Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 400.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Iyun 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimovning Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi taklif va tashabbuslari

Sotib olish
O' ZB EKI ST O N RESPUBL IK ASI O LI Y V A O ' RTA MAXSUS T A' LIM V AZI RLI GI Q ARSH I D AVLA T UN IV ERSITETI TA RIX VA IJ TIMOI Y FA NL AR FAK ULTE TI TARI X K AFED RASI 5120300 – Tarix (mamlakatlar va mintaqalar bo'yicha) ta'lim yo'nalishi bo'yicha bakalavr darajasini olish uchun O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimovning Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi taklif va tashabbuslari mavzusida yozgan “Himoyaga tavsiya etilsin” Tarix fakulteti dekani ________ t.f.d., prof. ______ _____________ 201 7 - yil 1 MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………...........……..........3 I bob. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Afg’onistondagi siyosiy, iqtisodiy ahvol va davlat to'ntarishlari .. ……………………………………………………………… 7 I.1. Afg’onistonda davlat to'ntarishlari va uning oqibatlari (1973-yil 17-iyul, 1978-yil 27-aprel, 1979 yil 25 dekabr )…………….…………………………….. 7 II.2. Аfg‘onistondagi notinchlikning Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Jahon hamjamiyati uchun xavf-xatarlari………………...……………………...............12. II bob . Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning taklif va tashabbuslari……..22 II.1. Islom Abdug’aniyevich Karimov - Mustaqil O‘zbekiston davlatining asoschisi, buyuk davlat va siyosat arbobi. …………………………………..…22… II.2. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Afg'onistonda tinchlikni qaror toptirish yo’lidagi taklif va tashabbuslari………………………..27 Xulosa ................................................................................................................... ..40 Tavsiyalar............................................................................................................... Foydalangan manba va adabiyotlar …………………………................…............ 42 Ilovalar..................................................................................................................... 44 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoyev Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisdagi ma’ruzalarida ta’kidlab o’tganlaridek: “O’zbekiston Afg’onistonga nisbatan an’anaviy ravishda yaqin qo’shnichilik va do’stona siyosat olib boradi” 1 . O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Dunyoning ko’plab mamlakatlarida davom etayotgan qarama-qarshiliklar, qurolli to’qnashuvlar, qonli fojealar, yon-atrofimizdagi notinch ahvol har birimizdan doimo sergak va ogoh yashashimizni talab qiladi. Bunday tahdidlarni o’z vaqtida sezish, ularning yovuz basharasini ochib berish bugungi zamonning talabi”. 2 Bugungi kunda xalqaro vaziyatning shiddat bilan o‘zgarishi, davlatlararo ziddiyatlarning kuchayishi, keskinlikning yanada ortishi, yer yuzining turli nuqtalarida yangi nizo o‘choqlarining paydo bo‘lishi – ayni mana shunday o‘tkir masalalar jahon jamoatchiligida katta tashvish va xavotir uyg‘otmoqda. Bu fikrimizga qo‘shni Afg‘onistondagi o‘ttiz yildan ziyod davom etayotgan urush va qon to‘kishlar yaqqol misol bo‘la oladi. Bugun, oradan shuncha vaqt o‘tishiga qaramasdan, Afg‘onistondagi mavjud vaziyatni ko‘pchilik xalqaro siyosatchilar nochor, o‘ta og‘ir va qaltis , deb baholamoqda. Ushbu mamlakatdagi vaziyat bizning hududimiz, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikka eng katta xavf-xatar bo‘lib qolmoqda. Bu mojaroning yechimini topish, jafokash afg‘on zaminida tinch va osuda hayotni qaror toptirish masalasi O‘zbekiston va qo‘shni mamlakatlar, qolaversa, dunyodagi ko‘pgina yirik davlatlarning e’tibor markazida bo‘lib kelayotgani, o‘ttiz yildan ortiq tarix davomida bu mintaqada qancha-qancha qon to‘kilgani, millionlab odamlar boshqa o‘lkalarda qochoq bo‘lib kun kechirayotgani, minglab kishilar bedarak yo‘qolgani, qancha mablag‘ va sa’y-harakatlar sarflangani haqida ko‘p gapirish mumkin. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoev ning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qoshma majlisdagi nutqi. // Xalq so’zi, 20 16 yil 9 sent abr.№ 179 (66 14 ) 2 Karimov. I. A. Inson xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’. // O’zbekiston ovozi. 2012 yil 10-may. № 58 (31.490) 3 Afg‘oniston zaminidagi urush alangasi yon-atrofdagi mamlakatlar, el-yurtimiz uchun qanday katta xavf-xatar va notinchlik tug‘dirgani hech kimga sir emas. Shu bois, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan birinchi kunlardanoq “Qo‘shning tinch – sen tinch”, degan azaliy xalq hikmatiga amal qilib, afg‘on mojarosini tinch yo‘l bilan hal etish harakatida bo‘lib kelayotgani, bu muammo doimo bizning e’tiborimiz markazida turgani, davlatimiz birinchi prezidenti Islom Abdug ` aniyevich Karimov ning nufuzli xalqaro minbarlarda bu qarama-qarshilikni bartaraf etish maqsadida jon kuydirib, dunyo hamjamiyatiga takror va takror murojaat qilgani barchamizga yaxshi ma’lum. To ` xtovsiz fuqarolar urushi Afg ` onistonni narkotik moddalar yetishtirish va xalqaro terrorchilik bo ` yicha jahonning asosiy markaziga aylantirib qo ` ydi . Ayni paytda Afg ` oniston muammosi O ` rta osiyo davlatlarida siyosiy barqarorlikni xavf ostiga qo ` ydi . Terorizm qanchalik yovuz kuchga aylanganligini 2001- yilning 11- sentabrida AQSHda amalgam oshirilgan vahshiyona voqialar yana bir bor tasdiqladi . O ` zbekiston hukumati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq jahon jamoatchiligi e ` tiborini Afg ` onistondagi fuqarolar urishini tuxtatish muammosiga qaratib keldi . Birinchi prezidentimiz Islom Abdug ` aniyevich Karomov 1993- yildayoq BMTminbaridan turib , bu muammoni hal etishning dastlabki qadami sifatida ayrim davlatlarning muxolifat tomonlarga qurol – yarog ` yetkazib berishini ta ` qiqlash haqida qaror qabul qilishga , muxolifat tomonlarni esa Afg ` oniston muammosini tinch yo ` l bilan hal etishga chaqirdi . Birinchi prezidentimiz Islom Karimov afg ‘ on mojarosini bartaraf etishning yagona yo ‘ li – siyosiy yo ‘ l bo ‘ lib , qanchalar qiyin bo ‘ lmasin , qarama - qarshi kuchlarni muzokaralar orqali o ‘ zaro kelishuvga olib kelish ekani tobora o ‘ z tasdig ‘ ini topayotganligini alohida ta ’ kidladi . Ayni shu asnoda vaqtinchalik hukumat tuzish , saylovlar o ‘ tkazish , Afg ‘ oniston oldida turgan og ‘ ir muammolarni hal etishga o ‘ tish imkoni paydo bo ‘ lishini bugungi kunda ko ‘ pchilik e ’ tirof etmoqda . 4 Bu mintaqaviy mojarolar atrofdagi davlatlar uchun , tabiiyki , O`zbekiston uchun ham keng doiradagi muammolar manbaiga aylandi . Keyinchalik esa ular siyosat , mafkura, millatlararo munosabatlar va boshqa sohalarga ham zimdan salbiy ta`sir etishi, putur yetkazishi mumkin . Mintaqviy mojarolarning oqibatlari ancha sezilarli shaklga ham ega.Ular davlatlarning milliy iqtisodiyotiga va xo`jalik aloqalariga ta`sir ko`rsatadi. Bu urush hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo davlatlariga “ iliq dengizlar” dagi portlarga chiqish va shu yo`l bilan jahon xo`jalik aloqalari tizimiga qo`shilish imkonini beradigan yangi transport komunikatsiyalarini ochish yo`lida asosiy g`ov bo`lmoqda. Bu esa o`z navbatida milliy iqtisodiyotni rivojlanishini sekinlashtirmoqda . Bundan tashqari qurolli mojarolar keskinlashgan taqdirda chegaralarni tan olmasdan qo`shni davlatlar hududiga “yopirilib kirish”ga tayyor turgan qochoqlar muammosi vujudga keladi. Qolaversa bu salbiy hodisalar qonunga xilof ravishda narkotik moddalar olib o`tilishi, xalqaro terrorizmva qurol yaroq kontrabandasi kabi muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. -Afg’onistonda davlat to’ntarishlari va uning oqibatlarini manbalar yordamida ochib berish; -Afg’onistondagi siyosiy notinchlikni Markaziy Osiyo hamda Jahon mamlakatlari uchun keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarini ko’rsatib o’tish; - O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ning Afg‘onistonda tinchlikni qaror toptirish yо‘lidagi taklif va tashabbuslari tarixini yaratish ; Tadqiqotning ilmiy yangiligi va ahamiyati. -Afg’onistondagi davlat to’ntarishlari va uning oqibatlari, siyosiy notinchlikni Markaziy Osiyo hamda Jahon mamlakatlari uchun keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlari ko’rsatib berildi; 5 - O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ning Afg‘onistonda tinchlikni qaror toptirish yо‘lidagi taklif va tashabbuslari batafsil yoritildi; -To’plangan ma’lumotlar yordamida Oliy o’quv yurtlari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, o’rta umumiy ta’lim maktablarida O’zbekiston va Jahon tarixi fanini o’qitishda, referat, mustaqil ishlari tayyorlash va amaliy mashg’ulotlari, axborot soatlarida manba sifatida foydalanish mumkin. Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Tarix fakulteti "Jahon tarixi va arxeologiya" kafedrasi qoshidagi "Yosh tarixchi" to’garagida, ma’ruza qilingan. Ishning tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, ikki bob, to’rt fasl, xulosa, tavsiyanoma va ilovalardan iborat. 6 I bob. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Afg’onistondagi siyosiy, iqtisodiy ahvol va davlat to'ntarishlari. I.1. Afg’onistonda davlat to'ntarishlari va uning oqibatlari (1973-yil 17-iyul, 1978-yil 27-aprel, 1979 yil 25 dekabr ). Afg’onistonda ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda mamlakat ichki hayotida jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuz bermadi. Oqibatda Afg’onistonda 1973-yil 17-iyul, 1978-yil 27-aprel, 1979- yil 25- dekabrida davlat to'ntarishlari ro’y berdi. 1973-yilning 17-iyulida harbiylar davlat to'ntarishi o'tkazdilar. Hokimiyat Afg'oniston markaziy qo'mitasi qo'liga o'tdi. Uning tarkibi harbiylardan tashqari, fuqaro arboblaridan ham iborat edi. Shu tariqa monarxiya qulab, Afg'oniston Respublika deb e'lon qilindi. To`ntarish ro`ybergan vaqtda Zokirshoh chet el safarida edi. U avgust oyida o`zining taxtdan voz kechganligini e`lon qildi. Dovud 5yil davlatni boshqardi. Biroq u mamlakat hayotida tub o`zgarishlar qila olmadi. Uning siyosati eski tartib manfaatlariga to`la javob beradigan qatlamlar- ruhoniylar, katta yer egalari, davlat amaldorlarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Dovud mamlakatda o`z rejimini o`rnatishga intildi. U 1964-yilgi Konstitutsiyani bekor qildi. Parlamentni tarqatdi va yakka partiyaviy tizmni joriy etdi. Bu rasmiy partiyaga uning o`zi ra h barlik qildi. 