O’zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	44.4KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	17 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

O’zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari

Sotib olish

O’zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy
asoslari
Reja:
Kirish
I-BOB. O’zbekiston respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari
1.1. Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi
1.2.Inson va fuqarolarning huquqlari,erkinliklari va burchlari tizimi.
II-BOB. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning
shaxsiy huquq va erkinliklari
2.1. Siyosiy huquq va erkinliklarning o’ziga xos xususiyatlari
2.2.O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning
konstitutsiyaviy burchlari
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Inson huquqlari va erkinliklariga rioya
qilishning ta’minlanishi demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo
etishning muhim sharti hisoblanadi. Shunga asosan, O zbekiston o zʻ ʻ
mustaqilligiga erishgach, ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida olib
borilayotgan keng qamrovli islohotlarning zamirida, inson huquq va
erkinliklariga bo lgan e’tibor, insonlarning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat
ʻ
qilish, inson huquqlarini eng oliy qadriyat sifatida e’tirof etish kabi g oyalarni
ʻ
bosh maqsad qilib qo ydi.
ʻ
Konstitutsiyaviy kafolatlarga bevosita mamlakat Konstitutsiyasining
o zida mustahkamlangan kafolatlar kiradi. Inson va fuqarolarning huquqlari
ʻ
kafolatlari ichida fuqarolarning teng huquqliligi tamoyili alohida o rin tutadi.
ʻ
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mazkur mavzu bo’yicha bir qator
ilmiy taqiqot ishlari mavjud bo’lib, ularning har birida fuqarolarning shaxsiy
huquq va erkinliklari masalasida mulohazali fikrlar yuritilgan. Shulardan
Islomov Z.M 1
, Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K 2
, Boboyev H.B.,
Odilqoriyev H.T va Saidov A.Tojinonov U 3
kabilar asarlarida o’zbekiston
respublikasida inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari doirasida
o’z fikrlarini berib o’tishgan.
Shuningdek, rasmiy qonun hujjatlarida va internet saytlarida bu
mavzuning asosiy masalalari bayon etilgan. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik
tashkilotining insoniylik mezonlari bo’yicha hujjatlari, Fuqarolik va siyosiy
huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt,Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi
xalqaro paktga Fakultativ protokolda ham inson huquqlariga oid norma va
qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga singdirishi, o z fuqarolik pozitsiyasiga
ʻ
ega bo lishi va o z navbatida, milliy o zlikni anglashga hamda huquqiy
ʻ ʻ ʻ
1
Islomov Z.M. Huquq tushunchasi,mohiyati,ijtimoiy vazifasi. –T.:TDYUI,2004
2
Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K. Inson huquqlari. O’quv qo’llanma.-T.:O’zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati, 2010. -136-b.
3
Saidov A.Tojinonov U. Huquq nazariyasi . T.:Adolat. 2001

demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati shakllantirilishi fikrlari ilgari
surilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishida inson huquq
va erkinliklarining kafolatlari to’g’risida mulohazalar yuritilgan bo’lib, bu
borada bir qator vazifalar ham sanab o’tilgan. Jumladan,
– buzish mumkin bo lgan harakatlarni taqiqlash hamda chegaralashningʻ
yuridik meyorlarini mustahkamlash;
– fuqarolarning o z huquq va erkinliklarini hech qanday to siqsiz amalga
ʻ ʻ
oshirishlarida davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning mas’ulligi;
– tajovuz etishdan himoyalanishni ta’minlovchi maxsus meyorlar
(shikoyat, sudga murojaat qilish huquqlari) mavjudligi;
– huquqlarni buzganlik uchun yuridik javobgarlikning belgilanganligi;
– davlat va fuqarolarning huquqlarini amalga oshirishni
mustahkamlashda jamoat tashkilotlari hamda mansabdor shaxslarning faoliyati.
Kurs ishining obyekti va predmati. Fuqarolarning konstitutsiyaviy
huquqlaridan biri fuqarolarning murojaat qilish huquqi siyosiy huquqlarning
ajralmas qismi hisoblanadi. Bu mavzuning asosiy obyekti sanaladi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, inson huquqlari rivojlanishi uzluksiz
davom etuvchi va takomillashib boruvchi jarayon hisoblanadi. Shunga ko ra,
ʻ
inson huquqlariga oid norma va qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga
singdirishi, o z fuqarolik pozitsiyasiga ega bo lishi va o z navbatida, milliy
ʻ ʻ ʻ
o zlikni anglashga hamda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik
ʻ
jamiyati shakllantirilishiga o z hissasini qo shmog i lozim.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2-bob, 4-paragraf,
xulosa va foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I-BOB. O’zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari.
1.1. Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi
Fuqarolik – insonning muayyan davlat bilan doimiy siyosiy va huquqiy
munosabatda, ekanligini anglatuvchi tushuncha bo’lib, Konstitutsiya va
qonunlarda belgilangan tartibda shaxsni muddatsiz shu davlatga mansubligini
o’rnatadi va unga nisbatan davlatning yurisdiksiyasi joriy etiladi, shu orqali
shaxsning huquq va erkinliklari davlat organlari tomonidan kafolatlanadi, davlat
hududida va uning tashqarisida himoyalanish huquqi ta’minlanadi, o’zaro
huquq va majburiyatlarda tenglik prinsipi qo’llaniladi, hamda davlat va jamiyat
oldidagi jamiyki muayyan burchlarni amalga oshirish mas’uliyatini o’z
zimmasiga oladi.
Asosiy huquqlar, erkinliklar va burchlarni amalga oshirishning huquqiy
shakli yoki asosi fuqarolik hisoblanadi.
Fuqarolik - shaxsning muayyan davlatga mansubligi bo’lib, davlat unga
nisbatan o’z hukmini o’tkazadi va uni konstitutsiyada ko’rsatilgan fuqarolik
huquqlari va burchlari bilan ta’minlaydi, uning huquqini ushbu davlat ichida
hamda tashqarisida muhofaza qiladi.
Fuqarolik tushunchasiga qadimdan turli ma’no, mazmun berilgan va
berilmoqda. Eng dastlabki ma’noda, ma’lum bir davlat bilan qalin aloqada
bo’lgan kishi fuqaro deb hisoblangan. U shu davlatdagi jamiyatning a’zosi.
«Fuqaro” termini qadimgi Rimda ham qo’llanilgan bo’lib, dastlabki ko’rinishda
u ius civile, ya’ni sivil yoki grajdanlik huquqi shaklida namoyon bo’lgan 4
.
O’zining mavqeiga ko’ra fuqaro qonunda nazarda tutilgan barcha
huquqlardan foydalanadi va kerakli majburiyatlarni oladi. Davlat fuqaroning
huquqlarini ta’minlaydigan va ularning majburiyatlari bajarilishini nazorat
qiladi. Chet elda bo’lganda fuqaro o’z davlatining ma’lum qonunlariga rioya
qiladi, davlat esa uni diplomatik himoya bilan ta’minlaydi.
4
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. T. O‘zbekiston. 2008 yil.

