O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida adolatlik prinsipi - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	200.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida adolatlik prinsipi

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQIDA ADOLATLIKʻ
PRINSIPI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. ADOLATLIK PRINSIPINING HUQUQIY ASOSLARI .................................................. 4
I.1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida adolatlik prinsipining aks
ʻ
etishi ................................................................................................................................................. 4
I.2. Jinoyat huquqida adolatlikning ahamiyati: jazo va jazoni belgilashda adolatning ta siri
ʼ ......... 9
II.BOB. ADOLATLIK PRINSIPI VA JINOYAT PROTSESSIDA ............................................. 19
I.1. Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda tatbiqi .................... 19
II.2. O zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta minlashdagi muammolar
ʻ ʼ ................................. 27
XULOSA ....................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................ 35

KIRISH
Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. O zbekiston Respublikasining jinoyatʻ
huquqi tizimida adolatlik prinsipi, jamiyatda huquqiy tartibni ta minlashda muhim
ʼ
o‘rin tutadi. Bu prinsipning dolzarbligi va zaruriyati, avvalo, jinoiy javobgarlikni
aniqlash va sud organlarining qarorlarida adolatni ta minlashga bog liq. Hozirgi
ʼ ʻ
kunda, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar va qonun
chiqaruvchi organlar tomonidan yangi jinoyat kodeksining ishlab chiqilishi, ushbu
prinsipning samarali ishlashini ta minlashga qaratilgan. Adolatlik prinsipi,
ʼ
faqatgina jinoiy holatlarni tartibga solish uchun emas, balki fuqarolarning huquq
va erkinliklarini himoya qilish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai
nazardan, bu mavzu jahon va O zbekiston huquqshunoslik tizimidagi o‘rni va
ʻ
ahamiyatiga qarab dolzarbdir.
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ O zbekiston jinoyat huquqi sohasida ʻ
adolatlik prinsipi keng qamrovda o‘rganilgan. Biroq, bu masala yanada chuqurroq
ilmiy tahlil va izlanishni talab qiladi. Adolatlik tamoyilining qo llanilishi, jinoiy
ʻ
javobgarlikni belgilashda va sud jarayonlarida qanday ta sir ko rsatishi, hamda
ʼ ʻ
amaliyotda yuzaga keladigan muammolarni hal etish masalalari hali ham
o‘rganilmoqda. Shu sababli, bu mavzu so‘nggi yillarda ko‘plab ilmiy tadqiqotlar
va ishlanmalar asosida yanada kengaytirilgan. Biroq, yangi qonunlar va islohotlar
jarayonida adolatlik prinsipining qo llanilishida mavjud kamchiliklar va sohalarda
ʻ
yangi yondashuvlar talab etiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
O zbekiston Respublikasining jinoyat huquqida adolatlik prinsipining o‘rni va
ʻ
rolini tahlil qilishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilanishi mumkin:
 Adolatlik prinsipining nazariy asoslarini o‘rganish va ularning jinoyat
huquqidagi ahamiyatini aniqlash.
 O zbekiston jinoyat kodeksi va amaldagi qonun hujjatlari doirasida adolatlik
ʻ
tamoyilining qo llanilishi.
ʻ
2

 Adolatlik prinsipining sud amaliyotida qanday ta sir ko rsatishini va uningʼ ʻ
samaradorligini tahlil qilish.
 O zbekistonda jinoiy adolatning takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab
ʻ
chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti – O zbekiston
ʻ
Respublikasining jinoyat huquqi tizimida adolatlik prinsipining qo llanilishi va
ʻ
uning jinoiy adolatni ta minlashdagi o‘rni.
ʼ
Kurs ishining predmeti – adolatlik prinsipi va uning O zbekiston jinoyat
ʻ
huquqida amaliyotda qo llanilishi. Bu, ayniqsa, jinoiy ishlar va sud amaliyotida
ʻ
adolatning ta minlanishi, hamda jinoyatlarni tergov qilish jarayonidagi adolatlikni
ʼ
o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 39
ʻ
sahifani tashlik etadi.
3