1976- 1978-yillarda hukumat mavjud tartibga qarshi kuchlarni qatag`on qilishni kuchaytirdi. Terror va qatog`ondan mamlakat harbiylari orasida ham ta ` sirga ega bo`lgan Afg`oniston xalq demokratik partiy a si ham chetda qolmadi. Dovud rejimi o’z raqiblariga qarshi kurashda diniy-ekstremistik kuchlardan foydalandi. Bu yo'l Dovud rejimiga qarshi ikki guruh muxolifatini vujudga keltirdi. Ularning biri diniy muxolifat, ikkinchisi harbiy muxolifat bo'ldi. Harbiy muxolifat Afg'oniston xalq demokratik partiyasi (AXDP 1965-yilda tuzilgan edi) bilan yaqin aloqani o'rnatishga erishdi. 1 1 ? Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “ Akademnashr ” 2013.. 7 Armiya qismlari 1978-yilning 27-aprelida AXDP rahbarligida davlat to'ntarishi o'tkazdilar. To`ntarishni palkovnik Abdulqodir boshqardi. Hokimiyat Inqilobiy kengashning qo`liga o`tdi. Bu kengash AXDP raxbari N.M.Taraqqiy raxbarlik qildi. B.Karmal unga o`rinbosar bo`ldi Dovud o`ldiriladi. 1977-yilgi Konstitutsiya bekor qilinib, 1978-yil 30-aprelda mam lakat Afg'oniston Demokratik Respublikasi deb e'lon qilindi. Taraqqiy o'z mavqeini mustahkamlash maqsadida SSSR bilan munosabatni yaxshilay boshladi. Yangi hukumat Afg`onistondagi real hayotni hisobga olmay islohotlar o`tkazishga kirishdi .Bu islohotlar SSSRda o`tkazilgan islohotlar andozasiga o`tish edi. Shuning uchun ham afg`oniston xalqi bu islohotlarni qilmadi. Ruhoniylar hukumat siyosatini islom asoslaridan qaytish deb baholadi. Ular aholini savetparast hukumatga qarshi kurashga chaqirdi. Millionlab xalq Pokiston va Eron hududlariga qochib o`tdi. AXDPda birlik bo‘lmadi. 1978-yil 17-avgustda B. Karmal, Abdulqodir va boshqalar fitnada ayblanib qamoqqa olindi. Bu omil mamlakatda fuqarolar urushi boshlanishini muqarrar qilib qo‘ydi. Bu e’lon qilinmagan urushni G‘arb rag‘batlantirdi. AXDP ichida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Buning ustiga AXDP ichida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Shunday sharoitda, 1979-yil sentabr oyida Taraqqiy o‘ldirildi. Hokimiyatni uning o‘rinbosari, suiqasd tashkilotchisi H. Amin egalladi. Mamlakatda terror va zo‘ravonlik avj oldi. Aprel inqilobi shu bilan barham topdi. Bu davrga kelib qurolli muxolifat kurashni kuchaytirdi. Ular Amin hukumatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Hukumat qo‘shinlari nazorati ixtiyorida faqat Kobul va yana bir nechta shahar qoldi, xolos. Shunday sharoitda Afg‘onistonning o‘z strategik maqsadlari doirasidan chiqib ketishini istamagan SSSR avantyuraga qo'l urdi. 1 1979-yil 28-dekabrda SSSR o'z harbiy qismlarini Afg'onistonga kiritdi. Tez orada bu qo‘shinlar soni 85 ming kishiga yetdi. Jahon jamoatchiligi SSSRning bu 1 Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “ Akademnashr ” 2013.. 8 harakatini qattiq qoraladi. Ayni paytda sovet – amerika munosabatlari yanada keskinlashdi. 1982-yildan Jenevada bu masalada BMT komissiyasi ishladi. Asosan Pokiston hududiga joylashgan muxolifatchi kuchlari AQSHning zamonaviy qurollari bilan qurollantirildi. SSSR qo‘shinlari Afg‘onistonda 10 yil turdi. Harbiy operatsiyalarda qatnashdi. Biroq u himoya qilgan rejim hech nimaga erisha olmadi. Xo‘sh, nega shunday bo‘ldi? Chunki Afg‘oniston hukumati sovet nusxasidagi jamiyatni qurmoqchi bo‘lgan edi. Afg‘onistonda bunday jamiyatni qurishning esa iloji yo‘q edi. Ikkinchidan, afg‘on xalqi ko‘z o‘ngida yangi hukumat ateistik davlat armiyasini o‘z davlati hududiga kiritib katta gunohga botgan edi. Bunday hukumatni qo‘llash esa undan-da katta gunoh bo‘lur edi. Shu tariqa SSSR Afg‘onistonda harbiy muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buni yaxshi anglab yetgan M. S. Gorbachyov SSSR armiyasini Afg‘onistondan olib chiqib ketishga qaror qildi. Va 1989- yil 15-fevralda Sovet davlati qo‘shinlarini Afg’oniston hududidan olib chiqib ketdi.15 mingdan ortiq jangchi halok bo`ldi. Ayni paytda muxolifat kuchlar ham o‘z hukumatini tuzdilar. Sibhatullo Mujadaddiy mamlakat prezidenti etib tayinlandi. Poytaxt Qobul shahrida AXDP rahbarlaridan biri, 1986-yilda B. Karmal o'rniga kelgan Najibullo hokimiyatni saqlab turdi. Muxolifat kuchlar 1992-yilda Najibullo hukumatini ag'darishga muvaffaq bo’ldilar. Najibullo BMTning Afg‘onistondagi vakolatxonasida boshpana topdi. Shu tariqa SSSRning Afg‘onistondagi tayanchi quladi. Jahon jamoatchiligi 10 yil davom etgan va mamlakatni vayronaga aylantirgan, millionlab kishilar boshiga cheksiz kulfatlar solgan urush shu bilan tugadi, deb umid qilgan edi. Biroq bunday bo‘lmadi. Afg‘onistonda fuqarolar urushi davom etaverdi. Buning sababi muxolifat kuchlar g‘alabasidan so‘ng ular o‘rtasida hokimiyat uchun boshlangan kurash edi. Muxolifat kuchlar Afg‘onistonda yashovchi turli etnik (pushtunlar, tojiklar, o‘zbeklar va boshqalar) hamda diniy guruhlarning vakillari edilar. 9 Najibullo ag‘darilgach, Kobul shahrini birinchi bo‘lib general Ahmad Shoh Mas’ud boshchiligidagi tojiklarning qurolli kuchlari egalladi. Shu etnik guruh vakili Burhoniddin Rabboniy esa prezidentlik lavozimini egalladi. Tojiklarning hokimiyatni egallaganligiga pushtunlar lideri Hikmatyor toqat qila olmadi. Boshqa etnik guruhlar esa o‘zlari egallab kelayotgan hududda mustahkamlanib ola boshladi. Ba’zilari goh u tomon, goh bu tomon bilan kelishishga intildi. Shu tariqa fuqarolar urushi yangi bir sharoitda davom etdi. Buning oqibatida minglab begunoh tinch aholi halok bo‘ldi. B. Rabboniy mamlakatning kelgusi taqdirini hal etishi lozim bo‘lgan Ta’sis majlisini chaqirishni istamadi. Bosh vazir Hikmatyor esa norozilik belgisi sifatida iste’fo berdi. Qurolli kurash yana avj oldi. Mamlakatda siyosiy vaziyat borgan sari og‘irlashdi. Mana shunday sharoitda Afg‘oniston siyosiy Abdurashid Do’stum, Ahmad Shoh Ma’sud va Hikmatyor boshchiligidagi etnik guruhlar lagerlari o’rtasida kurash o’zaro urushlarga aylanib ketdiki, unda 5 ming kishi halok bo’ldi. Asosiy mojaro B. Rabboniy va Pokiston yordamidan foydalangan Hikmatyor o’tasida ro’y berdi. Afg’onistonning siyosiy maydonida yangi kuch - o’zi haqida 1994- yil noyabrda tolibonlar (Alloh o'quvchilari) paydo bo'ldi. Ular Afg'onistonda jamiyat hayotini sof islom asosida qayta qurish uchun kurashga bel bog'lagan diniy-siyosiy guruh vakillaridir. Ularning katta qismini fuqarolar urushi davrida yetim qolgan bolalar tashkil etardi. Tolibonlar rahnamosi diniy fanat (vahhobiy) Mulla Umar edi. 1995- yil yanvarda ular Qobulga hujum boshladilar. Mamlakat vayron etildi. Toliblarga qarshi muxolifat kuchlari parchalanib ketdi. 1996 -yil 30-sentyab da - tolib lar shimol tomon Ma’sud ni ta’qib etib borishdi. Mamlakat hududining 90 foizi tolibonlar nazoratiga o'tdi. Tolibonlarga qarshi kuchlar mamlakat shimoliga siqib qo'yildi. Ular endi birlashishga majbur bo'ldilar. 1 1 Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “ Akademnashr ” 2013.. 10 6- oktabrda - Pan j vodiysida Masud tolib lar harakatini to’xtatdi. 1996 - yil 9 - oktabr da Mozori-Sharif yaqinida Do’stum va Rabboni uchrashdi . Toliblarga qarshi kuchlar ( Masud , Do’stum , Rabbon i va Xalil ) shimolga mustahkam o’rnashdilar, toliblarga qarshi kurashda birlashdilar va o’zlarining Oliy Sovetini ta’sis etdilar. Shu tariqa Shimoliy Alyans deb atalgan ittifoq vujudga keldi 2 va 1996-2001 yillarda shimolda mustaqil Shimoliy Afg’oniston, Afg’onistan Islom davlatini barpo etdilar . 1997-yil iyunda ular muxolifat kuchlar (asosan, tojik Ahmad Shoh Mas'ud va o'zbek Abdurashid Do'stum harbiy kuchlari)ni tor-mor etish yo'lida urushni davom ettirdi. AQShdagi 2001-yil 11- sentabrdagi terroristik harakat AQShni Afg’onistonga hujum uyishtirishga sabab bo’ldi. Dekabrda Loyya Jirg’a -afg’on qabilalari oqsoqollari chaqirildi, pushtun Hamid Karzay (2004-2014 yillarda - Afg’oniston prezidenti) unga raislik qildi. Shundan buyon NATO Afg’onistonni okkupatsiya qilmoqda. Toliblar partizan urushiga kirdi. 2014- yildan Ashraf G‘ani Afg‘oniston Islom Respublikasi Prezidenti. Afg’onistonda yuzaga kelgan muammo hali hamon saqlanib qolmoqda. Uning ildizi uzoq o‘tmishga, rahnamolar o‘rtasidagi murosasizlik, millatchilik, mahalliychilik, urug‘-aymoqchilik, hokimiyat uchun kurashlarga borib taqaladi. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ilgari surgan tamoyillarga amal qilgandagina Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatiladi. II.2. Аfg‘onistondagi notinchlikning Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Jahon hamjamiyati uchun xavf-xatarlari. 2 11 Diniy ekstremizm va terrortizm xavfi. Terrorizm harakatlari insoniyat tarixida yangilik emas. U hamma vaqt insoniyat hayotiga tahlika va tahdid solib,turli g`arazli maqsadlarning ,g`oyalar va xohish- irodalarning timsoli sifatida yashaydi. Terrorizm - insoniyat dushmani, taraqqiyot va yuksalish kushandasi. Terrorizm ma`lum bir guruhning shaxsiy manfaatlari , o`z orzu umidlari va g`ayri insoniy xatti harakatlarining majmuasidir. Ayni paytda u anashu maqsadlarning amalga oshishi uchun har qanday xunrezliklardan, qotilliklar va zulumdan qaytmaydi. Terrorizm xatti- harakatlarining mazmuni va mohiyati bevosita zo`ravonlik , inson hayotiga tahdid va uning huquqlarini poymol etish bilan bog`liq bo`lgan butun mamlakatni xonavayron qilishga olib keladigan, xalq , millat va mamlakat taqdirini butunlay boshqa o`zanga burib yuborib o`z maqsadi va g`oyalarining ro`yobi uchun hech narsadan tab tortmaslikdir. Ayni paytda u har qanday fikrlash, aql- idrok doirasida ish yuritshdan holi bo`lgan shafqatsizlik , ashaddiy xunxo`rlik, jazava va tazyiq bilan yovuz niyatini amalga oshiradigan bir to`da olamon faoliyatidir. 1 Terrorizm turli mamlakatlarda turli shakllarda va har xil maqsadlar asosida dunyoga keladi, urchiydi, ko`payadi va yashaydi. Ma`lum bir mamlakat xalqlarining dunyoqarashi, ma`naviy ruhiy qiyofsi aniqrog`i ehtiyojlari turmush tarzi bevosita anashunday jarayonlarning shaklini, qiyofasini ,mohiyatini va rivojlanish jarayonlarini, boshqacha qilib aytganda evalyutsiyasini belgilaydi. 2 Bugungi kunda xalqaro xarakterdagi jinoyatlarga qarshi kurashda davlatlar hamkorligi shakllarini takomillashtirishda birinchi navbatda o‘zaro uyg‘un faoliyatini yo‘lga qo‘yish lozim. Ana shundan tajribadan biri - terrorizmga qarshi kurash qo‘mitasining faoliyatidir. O‘zbekiston birinchi prezidenti Islom Karimov 1 .