Mustaqillik e’lon qilingandan so’ng, o’zbek tilida mustabid tuzum
davridagi «grajdanlik» so’zi o’rniga «fuqarolik» degan atama qabul qilindi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, fuqarolik instituti
yangi ma’no va mustaqil ahamiyat kasb etdi. Endilikda fuqarolik
davlatchiligimizning muhim va ajralmas belgisidir. U shaxsning davlatga
mansubligini, unga daxldorligini yuridik jihatdan mustahkamlaydi, shuningdek,
davlat bu shaxsga o’z hokimiyatini o’tkazadi va uni konstitutsiyada
mustahkamlangan huquq hamda burchlar bilan ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asosda ega
bo’lganlikdan qat’i nazar, hamma uchun tengdir.
Qoraqalpog’iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O’zbekiston
Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.
Fuqarolikka ega bo’lish va uni yo’qotish asoslari hamda tartibi qonun
bilan belgilanadi 5
”.
Fuqarolik – bu shaxs bilan davlatning barqaror va doimiy siyosiy-
huquqiy munosabati bo’lib, ularning o’zaro huquqlari, burchlari va
javobgarliklarini ifodalaydi. Bunday aloqalar inson va fuqarolar qadr - qimmati,
asosiy huquqlari va erkinliklarini tan olish va hurmatlashga asoslanadi. SHu
o’rinda ta’kidlash lozimki, fuqaro bilan davlatning o’zaro majburiyatga egaligi
prinsipi respublika konstitutsiyaviy qonunchiligida birinchi marotaba
mustahkamlab qo’yildi. Bu siyosiy tizim demokratligi va xalqchiligining o’ta
muhim ko’rsatkichidir.
Demak, fuqarolik shaxsning muayyan davlat bilan barqaror, doimiy
siyosiy - huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o’zaro huquqlari va burchlarida
ifodalanadi.
Davlat bilan alohida shaxsning huquqiy aloqasi shaxsning shu davlatga
mansubligi bilan, ya’ni shu davlatning hududidagi chet el fuqarosi bo’lib yoxud
fuqaro bo’lmagan holda yashashi bilan belgilanadi.
5
Jahon Konstitutsiyalari T. Adolat 2001 yil.

O’zbekiston Respublikasi o’z fuqarolari huquq va erkinliklarining
himoyachisi hisoblanib, bu huquq va erkinliklarni amalga oshirish uchun
sharoitlar yaratadi, kafolatlar beradi, agar bunday huquq va erkinliklar buzilsa,
aybdorlarni tegishli tartibda javobgarlikka tortadi 6
.
Fuqarolik – shaxsning muayyan davlat qaramog’ida bo’lishi, shu
davlatga, mamlakat ichida ham, uning tashqarisida ham mansub ekanligi, shu
mansublikning huquqiy hujjatlar yordamida tasdiqlanganligidir 7
.
Fuqarolik tushunchasi jamiyatning hozirgi davr demokratik, huquqiy
davlat tomon rivojlanishida katta yo’lni bosib o’tdi.
U jamiyatning demokratik rivojlanishida qo’lga kiritilgan ulkan
yutuqlardan biri bo’lib hisoblanadi. Fuqarolikning jamiyat taraqqiyotidagi ijobiy
tomoni shundan iboratki, mamlakatda istiqomat qilib turgan har bir kishining
muayyan, aniq sanab o’tilgan huquqlari, jamiyatdagi o’rni mamlakatning
Konstitutsiyasida, qonunda yoki maxsus qarorda yozib qo’yilgan va ularga
rioya qilish, ularni bajarish barcha fuqarolardan talab qilinadi. YA’ni jamiyatda
boshboshdoqlik, o’zboshimchalik, zo’ravonlik, qonunsizlikka o’rin qolmaydi.
Chunki, bunday xatti - harakatlar fuqarolik haqidagi qonunga xilofdir.
O’zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo’liga chiqib olgach, o’z
oldiga asrlar davomida o’zbek xalqi orzu qilgan adolatli fuqarolik jamiyatini
shakllantirish va demokratik, huquqiy davlat qurish vazifasini qo’ydi, qabul
qilingan fuqarolik to’g’risidagi huquqiy hujjatlarda esa o’zining insonparvarlik
ruhida ekanini namoyon qildi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, fuqarolik to’g’risidagi qonun,
boshqa amaldagi qonunlar, chet el davlatlari bilan tuzilgan shartnomalar va
bitimlarda bu qoidalar e’tirof etildi, qonuniy jihatdan mustahkamlandi.
6
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005
yil. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir prof.A.Saidov.
7
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo‘yicha
xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil.

Hozirgi davrda fuqaro maqomi, demokratiyaning shakllanishi va
rivojlanishi natijasida, takomillashib inson qadr qimmatining kafolatlari kundan
kunga yuksalib bormoqda. Masalan, siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarda
milliy, diniy, irqiy mansublik tan olinmaydi, faqat u avvalo inson degan g’oya
eng oliy hisoblanib, Konstitutsiya va qonun ustuvorligi ushbu g’oya uchun
xizmat qilmoqda.
Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda: “Bugun Konstitutsiya to’g’risida,
uning ma’no mazmuni va ustuvor tamoyillari haqida gapirar ekanmiz, shaxs
manfaatining davlat manfaatidan ustun etib belgilangani, inson, uning huquq va
erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida muhrlab qo’yilganini
yana bir marta ta’kidlab o’tish o’rinli, deb bilaman 8
».
Har bir davlat o’z suverenitetidan kelib chiqib, mustaqil ravishda
fuqarolikka ega bo’lish va uni yo’qotish masalalarini tartibga soladi.
Fuqarolik filiatsiya yo’li bilan (fuqarolikning tug’ilish bo’yicha yuzaga
kelishi), naturalizatsiya yo’li bilan (fuqarolikka qabul qilish), xalqaro shartnoma
asosida va ba’zi hollarda reintegratsiya (qayta tiklash) va taqdim etish yo’li
bilan olinishi mumkin. Reintegratsiya fuqarolikdan mahrum qilish to’g’risidagi
noqonuniy qarorni bekor qilish hollarida bo’lishi mumkin, taqdim etish esa
davlat oldidagi maxsus xizmatlar uchun fuqarolik berish holatidir.
Fuqarolikni olishning asosiy usuli shaxs tug’ilishi bilan fuqarolikka ega
bo’lishidir. Boshqa usullar ancha kam uchraydi. Buni tushunish mumkin:
odamlarning aksariyati fuqarolikni tug’ilganda olib, o’z hayotlari davomida
almashtirmaydilar.
Tug’ilish asosi bilan fuqarolikka ega bo’lish xalqaro ommaviy huquqda
“filiatsiya” deb yuritiladi. Fuqarolikka ega bo’lishning eng keng tarqalgan usuli
filiatsiya yoki fuqarolarni tug’ilish asosida olishdir. Xalqaro huquqning
umume’tirof etilgan norma va prinsiplaridan kelib chiqsak, har bir bola
fuqarolikni olish huquqiga egadir. Bola huquqlari to’g’risidagi 1959 yilgi
8
Konstitutsiya mira 1-7 tom. Akademiya MVD. 1998 y.