I.BOB. ADOLATLIK PRINSIPINING HUQUQIY ASOSLARI
I.1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksidaʻ
adolatlik prinsipining aks etishi
Adolatlik prinsipining jinoyat huquqidagi o rni mavzusi O zbekiston jinoyat
ʻ ʻ
huquqining asosiy tamoyillaridan biridir. Bu prinsipning huquqiy tizimdagi
ahamiyatini quyidagi nuqtalar orqali tushuntirish mumkin. Adolatlik, umumiy
ma'noda, har bir shaxsga u qonun oldida teng va adolatli muomala qilishni
ta'minlashga qaratilgan prinsipdir. Jinoyat huquqida esa bu prinsip jinoyatga
aloqador bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish, ayni paytda jamiyatning
manfaatlarini ham ta'minlashni anglatadi. Jinoyat huquqida adolatlik, jazoni
belgilashda va jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda har bir holatni individual ravishda
baholashni talab qiladi. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-
ʻ
moddasida barcha fuqarolarning teng huquqliligi, ijtimoiy adolat va huquqiy davlat
asoslari belgilangan. Bu prinsip jinoyat huquqi sohasida ham amal qiladi, ya'ni
jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda har bir shaxsga teng muomala qilinishi kerak.
Jinoyat kodeksida, xususan, ayblovning isbotlanishi, jazoning adolatli belgilanishi
va jinoiy javobgarlikni yengillashtiruvchi yoki kuchaytiruvchi omillarni hisobga
olishda adolatlik asosiy tamoyil sifatida ko‘zda tutiladi. Adolatlik prinsipining eng
muhim qo‘llanilish sohalaridan biri sud tizimidir. Jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda
sudlar ayblanuvchilarga adolatli sudlov kafolatini berishlari kerak. Bu, sud
jarayonining ochiqligi, ayblanuvchining huquqlarini himoya qilish, to‘g‘ri va
haqqoniy hukm chiqarishga asoslanadi. Sudda ayblanuvchi va jabrlanuvchi
tomonlar o‘rtasida adolatli muvozanatni saqlash kerak. Bu adolatni ta'minlash
uchun sud barcha ma'lumotlarni va dalillarni tekshirib chiqishi, jazoni belgilashda
ehtiyotkorlik bilan yondashishi lozim. Ayblanuvchiga qarshi jinoyat isbotlanmagan
taqdirda, u bexato hisoblanadi va adolatlik tamoyiliga asoslanib, undan jazo
olinmaydi. Jinoyat huquqidagi adolatlik, jazoning o‘ziga xosliklari va shartlariga
qarab, ayblanuvchiga adolatli va muvozanatli jazo belgilashni ta'minlaydi. Jazo
ham har bir jinoyatning jiddiyligiga qarab farqlanishi kerak. Adolatlik prinsipiga
ko‘ra, jazoni belgilashda quyidagi omillar hisobga olinadi . Sudlarning adolatli
4

qarorlar chiqarishi uchun mustaqilligi va xolisligi muhimdir. Sudlar barcha
tomonlarni teng muomala qilishga majburdir va bu tamoyilning amalga oshirilishi
uchun sud tizimining yanada mustahkamlanishi zarur. Adolatlik prinsipining
jinoyat huquqidagi asosiy maqsadi — jamiyatning xavfsizligini ta'minlash va
huquqbuzarlarga nisbatan to‘g‘ri jazo choralari ko‘rishdir. Shu bilan birga, adolat
jamiyatdagi barcha fuqarolarga teng huquq va imkoniyatlar yaratish orqali amalga
oshadi. Adolatlik prinsipining jinoyat huquqida o rni shundaki, u har bir shaxsningʻ
huquqlarini himoya qilish, sud tizimini xolis va mustaqil qilish, jazoni belgilashda
adolatni ta'minlashni taqozo etadi. Bu prinsip jamiyatdagi huquqiy tartibni
mustahkamlashda va inson huquqlarini hurmat qilishda asosiy rol o‘ynaydi. 1
Adolatlik va huquqiy adolat tushunchalari o‘zaro bog‘liq, ammo farqli
bo‘lgan ikki muhim huquqiy kategoriya hisoblanadi. Ularni quyidagicha qisqacha
tavsiflash mumkin. Adolatlik — bu umumiy ma'noda, har bir shaxsga teng va
haqqoniy muomala qilishni, har xil holatlarda to‘g‘ri va haqqoniy qarorlar qabul
qilishni anglatadi. Adolatlik nafaqat huquqiy sohada, balki jamiyatda ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda ham amal qilishi kerak. U quyidagi asosiy
jihatlarni o‘z ichiga oladi. Har bir shaxs qonun oldida teng bo‘lishi kerak, shu
jumladan jinoyat huquqida ham. To‘g‘ri va haqqoniy qarorlar qabul qilish, ya'ni
tarafkashlikdan holi bo‘lish. Adolat prinsipini amalga oshirishda hamma holatlar
va shartlar e'tiborga olinishi zarur. Adolatlik — bu asosiy tamoyil bo‘lib, barcha
huquqiy va jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarda doimo mavjud bo‘lishi
kerak. Huquqiy adolat — bu adolatlikning huquqiy sohadagi amalga oshirilishidir.
Bu tushuncha, qonunlar asosida shaxslar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni,
jinoyatlarni va jazolarni hal etishda adolatli, to‘g‘ri va haqqoniy yondashuvni
ta'minlashga qaratilgan. Huquqiy adolat quyidagi asosiy jihatlarga ega. Huquqiy
adolat, faqatgina qonunlarga, nizom va me'yorlarga asoslanishi kerak. Har bir
qaror va hukm qonun doirasida bo‘lishi lozim. Har bir fuqaroga huquqiy sharoitlar
teng va bir xil bo‘lishi zarur. Hukmlar har doim adolatli va haqqoniy bo‘lishi
1
Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия коррупции в РФ // Российская
юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev
V.A., Avdeeva O.A.);
5