“Diniy ekstrimizm va terrorizmga qarshi kurashnishning ma`naviy – ma`rifiy asoslari ’’ ( o`quv qo`llanma ) Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi Toshkent-2013 2 ? Karimov. I. A. “ O`zbekiston XXI asrga intilmoqda ” Toshkent – “O`zbekiston”-2000 90-91-bet 12 Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Istambul sammitida so‘zlagan nutqida (1999-yil 18-noyabr) quyidagi takliflarni bildirgan edi: "Xalqaro terrorizmga qarshi kurash markazini tashkil etish masalasini keskin qo‘yish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Markazning asosiy vazifasi terrorizm ko‘rinishlari bilangina emas, eng avvalo, xalqaro terrorizmni mablag‘ bilan taxminlayotgan qo‘llab- quvvatlanayotgan, qurol-yarog‘ bilan ta'minlab, joylarga jo‘natayotgan manbalarga qarshi kurash bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning so‘zsiz bajarilishi bo‘yicha faoliyatlarni muvofiqlashtirishdan iborat bo‘lishi lozim". Yurtboshimizning mazkur taklifiga binoan, BMT Xavfsizlik Kengashi doirasida terrorizmga qarshi kurash Markazi ta'sis etilib, uning faoliyatini nafaqat terrorizmning o‘ziga, balki , uning yo‘ldoshi bo‘lgan giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga, noqonuniy daromadlarni legallashtirishga, yollanish jinoyatiga qarshi kurashga qaratildi. 1 Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov mustaqillikning ilk kunlaridayoq xavfizligimizga tahdid soluvchi omillar xususida gapirar ekan , diniy ekstremizm va terrorizmning dunyoviy fojia , taraqqiyotga to`sqinlik qiluvchi xavfli omil ekanligini xalqaro tashkilotlar minbarlaridan turib bir necha marotaba ta`kidladi. Islom Karimov g`oyalari nafaqat mustaqil balki yangi davrning yangi mahsuli, mantiqiy tafakkur tarzining yorqin timsoli sifatida vujudga keldi. Jumladan buni terrorizm va islom, islomning siyosiylashuvi, islom niqobidagi nayranglar xususidagi xulosalarida yaqqol ko`ramiz: “ So`ngi yillarda voqealarning fojeali tus olganligining yana bir sababi shundaki, afg`on mojarolariga ma`lum etnik nizolardan tashqari yana diniy tus ham berildi. Islomning keskin siyosiylashuvi jarayoni sodir bo`lmoqda. U o`ta radikal tus oldi- hokimiyat tepasiga chiqishga davogarlik qilish va barcha dinshunoslarni madadga chaqirgan holda bunga qurolli yo`l bilan erishishga ochiqdan ochiq urinish yuz 1 Shanxay Hamkorligi Tashkilotiga a`zo davlatlar o`rtasida mintaqaviy akselterror tuzilmasi haqidagi bitimni ratefikatsiya qilish to`g`risida. O`zbekiston Oliy Majlis qarori.// O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2004. 1-2 sonlar 13 bermoqda. Dinimizning insonparvarlik g`oyalari va asoslariga hech bir aloqasi bo`lmagan anashu jarayon tog`li Badaxshondan tortib to Kaspiygacha bo`lgan juda katta hududdagi ijtimoiy –siyosiy vaziyatga bevosita yoki bilvosita salbiy ta`sir ko`rsatadi. Mintaqadagi davlatlarda Afg`on ssenarisini o`z xalqlariga zo`rlab qabul qildirishga tayyor turgan ekstremistik kayfiyadagi unsurlar topilib qoldi. Afg`oniston voqealari esa fojeali oqibatlarga olib kelganligiga hali biz ham baho beramiz, kelgusi avlodlarimiz ham baho beradi.” 1 O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov mintaqaviy mojarolar xususida va terrorizmning rivojlanishiga imkon berdigan omillar haqida gapirar ekan, yana bir muhim holatga alohida to`xtaladi va uni e`tiborsiz qoldirib bo`lmaydigan nihoyatda katta potenseal xavf xatar deb aytadi. Mojarolarning, kelishmovchiliklarning va ziddiyatlarning kelib chiqish omili sifatida chegaralar orqali bo`lib yuborilgan xalqlar taqdiriga tahdid solish, ularning o`zaro munosabatlariga putur yetkazish , azaldan qondosh-jondosh, bir millat vakili bo`lib kelgan, qarindosh-urug` bo`lib ketgan aholini chegaralar tufayli bir-biriga qarshi qo`yish hollari ham mavjudligini uqtirib o`tadi. Ana shunday holatni nazarda tutib, birinchi prezidentimiz Islom Karimov : “ Afg`oniston bilan chegaraning ikki tomonidagi Tojiklar yoki o`zbeklarni, yo bo`lmasa pushtin qabilalarni birlashtirish foydasiga sun`iy dalillar to`planmoqda. Mavjud chegaralarni etnik asosida o`zgartirish yo`lidagi har qanday urinish qanday oqibatlarga olib kelishini tasavvur qilishning o`zi daxshatli. Mintaqamizdagi chegaralarni o`zgartirish butun jahon hamjamiyati uchun dahshatli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin . Hatto Bosniya va Gersogovenoyadagi mojarolar bu mudhish voqealar oldida “holva” bo`lib qolishi hech gap emas” deydi. 2 Diniy ekstremizm - ba zi diniy tashkilotlar yoki ayrim dindorlarning jamiyatʼ qonun-qoidalariga mos kelmaydigan mafkurasi va faoliyati. Diniy ekstremizm ko pchilik dinlarda mavjud bo lib, uning tarafdorlari o z oldiga siyosiy ʻ ʻ ʻ 1 Karimov. I. A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida : xavfsizlikka tahdid, barqarorlik va taraqqiyot kafolatlari”27-bet Toshkent “ O`zbekiston”1997 2 Karimov. I. A. “ O`zbekiston XXI asrga intilmoqda ” Toshkent – “O`zbekiston”-2000 104-bet 14 maqsadlarni qo yadi. Islom ekstremizmining aqidasiga ko ra, birinchidan, go yoʻ ʻ ʻ barcha hozirgi zamon musulmon jamoalari islomiy tuslarini yo qotganlar va ʻ "johiliya" asri jamiyatlariga aylanganlar. Bunday yondashuv hukumat va uning olib borayotgan siyosatini keskin tanqid qilish uchun "asos" bo lib xizmat qiladi. ʻ Ikkinchidan, go yo faqat "haqiqiy" musulmonlar hokimiyatga kelgach, barpo ʻ bo`lajak "islomiy tartib"ni o`rnatish uchun keskin va agressiv harakat qilmoqlari lozim. Bunday harakatning qonunga muvofiqligi masalasi ular tomonidan umuman o rtaga qo yilmaydi, zero, ular faqat shariatga (bu ham ularning tor talqinida) ʻ ʻ tayanib ish ko radilar va o zlarini islomdan chekingan hokimni ag darishga go`yo ʻ ʻ ʻ haqli deb biladilar. Islom ekstremizmining "nozik" tomoni uning "din"ga (haqiqiy dinga emas) asoslanganidadir. Guruh rahbarlari o z qo l ostidagi a zolarining ʻ ʻ ʼ ongiga shu darajada ta sir o tkazadilarki, ular hatto o zlarini qurbon qilishga, ʼ ʻ ʻ muayyan maqsad yo lida "shahid" yoki "kamikadze" bo lishga tayyor turadilar. ʻ ʻ "Musulmonbirodarlar" harakati (Misr, 1928) dan yetishib chiqqan Sayyid Qutb (1906—1965) hozirgi zamon islom ekstremizmining g oyaviy asoschisi sifatida ʻ tan olingan. Uning "nazariya"siga ko ra, o zini musulmon deb hisoblovchilarning ʻ ʻ ko pchiligi aslida musulmon emas, va umuman, barcha davlatlar islomga ʻ qarshidirlar. Demak, maqsad — islom davlatini barpo qilish va jamiyatni to lig icha islomlashtirishdir. ʻ ʻ Xristian dinining ba zi sektalariga asoslangan ko plab diniy ekstremistik harakatlar ʼ ʻ ham mavjud. Ayniqsa, "yahvechilar", "pyatidesyatniklar", "tashabbuskor baptistlar" umuman qonuniy hokimiyat va dunyoviy qonunlarni tan olmaydilar. Ularning fikricha, go yo cherkov davlatdan yuqori. Pyatidesyatniklarning ba zi ʻ ʼ guruhlari esa o z tobelarini o ta shafqatsizlik bilan ado etiladigan ibodatlarga ʻ ʻ zo rlaydilar, dunyo ne matlaridan voz kechib, tarkidunyochilik bilan yashashga ʻ ʼ da vat etadilar. ʼ Diniy ekstremizm yoki ashaddiy aqidaparastlik turli ko rinishlarda namoyon ʻ bo lishi mumkin. ʻ Mas, Olsterdagi "ultra" protestantlar, Yaqin va O rta Sharqdagi ʻ "musulmon-birodarlar", Markaziy Osiyo va Kavkazda paydo bo lgan vahhobiylar ʻ 15 (q. Vahhobiylik ) va b oshqalar . Ular jamiyatga va qonunlarga deyarli bir uslubda qarshi kurash olib boradilar. 1 Diniy ekstremizm muayyan ko rinishda O zbekistonda ham paydo bo ldi. Islomʻ ʻ ʻ ekstremizmi guruhi faoliyati natijasida 1997- yil dek abr da Namangan shahrida bir necha qotilliklar yuz berdi. O tish davriga xos i ʻ q tisodiy qiyinchiliklar, xalqning diniy qarashlarga ta sirchanligi va diniy urf-odatlarga moyilligidan foydalanib, ʼ ekstremistlar ochiqdan-ochiq kuch bilan Farg ona vodiysida ijro va sud ʻ hokimiyatining ayrim vazifalarini o zlashtirishga harakat qildilar. 1999- y ʻ il 16- fevralda Toshkent sh ahrida yuz bergan voqealar diniy aqidaparastlarning asl maqsadi konstitutsiyaviy tuzumga zarba berish va hokimiyat tepasiga kelish ekanini ko rsatdi. ʻ Diniy ekstremizm ning O zbekistonga tahdidini aqidaparastlikni ʻ yoyish orqali mavjud davlatga ishonchni yo qqa chiqarishga urinishda kuzatish ʻ mumkin. Ekstremistlar jamiyatda erksiz, mute, faoliyatsiz kishilar safini orttirish, "soxta" va "haqiqiy" dindorlik belgilari bo yicha qarama-qarshilikni keltirib ʻ chiqarishni ko zlaydilar. Ular o z maqsadlariga erishish uchun jangarilarni ʻ ʻ tayyorlashga ham harakat qildilar. O zbekistonni G arbga "islomlashtirilgan", ʻ ʻ Sharqqa esa, aksincha, "dinsiz", "daxriy" shaklda ko rsatib, respublikaning xalqaro ʻ obro siga putur yetkazish niyatida bo ldilar. Ular umuman islom sivilizatsiyasi ʻ ʻ bilan noislomiy sivilizatsiyalar o rtasida yalpi qaramaqarshilikni kuchaytirish kabi ʻ yovuz rejalarni tuzishdan ham qaytmadilar. 2000- y il ning kuzida ekstremistlarning O zbekistonga qurolli hujum uyushtirgani ʻ ularning Afg onistonda in qurib olgan xalqaro terrorchilar va narkobiznes bilan ʻ uyushib ketganidan dalolat berdi. Shu munosabat bilan birinchi p rezident imiz Islom Karimov: "Bugun dinimizni asrash kerak, mo min-musulmonlarni ximoya ʻ qilish kerak. Lekin dinimizni, birinchi galda, o zini "chin musulmon" deb da vo ʻ ʼ qilayotgan ana shu yovuz kuchlardan, har qadamda "jihod" deb og iz ko pirtirib, ʻ ʻ din nomidan buzg unchilik qilayotgan qonxo r va qotillardan asrash kerak",— ʻ ʻ 1 .“Diniy ekstrimizm va terrorizmga qarshi kurashnishning ma`naviy – ma`rifiy asoslari ’’ ( o`quv qo`llanma ) “Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi Toshkent-2013 16 degan edi. Faqat 2001- y il 11- sen tabr kuni Nyu-York va Vashingtonda sodir etilgan mudhish terrorchilik hujumlaridan keyingina dunyodagi yetakchi davlatlar AQSH boshchiligida bu yovuz illatga qarshi keng miqyosda kurashga bel bog ladi.ʻ Bundan tashqari bugungi kunning asosiy muammolaridan yana biri narkobiznis va giyohvandlikdir . Achinarlisi bu illatning ham o ` chogi aynan Afg ` oniston davlati . Bizning yurtimizda ham bu illatga qarshi ancha yillardan beri kurash olib borilmoqda. Huquq tartiboti idoralari tomonidan ashyoviy dalil sifatida ko‘rsatilgan narkotik vositalarni maxsus domen pechlarida yoqish orqali yo‘q qilish amaliyoti mamlakatimizda 1994-yildan buyon qo‘llanib kelinmoqda. Har yili ushbu tadbir BMT, xalqaro tashkilotlar, diplomatik korpus vakillari, Giyohvandlik moddalarini nazorat qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi davlat komissiyasi a’zolari, huquqni muhofaza qilish organlarining mas’ul xodimlari, ekspertlar, jurnalistlar ishtirokida o‘tmoqda. O‘tgan 20yil davomida mamlakatimizda jami 52 tonna narkotik vositalar yoqib yuborildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Narkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi ma’lumotlariga ko‘ra, 2013-yilda mamlakatimizda 2,3 tonnadan ziyod narkotik vositalar musodara qilingan. «Qoradori – 2013» operatsiyasi davomida umumiy maydoni 1,04 gektar yerga tarkibida narkotik moddalar bo‘lgan o‘simliklar ekilgani haqida 1223 holat aniqlangan, 1,54 gektar maydondagi yovvoyi nasha o‘simligi yo‘q qilingan. Giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi (sotish, kontrabanda, tarkibida giyohvandlik moddalari mavjud ekinlarni ekish va bangixonalar tashkil etish) bilan bog‘lik 7680 jinoyat sodir etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Narkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi direktori A.Mansurov ayni paytgacha dunyodagi narkotiklar ishlab chiqaruvchi eng yirik mamlakat bo‘lib qolayotgan Afg‘oniston bilan qo‘shnichilik O‘zbekistonda giyohvand moddalar bilan bog‘liq vaziyatga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan asosiy omil ekanini ta’kidladi. Afg‘onistonda ishlab chiqarilgan narkotiklar O‘zbekistonga asosan Tojikiston, Qirg‘iziston va bevosita Afg‘onistondan Amudaryo orqali kirib kelmoqda. 