Deklaratsiyaning 3-prinsipi mazmuniga, Fuqarolik va siyosiy huquqlar
to’g’risidagi 1966 yilgi Xalqaro paktning 24-moddasi 3-bandi, Bola huquqlari
to’g’risidagi 1989 yilgi Konvensiyaning 7- moddasi 1-bandiga muvofiq, bola
hech bir holda apatrid, ya’ni fuqaroligi yo’q shaxs bo’lib qolmasligi kerak.
Filiatsiya ikki prinsip asosida: “qon huquqi”(jus sanguinis) va “tuproq(er)
huquqi” (jus soli) asosida olinishi mumkin, ba’zi xollarda esa davlatlar
qonunchiligi aralash tizimni ko’zda tutadi.
O’zbekistonda fuqarolik “qon huquqi” prinsipi asosida belgilanadi.
Bunda bolaning fuqaroligi uning ota-onasining fuqaroligi bilan belgilanadi va
tug’ilgan joyiga bog’liq bo’lmaydi 9
.
Shuningdek, qonunda onasi yoki otasi O’zbekiston Respublikasi fuqarosi
bo’lgan bolalarning fuqaroligi masalalariga ham to’xtalib o’tilgan, ya’ni :«Ota-
onasining fuqaroligi har xil bo’lib, ulardan biri bola tug’ilgan paytida
O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lgan quyidagi hollarda bola O’zbekiston
Respublikasining fuqarosi hisoblanadi:
- agar u - O’zbekiston Respublikasi hududida tug’ilgan bo’lsa;
- agar u O’zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida tug’ilgan
bo’lsayu, ota-onasi yoki ularning biri shu vaqtda O’zbekiston Respublikasida
doimiy istiqomat joyiga ega bo’lsa.
Ota-onasining fuqaroligi har xil bo’lib, ulardan biri bola tug’ilgan paytda
O’zbekiston Respublikasining fuqarosi bo’lgan bo’lsa, agar bu vaqtda ota-ona
O’zbekistondan tashqarida doimiy istiqomat joyiga ega bo’lgan bo’lsalar,
O’zbekiston Respublikasidan tashqarida tug’ilgan bolaning fuqaroligi ota -
onaning yozma tarzda ifodalangan kelishuvi bilan belgilanadi.
Ota-onasidan biri bola tug’ilgan paytda O’zbekiston Respublikasi
fuqarosi bo’lgan, boshqasi esa - fuqaroligi yo’q shaxs bo’lgan yohud noma’lum
9
Tadjibayeva O.A., Ramazonova N.K. Inson huquqlari. O’quv qo’llanma.-T.:O’zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati, 2010. -136-b.

bo’lgan taqdirda, bola qaerda tug’ilgan bo’lishidan qat’iy nazar u O’zbekiston
Respublikasi fuqarosi hisoblanadi.
Onasining fuqaroligi bo’lmagan bolaning otasi belgilanib, u O’zbekiston
Respublikasi fuqarosi bo’lsa, 14 yoshga etmagan bola - qaerda tug’ilgan
bo’lishidan qat’iy nazar, O’zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.”
SHuningdek qonunda fuqaroligi bo’lmagan shaxslar bolalarining
O’zbekiston Respublikasi fuqaroligini olishi masalasiga ham to’xtalib o’tilgan.
Unda qayd etilishicha: «Fuqaroligi bo’lmagan, O’zbekiston Respublikasida
doimiy istiqomat joyiga ega bo’lgan shaxslarning O’zbekiston Respublikasi
hududida tug’ilgan bolasi O’zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi.”
1.2.Inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlari
tizimi
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi o’zining ikkinchi bo’limida
dunyodagi boshqa ko’pchilik konstitutsiyalar qatori inson va fuqarolarning
asosiy huquq va burchlari to’g’risidagi muhim qoidalarni mustahkamlaydi.
Konstitutsiyaviy huquq, erkinlik va burchlarning o’ziga xos xususiyati
shundaki, qonun chiqaruvchi hokimiyat Konstitutsiyada asosiy huquq, erkinlik
va burchlarni mustahkamlaydi, qonun va qonun osti hujjatlarida esa, ular
asosida vujudga keladigan hosila huquq, erkinlik va burchlarni belgilash bilan
birga ular mazmunini keng yoritish imkonini beradi.
Inson huquq va erkinliklari har bir shaxsga taalluqli bo’lib,
fuqarolarning huquq va erkinliklari esa faqat o’sha davlat fuqaroligiga ega
bo’lgan shaxslargagina tegishlidir.
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini fuqaroligidan qat’iy nazar, har bir
shaxsga tegishli bo’lgan inson huquq va erkinliklari bilan aralashtirib
yubormaslik kerak.
Misol sifatida insonning tabiiy va ajralmas huquqlari belgilangan va
hozirgacha harakatda bo’lgan 1789 yilgi "Inson va fuqaro huquqlari fransuz

Deklaratsiyasi"dan ko’chirma keltiramiz: "Barcha inson huquqlarda erkin va
teng bo’lib tug’iladilar va shunday bo’lib qoladilar. Ijtimoiy tafovutlar faqat
ko’pchilikning umumiy manfaatlarigagina asoslanishi mumkin.
Har qanday davlat ittifoqining maqsadi insonning ajralmas va tabiiy
huquqlarini ta’minlashga qaratiladi. Erkinlik, mulkka egalik qilish, xavfsizlik va
zulm - qiynoqlarga solinishiga qarshilik ko’rsatish shular jumlasidandir.
Boshqalarga zarar etkazmaydigan darajada hamma narsani qilish
imkoniyati erkinlikni tashkil etadi. SHunday qilib, har bir insonga tabiiy
huquqlarini amalga oshirish chegarasi faqat jamiyatning boshqa a’zolarini ham
xuddi shunday huquqlarining ta’minlanishi doirasi bilan chegaralanishi
mumkin. Bu cheklashlar faqat qonun bilan belgilanadi".
Huquq va erkinliklar o’rtasidagi keskin yuridik farqni ko’rsatish ancha
mushkul. Umumiy huquqning nazariyasidan bizga ma’lumki, sub’ektiv huquq
bu shaxs yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xulqi chegarasining o’lchovi.
Fikrimizcha, bu ta’rif erkinlik tushunchasiga ham mos keladi.
Shu bilan ko’pchilik hollarda, sub’ektiv huquq haqida gap ketganda,
ushbu huquqqa tegishli muayyan burchlar mavjud bo’lib, u huquq sub’ektlariga
ma’lum darajada tegishli bo’ladi.
Masalan, sog’liqni saqlash huquqi e’lon qilinganda, uning tabiatiga ko’ra
majburiyat sub’ektlari sifatida davlat (ayrim hollarda nodavlat) sog’liqni saqlash
muassasalari yoki amaliyot bilan shug’ullanuvchi muayyan tibbiyot xodimlari
qatnashadilar.
Erkinlik haqida gap ketganda, ushbu erkinlikni rad etish yoki cheklash
huquqi hech kimga berilmaganligi ushbu erkinlikni hurmat qilishning
majburligi tushuniladi, aks holda tegishli huquqiy javobgarlik mavjud bo’ladi.
Aytaylik, Konstitutsiyada so’z erkinligi berilgan bo’lsa, inson davlatdan
ushbu huquq asosida o’z fikrini oshkora qilishiga qarshilik qiluvchi har qanday
sub’ektdan himoya qilishini talab qilish huquqiga ega 10
.
10
Islomov Z.M. Huquq tushunchasi,mohiyati,ijtimoiy vazifasi. –T.:TDYUI,2004, 167-b.