kerak. Huquqiy adolatda, jinoyatni sodir etgan shaxsga qarshi belgilangan jazo
uning jinoyatiga nisbatan adolatli va muvozanatli bo‘lishi kerak. Adolatlik — bu
kengroq, umumiy bir tushuncha bo‘lib, u nafaqat huquqiy sohada, balki ijtimoiy va
etik tamoyillarni ham qamrab oladi. Huquqiy adolat esa aniq qonunlar va normativ
huquqiy aktlarga asoslanib, huquqiy muomala va qarorlarni belgilashda amalda
qo‘llaniladi. Adolatlik — bu umumiy haqqoniylik va tenglikni ta'minlashga
qaratilgan tamoyil bo‘lsa, huquqiy adolat bu tamoyilning qonuniy jihatdan, ya'ni
huquqiy sohada amalga oshirilishidir.
Adolatlik prinsipining huquqiy asoslari O zbekiston Respublikasiningʻ
Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida muhim o‘rin tutadi. Bu prinsipning huquqiy
asoslari adolatni ta'minlash, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va jamiyatda
huquqiy tartibni saqlashda asosiy rol o‘ynaydi. Quyida O zbekiston
ʻ
Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida adolatlik prinsipining aks
etishini ko‘rib chiqamiz. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi —
ʻ
davlatning asosiy huquqiy hujjati bo‘lib, unda adolatlik prinsipining keng
qo‘llanilishi ta'minlanadi. Konstitutsiyada adolatlik prinsipining aks etishi quyidagi
jihatlarda ifodalangan: 15-modda: "Inson va fuqaro huquqlari, erkinliklari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilish davlatning muhim vazifasidir." Ushbu modda
huquqiy adolatni ta'minlashga qaratilgan asosiy tamoyilni belgilaydi.
Fuqarolarning huquqlari va erkinliklari teng ravishda himoya qilinishi lozim. 18-
modda: "Har kim qonun oldida tengdir. Har bir shaxsning huquqlari, erkinliklari va
qonuniy manfaatlari himoya qilinadi." Bu modda fuqarolarning teng huquqliligi va
adolatli muomala qilishni ta'minlashni ko‘rsatadi. Har bir shaxsga nisbatan adolatli
va teng muomala amalga oshiriladi. 22-modda: "Har kim o‘z fikrini erkin
bildirishi, huquqiy himoya olish va sud orqali adolatga erishish huquqiga egadir."
Bu modda har bir fuqaro uchun adolatli sudlov va himoya olish imkoniyatlarini
ta'minlaydi, bu esa adolatlik prinsipini amalda tatbiq etishda muhim o‘rin tutadi.
Konstitutsiyaning ushbu moddalari O‘zbekistonda adolatlik prinsipining huquqiy
asoslarini tashkil etadi va fuqaro huquqlari va erkinliklarining himoya qilinishini
ta'minlaydi. Har bir shaxs qonun oldida tengdir va uning huquqlari himoya
6