17 Ular narkotiklarni yashirishning eng tuban usullaridan foydalanmoqda. Narkotiklarni meva-sabzavotlar ichida, transport vositalarining xufiya joylarida, uy-ro‘zg‘or buyumlarida va boshqa ko‘plab usullarda olib kirishga urinishlar bo‘lmoqda. Har yili narkotik moddalar butun dunyoda 200 mingdan ziyod kishining umriga zomin bo‘lmoqda, jinoyatchilar esa ushbu “zahri qotil”ni sotishdan millionlab dollar daromad olmoqda, – dedi BMTning Narkotiklar va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasining Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi rahbari Ashita Mittal. – Narkotik moddalar savdosi transchegaraviy muammo bo‘lib, uni hal qilish uchun ham milliy, ham davlatlararo darajada qat’iy hamda o‘zaro muvofiqlashtirilgan choralar ko‘rish talab etiladi. O‘zbekiston Respublikasi “zahri qotil”ga qarshi kurashishda xalqaro tashkilotlarning strategik sherigi hisoblanadi va har yili ushbu yo‘nalishda ulkan ishlarni amalga oshirmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Narkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi ma’lumotlariga ko‘ra, 2014-yilda mamlakatimizda qariyb 2,3 tonna narkotik vositalar musodara qilingan. «Qoradori – 2014» operatsiyasi davomida tarkibida giyohvand moddalar bo‘lgan o‘simliklar ekilgani haqida 1125 holat aniqlangan. 2014-yilda giyohvand moddalar oldi-sottisi bilan shug‘ullangani uchun qo‘lga olinganlar orasida MDH, Osiyo va Yevropa davlatlarining 100 nafar fuqarosi ham bor. Ulardan 133 kilogrammdan ziyod giyohvand modda, 1530 psixotrop tabletka va prekursorlar musodara qilindi. Ta’kidlash joizki, aniqlangan har bir jinoyat – bu O‘zbekiston huquqni muhofaza qilish organlarining birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasidir. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, Milliy xavfsizlik xizmatining Davlat chegaralarini himoya qiluvchi qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi tizimida narkotiklarga qarshi kurashish bo‘yicha maxsus bo‘linmalar faoliyat ko‘rsatmoqda. 18 Xodimlarni o‘qitish va malakasini oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi akademiyasi va Oliy harbiy bojxona institutida maxsus kafedralar faoliyat ko‘rsatmoqda. Davlat bojxona qo‘mitasi tarkibida ilg‘or texnologiyalar bo‘yicha kinolog mutaxassislar va qidiruv-xizmat itlarini tayyorlaydigan hamda o‘qitadigan Milliy kinologiya markazi tashkil etilgan. So‘nggi yillarda mamlakatimizdan uch mingdan ziyod mutaxassis xalqaro loyihalar doirasida xorijiy davlatlarda o‘qib, malakasini oshirib keldi. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tizimida tashkil etilgan Psixoaktiv moddalarni suiste’mol qilish sohasidagi vaziyatni monitoring qilish markazi bu borada tegishli ma’lumotlar to‘plash va tahlil qilish bilan shug‘ullanmoqda. Narkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazida, shuningdek, huquqni muhofaza qilish organlari tahlil boshqarmalarida giyohvandlik vositalarining noqonuniy aylanishi bo‘yicha axborot-tahlil tizimi faoliyat ko‘rsatmoqda. Ayni paytda Milliy idoralararo ma’lumotlar bazasi tizimini ishlab chiqish ishlari olib borilayotir. Mamlakatimiz huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining mahorati va mavjud moddiy-texnik imkoniyatlar ko‘plab huquqbuzarliklarning oldini olishda muhim omil bo‘lmoqda. Masalan, 2014-yili davlat chegarasi orqali narkotiklar kontrabandasi kanalini tashkil etib, katta miqdorda giyohvand moddalar olib o‘tadigan bir qancha mintaqalararo guruhlar faoliyatiga chek qo‘yildi. Shunday guruhlardan birining a’zosi – Afg‘oniston fuqarosi Shohjahon Ziyo o‘g‘li Surxondaryo viloyatining Termiz tumanida huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari tomonidan qo‘lga olingan. U tunda Amudaryo orqali rezina qayiqda “qimmatbaho yuk”, ya’ni 64,6 kilogramm opiy olib o‘tishga uringan. Uning yana bir hamyurti Abdulhakim Muhammadqul o‘g‘li ham shu tumanda 20,3 kilogramm opiy bilan qo‘lga tushgan. Samarqand viloyatida ham 45 va 32,5 kilogramm opiy musodara qilindi. Ushbu maxsus operatsiyalar Afg‘oniston va Tojikistondan yirik miqdordagi giyohvand moddalar kontrabandasining oldini oldi. 19 Vakolatli organlar qo‘shni davlatlardan narkotiklar yetkazib berayotgan og‘ufurushlarni aniqlash borasida ham katta ishlarni olib bormoqda. Buning uchun chegara va bojxona nazorati kuchaytirilib, transport vositalari sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirilayotir. Buning natijasida, masalan, 2014-yilning dekabrida Tojikistondan Litvaga ketayotgan tranzit yuk poyezdidagi yuklar orasida 6,8 kilogramm geroin borligi aniqlandi. – Narkotiklar yetishtiruvchi eng yirik mamlakat bo‘lib qolgan Afg‘oniston bilan chegaradoshlik O‘zbekistondagi giyohvand moddalar bilan bog‘liq vaziyatga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, – dedi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Narkotik moddalarni nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi direktori A.Mansurov. – Afg‘onistonda tayyorlangan narkotiklarni O‘zbekistonga asosan Tojikiston, Qirg‘iziston va bevosita Afg‘onistondan olib kirishga urinilmoqda. Bunga qarshi aniq yo‘naltirilgan kompleks chora-tadbirlar samarasida giyohvand moddalarning yo‘liga mustahkam to‘siq qo‘yilgan. Natijada, O‘zbekistonda narkotik moddalar ishlab chiqarishning xomashyo bazasi yo‘q qilindi, giyohvand moddalar bilan bog‘liq jinoyatlar soni hamda narkomaniya kasalligi ko‘rsatkichi yil sayin kamayib bormoqda. Masalan, 2014-yil 2013-yilga nisbatan giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan 18-19 yoshdagi bemorlar soni 7,2-marta kamaydi. Mamlakatimizda qabul qilingan Narkotik moddalarni suiste’mol qilish va ularning noqonuniy aylanishiga qarshi kurash bo‘yicha 2011-2015-yillarga mo‘ljallangan kompleks chora-tadbirlar dasturi o‘z samarasini berayotir. Bu esa O‘zbekiston xalqaro tashkilotlar faoliyati doirasida narkotiklarga qarshi kurashish bo‘yicha zimmasiga olgan majburiyatlarni, imzolangan ikki va ko‘p tomonlama shartnomalarni to‘liq bajarayotganidan dalolat beradi. O‘zbekiston giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilangan Shanxay Hamkorlik Tashkilotining a’zosidir. Mamlakatimiz Markaziy Osiyo narkotik vositalar, psixotrop moddalar va 20 ularning prekursorlarining noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish bo‘yicha mintaqaviy axborot muvofiqlashtirish markazi ishida ham faol ishtirok etib kelmoqda. Toshkentda BMTning Markaziy Osiyoda Narkotiklar va jinoyatchilikka qarshi kurashish boshqarmasining mintaqaviy vakolatxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, Jahon bojxona tashkiloti, Interpol va boshqa nufuzli xalqaro tuzilmalar bilan ham samarali hamkorlik qilib kelmoqda. Bu borada axborot va tajriba almashinayotgani giyohvand moddalar tarqalishiga qarshi mintaqaviy va xalqaro darajada kurashishda muhim omil bo‘lmoqda. Narkotiklarni yoqishga bag‘ishlangan bu galgi marosim mamlakatimizning ushbu global muammoga nisbatan qat’iy pozitsiyasini yana bir bor namoyon etdi. Mazkur tadbirning giyohvandlikka qarshi kurashish bo‘yicha oylik doirasida o‘tkazilgani keng ko‘lamli tushuntirish ishlarining samaradorligini yanada oshirmoqda. Oylik doirasida giyohvand moddalarni suiiste’mol qilishning fojiali oqibatlariga bag‘ishlangan turkum eshittirish va ko‘rsatuvlar efirga uzatilib, bosma va elektron nashrlarda maqolalar e’lon qilinayotir. Mehnat jamoalari, o‘quv muassasalari, mahallalar, bolalar yozgi oromgohlari, klublarda davra suhbatlari va boshqa tadbirlar o‘tkazilmoqda. Narkotiklarni yoqish marosimida xorijlik va mamlakatimiz ekspertlari barchani giyohvand moddalarga qarshi kurashishda yanada jipslashishga chaqirdi. Zero, insoniyatga tahdid solayotgan eng yovuz xavfga qarshi kurashishda davlat, jamiyat va har bir fuqaroning yaqin hamkorligidagina kutilgan natijalarga erishish mumkin. II bob . Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda O'zbekiston Respublikasi taklif va tashabbuslari. 21 II.1. Islom Abdug’aniyevich Karimov - Mustaqil O‘zbekiston davlatining asoschisi, buyuk davlat va siyosat arbobi. Islom Abdug‘aniyevich Karimov 1938- yil 30- yanvarda Samarqand shahrida xizmatchi oilasida tug‘ildi. O‘rta Osiyo politexnika instituti va Toshkent xalq xo‘jaligi institutini muhandis-mexanik va iqtisodchi mutaxassisliklari bo‘yicha tugatgan. Mehnat faoliyatini 1960- yilda Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodida boshladi. 1961- yildan 1966 -yilgacha Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasida muhandis, yetakchi muhandis-konstruktor bo‘lib ishlagan. 1966- yilda O‘zbekiston SSR Davlat plan komitetiga ishga o‘tib, mutaxasislikdan Respublika Davlat plan komiteti raisining birinchi o‘rinbosari lavozimigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan. Islom Abdug‘aniyevich Karimov 1983- yilda O‘zbekiston SSR Moliya ministri, 1986- yilda O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti Raisining o‘rinbosari, Respublika Davlat plan komitetining raisi etib tayinlangan. U 1986 - 1989 yillar mobaynida Qashqadaryo viloyati partiya komitetining birinchi kotibi lavozimida ishlab, o‘zining katta rahbarlik va tashkilotchilik qobiliyati, fidoyiligi va qat’iyati, el-yurt dardini, odamlarning tashvish va muammolari, ularning talab va manfaatlarini yurakdan his qilishi bilan g‘oyat og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvolga tushib qolgan viloyatdagi vaziyatni qisqa vaqt ichida tubdan o‘zgartirishga erishgan. Islom Abdug‘aniyevich Karimov 1989- yilning iyunidan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi etib saylangan. O‘sha paytda respublikamiz fuqarolar urushi, qon to‘kish, millatlar va konfessiyalararo mojarolar yoqasida turgan edi. Voqealarning xuddi shunday rivoji qo‘shni mamlakatlarda amalga oshirilgan edi. Ana shunday o‘ta og‘ir davrda u o‘zining voqealarni oldindan ko‘ra bilish qobiliyati, kuchli irodasi va qat’iyati bilan xalqimiz va mamlakatimizni shunday achinarli qismatdan saqlab qoldi. 