Yuqorida bayon qilingan huquq va erkinlik o’rtasidagi farqlar juda shartli
bo’lib, u barcha hollarda ham bir xilda qo’llanilishi mumkin emas.
O’zbekistonda inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlari
tizimi tushunchasi.Shaxslarning beriladigan huquq va burchlarning hajmi,
Shaxsning Shu davlat fuqaroligiga yoki chet el fuqarosi yoxud fuqaroligi
bo’lmagan Shaxsligiga qarab belgilanadi. Konstitutsiyamizda ko’rsatilgan
huquq va burchlar faqat O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga to’liq
taalluqlidir.Konstitutsiyada qayd etilgan huquq va erkinliklar, majburiyatlar chet
el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan Shaxslarga ham taalluqlidir.
Yurtboshimiz aytganlaridek, asosiy qonunimiz har bir fuqaro uning
hayotiy zarur bo’lgan huquq va erkinliklarini o’zida mujassamlaShtirganligi
bilan ham muhim hujjatdir. Inson va fuqarolarning huquq va erkinligi haqidagi
bob va undagi moddalar mantiqiy mazmunga egadir. Bular huquq va
erkinliklarning, shaxs va fuqarolar turmuSh darajalarini, o’ziga xos
xususiyatlarini ifoda etadi. Ana shu belgilariga asoslanib, Konstitutsiyaviy
huquq va erkinliklar uch guruhga bo’lingan.
1. Shaxsiy huquq va erkinliklar;
2. Siyosiy huquqlar;
3. Iqtisodiy – ijtimoiy huquqlar.
Bunday tasniflash bu huquqlarni tarixiy jarayonda ketma-ket, bosqichma
- bosqich jamiyatda insonlar tomonidan o’rnatilishiga qarab ajratiladi. Ular bir-
biri bilan uzviy bog’liqdirlar.
Birinchi guruhga fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari kiradi.
Shaxsiy huquq va erkinliklar huquq nazariyasida tabiiy huquqlar deb yuritiladi.
Insonning kundalik hayotida unga xizmat qiluvchi, tabiiy mavjudot sifatida
mavjud bo’liShi uchun zarur erkinliklar tabiiy huquqlar deb yuritiladi.
Insonning tabiiy huquqlari g’oyalari qadimdan shakllanib taraqqiyot mezoni

hisoblangan. Bunga yorqin misol qilib Pifagorning «inson barchaning mezoni» 11
degan fikrini keltirishimiz mumkin.
Tizimga ko’ra inson va fuqarolar konstitutsiyaviy huquq va erkinliklaring
navbatdagisi siyosiy huquqlardir.
Shunday ekan, fuqarolarning davlat boshqaruvidagi fikr mulohazalarini
davlat boshqaruv idora rahbarlari ish faoliyatlarida o’rganib chiqishlari va
inobatga olishlari lozim. Fuqarolar jamiyat hayotiga doir masalalarni hal
qiliShda fikr-mulohazalarini, takliflarini siyosiy hokimiyatlarga bildirishlari,
ular oldiga aniq talablar qo’yishlari, bunda ommaviy axborot vositalaridan
foydalanishlari mumkin. Bu xolat ularning siyosiy huquqlaridan kelib chiqadi.
Fuqarolarning siyosiy huquqlaridan yana biri – siyosiy tashkilotlarga a’zo
bo’lish huquqidir. Ma’lumki, mamlakatimizda ko’ppartiyaviylik tizimi tashkil
topgan. Mavjud siyosiy partiyalar fuqarolarning dunyoqarashlari, manfaatlari,
maqsadlarining mushtarakligi asosida tuzilgan.
O’zbekiston Respublikasida tashkil topgan siyosiy partiyalar o’z
faoliyatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, «Siyosiy partiyalar
to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 dekabr qonuniga,
boShqa qonunlarga hamda o’z Ustavlariga asosan amalga oshiradilarSiyosiy
partiyalarda, shuningdek, hokimiyatning vakillik organlarida ozchilikni tashkil
etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qadr - qimmatini
hech kim kamsitiShi mumkin emas» 12
.Demak, fuqarolarning siyosiy va jamoat
tashkilotlarga birlashishi va ularning faol ishtirok etishi o’zining siyosiy
huquqlarini himoya qilish imkoniyatini yaratadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra har bir shaxs mulkdor
bo’lishga haqli, ya’ni biror bir nomoddiy, moddiy ne’matga egalik qilishi,
undan foydalanishi va tasarruf qilishga haqli. Insonning bu huquqi Fuqarolik
11
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt. O‘zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari
bo‘yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil.
12
Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик тўғрисидаги” қонуни. 1992 йил 2-июн. Янги қонунлар
тўплами 6- сон

Kodeksi, korxonalar to’g’risidagi va boshqa bir necha qonunlarda o’z ifodasini
topadi.
Inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhiga iqtisodiy va ijtimoiy
huquqlar kiradi. «Eng asosiy ijtimoiy institut bo’lgan mulkka (asosan, xususiy
mulkka) munosabatning o’zgarishi, butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy
hayotni demokratiyalashning bosh bo’g’ini bo’ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy yangilash asosan yangi mulkchilik munosabatlari orqali o’tadi» 13
Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng, mulkchilik
shakllari o’zgarishi bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida
butunlay tub o’zgarishlar yasaldi.
Mulkka egalik huquqi, ishsizlikdan himoyalanish huquqi, mehnatning
oqilona shart - sharoitlariga ega bo’lish huquqi, madaniyat yutuqlaridan
foydalanish huquqi va boshqalar yangi Konstitutsiyada ilk bor mustahkamlandi.
Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta’lim olish, ijtimoiy ta’minot huquqlari,
ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga
olgan holda mazmunan boyitildi.
II-BOB.O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning
shaxsiy huquq va erkinliklari.
13
А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ».
Т. 1998 й. 225 бет.