qilinadi. O zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi jinoyat huquqining asosiyʻ
huquqiy hujjati bo‘lib, unda adolatlik prinsipining tatbiqi quyidagi jihatlarda
ko‘rsatilgan: Jinoyat kodeksining umumiy qoidalari: Jinoyat kodeksining birinchi
bo‘limida adolatlik prinsipining umumiy talablaridan biri sifatida ayblanuvchining
huquqlarini hurmat qilish va jazoning adolatli belgilanishi kiritilgan. Bu
tamoyilning asosiy maqsadi – huquqbuzarlikka qarshi kurashishda jamiyat
manfaatlarini himoya qilish va ayblanuvchining huquqlarini qonuniy asosda
himoya qilishdir. Jazoning adolatli belgilanishi: Jinoyat kodeksining 2-moddasida
"Jinoyatni sodir etgan shaxsning jazosi uning jinoyatining jiddiyligiga va o‘ziga
xos shartlarga qarab belgilanadi" degan tamoyil kiritilgan. Bu yerda, jinoyatning
jiddiyligi, yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlar hisobga olinishi kerak.
Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo faqat jinoyatning og‘irligiga qarab, shuningdek,
ayblanuvchining shaxsiy holatiga (masalan, birinchi marta jinoyat qilganligi)
bog‘liq holda belgilanadi. Ayblov va himoya tomoni uchun teng imkoniyatlar:
Jinoyat kodeksida ayblanuvchining himoya huquqi ham ta'minlangan. Shu bilan
birga, ayblov tarafining dalillarini isbotlashda qonuniy asoslar va prinsiplar
saqlanishi kerak. Ayblovning isboti va sudning yakuniy qarori, adolatlikka mos
ravishda amalga oshirilishi lozim. Ayblanuvchiga huquqiy himoya va advokat
yollash huquqi taqdim etiladi. Sudning xolisligi va mustaqilligi: Jinoyat kodeksida
sud jarayonida adolatli qaror chiqarishga alohida e'tibor berilgan. Sudlar mustaqil
va xolis bo‘lishi lozim. Sud jarayonining shaffofligi va adolatli qaror chiqarilishi,
jinoyat huquqi va adolatlik prinsipini amalga oshirishda asosiy omillardandir.
O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Jinoyat kodeksida adolatlik
ʻ
prinsipining huquqiy asoslari aniq va ko‘rsatilgan. Konstitutsiya fuqaro
huquqlarini himoya qilish va tenglikni ta'minlashni maqsad qilgan bo‘lsa, Jinoyat
kodeksi bu prinsipni jinoyat jarayonida, jazoning adolatli belgilanishi va sudning
xolisligini ta'minlashda amalga oshiradi. Bu huquqiy asoslar fuqarolarni huquqiy
himoya qilish, jinoyatchilikka qarshi kurashishda adolatni ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega. Adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli jahondagi barcha
davlatlarda huquqiy tizimlarning asosiy tamoyillaridan biri sifatida muhim
7

ahamiyatga ega. Adolatlikning xalqaro huquqdagi roli, asosan, inson huquqlari,
sud mustaqilligi, tenglik va boshqa ijtimoiy tamoyillarni ta'minlashga qaratilgan.
Bu prinsip, nafaqat ichki, balki xalqaro miqyosda ham amal qiladi. Xalqaro
huquqda adolatlikning roli va uning yirik hujjatlarda aks etishi quyidagi jihatlar
orqali ko‘rsatilgan. BMT Inson Huquqlari Deklaratsiyasi (1948) — bu inson
huquqlarini himoya qilish va ularga nisbatan adolatni ta'minlashga qaratilgan
muhim xalqaro hujjatdir. Ushbu deklaratsiya bir qancha jihatlarni o‘z ichiga oladi
va adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli haqida quyidagilarni belgilaydi: 1-
moddada: "Barcha insonlar erkin va qadr-qimmati bo‘yicha tengdirlar va
huquqlariga nisbatan adolatli va teng muomala qilishga haqlidirlar." Bu yerda
adolatlikning asosiy maqsadi — barcha insonlarga teng huquqlarni taqdim etishdir.
6-moddada: "Har bir insonning qonun oldida shaxs sifatida tan olinishi huquqi
mavjuddir." Bu modda har bir shaxsga teng huquq va adolatli sudlov kafolatini
beradi, ya'ni huquqbuzarlarga qarshi o‘ziga nisbatan adolatli qaror chiqarilishi
kerakligini ko‘rsatadi. 10-moddada: "Har bir inson, o‘zining huquqlari va
erkinliklari bilan bog‘liq holda adolatli va ochiq sud ko‘rish huquqiga ega." Ushbu
modda sud tizimining adolatli ishlashini ta'minlash va sud jarayonlarining shaffof
bo‘lishi zarurligini belgilaydi. Yevropa Inson Huquqlari Konvensiyasi (1950) ham
adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli va muhimligini ta'minlaydi. Ushbu
hujjat quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: 6-moddasi: "Har bir shaxsga adolatli va
ochiq sud orqali o‘z ishining ko‘rilish huquqi taqdim etiladi." Bu modda sudning
adolatli bo‘lishi, protsessning ochiqligi va mustaqil bo‘lishini ta'minlaydi. 14-
moddasi: "Inson huquqlari va erkinliklarini cheklashda adolatli, teng va
diskriminasiz yondashuv amalga oshirilishi kerak." Ushbu modda barcha fuqarolar
uchun teng huquqlilik va diskriminatsiyaga qarshi kurashni talab qiladi, bu esa
adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi muhim jihatlaridan biridir. BMT
Fuqarolik va Siyosiy Huquqlar to‘g‘risidagi Pakti (1966) inson huquqlari va
adolatlikni ta'minlashni yanada chuqurlashtiradi. Ushbu paktda adolatlik va
huquqiy adolatning quyidagi jihatlari ko‘rsatiladi: 14-moddasi: "Har bir shaxsning
adolatli sud tomonidan ko‘rib chiqilishi va o‘z huquqlari bo‘yicha himoya topishi
8