22 Aynan o‘sha davrda xalqimiz birinchi prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov timsolida mard, bukilmas iroda egasi va sodir bo‘layotgan favqulodda murakkab hodisalarning mohiyatini davlat manfaatlari nuqtai nazaridan ko‘ra oladigan, o‘z Vatani va xalqi, har bir yurtdoshining taqdiri uchun alohida mas’uliyatni his eta oladigan haqiqiy rahbarga ega bo‘ldi. 1990- yil 24- mart kuni O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida Islom Abdug‘aniyevich Karimov O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. 1991- yil 29 -dekabrda muqobillik asosida o‘tkazilgan umumxalq saylovida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti etib saylandi. Islom Abdug‘aniyevich Karimov 25- yil davomida mustaqil O‘zbekistonni boshqarib, ochiq fuqarolik jamiyati va bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat qurishning chuqur o‘ylangan strategiyasini ishlab chiqqan va uni amalga oshirgan buyuk Yurtboshimiz nafaqat O‘zbekistonda, balki butun jahon miqyosida katta hurmat va obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan ulkan shaxs va arbob sifatida tanilgan edi. O‘zbekistonning suvereniteti va mustaqilligini saqlash va mustahkamlash ririnchi pezidentimiz Islom Karimov uchun hamisha eng oliy ustuvor vazifa bo‘lib keldi va u olib borgan siyosatning asosiy o‘zak tamoyili bo‘lib qoldi. O‘zbekiston xalqi istiqlol yillarida erishilgan barcha olamshumul yutuqlar va natijalarni mamlakatimizning Birinchi Prezidenti nomi va faoliyati bilan uzviy bog‘liq deb biladi. U haqli ravishda demokratik talablar va xalqaro mezonlarga to‘la javob beradigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining muallifi bo‘lib, uni hayotga amaliy jihatdan tatbiq etishning haqiqiy kafolatiga aylandi. 1991- yilda O‘zbekiston paxta yakkahokimligining halokatli ta’siri oqibatida iqtisodiyoti bir yoqlama, mo‘rt va nochor rivojlangan, aholining hayot darajasi g‘oyat achinarli ahvolga tushib qolgan qoloq agrar mamlakat edi. Respublika hayotiy muhim tovarlarning ko‘pgina turlarini, birinchi navbatda g‘alla va energiya resurslari bo‘yicha mahsulotlarni o‘zida ishlab chiqarmas va bu boradagi o‘z ehtiyojlarini ta’minlay olmas edi. 23 Islom Abdug‘aniyevich Karimov iqtisodiy mustaqillikka erishmasdan turib, siyosiy mustaqillikni ta’minlash mumkin emas, degan fikrning qat’iy tarafdori edi. Aynan shuning uchun ham Yurtboshimiz tomonidan mashhur besh tamoyil asosida butun dunyoda taraqqiyotning «o‘zbek modeli» deb e’tirof etilgan “ O‘zbekiston iqtisodiyotini tubdan isloh etish va tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish dasturi” ishlab chiqildi. Bu modelning tub negizini «Islohot — islohot uchun emas, avvalo inson uchun» degan strategik yo‘nalishni amalga oshirish tashkil etadi. Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan O‘zbekistonda keng ko‘lamli tarkibiy islohotlar amalga oshirildi, neft kimyosi, kimyo, avtomobil sanoati, qishloq xo‘jaligi va temir yo‘l mashinasozligi, farmatsevtika, elektrotexnika, to‘qimachilik sanoati, zamonaviy qurilish materiallari sanoati kabi yuqori texnologiyalarga asoslangan mutlaqo yangi sanoat tarmoqlariga asos solindi. Ustyurt va Sho‘rtan gaz-kimyo majmualari, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar korxonasi, Andijon, Samarqand, Toshkent va Xorazm viloyatlaridagi avtomobil zavodlari singari dunyo miqyosidagi noyob sanoat obyektlari barpo etildi. Respublikamizda zamonaviy yo‘l-transport va muhandislik- kommunikatsiya infratuzilmalari, jumladan, Qamchiq tog‘ dovoni orqali o‘tadigan noyob tunnelni o‘z ichiga olgan Angren — Pop temir yo‘l tarmog‘i, Toshguzar — Boysun — Qumqo‘rg‘on temir yo‘li bunyod etildi. Toshkentdan Samarqand, Buxoro va Qarshi shaharlari yo‘nalishlari bo‘yicha yuqori tezlikda harakatlanadigan poyezdlar qatnovi yo‘lga qo‘yildi, xalqaro aeroportlar modernizatsiya qilindi, «Navoiy» aeroporti -negizida xalqaro logistika markazi tashkil etildi va O‘zbek milliy avtomagistrali qurilishi yakuniga yetkazildi. O‘zbekistonning dunyoda eng jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan iqtisodiyotga ega bo‘lgan beshta davlat qatoridan joy olgani birinchi prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov tomonidan olib borilgan islohotlarning amaliy ifodasi bo‘ldi. 24 Islom Abdug‘aniyevich Karimov qishloq xo‘jaligidagi chuqur o‘zgarishlarni amalga oshirish, yerning haqiqiy egasi bo‘lgan yangi mulkdorlar sinfi — fermerlik harakatini shakllantirishning tashkilotchisi edi. Uning tashabbusi bilan jahon amaliyotida o‘xshashi bo‘lmagan, qishloqlar qiyofasini tubdan o‘zgartirishga qaratilgan, qishloq ahlining hayot darajasi va sifatini shahardagidan kam bo‘lmasligini ta’minlaydigan namunaviy uy-joylar qurish dasturi amalga oshirilmoqda. Islom Abdug‘aniyevich Karimov Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo‘mondoni sifatida O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligini, uning hududiy yaxlitligi va sarhadlarimiz daxlsizligini, xalqimizning tinch va osoyishta hayotini ishonchli himoya qilishga qodir bo‘lgan zamonaviy Qurolli Kuchlarni tubdan isloh etish, ularning jangovar salohiyati va qudratini oshirishni ta’minladi. U tub negizida boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik va vujudga kelayotgan qarama-qarshilik va mojarolarni faqatgina tinch, siyosiy yo‘l bilan hal etishga asoslangan tinchlikparvar siyosat mujassam bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi va amalga oshirdi. Davlatimizning birinchi rahbari mintaqamizda va butun dunyoda tinchlik va barqarorlikni saqlashga ulkan hissa qo‘shdi. Islom Abdug‘aniyevich Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridanoq jahon jamoatchiligi e'tiborini Afg'onistondagi fuqarolar urushini to'xtatish muammosiga qaratib keldi. Chunki ikki davlat o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar 1992-yilda o‘rnatilgan. O‘zbekiston Respublikasining konsulligi 1992-yildan buyon Mozori-Sharifda faoliyat olib bormoqda. Afg‘onistondagi harbiy harakatlar davrida konsullikning faoliyati vaqtinchalik to‘xtatilib, 2002-yil 15-yanvardan qayta ochildi. O‘zbekistonning Qobuldagi elchixonasi 2002-yil avgustdan o‘z ishini boshladi. Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta'minlash, asriy qardoshlik tuyg’ularni rivojlantirish, yaqin qo’shnichilik munosabatlarini kuchaytirish hozirgi kunning muhim vazifasidir. Ana shu maqsaddan kеlib chiqib mintaqamiz va xalqlarimiz hayotiga tahdid solayotganlarga qarata birinchi prеzidеntimiz 25 Islom Karimov bunday dеgan edi: “Kеlgusi avlod vakillari urush olovini yoqishga undagan sabab va bahonalar uchun zamondoshlarimizni kеchirmasalar kеrak. Tarix o’z hukmini o’tkazar ekan, hamma vaqt sholini kurmagidan ajratadi va g’arazli, xudbin maqsadlarni ko’zlab, xalq manfaatlarini niqob qilib oluvchi shaxslarning o’zlarini oqlash uchun kеltiradigan kibr-havodan iborat dalillarini qabul qilmaydi.“ 2012- yil sеntyabr oyida qabul qilingan “O’zbеkiston Rеspublikasining tashqi siyosiy faoliyati kontsеptsiyasi to’g’risida”gi Qonunda bеlgilangan asosiy printsiplar xayrixohlik va do’stlik pozitsiyasini bildiradi: - turli harbiy va siyosiy alyanslardan uzoq bo’lish; - o’zining suvеrеnitеti va xududiy yaxlitligini himoya qilish bo’yicha qat’iy pozitsiyaga ega bo’lish; -o’z hududida xorijiy davlatlarning harbiy bazalari joylashtirilishiga yo’l qo’ymaslik; - ochiq, izchil va faol tashqi siyosat olib borish. Kontsеptsiyada Markaziy Osiyo mintaqasiga alohida e'tibor qaratilgan va “O’zbеkistonning hayotiy muhim manfaatlari shu mintaqa bilan bog’liq” ekani bеlgilab qo’yilgan. Kontsеptsiyada O’zbеkiston o’z qo’shnilariga nisbatan ochiq va yaxshi qo’shnichilik, do’stlik va xayrixoxlik printsiplariga asoslangan siyosat olib borishi ta'kidlangan. O’zbеkiston mintaqadagi barcha dolzarb masalalarni o’zaro manfaatdorlik, bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik printsiplari¬ga asoslangan holda, muzokaralar yo’li bilan xalqaro huquq normalariga mos ravishda hal etish tarafdoridir. Markaziy Osiyo muammolari tashqi kuchlarning aralashuvisiz mintaqadagi davlatlarning o’zlari tomondan yеchilmog’i zarur . II.2. O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Afg'onistonda tinchlikni qaror toptirish yo’lidagi taklif va tashabbuslari. 26 O‘zbekiston Respublikasi va Afg`oniston o‘rtasidagi diplomatik aloqalar 1992-yilning oktabr oyida o‘rnatilgan. Afg‘oniston Islom Respublikasi Prezidenti ikki marotaba O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan. Oxirgi tashrif 2010-yil iyunda Toshkentda bo‘lib o‘tgan Shanhay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo davlatlar Rahbarlari Sammiti doirasida bo‘lib o‘tga Birinchi prezidentimiz Islom Karimov afg‘on mojarosini bartaraf etishning yagona yo‘li – siyosiy yo‘l bo‘lib, qanchalar qiyin bo‘lmasin, qarama- qarshi kuchlarni muzokaralar orqali o‘zaro kelishuvga olib kelish ekani tobora o‘z tasdig‘ini topayotganligini alohida ta’kidladi. Ayni shu asnoda vaqtinchalik hukumat tuzish, saylovlar o‘tkazish, Afg‘oniston oldida turgan og‘ir muammolarni hal etishga o‘tish imkoni paydo bo‘lishini bugungi kunda ko‘pchilik e’tirof etmoqda. 1 O‘zbekiston hukumati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq jahon jamoatchiligi e’tiborini Afg‘onistondagi fuqarolar urushini to‘xtatish muammosiga qaratib keldi. Birinchi prezidentimiz I. Karimov 1993- yildayoq BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida BMT minbaridan turib, bu muammoni hal etishning dastlabki qadami sifatida ayrim davlatlarning muxolifat tomonlarga qurol-yarog‘ yetkazib berishini taqiqlash haqida qaror qabul qilishga, muxolifat tomonlarni esa Afg‘oniston muammosini tinch yo‘l bilan hal etishga chaqirdi. Shu maqsadda Tolibon hukumati hamda Shimoliy Alyans vakillarini muzokaralar stoliga o‘tqazishga harakat qildi. 1995-yilda BMT Bosh Assambleyasining 50-sessiyasida Afg‘onistonga qurol-yarog‘ kiritilishiga qarshi xalqaro embargo qo‘yish taklifi bilan chiqib, bu mamlakatning ichki ishlariga tashqi kuchlarning aralashuviga chek qo‘yish zarurligini ta’kidladi, Afg‘onistonda koalitsion hukumat tuzish modelini taklif etdi; 1 Islom Karimov . “ O’zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak.” T.: „O’zbekiston“, 2013. 22-23-betlar 27 1997-yili mamlakatimiz rahbari afg‘on muammosini hal qilish uchun “6+2” muloqot guruhini tashkil etish tashabbusi bilan chiqqani va 1999-yili mazkur guruhning Toshkent uchrashuvi bo‘lib o‘tganidan barchamiz xabardormiz. 