2.1. Siyosiy huquq va erkinliklarning o’ziga xos xususiyatlari
Inson, uning hayoti, sog’lig’i, qadr —qimmati va boshqa daxlsiz
huquqlari Konstitutsiyamizda oliy qadriyat deb tan olinadi.
Binobarin, Konstitutsiya inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlashni
birinchi o’ringa qo’yadi, shaxsni ma’muriy - buyruqbozlik tizimining bir
murvati, belgilangan maqsadga erishishning oddiygina bir vositasi deb
hisoblamaydi.
Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar har bir shaxs va O’zbekistonning
har bir fuqarosi uchun taalluqlidir.
Shaxsiy huquq va erkinliklar huquq nazariyasida tabiiy huquqlar deb
yuritiladi. Insonning kundalik hayotida unga xizmat qiluvchi, tabiiy mavjudot
sifatida mavjud bo’liShi uchun zarur erkinliklar tabiiy huquqlar deb yuritiladi.
Insonning tabiiy huquqlari g’oyalari qadimdan shakllanib taraqqiyot mezoni
hisoblangan.
Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida ham, Konstitutsiyamizda
ham e’tirof etilganidek, shaxsning mazkur huquqlari daxlsizdir va har bir shaxs
tug’iliShi bilanoq ana shu huquqlarga ega bo’ladi. Shaxsiy huquq va
erkinliklarning Konstitutsiyada yuridik jihatdan mustahkamlanishi, tabiiyki
bizning yangi davlatimizning demokratik huquqiy va fuqarolik jamiyati
qurayotganligidan dalolat beradi. Insonning eng muhim huquqlaridan biri –
uning yashash huquqidir. Insonning tinch, osoyishta hayot kechirishi uchun
sharoit yaratish majburiyatini davlat o’z zimmasiga oladi. Bir vaqtning o’zida
fuqarolarga ham tegishli majburiyatlar yuklatilib ular qonunlarga va ichki tartib
qoidalarga rioya qilishlari zarur.
Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 3 - moddasida har bir
insonning yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqlari mustahkamlangan 14
.
14
“Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2
июл Қонуни. (Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 338-модда).

Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari tizimida eng muhimi erkinlik va
shaxsiy daxlsizlik huquqi hisoblanadi, chunki erkinlik va shaxsiy daxlsizlik
huquqn ta’minlanganidan so’nggina Konstitutsiya, qonunlar va boshqa qonun
hujjatlarida kafolatlanadigan va himoya qilinadigan huquq va erkinliklar uchun
shart - sharoit yaratiladi.
Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi har bir insonning uzviy ajralmas
huquqi. Inson - bu bioijtimoiy kategoriyadir; chunki u o’zining-biologik
ibtidosiga, o’zagiga ega, keyinchalik hayotiy faoliyati natijasidagina shaxs
sifatida shakllanadi.
Shu bois huquq tomonidan qo’riqlanadigan ijtimoiy qadriyatlar qatorida
inson, uning shaxsi bilan bog’liq xususiyatlari ijtimoiy ma’noda tengi yo’q,
biologik ma’noda takrorlanmas, tabiat va jamiyat ijodining mahsuli sifatida
markaziy o’rinni egallaydi. Insonning har qanday tirik mavjudotlar kabi
fizilogik va psixologik tuziliShi, ayniqsa, uning jamiyat hayotidagi ishtiroki,
ijtimoiy munosabatlarning yaratuvchisi va ishtirokchisi, sub’ekti ekanligi bois
ham uning hayoti oliy darajada muqaddas hisoblanadi hamda u muhofaza
qilinadi.
Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi asosiy konstitutsiyaviy huquqlardan
bo’lib, insonning tug’iliShi bilan qo’lga kiritiladi. Har kim erkin, o’z ixtiyori
bo’yicha harakat qilishi, o’zganing shaxsiy erkinligi va daxlsizligiga ziyon
etmaydigan tarzda yurish - turishni tanlashi mumkin. Biroq shuni nazarda tutiSh
kerakki, shaxsning erkinligi jamiyatdagi axloq normalari doirasidan chiqmasligi
va qonun asosida bo’liShi kerak, ya’ni shaxs har qanday harakatni amalga
oshirishi mumkin, agar ushbu harakat qonun va qonun hujjatlarida man
etilmagan va huquqiy ko’rsatmalarga zid kelmagan taqdirda, albatta. O’z
navbatida, individual erkinlik daxlsizdir va shaxs daxlsizligini davlat va uning
hokimiyat tuzilmalari tomonidan ta’minlanadigan shaxs erkinligi kafolati
sifatida tushunmoq kerak.

Shaxsiy erkinlik va daxlsizlik to’g’risidagi konstitutsiyaviy normalar
jinoyat protsessual qonunchiligida rivojlantiriladi. Insonning shaxsiy huquqlari
doirasiga davlat tomonidan uning sha’nini himoya qilish huquqi ham kiradi.
Asosiy qonunda e’tirof etilgan davlat muhofaza etayotgan huquqlar qatorida
shaxsning sog’lig’ini himoya qilish, turar joy daxlsizligi huquqi, respublika
hududida erkin harakat qilish, erkin chiqib ketiSh va erkin qaytib keliSh huquqi,
erkin fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi, o’z hohishi bo’yicha boshqa usullar
bilan har qanday ma’lumot olish va tarqatish kabi inson huquqlarining muhim
tomonlari ham qayd qilingan.
Sudda ayblanayotgan Shaxsga o’zini himoya qilish uchun barcha
sharoitlar ta’minlab beriladi. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo’ravonlikka,
shafqatsiz yoki qadr -qimmatni kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor
etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar
o’gkazilishi mumkin emas” 15
.
Har bir inson qaerda bo’lishidan qat’i nazar o’zini huquq sub’ekti sifatida
tan olinishiga haqli. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsni
uning ishi qonuniy tartibda sudda oshkora ko’rib chiqilib, hal qilinib uning aybi
to’liq aniqlanmaguncha, hukm chiqarilmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Bu
aybsizlik prezumpsiyasi deb ham yuritiladi. Sudda ayblanayotgan shaxsga
nisbatan o’zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi. U
himoyachi, advokat, tarjimon va boshqalarning xizmatidan foydalanishi
mumkin.
Hech kimning ustidan uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar
o’gkazilishi mumkin emas. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va
tartibdan taShqari birovning turar joyiga kiriShi, tintuv o’tkazishi yoki uni
ko’zdan kechiriShi, yoziShmalar va telefonda so’zlaShuvlar sirini oShkor
qilishi mumkin emas” 16
.
15
В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496.
16
В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496.