huquqi bor." Bu modda sudning adolatli va shaffof ishlashini ta'minlashni
ko‘rsatadi. 2-moddasi: "Har bir shaxs teng huquqlarga ega va ularning huquqlarini
amalga oshirishda hech qanday diskriminatsiya bo‘lmasligi kerak." Bu adolatlik
prinsipining xalqaro huquqdagi yana bir muhim jihatidir, ya'ni barcha insonlar
uchun tenglik va adolatni ta'minlash. BMT Iqtisodiy, Ijtimoiy va Madaniy
Huquqlar to‘g‘risidagi Pakti (1966)da adolatlik prinsipining huquqiy asoslari
quyidagicha aks etadi: 13-moddasi: "Har bir inson ta'lim olish huquqiga ega va bu
huquq adolatli va teng sharoitlarda amalga oshirilishi kerak." Ushbu modda
jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy adolatni ta'minlashni belgilaydi. 7-moddasi:
"Insonlarni majburiy mehnatga jalb qilish, ularni mehnat qilishda qiyinchiliklarga
duchor qilishga qarshi turish va ularga teng sharoitlarda mehnat huquqlarini taqdim
etish." Bu modda iqtisodiy adolat va mehnat huquqlarini himoya qilishni nazarda
tutadi. BMT Insonlar Savdosi va Ekspluatatsiyasiga Qarshi Konvensiyasi (2000)da
adolatlik prinsipi insonlarni ekspluatatsiya va savdoga qarshi kurashishda ko‘riladi.
Ushbu hujjatda, inson huquqlari va adolatni ta'minlashga qaratilgan huquqiy
choralar belgilangan. Adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli juda muhim. U
BMT Inson Huquqlari Deklaratsiyasi, Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi,
BMT Fuqarolik va Siyosiy Huquqlar to‘g‘risidagi Pakt va boshqa xalqaro
hujjatlarda keng ifodalangan. Bu hujjatlar adolatli sudlovni, tenglikni,
huquqbuzarliklarni ta'qib qilishda adolatni ta'minlashni, va barcha shaxslar uchun
teng imkoniyatlar yaratishni maqsad qiladi. Adolatlik xalqaro miqyosda
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda asosiy rol o‘ynaydi, bu
esa mustahkam va adolatli jamiyatni qurishda yordam beradi. 2
I.2. Jinoyat huquqida adolatlikning ahamiyati: jazo va jazoni belgilashda
adolatning ta siriʼ
Jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, u jinoyatga qarshi
kurashishda va jazoning belgilanishida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Adolatlik
prinsipining mohiyati, jinoyat jarayonida har bir shaxsga teng va haqqoniy
munosabatda bo‘lish, jazo va jazolarni adolatli, muvozanatli va qonuniy asosda
2
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism. Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21
9

belgilashni ta'minlashdan iboratdir. Jinoyat jarayonida sud, prokuratura, huquqni
muhofaza qilish organlari va boshqa organlar qarorlar chiqarishda adolatli, teng va
haqqoniy yondashuvni saqlashlari kerak. Adolatlikning mohiyati shundan iboratki,
har bir fuqaro jinoyatga nisbatan o‘zining to‘g‘ri va adolatli hukmiga ega bo‘lishi
lozim. Jazo belgilanishida adolatlik shundaki, har bir jinoyatni sodir etgan
shaxsning o‘ziga xos holatlari, jinoyatning jiddiyligi, ijtimoiy ahamiyati va boshqa
omillar hisobga olinishi kerak. Jazo faqat jinoyatning og‘irligiga qarab emas, balki
jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holatlari (masalan, yosh, oilaviy ahvol,
birinchi marta jinoyat qilish, yengillashtiruvchi holatlar)ni inobatga olish bilan
belgilanadi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo shaxsning jinoyatiga
nisbatan adolatli va mos bo‘lishi kerak. Jazo juda og‘ir yoki juda yengil bo‘lishi
mumkin emas, chunki bu jamoatchilikda nohaqlik va adolatsizlikni keltirib
chiqaradi. Jazo va jazoni belgilashda adolatning ta'siri katta ahamiyatga ega,
chunki adolatli jazo tizimi jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi. Quyidagi
jihatlar orqali adolatlikning jazo va jazoni belgilashdagi ta'siri ko‘rsatiladi. Jazo
faqat jinoyatni sodir etgan shaxsning jinoyati bilan bog‘liq bo‘lishi kerak.
Adolatlik prinsipiga ko‘ra, agar jinoyat eng yuqori darajada jiddiy bo‘lsa, unda
jazo ham shu darajada og‘ir bo‘lishi mumkin, lekin agar jinoyatning jiddiyligi past
bo‘lsa, jazo ham eng kam bo‘lishi kerak. Adolatli jazo belgilash jinoyat
huquqining asosiy maqsadlaridan biridir: jamiyatni himoya qilish va
jinoyatchilikni kamaytirish. Adolatlik prinsipiga muvofiq, jazo faqat jinoyatning
jiddiyligiga qarab emas, balki jinoyatni sodir etgan shaxsning xususiyatlari
(masalan, yosh, jins, salomatlik, jinoyatning og‘irlashtiruvchi yoki
yengillashtiruvchi holatlari)ni ham hisobga olish lozim. Bu holatda adolatli va
muvozanatli jazo belgilanishi, jinoyatni sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish va
uni tuzatish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo faqat
jazolash maqsadida emas, balki jinoyatchini tuzatish va qayta tarbiyalash
maqsadida ham berilishi kerak. Jinoyatni sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish,
uning jamiyat bilan uyg‘unlashishiga yordam berish adolatli jazoning ajralmas
qismidir. Bu jazo tizimining maqsadi, faqat jazolashdan iborat bo‘lmasdan, shaxsni
10