1 I. Karimov xalqaro terrorizmga qarshi kurash jahon jamoatchiligining asosiy vazifalaridan biri ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan edi. Chunonchi, 1999-yilning 18—19-noyabr kunlari Istambul shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining yig‘ilishida xalqaro terrorizmga qarshi kurash vazifasini yana bir bor ko‘tardi. I. Karimov yig‘ilishda so‘zlagan nutqida Xalqaro terrorizmga qarshi kurash uchun BMT doirasida xalqaro markaz tuzishni taklif etdi. 2 Terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazi mazmuniga yanada aniqlik kiritib, bu haqda, jumladan, quyidagilarni ta’kidladi: «Xalqaro terrorizmga qarshi kurash markazini tashkil etish masalasini keskin qo‘yishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Markazning asosiy vazifasi terrorizm ko‘rinishlari bilangina emas, eng avvalo, xalqaro terrorizmni mablag‘ bilan ta’minlayotgan, qo‘llab- quvvatlayotgan, qurol-yarog‘ bilan ta’minlab, joylarga jo‘natayotgan manbalarga qarshi kurash bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning so‘zsiz bajarilishi bo‘yicha faoliyatlarni muvofiqlashtirishdan iborat bo‘lishi lozim». Ammo birinchi prezidentimizning bu gapiga o`z vaqtida quloq solinmadi. O‘zbekistonning Afg‘oniston muammosiga munosabati 18 — Jahon tarixi 2001-yilda Prezidentimiz BMT Bosh kotibiga yo‘llagan murojaatida Afg‘onistonni demilitarizatsiya qilish masalasini BMTning Xavfsizlik Kengashi kun tartibiga qo‘yish taklifini ilgari surdi; 2008-yilda NATOning Buxarest sammitida BMT shafeligi ostida “6+3” muloqot guruhini tashkil etish taklifi bilan chiqdi. Bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin. Ana shunday muhim hujjatlar qatorida davlatimiz rahbarining bevosita tashabbusi bilan ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosiy 1 Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “Akademnashr” 2013 2 Shanxay Hamkorligi Tashkilotiga a`zo davlatlar o`rtasida mintaqaviy akselterror tuzilmasi haqidagi bitimni ratefikatsiya qilish to`g`risida. O`zbekiston Oliy Majlis qarori.// O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2004. 1-2 sonlar 28 faoliyat konsepsiyasi va shu asosda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Qonuni mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash yo‘lida g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanini ta’kidlash lozim. Birinch prezidentimiz 2013-yil 9-mayda Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan ommaviy axborot vositalariga bergan intervyusida o‘z e’tiborini yana bir bor Afg‘onistondagi mavjud voqelikka qaratib, ushbu muammoning naqadar jiddiyligi va uning yechimi bo‘yicha qanday amaliy harakat va chora-tadbirlar zarurligi xususida so‘z yuritdi. 1 Yurtboshimizning ana shu intervyusini o‘z ichiga olgan, o‘zbek va ingliz tillarida chop etilgan “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak” risolasi bugungi kunda nafaqat mamlakatimiz, balki jahon jamoatchiligida katta qiziqish uyg‘otmoqda, keng muhokama qilinmoqda. Davlatimiz birinchi prezidentimiz ta’kidlab o‘tganidek, Afg‘onistondagi mavjud o‘ta og‘ir va tahlikali bir vaziyatda AQSh va Yevropa davlatlarining AYSEF, ya’ni tinchlik o‘rnatish kuchlari deb nom olgan harbiy qo‘shinlarining 2014-yilning oxirigacha ushbu mamlakat hududidan olib chiqib ketilishi bilan Afg‘onistonda o‘zaro qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi kurashning avjiga chiqishi, terrorchilik, qurol-yarog‘ savdosi, narkotrafik, turli diniy, millatlararo nizolarning kuchayib, fuqarolar urushining yana qaytadan boshlanish xavfi ortadi. Yuqorida zikr etilgan O‘zbekiston Respublikasi Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasida mamlakatimiz “tinchliksevar siyosat yuritadi va harbiy-siyosiy bloklarda ishtirok etmaydi”, deb aniq-ravshan bayon qilingan. “O‘zbekiston qo‘shni davlatlardagi qurolli mojarolarga va keskinlik o‘choqlariga tortilishining oldini olish yuzasidan barcha zarur chora-tadbirlarni ko‘radi, shuningdek, o‘z hududida xorijiy davlatlarning harbiy bazalari va ob’ektlari joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymaydi”, deya ta’kidlanadi. Shu borada mamlakatimiz birinchi rahbarining mazkur konsepsiyaga asoslangan holda bildirgan quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinlidir: “O‘zbekiston 1 “ Tinchlik va osoyishtalik barcha yutuq va marralarimizning asosidir” Xalq so`zi 10-may 2013-yil 91-son 29 Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik, Afg‘onistonga qarshi qaratilgan turli harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik, Afg‘oniston bilan aloqalarimiz va hamkorligimizni faqatgina ikki tomonlama asosda tashkil qilish, afg‘on xalqi tanlagan hukumatni qo‘llab-quvvatlash siyosatini o‘ziga ma’qul topadi”. Bunday qat’iy, shu bilan birga, uzoqni ko‘zlagan, chuqur o‘ylangan siyosatni oldinga surish uchun Afg‘onistonning yaqin qo‘shnisi bo‘lmish O‘zbekistonda barcha asoslar bor. Avvalambor, bu Afg‘oniston bilan uzoq tarixiy o‘tmishga borib taqaladigan yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro hurmatga asoslangan aloqalarimiz, mamlakatimizning Markaziy Osiyoda tutgan alohida o‘rni va mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilgan mustahkam va sobitqadam tashqi siyosatidir. O‘zbekiston Respublikasi Hukumati Afg‘onistonga ko‘rsatilayotgan dunyo hamjamiyati yordami yordam samaradorligini ta’minlash maqsadida 2001-yilning 16-dekabr kuni «Hayraton» ko‘prigini ochish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 2003-yilning 9-noyabr kuni Termiz chegara hududida joylashgan Ayritom bojхona majmuasini rasmiy ravishda ishga tushirildi. Ushbu majmuani ishga tushirilishi Afg‘onistonga mo‘ljallangan yuklarni qisqa vaqt ichida rasmiylashtirish va belgilangan manzilga yetkazib berishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2003-yilning 17-18-iyun kunlari O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Eronga rasmiy tashrifi doirasida O‘zbekiston, Afg‘oniston va Eron o‘rtasida хalqaro transafg‘on yo‘lagini barpo etish bo‘yicha uch tomonlama bitim imzolandi. Bugungi kunda tomonlar mazkur bitimni amalga oshirish maqsadida uch tomonlama Muvofiqlashtiruvchi kengash tuzish masalasini ko‘rib chiqmoqdalar. 2007-yilning iyul oyida ikki tomonlama aloqalarning rivojlantirish doirasida Toshkentda o‘zbek-afg‘on savdo iqtisodiy hamkorligi bo‘yicha Hukumatlararo komissiyaning birinchi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. 2008- yil 20- noyabr kuni Osiyo taraqqiyot banki , O ‘ zbekiston va Afg ‘ oniston o ‘ rtasida « Hayraton – Mozori Sharif – Hirot » temir yo ‘ l qurilishi 30 to ‘ g ‘ risida Memorandum imzolandi . Qurilish ishlari 2010-yil noyabr oyida shartnomada ko‘rsatilgan muddatdan oldin - 7 oy 15 kun emas, 130 kunda bitkazildi. Temir yo‘l uzunligi 106,5 km. (asosiy yo‘lning uzunligi 75 km.) dan iborat bo‘lib, bir kunda 16 ta po y ezd yoki 9 mln. tonnadan ortiq yukni o‘tkazish imkoniyatiga ega. Loyihani amalga oshirish doirasida 2 stantsiya, 2 ta razyezd, va Mozori-Sharif stantsiyasida konteynerlar saqlash majmuasi hamda mavjud Hayraton temir y o `l stantsiyasi modernizatsiya qilindi. 1 2008-yildan boshlab O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasida optik tolali tarmoq aloqalari faol rivojlana boshlandi. O‘zbekiston va Afg‘onistonni bog‘lovchi optik-tolali aloqa tarmog‘ining rasmiy ochilishi 2009-yilning 7-9-iyul kunlari Hayratonda bo‘lib o‘tdi. 2010- yil o х iridan boshlab O ‘ zbekiston orqali AQSh va NATO noharbiy yuklarini Afg ‘ onistonga tranzit qilish amaliy tadbiq etildi . Mozori-Sharif - Qobul avtomobil yo‘lini tiklash bo‘yicha loyihani amalga oshirishda O‘zbekiston faol ishtirok etmoqda. Jumladan, mazkur yo‘nalishda urush vaqtida vayron bo‘lgan 11 ta ko‘prikni qayta tiklash ishlari O‘zbekiston mutaхassislari tomonidan amalga oshirildi va foydalanishga topshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qaroriga muvofiq 2002-yilning boshidan Afg‘onistonning shimoliy hududlariga elektr quvvati uzatish tiklandi. 2010-yilda (LEP-220 Hayraton-Puli-Xumri-Kobul) loyihasining ishga tushishi bilan Afg‘oniston poytaxtiga O‘zbekiston elektr toki yetka r ishi boshlandi. Afg‘oniston elektr tokini yetkazib berish hajmi, afg‘on tomoning imkoniyatlaridan kelib chiqib 150 mVat dan 300mVat gacha oshirildi 2010-yilning birinchi kvartilida «Aziya treyding» afg‘on kompaniyasi bilan hamkorlikda Mozori-Sharif shahrida «GM O‘zbekiston» Kompaniyasining distribyuterlik markazi ochildi. 2011- yil avgust oyida « O ‘ zbekiston temir yo ‘ llari » DAK va Afg ‘ oniston hukumati o ‘ rtasida « Hayraton – Mozori - Sharif » temir yo ‘ lidan foydalanish 1 HTTP: // TAFSILOT.UZ // AFG`ONISTON –kecha –bugun - ertaga 31 to ‘ g ‘ risida 3 yillik bitim imzolandi . Mazkur temir yo‘ldan 2012-yil fevral oyidan foydalana boshlandi. Afg‘on hukumatining iltimosiga binoan, O‘zbekiston tomonidan Mozori- Sharif-Kobul yo‘lida 11 ta yo‘l o‘tkazgichi qurib berildi. Ushbu kommuniskatsion qurilmalar, Afg‘onistoning iqtisodiy tiklanishining dastlabki bosqichida markaz bilan Shimolni o‘rtasidagi aloqalarni uzluksiz tarzda ta’minlab berdi. 2014-yilda ikki mamlakat o‘rtasida tovar ayirboshlash hajmi $600,9 mln. miqdorini tashkil etdi (eksport - $600,1 mln. va import - $0,8 mln.) O‘zbekistonda Afg‘oniston ishbilarmon doiralari ishtirokida tashkil etilgan 122 ta korхona ro‘yхatdan o‘tkazilgan bo‘lib, ulardan 39 tasi 100% afg‘on sarmoyasi hisobiga faoliyat ko‘rsatadi. 2015-yilda Toshkent shahrida birinchi O‘zbekiston Respublikasi va Afg‘oniston Islom Respublikasi o‘rtasida savdo, transport va energetika bo‘yicha Qo‘shma ishchi Komissiyaning birinchi majlisi bo‘lib o‘tdi. Tadbir nihoyasida ikki taraf qo‘shma bayonot imzolashdi. O'zbekiston Respublikasi birinchi p rezidenti Islom Karimov 24 iyun kuni Ko'ksaroyda Afg'oniston Islom Respublikasi Prezidenti Ashraf G'ani bilan uchrashuv o'tkazdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov uchrashuvda Ashraf G'anining yurtimizga ilk tashrifi mamlakatlarimiz hamkorligini yangi bosqichga ko'tarishga xizmat qilishini ta`kidlagan edi. O'zbekiston va Afg'oniston xalqlarining tarixi mushtarak, urf-odat va an`analari o'xshash. O'zbekiston hamisha “Qo'shning tinch – sen tinch”, degan hikmatga amal qilib, Afg'onistonda tinchlik o'rnatish, uning iqtisodiyotini tiklash tarafdori bo'lib kelmoqda. Mamlakatimiz Afg'onistonga elektr energiyasi, meva- sabzavotlar, neft mahsulotlari, mineral o'g'itlar eksport qilmoqda. 