va huquqiy ongni yanada oshiradi. O zbekistonda ʻ aybdorlikning subyektiv tomonining majburiy elementi sifatidagi ahamiyati, jinoyatni sodir etgan shaxsning niyati, ehtiyotsizligi va beparvoligi orqali aniqlanadi. Bu huquqiy tushunchalar sud qarorlariga bevosita ta sir etadi va to g ri ʼ ʻ ʻ jazoni belgilashda muhim o rin tutadi. Nazariy va amaliy masalalarning to g ri ʻ ʻ ʻ yechimi aybdorlikni aniqlashda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengillashtirishga yordam beradi. Shuningdek, aybdorlikni aniqlashda yuzaga keladigan muammolarni hal etish uchun dalil tizimini rivojlantirish, psixologik ekspertizani kengaytirish va normativ-huquqiy bazani takomillashtirish lozim. Bu o z navbatida aybdorlikni aniqlashda yanada samarali tizimni yaratadi va jinoyat ʻ huquqining amaliy samaradorligini oshiradi. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI 1. Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 2. Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 3. Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 4. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1.ʻ Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2-nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: ʼ ʻ O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 ʻ bet. 5. Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 6. Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va ʻ jazodan ozod qilish muammolari. Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 7. http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual ʻ kodeksi 8. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 37 9. Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С .107-110. 10. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 11. Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 12. Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 38

Oʻzbekiston qonunchiligida aybdorlik jinoyat subyektiv tomonining majburiy elementi sifatida

Купить