ijtimoiy tartibga solish va qayta tarbiyalashdir. Jinoyat huquqida adolatlik
jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Agar jazolar adolatli
va haqqoniy bo‘lmasa, bu jamiyatda nohaqlik va ishonchsizlikka olib kelishi
mumkin. Jamiyatda jazo tizimining adolatli ishlashi, fuqarolarda qonunlarga
bo‘lgan hurmatni oshiradi, jinoyatni kamaytirish va tartibni saqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Adolatlik prinsipining amalda qo‘llanilishi sud jarayonida ham aks etadi.
Sud, ayblanuvchining shaxsiy holatini va jinoyatning turini inobatga olib, adolatli
qarorlar chiqarishi kerak. Sudning xolis bo‘lishi, adolatli hukmlar chiqarilishiga
yordam beradi va jamiyatda huquqiy ishonchni kuchaytiradi. Jinoyat huquqidagi
adolatlikning jazo tizimiga ta'siri quyidagi jihatlar orqali namoyon bo‘ladi.
Adolatlik prinsipiga muvofiq, jazo nafaqat jazolash, balki jinoyatchining xatti-
harakatlarini tuzatish va ularni ijtimoiy hayotga qaytarish uchun ham berilishi
kerak. Jazo, jamiyatda xavfsizlikni ta'minlashdan tashqari, jinoyatlarni sodir etgan
shaxslarni o‘z xatti-harakatlarini tahlil qilishga va tuzatishga undash kerak.
Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazolar faqat jazolash sifatida emas, balki jinoyatni
sodir etgan shaxsni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy tizimga qaytarish maqsadida
ham ishlatiladi. Bu holat, jamiyatda barqarorlikni ta'minlash va jinoyatchilikni
kamaytirish uchun muhimdir. 3
Jinoyat huquqida adolatlik — bu jazoning haqqoniy va muvozanatli
bo‘lishini, har bir jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan to‘g‘ri va individual
yondashuvni ta'minlaydigan muhim tamoyildir. Adolatlikning jinoyat huquqidagi
ahamiyati nafaqat jazolarni belgilashda, balki jamiyatda ijtimoiy adolatni
ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Jazo tizimining adolatli bo‘lishi,
jamiyatning xavfsizligini ta'minlaydi, jinoyatni kamaytirishga yordam beradi va
fuqarolarni qonunlarga bo‘lgan hurmatini oshiradi. Ayblov va himoya tomoni
uchun teng imkoniyatlar yaratish jinoyat huquqining adolatli va muvozanatli
ishlashining asosiy tamoyillaridan biridir. Bu prinsip, sud tizimining xolisligi va
har ikki tomonning huquqlari hamda imkoniyatlarini teng darajada himoya qilishni
ta'minlashga qaratilgan. Bunday tenglikka erishish, sud tizimining adolatli
3
Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие. https://cyberleninka.ru/article - 2016
11