2016 yilning dastlabki to'rt oyida o'zaro tovar ayirboshlash hajmi 14 foiz oshdi. 32 Uchrashuvda o'zaro savdo hajmini yanada oshirish va nomenklaturasini kengaytirish masalalari muhokama qilindi. Tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik muammolar yuzasidan fikr almashildi. Afg‘onistondagi vaziyat va afg‘on muammosini hal etish borasida bildirilgan amaliy xulosa va takliflar bugun nafaqat mamlakatimizda, balki xalqaro maydonda ham keng aks-sado bermoqda. Chet davlatlarning siyosiy-ijtimoiy, ekspert va ilmiy-akademik doiralari, ommaviy axborot vositalari va xalqaro tashkilotlar tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanmoqda va bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Eng avvalo, davlatimiz birinchi rahbarining fikrlariga bevosita Afg‘onistonning o‘zida katta qiziqish kuzatilmoqda. Birinchi prezidentimizning intervyusi ushbu davlatning yetakchi ommaviy axborot vositalarida ingliz, dari va o‘zbek tillarida nashr etildi. Jumladan, Afg‘onistonning yetakchi “Daily Outlook Afghanistan” gazetasi, “Sahro” ijtimoiy-siyosiy jurnali intervyuning to‘la matnini “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak” sarlavhasi ostida chop etdi. Islom Karimov intervyusi Afg‘oniston bilan qo‘shni bo‘lgan Pokistonning “Balochistan today” va “Ittihad” gazetalarida, Eronning “Iran News” gazetasida va Xitoyning “Lookwe” jurnalida, AYSEF ishtirokchilari bo‘lmish AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Latviya, Turkiya hamda musulmon dunyosida o‘z mavqeiga ega bo‘lgan Saudiya Arabistoni, Kuvayt, Malayziya va boshqa davlatlarning bosma va elektron nashrlarida keng yoritildi. 1 Ta’kidlash joizki, xorijiy ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan maqolalarda O‘zbekistonning Afg‘onistonda tinchlik va barqarorlikning ishonchli tarafdori ekani va ushbu maqsadlar uchun faol siyosiy-diplomatik sa’y-harakat ko‘rsatayotganligi alohida urg‘ulanmoqda. Eng muhimi, barcha nashrlar O‘zbekistonning prinsipial pozitsiyasi – Afg‘onistondagi nizoni bartaraf etishning yagona yo‘li – siyosiy yo‘l ekanligini to‘laligicha qo‘llab-quvvatlagan holda, mazkur muammoning yechimiga o‘zaro kurashayotgan qarama-qarshi tomonlarni 1 . HTTP: // politcs/uzbek/ O`zA – “ O`zbek xalqiga tinchlik omonlik kerak “ risolasi 31.07. 2013 33 muzokaralar stoli atrofiga to‘plash va ularni murosaga olib kelish orqali erishish mumkinligini e’tirof etishmoqda. Intervyuda birinchi prezidentimiz Islom Karimov tomonidan Afg‘oniston borasida bildirilgan fikr va takliflar jahonning yetakchi siyosatchilari, ekspert va olimlari tomonidan ham qizg‘in muhokama etilib, yuqori baholanmoqda. Jumladan, AQShning Jon Xopkins universiteti qoshidagi Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti rahbari Frederik Starrning ta’kidlashicha, birinchi prezidentimiz Islom Karimov Afg‘onistondagi vaziyatni “o‘ta og‘ir va nozik” deya, aniq va ravshan tahlil etdi. Bugungi kunda afg‘on muammosini harbiy yo‘l bilan hal etib bo‘lmasligini real fikrlay oladigan har bir inson tushunib yetmasligi mumkin emas. Nyu-York davlat universiteti professori P.Morvij Afg‘onistondan chet el harbiy kuchlarining olib chiqib ketilishi bu mamlakatdagi vaziyatni tanglikka olib kelishi mumkinligini qayd etgan holda, Islom Karimovning bu boradagi so‘zlarini o‘z xalqining tinchligi va osoyishtaligini ta’minlash haqida qayg‘uradigan chinakam davlat rahbarining harakatidir, deb izohlaydi. Mana shu sabab, Islom Karimov Afg‘onistondagi asosiy kuchlarni o‘zaro qarama-qarshiliklarni muzokaralar stoli atrofida yechishga, harbiy to‘qnashuvlarning yangitdan avj olib ketmasligiga va ushbu davlatdagi beqarorlikning qo‘shni davlatlarga tarqalishining oldini olishga chaqirmoqda, deydi P.Morvij. AQShning Karnegi fondi eksperti M.Olkott O‘zbekiston afg‘on muammosi atrofidagi o‘zgalarning o‘yinlariga qo‘shilmasligini va janubdagi qo‘shnisi bilan munosabatlarini faqatgina ikki tomonlama asosda, ichki ishlarga aralashmaslik, tinchliksevarlik va yaxshi qo‘shnichilik prinsiplari asosida qurishini ijobiy baholaydi. Amerikalik mutaxassis O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining Afg‘onistonga yetkazib berilishi ushbu davlatning iqtisodiy va ijtimoiy tiklanishiga ulkan hissa qo‘shayotganini ta’kidlaydi. Ikki davlatni bog‘lab turuvchi temir yo‘l hamda tezyurar avtomobil yo‘llarining barpo etilishi Afg‘oniston iqtisodiyotini tiklashda muhim ahamiyat kasb etayotganiga e’tiborini qaratadi. 34 M.Olkott, “O‘zbekiston, shubhasiz, bundan keyin ham o‘zining ikki tomonlama munosabatlari doirasida Afg‘onistonni iqtisodiy va ijtimoiy tiklash jarayonida muhim rol o‘ynaydi”, deya ishonch bildiradi. Britaniya – O‘zbekiston jamiyati raisi lord F.Ponsonbi O‘zbekiston rahbariyati Afg‘onistondagi hozirgi vaziyatni chuqur anglashi va uni kelajakdagi rivoji borasida qayg‘urayotganini ta’kidlagan holda, Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan BMT shafeligi ostida “6+3” muloqot guruhining tashkil etilishi afg‘on muammosini tinch yo‘l bilan hal qilinishida muhim rol o‘ynagan bo‘lur edi, deb hisoblaydi. Britaniyalik siyosatchining fikricha, Afg‘onistondagi o‘tish jarayonida va bu mamlakatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda barcha qo‘shni davlatlarning ishtiroki katta ahamiyat kasb etadi. Buyuk Britaniyaning Kembrij universiteti professori S.Saksenaning qayd etishicha, birinchi Prezident Islom Karimov o‘ta chigal va murakkab hisoblanmish afg‘on muammosini tinch yo‘l bilan hal etish uchun batamom yangicha konseptual yondashuvni taklif etib, uni sodda, lo‘nda va kuchli mantiqqa tayangan holda bayon etdi. Xususan, O‘zbekiston rahbari asosiy e’tiborni afg‘on xalqi va jamiyatini jipslashtirishga qaratish, har qanday sharoitda ham, avvalambor, afg‘on xalqining irodasiga tayanish lozimligini ta’kidladi. Aynan mana shunday ijobiy yondashuvgina Afg‘onistonda necha o‘n yillardan buyon davom etayotgan zo‘ravonlik va qon to‘kilishini to‘xtatishi mumkin, deb hisoblaydi olim. 1 S.Saksenaning so‘zlariga ko‘ra, “Afg‘oniston, o‘z nazorati va gegemoniyasini o‘tkazishga harakat qilayotgan boshqa davlatlardan farqli o‘laroq, O‘zbekistondek tinchlik va hamkorlikka chorlayotgan ishonchli qo‘shnisi borligidan faxrlansa arziydi”. “Menga Islom Karimovning Xotira va qadrlash kunida bildirgan fikrlari, ayniqsa, urush insoniyat uchun naqadar dahshatli qirg‘in ekani, bu ofatning oldini olish va tinchlik-osoyishtalikni asrash dunyodagi har bir insonning burchi ekanini kuyunib aytgan so‘zlari nihoyatda qattiq ta’sir qildi, – deydi germaniyalik ekspert F.Lemke. – O‘zbekistonning tinchliksevar tashqi siyosat yuritishi, dunyoni 1 . HTTP: // politcs/uzbek/ O`zA – “ O`zbek xalqiga tinchlik omonlik kerak “ risolasi 31.07. 2013 35 qaytadan bo‘lib olishga intilayotgan davlatlarning turli xil geosiyosiy o‘yinlarida ishtirok etmasligi ham menda katta taassurot qoldirdi”. F.Lemkening fikricha, O‘zbekiston birinchi prezidentining “tinchliksiz rivojlanish bo‘lmaydi, rivojlanishsiz esa kelajak ham bo‘lmaydi” degan so‘zlarini hech kim inkor eta olmaydi. Shunday ekan, Islom Karimovning o‘z xalqiga, qo‘shni xalqlar va jahondagi barcha davlatlarga Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish haqidagi chaqirig‘i ezgulik va rivojlanishga qaratilgan takliflarni qo‘llab- quvvatlash naqadar muhim ekanligini, harbiy yo‘l bilan hech qanday muammoni yechib bo‘lmasligini anglatadi. “ Islom Karimov O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy prinsiplarini mamlakat mustaqilligining 22-yillik bayramini nishonlash arafasida yana bir bor ochiq va ravshan bayon etdi”, – deydi Fransiyada joylashgan Yevropa kelajagi va xavfsizligini tadqiq qilish instituti rahbari E.Dyupyui. Mutaxassisning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekistonning har qanday harbiy-siyosiy bloklarda va harbiy intervensiyalarda ishtirok etmaslik prinsipi qonuniy asosga ega. Toshkentning bunday strategiyasi Afg‘oniston bilan ikki tomonlama hamkorligini yanada rivojlantirishga yordam beradi, deya ishonch bildiradi E.Dyupyui. Fransiyada chiqadigan “Les milieux des empires” tahliliy jurnalining bosh muharriri S.d'Izarnning ta’kidlashicha, Islom Karimov intervyusi O‘zbekiston rahbariyatining Afg‘onistondagi vaziyat borasida bildirayotgan asosli tashvishlari bilan birga, har qanday sharoitda ham O‘zbekistonning ushbu davlat bilan yaxshi qo‘shnichilik aloqalariga tayanadigan qat’iyatli pozitsiyasini ko‘rsatadi. 2014-yil oxirida AYSEF qo‘shinlarining Afg‘onistondan olib chiqilishi vaziyatni yanada keskinlashtirib yuborishi mumkinligini inobatga olgan holda, S.d'Izarn ushbu muddatga qadar Islom Karimovning umumafg‘on siyosiy muzokaralarini boshlash va zaruriy kelishuvlarga erishish kerakligi haqidagi fikr va takliflari jahon hamjamiyati tomonidan so‘zsiz qo‘llab-quvvatlanishi lozim, deb hisoblaydi. Belgiya Senati a’zosi Dominik Tilmans “Jahon” axborot agentligi muxbiriga bergan intervyusida shunday dedi: “Men O‘zbekiston Prezidentining Markaziy 36 Osiyoda tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlashga qaratilgan intilishlari bilan mutlaqo hamfikrman. Albatta, mintaqadagi vaziyat oddiy emas. Bu borada O‘zbekistoning turli harbiy bloklarga kirmaslik va ularda qatnashmaslik pozitsiyasi mutlaqo to‘g‘ri va dolzarbdir”. “Biz Islom Karimovning Xotira va qadrlash kunida O‘zbekiston Afg‘onistonga nisbatan ikki xalqning tub manfaatlaridan kelib chiqqan holda siyosat olib boradi, degan so‘zlarini to‘liq qo‘llab-quvvatlaymiz”, deya ta’kidlaydi Xitoyning Ijtimoiy fanlar akademiyasi huzuridagi Rossiya, Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyoni tadqiq etish instituti xodimi Su Chan. Mutaxassisning fikriga ko‘ra, Xitoy va O‘zbekiston Afg‘onistonning qo‘shnilari sifatida ushbu mamlakatdan koalitsion kuchlarning chiqib ketishidan so‘ng yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy vaziyat borasida jiddiy tashvishlanmoqda. “Biz Afg‘oniston muammosi faqat afg‘on xalqi tomonidan hal etilishi, har qanday tashqi kuchlarning aralashuvi esa bu mamlakatdagi ahvolni yanada og‘irlashtirishi va mintaqaviy xavfsizlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, deb hisoblaymiz. Shu bilan birga, Afg‘onistonga ko‘rsatilayotgan iqtisodiy va gumanitar yordamni yanada kuchaytirish zarur”, – deydi Su Chan. Yaponiyaning Sharqiy Osiyo tadqiqotlari instituti direktori U.Magosakining fikricha, O‘zbekistonning mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash, xalqaro terrorizm, ekstremizm va giyohvand moddalarning noqonuniy aylanuviga qarshi kurash siyosati Markaziy Osiyoning barqaror rivojlanishi uchun eng muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. “Haqiqatan ham, Afg‘onistondan xalqaro kuchlarning olib chiqib ketilishi millatlararo mojarolarning kuchayishiga va chuqurlashishiga olib kelishi mumkin. Shu sababdan, Afg‘onistondagi mavjud muammolarni muvaqqat hukumat tuzish va saylovlar o‘tkazish yo‘li bilan hal etish kechiktirib bo‘lmaydigan vazifa hisoblanadi. Bu murakkab jarayonda eng muhim omil – yangi siyosiy organ tuzish yo‘lida Afg‘onistonning turli siyosiy guruhlari orasida umumiy kelishuvga erishishdir. Ushbu jarayonda hal etuvchi bo‘g‘in sifatida BMT va NATO kabi xalqaro tashkilotlar, shuningdek, qo‘shni mamlakatlar ishtirok etishi lozim. 