Har kim o’z sha’ni va obro’siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga
aralaShiShdan himoyalaniSh va turar-joy daxlsizligi huquqiga ega deb
Konstitutsiyamiz inson sha’ni, obro’si daxlsizligini barcha huquqiy
munosabatlarda tamoyil sifatida qo’llanib uni ta’minlash uchun Fuqarolik va
Jinoyat, Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodekslarda javobgarlik asoslarini
belgilab qo’ygan.
Insonning Shaxsiy hayoti – har bir insonni o’ziga xos turmush tarzini
qurishida namoyon bo’lib, uning hayotining mazmuni, maqsadini tashkil qiladi.
shaxsni o’z hayotini tashkil qilish borasidagi faoliyati daxlsiz hisoblanib, hech
kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga
kirishi, tintuv o’tkazishi yoki uni ko’zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda
so’zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas. Zero, insonning eng ustivor va
muqaddas huquqlaridan biri – bu tinch yashash huquqidir. Davlat va
jamiyatning majburiyati ana shu huquqni barcha qonuniy vositalar bilan
kafolatlab berishidir 17
.
Hech kim asossiz qamalishi, ushlanishi yoki quvg’in qilinishi mumkin
emas 18
.
Mamlakatimiz hududida fuqarolarning bir joydan ikkinchi joyga erkin
ko’chish, kelish va undan chiqib ketish haqidagi konstitutsiyaviy norma mutloq
xarakterga ega bo’lib, nomulkiy shaxsiy huquqni tashkil qiladi. Shu huquqqa
muvofiq, shaxs o’z hoxishi bilan O’zbekiston Respublikasi hududida bir joydan
ikkinchi joyga ko’chiShi mumkin qonunda ko’rsatilgan cheklash hollari bundan
mustasnodir.
Qonundagi cheklashlar xalqimiz, davlatimiz milliy xavfsizligini
ta’minlashga qaratilgan bo’lib, bunday cheklashlar chegara hududlarida mavjud
bo’lib, chegara daxlsizligini ta’minlashga qaratilgandir.
17
O’sha joyda.
18
Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1997 йил, №2.

Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga
taalluqli bo’lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin” 19
.
O’zbekistonda har bir insonni o’z erkinligini, xohlagan turmush tarzini
ta’minlash maqsadida har kim fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligiga ega. Har kim
axborotni izlash, olish va uni tarqatiSh huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy
tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa
cheklashlar bundan mustasnodir.
O’zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat
birlaShmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va
manfaatlariga daxldor bo’lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan
taniShib chiqiSh imkonini yaratib berish lozim. Bu erkinliklar insonni
jamiyatdagi eng oliy qadriyat va undagi turli jarayonlarning sababchisi va
amalga oshiruvchi sub’ekti sifatida tan oladi.
Vijdon erkinligi demokratik huquqiy davlat yutug’i bo’lib, insonni erkin
o’z turmush tarzini shakllantirishi uchun xizmat qiladi. Shaxsiy huquq va
erkinliklar guruhining o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, ular
quyidagilardan iborat:
Ular o’z mohiyatiga ko’ra inson, ya’ni har bir shaxsning huquqlari
hisoblanib, uni qaysi davlat fuqaroligiga mansub ekanligi bilan bog’liq
bo’lmaydi.
19
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси. Т. БМТ. 2008 йил.

2.2.O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning
konstitutsiyaviy burchlari
O’zbekiston demokratik huquqiy davlat qurish yo’liga o’tishi ijtimoiy
iqtisodiy huquqlarga yangicha yondashishi eski andozalardan voz kechish
hamda jahon tajribasini hisobga olishni ob’ektiv asosda talab qilmoqda.
Yuridik adabiyotlarda qayd etilishicha iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar
inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhiga kiradi. Darhaqiqat,
mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng, mulkchilik shakllari o’zgarishi
bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida butunlay tub
o’zgarishlar yasaldi.
Mulkka egalik huquqi, ishsizlikdan himoyalanish huquqi, mehnatning
oqilona shart - sharoitlariga ega bo’lish huquqi, madaniyat yutuqlaridan
foydalanish huquqi va boshqalar yangi Konstitutsiyada ilk bor mustahkamlandi.
Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta’lim olish, ijtimoiy ta’minot huquqlari,
ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga
olgan holda mazmunan boyitildi 20
.
Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida olib
borilayotgan tub islohotlari mulkchilik munosabatlarida ma’lum o’zgarishlarni
taqozo etdi. Uning shakllarini o’z qonunlariga mos qilib va o’z talablariga javob
bera oladigan qilib o’zgartirish zarurligini ko’rsatdi. Bozor munosabatlari
davrida yuz bergan bu o’zgarishlar mulkchilikning asl mazmunini qaytarish,
ularni idealogik nazarlar va yo’ldan holi etish, hamda har bir mulkdorga o’z
kuchiga ishonchni tiklashdan iboratdir.
Mulkdor bo’lish huquqining Respublikamiz qonunchiligida joriy etiliShi
va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi fuqarolarni tadbirkor, ishbilarmon va
har qanday xo’jalik faoliyatini yurita oladigan menedjer kadrlar bo’lib etishiShi
bilan bog’liqdir. Bu o’ta markazlashgan, ma’muriy yakka hokimlikka
20
Saidov A.Tojinonov U. Huquq nazariyasi . T.:Adolat. 2001,223-b.

asoslangan davlat mulkini uning tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
olib keladi.
Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o’tash tartibidan yoki qonunda
ko’rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi”.
Barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq
to’lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi. Bu to’g’rida
Konstitutsiyamizda shunday deyilgan: “Yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar
dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to’lanadigan mehnat ta’tilining
muddati qonun bilan belgilanadi” 21
.
Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman
belgilab qo’yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo’liShi
mumkin emas” 22
.
Inson va fuqarolarning ijtimoiy ta’minot olishi, jumladan uni ijtimoiy
himoyalash davlatimizni iqtisodiy negizini shakllantirishdagi faoliyatining
asosiy tamoyillaridan biri bo’lib, hozirgi kunda insoniyat erishgan barcha
yutuqlarni o’zida mujassamlashtirgan.
O’zbekiston Respublikasida aholini kam ta’minlangan qismini davlat o’z
himoyasiga olgan. Bu esa ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirish hamda ijtimoiy davlat barpo etish kabi strategik maqsadlarni
amalga oshirishning asosi bo’lib hisoblandi. Shuningdek, bu sohada qabul
qilingan qator normativ huquqiy hujjatlar davlatimizning ijtimoiy sohada olib
borayotgan odilona siyosatining mahsuli sifatida baholashimiz mumkin.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 25 yanvarda
"Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda
qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish to’g’risida" gi farmoni qabul qilindi. Unda
bolali oilalarga ijtimoiy yordamni aniq beriliShini kuchaytirish, aholini ijtimoiy
muhofaza qilish borasidagi chora-tadbirlarni ro’yobga chiqarish masalalari
21
O’zbekiston Respublikasi “Prokrutura to’g’risida”gi qonun. 1992 yil 9-dekabr. O’zbekiston yangi Qonunlari 7-
soni T. “Adolat” 1993 yil.
22
O’sha joyda.