bo‘lishini, fuqarolarning huquqlarini himoya qilishni va jamiyatda huquqiy
ishonchni kuchaytirishni maqsad qiladi. Jinoyat jarayonida ayblov (prokuratura) va
himoya (advokat) tomonlari o‘rtasida teng imkoniyatlar yaratish tamoyili, har ikki
tomonning o‘z dalillarini taqdim etish, guvohlarni eshitish va huquqiy himoya
qilishda adolatli yondashuvni ta'minlashni anglatadi. Bu quyidagi jihatlar orqali
amalga oshiriladi. Ayblov va himoya tomonlarining har biri o‘z dalillarini sudga
taqdim etish huquqiga ega bo‘ladi. Suddagi tenglik, har ikki tomonga o‘z nuqtai
nazarini erkin va shaffof tarzda ifodalash imkoniyatini beradi. Ayblov tomonining
isboti va himoya tomonining qarshi dalillari teng ravishda baholanadi. Jinoyatda
himoya tomonining advokatga to‘liq huquqlarni taqdim etish zarur. Ayblov
tarafining prokurori kabi, himoya tomoni ham qonun doirasida huquqlariga ega
bo‘lgan advokatni tayinlash, shuningdek, ayblovning isboti bo‘yicha sudda
dalillarni rad etish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Sud jarayonining eng asosiy
shartlaridan biri bu — sudning xolisligi va mustaqilligi. Sud, ayblov va himoya
tomonlariga teng imkoniyatlar yaratib, ularga o‘z nuqtai nazarini ifodalashda
to‘siqsiz sharoitlar taqdim etishi lozim. Sud, qaror chiqarishda bir tomonning
manfaatlarini ustun qo‘ymasligi kerak. Sud jarayonida, har ikki tomonning
imkoniyatlari, masalan, moliyaviy imkoniyatlar yoki yoshga bog‘liq cheklovlar
kabi shartlar hisobga olinishi kerak. Bu, ayniqsa, himoya tomoni uchun juda
muhim, chunki har bir shaxsning to‘g‘ri va adolatli himoya olish huquqi mavjud
bo‘lishi kerak. Ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish,
sudning adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Agar bir tomonning huquqlari cheklansa,
bu sud qarorining to‘g‘riligini shak-shubhasiz kamaytiradi. Har ikki tomonning
to‘liq ishtiroki va teng imkoniyatlar taqdim etilishi sudning xolislik va
haqqoniylikni saqlab qolishiga yordam beradi. Teng imkoniyatlar yaratish
jarayonida sud jarayoni ochiq va shaffof bo‘ladi. Har ikki tomon o‘z argumentlari
va dalillarini taqdim etadi, bu esa sudning qaroriga nisbatan ishonchni oshiradi.
Sud majlislarida har ikki tomonga teng imkoniyatlar berilishi sud tizimiga nisbatan
jamoatchilik ishonchini mustahkamlaydi. Ayblov va himoya tomonlari uchun teng
imkoniyatlar taqdim etilishi, fuqaro huquqlarini to‘liq himoya qilishni ta'minlaydi.
12

Himoya tomoni, ayblovning ayblovini rad etish, jinoyatni sodir etganlikni inkor
etish, yoki yengillashtiruvchi holatlarni taqdim etish huquqiga ega bo‘ladi. Bu,
jinoyatchi bo‘lgan shaxsning huquqlarini himoya qilish va adolatli sudlovni
ta'minlashga xizmat qiladi. Teng imkoniyatlar yaratish tamoyili, jamiyatda huquqiy
tenglikni ta'minlaydi. Bu tamoyilga muvofiq, har bir shaxs qonun oldida tengdir va
uning sud jarayonida teng huquqli himoya olish huquqi bor. Jamiyatda huquqiy
adolatni ta'minlashda bu prinsipning roli juda katta. Prokurorlar, jinoyatni isbotlash
uchun zarur bo‘lgan barcha dalillarni taqdim etish va sudda ularni isbotlash
huquqiga ega. Ular, shu bilan birga, sudning adolatli va mustaqil qaror chiqarishini
ta'minlashda katta mas'uliyatga ega. Advokatlar, ayblovning dalillarini rad etish va
himoya qilishda to‘liq imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular, shuningdek,
jinoyatchiga nisbatan yengillashtiruvchi holatlarni taqdim etish, uning
reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytishi uchun imkoniyat yaratishda muhim rol
o‘ynaydi. Sud jarayonida, har ikki tomonning dalillarini baholashda adolatli va
xolis yondashuv bo‘lishi zarur. Sud, ayblov va himoya tomonlarining
argumentlarini teng darajada baholash orqali haqqoniy qaror chiqarishi kerak.
Ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish uchun ba'zan davlat
tomonidan himoya tomoniga huquqiy yordam taqdim etilishi lozim. Buning orqali,
moliyaviy cheklovlari bo‘lgan shaxslar ham o‘z huquqlarini to‘liq himoya qilish
imkoniga ega bo‘ladilar. Bu, ayniqsa, sud jarayonida advokat yollash imkoniyati
bo‘lmagan shaxslar uchun muhimdir. Sud jarayonida ayblov va himoya tomonlari
uchun teng imkoniyatlar yaratish, ba'zan qonuniy yordam xizmatlarini taqdim etish
orqali amalga oshiriladi. Ushbu xizmatlar orqali sud jarayonidagi adolat va
shaffoflik ta'minlanadi. Ayblov va himoya tomoni uchun teng imkoniyatlar
yaratish jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, sud jarayonining
adolatli va shaffof bo‘lishini ta'minlaydi. Bu prinsip har ikki tomonning
huquqlarini himoya qilish, sud qarorining xolis va haqqoniy bo‘lishini ta'minlash,
shuningdek, jamiyatda huquqiy ishonchni kuchaytirish uchun zarurdir. Har ikki
tomonning teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi, adolatli sudlovni amalga oshirishga
xizmat qiladi va jamiyatda qonunlarga bo‘lgan hurmatni oshiradi.
13