37 Muvaqqat hukumatning tuzilishi Afg‘onistonda barqaror davlatchilikni shakllantirish va ko‘pmillatli afg‘on xalqining tinch-totuv yashashi uchun qulay sharoitlar yaratishga imkoniyat tug‘diradi”, deb hisoblaydi U.Magosaki. Yaponiyaning Niagata universiteti professori Shigeki Xakamadaning ta’kidlashicha, Afg‘oniston hududi tashqi kuchlarning “katta geosiyosiy o‘yini” maydoni bo‘lib qolmoqda – ular Afg‘onistondagi vaziyatdan foydalanib o‘z ta’sir doiralarini kengaytirish va mavqelarini kuchaytirishga harakat qilishmoqda. E’tiborlisi shundaki, Afg‘onistondagi vaziyatning o‘ta nozikligi va uning oldindan aytib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishiga qaramasdan, hanuzgacha jahon hamjamiyati va rasmiy Kobul afg‘on muammosini hal etish bo‘yicha yagona bir fikrga kelmadi, deya fikr bildiradi yaponiyalik mutaxassis. Malayziyaning sobiq Tashqi ishlar vaziri o‘rinbosari, “Gerakan” partiyasi raisining o‘rinbosari, senator Koxilay Pilay O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash borasidagi olib borayotgan siyosati va afg‘on muammosini hal etishdagi tashabbus va sa’y-harakatlarini yuqori baholaydi. Uning fikricha, Afg‘onistonning qo‘shnisi sifatida O‘zbekiston boshqa davlatlarga nisbatan ushbu mamlakatda ro‘y berayotgan murakkab siyosiy jarayonlarni aniq va chuqur his eta oladi. Shuning uchun ham, Islom Karimov jahon hamjamiyati e’tiborini Afg‘onistonda o‘zaro kurashayotgan tomonlar o‘rtasida kelishuvga erishish zarurligini va uning asnosida barcha etnik va diniy guruhlar manfaatini ifoda etuvchi koalitsion hukumat tuzishga jalb etdi. Faqat shu yo‘l bilangina bu mamlakatda tinchlik o‘rnatish mumkin, deya ta’kidlaydi K.Pilay. Malayziyalik yana bir ekspert, “Binary” universiteti professori Zulfiqli Hoji Senteri: “Afg‘onistonda tinchlik va barqarorlik o‘rnatilishi O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ulkan bozorga ega bo‘lgan Osiyo va Tinch okeani davlatlariga eng yaqin masofa bilan chiqish imkoniyatini yaratadi. Bu esa ushbu mintaqalarda joylashgan mamlakatlar o‘rtasida savdo-iqtisodiy va investitsion aloqalarni yanada rivojlantirishga katta turtki beradi. Shularni inobatga olgan holda, ASEAN tashkilotiga kiruvchi davlatlar ham Afg‘onistonda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatilishidan g‘oyat manfaatdor”, deya ta’kidlaydi. 38 Latviyada joylashgan Boltiq xalqaro akademiyasi professori I.Stetsenkoning so‘zlariga ko‘ra, Islom Karimovning yaxshi qo‘shnichilik, o‘zbek xalqining osoyishtaligi va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan oqilona siyosati nafaqat Markaziy Osiyo, balki Yevropa davlatlarining ham tinchlik va xavfsizligini ta’minlashga katta hissa qo‘shadi. “Ishonchim komilki, Ibn Sino, Ulug‘bek, Beruniy va Navoiy kabi buyuk allomalarning falsafasi va dunyoqarashlarini o‘zida mujassam etgan o‘zbek xalqi o‘z ajdodlarining merosini davom ettirgan holda, xalqlar va davlatlar o‘rtasida tinchlikni saqlash, madaniy va ma’rifiy hamkorlikni kuchaytirish, donishmandlik, odamiylik va bag‘rikenglikni targ‘ib etadi”, – deydi I.Stetsenko. 1 Muxtasar qilib aytganda, birinchi prezidentimiz Islom Karimovning bildirgan fikr-mulohazalar O‘zbekistonning Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha chuqur o‘ylangan pozitsiyasi jahon hamjamiyati tomonidan keng qo‘llab- quvvatlanayotganining yaqqol isbotidir. Xulosa Mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: Birinchidan, 1933 yilda taxtga o’tirgan Zoxirshoh davrida jiddiy islohotlar amalga oshirulmadi. Oxir oqibatda 1973-yilning 17-iyulida, 1978-yilning 27- aprelida harbiylar davlat to'ntarishlari o'tkazdilar. 1978-yil 30-aprelda mam lakat Afg'oniston Demokratik Respublikasi deb e'lon qilindi. 1 HTTP: // TAFSILOT.UZ // AFG`ONISTON –kecha –bugun - ertaga 39 Yangi hukumat Afg'onistondagi real hayotni hisobga olmay islohotlar o'tkazishga kirishdi. Bu islohotlar SSSR da o'tkazilgan islohotlar andozasiga o'tish edi. Shuning uchun ham Afg'oniston xalqi bu islohotlarni qabul qilmadi. Ruhoniylar hukumat siyosatini islom asoslaridan qaytish, deb baholadi. 1979 yil 28-dekabrda SSSR o'z harbiy qismlarini Afg'onistonga kiritdi. 10 yil davom etgan urushda 15 mingdan ortiq sovet jangchilari, ming-minglab begunoh afg’onlar halok bo'ldi. 1989 yil 15-fevralda Sovet davlati qo‘shinlarini Afg’oniston hududidan olib chiqib ketdi. Biroq shundan keyin ham vaziyat yaxshilanmay siyosiy kuchlar o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash davom etdi. Ikkinchidan, Afg’onistonda qo’nim topgan diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlar, narkotik moddalar etishtirish va chetga chiqarish Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Jahon hamjamiyati uchun katta xavf-xatarga aylandi. Uchinchidan, O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov Afg‘onistonda yuzaga kelgan muammo hal etishning jahon hamjamiyati diqqatiga havola etayotgan tamoyillarga: — nizolarni bartaraf qilishning bosqichma-bosqichligi; — barcha manfaatdor tomonlarning muzokara jarayonida ishtirok etishi; — tomonlarning bir-biriga yon berishi va murosa yo‘li bilan bir-biri tomon yaqinlashuvi; — bu jarayonda barcha xalqaro tashkilotlarning faol ishtirok etishi va xomiylik qilishi; — har bir mamlakat hududiy yaxlitligining saqlanishi; — qanday shaklda bo‘lmasin, tashqaridan ta’sir o‘tkazish va aralashuvga yo‘l qo‘ymaslik; — mahalliy mojaro zonalariga qurol-yarog‘ yetkazib berishni qat’iyan taqiqlab qo‘yishga amal qilgandagina Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatiladi. “Ana shunday qaltis vaziyatda milliy taraqqiyotimizni, mamlakatimizning rivojlanish sur’atlarini, eng muhimi, xalqimizning tinch-osoyishta hayotini saqlash 40 uchun barcha zarur choralarni ko’rish masalasi oldimizda juda jiddiy vazifa bo’lib turibdi” 1 . 9- may kuni ommaviy axborot vositalari vakillari bilan suhbatda Islom Karimov: “Urush hech qachon qaytarilmasligi uchun bunday fojia va balolarning oldini olish, doimo ogoh va hushyor bo‘lish zarurligini ta’kidladi. Afsuski, bugungi kunda dunyoning turli hudud va mintaqalarida, olis va yaqin atrofimizda qarama-qarshilik va ziddiyatlar tobora kuchayib borayotganini ko‘rmoqdamiz. Ayrim joylarda qon to‘kilayotgani, nizo va adovatlar avj olayotgani, fashizm degan balo yana bosh ko‘tarayotgani, millatchilik, shovinizm kabi xavfli ofatlar maydonga chiqayotgani, bir so‘z bilan aytganda, vaziyat tobora keskinlashib, xavf- xatarlar ortib borayotgani barchamizni tashvishga solmasdan qo‘ymaydi. Bizning yon qo‘shnimiz bo‘lgan Afg‘oniston xalqi ham, agar o‘z holiga qo‘ysa, o‘zaro kelishib, tinch hayot kechirgan bo‘lardi. Biz qo‘shni Afg‘onistonda tinchlik barqaror bo‘lishini istaymiz. Afg‘oniston bilan aloqalarimiz va hamkorligimizni ikki tomonlama asosda tashkil qilishni ma’qul deb bilamiz” 2 . Аsоsiy аdаbiyotlаr va mаnbаlаr. 1. Karimov I.A “ Bizdan ozod va obod Vatan qolsin” 2-jild T.: O`zbekiston, 1996. 2. Karimov I.A “ Bunyodkorlik yo`lidan” 4-jild T.: O`zbekiston, 1996 3. Karimov. I. A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida : xavfsizlikka tahdid, barqarorlik va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent “ O`zbekiston”1997 1 Islom Karimov . O’zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak. T.: „O’zbekist o n“, 2013. 22 - 23-betlar. 2 Karimov. I. A. Tinchlik va ahillik – mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligining asosidir. // O’zbekiston ovozi. 201 4 yil 10-may. 41 4. Karimov. I. A. “ O`zbekiston XXI asrga intilmoqda ” Toshkent – “O`zbekiston”-2000 5. Rajapova M . “Diniy ekstrimizm va terror chilik” –T.: 2000 6. Karimov. I. A. “Tinchlik va xavfsizlik o`z kuch qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irodamizga bog`liq .12-jild .- T.: O`zbekiston, 2004. 7. Karimov. I. A. “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” T.: Ma`naviyat 2008 8. Karimov. I. A. Inson xotirasi-boqiy, qadr-qimmati-ulug’. // O’zbekiston ovozi. 2012 yil 10-may. № 58 (31.490) 9. Islom Karimov . “ O’zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak.” T.: „O’zbekiston“, 2013. 22-23-betlar 10. Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “Akademnashr” 2013. 530-531- betlar. 11.“Diniy ekstrimizm va terrorizmga qarshi kurashnishning ma`naviy – ma`rifiy asoslari ’’ ( o`quv qo`llanma ) “Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi Toshkent- 2013 12.Karimov. I. A. “ O`zbekiston mustaqilligiga erishish ostonasida” Toshkent – “O`zbekiston”-2013 13. Jaxon tarixi. Universal qo’llanma. T.: “ Akademnashr ” 2013. 530-531- betlar. 14. “ Tinchlik va osoyishtalik barcha yutuq va marralarimizning asosidir” Xalq so`zi 10-may 2013-yil 91-son 15. Karimov. I. A. “Tinchlik va ahillik – mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligining asosidir.” // O’zbekiston ovozi. 2014 yil 10-may. 16. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. M. Mirziyoevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qoshma majlisdagi nutqi. // Xalq so’zi, 2016 yil 9 sentabr.№179 (6614) 17.Shavkat Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O`zbekiston”-2017 42 18.Shanxay Hamkorligi Tashkilotiga a`zo davlatlar o`rtasida mintaqaviy akselterror tuzilmasi haqidagi bitimni ratefikatsiya qilish to`g`risida. O`zbekiston Oliy Majlis qarori.// O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami, 2004. 1-2 sonlar 17 HTTP: // TAFSILOT.UZ // AFG`ONISTON –kecha –bugun - ertaga 1 8 . HTTP: // politcs/uzbek/ O`zA – “ O`zbek xalqiga tinchlik omonlik kerak “ risolasi 31.07. 2013 1 9 . Yangi dunyo.uz Afg`onistonda urush qanday boshlangan edi? /Shosh uz 43 44 45 O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimov 2016-yilning 24-iyun kuni Ko'ksaroyda Afg'onisto n Islom Respublikasi Prezidenti Ashraf G'ani bilan uchrashuv o'tkazdi. 46 47

O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimovning Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi taklif va tashabbuslari

Sotib olish