huquqiy mustahkamlangan. Farmonda ish stajining to’liq pensiya tayinlaSh
uchun talab etiladigan miqdoridan ortiq qismini hisoblab chiqishdagi mavjud
cheklashlar 2002 yil 1 yanvardan boshlab bekor qilinganligi va bola ikki
yoShga to’lgunga qadar uni parvarish qilish bo’yicha onalarga (ishlaydigan va
ishlamaydigan) beriladigan oylik nafaqalar miqdori 2002 yilning 1 fevralidan
boshlab eng kam ish haqining 170 foizi, 2003 yilning 1 yanvaridan boshlab esa
200 foizi miqdorida belgilanganligi aytib o’tilgan 23
. Ular asnosida "Ishlayotgan
onalarga bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha har oylik
nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risida"gi hamda "Ishlamaydigan onalarga
bola ikki yoshga etgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa
tayinlash va to’lash tartibi to’g’risida"gi Nizomlar ishlab chiqildi.
Shuningdek, 16 yoshgacha bolalari bo’lgan va umumta’lim maktablarida,
akademik litseylarda va kasb-hunar kollejjlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18
yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga nafaqa tayinlash va to’lash tartibini
belgilashni ko’zda tutgan "Voyaga etmagan bolalari bo’lgan oilalarga nafaqalar
tayinlash va to’lash to’g’risida"gi Nizom ishlab chiqildi.
Nizomda ko’rsatilgan qoidalarga ko’ra oilalarga nafaqa tayinlaSh va
to’laSh to’g’risidagi qaror shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig’ini (vakillar
yig’ilishi) yoki fuqarolar yig’ini tomonidan shunday masalalarni hal etish uchun
vakil qilingan Komissiya tomonidan qabul qilinadi.
Fuqarolar yig’ini tomonidan kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam
tayinlash va to’lash to’g’risidagi masalalarni hal etish uchun vakil qilingan
komissiya tarkibi fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ilishi) tomonidan fuqarolar
yig’ini hududida istiqomat qiluvchi eng obro’-e’tiborli va hurmatga sazovor
fuqarolar orasidan saylanadi. Ushbu Komissiyaga fuqarolar yig’inining raisi
boshchilik qiladi, Komissiya a’zolari 2 yil muddatga, fuqarolar yig’ini raisi esa
uning butun vakolati davriga saylanadi. Mazkur komissiya a’zolarining tarkibi
23
Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik mezonlari bo‘yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005
yil. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir prof.A.Saidov.

kamida 20 kiShidan iborat bo’liShi mumkin. Hamda komissiya tarkibi, raisdan
taShqari, har yili 50 foizga yangilanib boradi. Bu qoida nafaqalarning aniq,
maqsadli va to’g’ri tayinlanishini ta’minlashga qaratilgan.
Endilikda barcha fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarida Yuridik
shaxs huquqiga ega bo’lgan maxsus jamg’armalar tashkil qilindi. Nafaqa ushbu
nafaqani olishga muhtoj bo’lgan, tug’ilgan, bolalikka va homiylikka
(vasiylikka) olingan 16 yoshgacha ("umumta’lim maktablarida, akademik
litseylar va kasb-hunar kolledjlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18
yoshgacha") bolalari bo’lgan oilalarga tayinlanadi va to’lanadi 24
.
Nafaqa ota-onalardan birining shaxsiy arizasi asosida 6 oy muddatga
tayinlanadi va to’lanadi, ushbu muddat tugagach arizachi yangi muddatga
nafaqa to’lashni davom ettirish to’g’risida ariza bilan murojaat qilish huquqiga
ega. Nafaqa har oyda to’lanadi. Olingan nafaqalardan soliq undirilmaydi.
Davlatning insonparvarligi va madaniy darajasi, u o’tkazayotgan ijtimoiy
siyosatning mazmuniga qarab baholanadi. Shu sababli ham islohotlarning
ikkinchi bosqichida Prezidentimiz boshchiligida olib borilayotgan ijtimoiy
siyosatning tub mohiyati aholining aniq tabaqalarini qamrab oladigan maqsadli
ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirishdan, ayniqsa, ijtimoiy adolat
qoidalarini yanada mustahkamlash, mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o’zini
o’zi boshqarish idoralari mavqeini oshirishdan iboratdir.
Malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi betakror huquqiy qadriyat
hisoblanib, uning asosiy vazifasi barkamol avlodni etishtirish, ham jismonan
sog’lom, ham ruhan tetik insonni tarbiyalash va shakllantirishdan iboratdir.
Buning uchun respublikamizda shu maqsadga yo’naltirilgan maxsus tizim
ishlab turibdi.
Inson va fuqarolarning sog’lig’ini saqlash, uning salomatligini ta’minlash
maqsadida bir qator qonun hujjatlari qabul qilinib, ijrosi ta’minlanmoqda. Inson
24
А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ».
Т. 1998 й. 225 бет.

va fuqarolarning malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqini ta’minlash
maqsadida davomli ravishda bir qancha davlat dasturlari ishlab chiqilib, hayotga
tatbiq etildi. “Sog’lom avlod”, “Sihat salomatlik yili”, “Homiylar va Shifokorlar
yili”, “Yoshlar yili” davlat dasturlari shular jumlasidandir.
Shaxsning huquqiy holati ularning huquq va erkinliklarining yig’indisi
bo’lib qolmasdan, balki ularning burchlarini ham o’z ichiga oladi, chunki
ularning har biri davlat va shaxs o’rtasidagi aloqada mavjud bo’ladi.
Inson va fuqarolarning Konstitutsiyada qayd etib o’tilgan burchlari
konstitutsiyaviy burch deb ham yuritiladi.Konstitutsiyaviy burch – O’zbekiston
fuqarolarining Konstitutsiyada belgilab qo’yilgan, fuqarolar bajarishlari shart
bo’lgan majburiyatlaridir.
Har qanday sub’ektiv huquqning ro’yobga chiqishi muayyan Yuridik
majburiyatning ado etilishi bilan bog’liqdir. Fuqaroning huquqiy layoqati va
o’zgalar huquqlarini amalga oshirish boshqa shaxslarning bunga monelik
qilmaslik majburiyati bilan ta’minlanadi 25
. Masalan, qonunda belgilangan
doirada o’z shaxsiy mulkiga ega bo’lish imkoniyati, o’ziga yoqqan kasbni
tanlash va turar joy tanlash huquqi, davlat hokimiyat idoralariga saylash va
saylanish huquqi, mehnat qilish huquqi va boshqa huquqlari barcha shaxslar va
tashkilotlarning bu huquqlarning amalga oshishiga qarshilik ko’rsatmaslik
majburiyati bilan ta’minlanadi. Yuridik adabiyotlarda «inson majburiyatlari» va
fuqarolarning majburiyatlari degan iboralar uchraydi.
Tabiiy huquq maktabi, u yaratgan konsepsiyada insonning majburiyatlari
haqida umuman gap ko’tarilmagan. Shuningdek, inson va fuqarolarning
huquqlari to’g’risidagi 1798 yilgi Fransuz deklaratsiyasida ham majburiyatlar
haqida hech narsa deyilmagan. Umuman olganda, avval ham hozirgi vaqtda
ham «inson majburiyatlari» degan ibora rasm bo’lmadi. To’g’ri, «jamiyatda
yaShovchi insonga ma’lum majburiyatlar yuklanadi» deb gapiriladi, biroq Shu
choqqacha rasmiy hujjatlarda bunday majburiyatlar ta’rifi va ko’lami aniq
25
Boboyev H.B., Odilqoriyev H.T. Davlat va huquq nazariyasi. T. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”. 2000.178-b.

belgilangan emas. Insonning, Shaxsning jamiyat oldidagi majburiyatlari
ko’proq ma’naviy, axloqiy, umumijtimoiy ma’noga ega. Bu erda «majburiyat»
so’zi o’rniga «burch» iborasini iShlatiSh to’g’riroqdir.
Shu bois «ijtimoiy shartnoma» (J. Lokk, J-J. Russo) ta’limoti shakllanib,
u asosda inson huquqlari va fuqaro huquqlari g’oyasi tug’ilgan davrda ham
insonning boshlang’ich va ajralmas huquqlariga muvofiq, insonning «abadiy va
ajralmas» majburiyatlarini ko’rsatib beriSh mumkin bo’lmadi. Ijtimoiy
Shartnomadan kelib chiquvchi majburiyatlar inson majburiyatlari emas, balki
fuqaroning davlat bilan bog’liq majburiyatlari edi.
Siyosiy jamiyatda fuqarolarning huquqlari bilan majburiyatlari o’zaro
chambarchas bog’liqdir. Fuqaroning huquqlari bo’lmasa, uning majburiyatlari
haqida gap bo’lishi mumkin emas.
Fuqaroning majburiyatlari Yuridik mazmunga ega. Yuridik majburiyatlar
uch variantda namoyon bo’ladi:
birinchidan, shaxsning faol xatti - harakatlar sodir etish majburiyati;
ikkinchidan, shaxsning passiv harakatlanish majburiyatini;
uchinchidan, davlat majburlov chorasiga itoat etish majburiyati, ya’ni
Yuridik javobgarlikni o’tash majburiyati.
Huquqiy norma dispozitsiyasida qanday xatti - harakat, xulq - atvor turi
ko’rsatilishiga qarab, Yuridik majburiyatlar «faol» yoki «passiv» ko’rinishga
ega bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining siyosiy huquqlari orasida eng
muhimi davlat vakillik organlariga va boshqa hokimiyat organlarini tuzishda
faol qatnashishini ta’minlovchi saylov huquqidir.
Davlat tomonidan fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlashda
Respublika Prezidenti asosiy va bosh bo’g’indir.
Davlat boshlig’ining fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolati sifatida
ko’rsatilishi huquq va erkinliklarning ta’minlash imkoniyatini kuchaytiradi,

chunki buning uchun Prezident o’z vakolatidan foydalanadi, hamda bu ishga
keng tarmoqni jalb qiladi.

Xulosa
Inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari deyilganda
shaxslarning Konstitusiyada belgilab qo`yilgan huquq va erkinliklarini amalda
haqiqiy bajarish uchun zarur sharoit va barcha imkoniyatlarni yaratish
tushuniladi. Kafolat, kafolatlash bu - Konstitutsiya, qonunlarda ko`rsatilgan
imkoniyatlarni hayotda amalga oshirish, huquq va erkinliklarga ega bo`lish
demakdir. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash Konstitutsiyada
ko`rsatilgan huquq va erkinliklarga egalik qilish bilangina cheklanmasdan,
ulardan to`liq foydalanish va ularni har qanday noqonuniy buzilishdan
muhofaza qilish hamdir. Konstitutsiyamizning mohiyati insonga munosib uayot
sharoitlarini yaratish, uni baxtli qilishdan iborat. U jamiyat va uning a'zolari
oldidagi buyuk maqsadlar qo`yadi.
Ana shu ezgu maqsadga erishishning yo`llarini o`zida mujassam etadi.
Shu o`rinda davlat oila va jamiyat manfaatlari, sodda qilib aytsak, davlat va
inson manfaatlari uyg`unlashib borgan sari jamiyat rivojlanib, olg`a siljib
boradi. Demak, fuqarolik shaxsning muayyan davlat bilan barqaror, doimiy
siyosiy - huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o’zaro huquqlari va burchlarida
ifodalanadi.
Prezident farmonlari va farmoyishlari mohiyat jihatdan huquq va
erkinliklarni ta’minlashga qaratilgan bo’lib, kafolatlar tizimi muhim o’rin tutadi.
Agar Prezidentning farmonlari va farmoyishlari bir tomondan huquq va
erkinliklarning huquqiy kafolatini ta’minlasa, Prezident harakatining o’zi huquq
va erkinliklarning siyosiy kafolati hisoblanadi. Bundan tashqari turli davlat
organlariga, sudga, prokuraturaga, ijro organlariga ham ular haqidagi
qonunlarga asosan, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash vazifalari
yuklangan bo’lib, ular siyosiy kafolatlarni tashkil etadi.
Konstitutsiyaviy kafolatlarga bevosita mamlakat Konstitutsiyasining
o zida mustahkamlangan kafolatlar kiradi. Inson va fuqarolarning huquqlariʻ
kafolatlari ichida fuqarolarning teng huquqliligi tamoyili alohida o rin tutadi.
ʻ

Konstitutsiyamizning 18-moddasiga muvofiq, “O zbekiston Respublikasidaʻ
barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo lib, jinsi, irqi, millati, tili,
ʻ
dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar,
qonun oldida tengdirlar”.
Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan yana biri fuqarolarning
murojaat qilish huquqi siyosiy huquqlarning ajralmas qismi hisoblanadi.
Konstitutsiyamizning 35-moddasida “Har bir shaxs bevosita o zi va boshqalar
ʻ
bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq
vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega”
ekanligi ko rsatib o tilgan. Ushbu moddada belgilangan norma fuqarolarning
ʻ ʻ
siyosiy huquqlaridan biri hisoblanib, ularning davlat organlariga,
muassasalariga yoki xalq vakillariga murojaat qilish huquqlarini belgilaydi.
Xulosa sifatida ta’kidlash joizki, inson huquqlari rivojlanishi uzluksiz
davom etuvchi va takomillashib boruvchi jarayon hisoblanadi. Shunga ko ra,
ʻ
inson huquqlariga oid norma va qoidalarni har bir shaxs qalbi va ongiga
singdirishi, o z fuqarolik pozitsiyasiga ega bo lishi va o z navbatida, milliy
ʻ ʻ ʻ
o zlikni anglashga hamda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik
ʻ
jamiyati shakllantirilishiga o z hissasini qo shmog i lozim.
ʻ ʻ ʻ

Foydalanilgan adabiyotlar
I.Qonun Hujjatlari
I.1. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktga Fakultativ
protokol. O’zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo’yicha xalqaro
shartnomalar. T. Adolat. 2002 yil.
I.2. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt.
O’zbekiston Respublikasi va Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar. T.
Adolat. 2002 yil.
I.3. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt. O’zbekiston
Respublikasi va Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar. T. Adolat. 2002
yil.
I.4. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining insoniylik
mezonlari bo’yicha hujjatlari. Ikkinchi nashr. T. 2005 yil. Inson huquqlari
bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi. Mas’ul muharrir
prof.A.Saidov.
I.5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик тўғрисидаги”
қонуни. 1992 йил 2-июн. Янги қонунлар тўплами 6- сон.
I.6. .“Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида” ги
Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл Қонуни. (Ўзбекистон
Республикаси Олий кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 338-
модда).

O’zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari

Sotib olish