Sudlar tomonidan adolatli qaror qabul qilishda prinsipning roli jinoyat
huquqining asosiy elementlaridan biridir. Sudning asosiy vazifalaridan biri —
ayblov va himoya tomonlarining dalillarini teng baholash, har bir shaxsning
huquqlarini ta’minlash va xolis qaror chiqarishdir. Adolatlik prinsipining sudlar
tomonidan qaror qabul qilishda roli juda muhim, chunki bu prinsip sud tizimining
adolatli ishlashini, huquqlarni himoya qilishni va jamiyatda huquqiy ishonchni
ta'minlashga xizmat qiladi. Adolatlik prinsipining sudlar tomonidan qaror qabul
qilishda o‘rni quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Adolatlik prinsipining amalga
oshirilishi uchun sudlar o‘z qarorlarini faqat qonun va dalillarga asoslanib, har
ikkala tomonning manfaatlarini inobatga olgan holda qabul qilishlari kerak. Sudlar,
ayblov va himoya tomonlaridan biri bilan bir tomonlama aloqada bo‘lmasligi
lozim. Sud qarorlarini chiqarishda mustaqil va xolis bo‘lishi kerak. Adolatlik
prinsipiga muvofiq, sud har bir tomonning dalillarini o‘rganib chiqishi va ularni
to‘g‘ri baholashi kerak. Sudda, dalillarning haqqoniy va adolatli baholanishi
muhimdir. Ayblov tomonining isboti va himoya tomonining qarshi dalillari bir xil
e’tibor bilan ko‘rib chiqilishi lozim. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, sud qaror qabul
qilishda har bir shaxsning individual holatini hisobga olishi kerak. Bu holatga
jinoyatni sodir etish motivi, jinoyatchining ijtimoiy va shaxsiy holati,
yengillashtiruvchi yoki og‘irlashtiruvchi omillar, shuningdek, jinoyatni sodir
etishdagi o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. Har bir shaxsning xususiyatlarini
inobatga olgan holda, adolatli jazo belgilanishi kerak. Sudda adolatlik prinsipining
amalga oshirilishi, faqat qonun doirasida va belgilangan protseduralarga rioya
qilgan holda qarorlar chiqarishni anglatadi. Sud jarayoni har ikki tomon uchun teng
va adolatli imkoniyatlar yaratgan holda olib borilishi kerak. Adolatlik prinsipining
roli sud jarayonida ikki tomonning teng imkoniyatlar yaratishidir. Sud, har ikkala
tomonning dalillarini, guvohlarini, va huquqiy argumentlarini teng baholashi
kerak. Agar bir tomonning imkoniyatlari boshqasidan ustun bo‘lsa, bu adolatga xos
emas. Har ikki tomonning ham haqqoniy huquqlarini ta’minlash sudning asosiy
vazifalaridan biridir. Sudda adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, jazoning
jinoyatning jiddiyligiga mos va shaxsning individual holatiga qarab belgilanishini
14

ta'minlaydi. Sud, har bir shaxsning jamiyatga nisbatan mas'uliyatini hisobga olib,
jazoning o‘ta og‘ir yoki yengil bo‘lmasligi kerakligini tushunishi lozim. Adolatlik,
jazoni belgilashda jinoyatning o‘zi va jinoyatchining shaxsiy holati asosida adolatli
qaror qabul qilishni ta’minlaydi. Sud qarori faqat dalillarga va huquqiy normalarga
asoslanishi kerak. Sud, faqat xolis bo‘lib, hech qanday tashqi bosimlarga qarshi
turishi, har bir shaxsning huquqlarini himoya qilishi kerak. Sud tomonidan
chiqarilgan qaror, jamiyatda huquqiy ishonchni mustahkamlashga yordam beradi.
Adolatlik prinsipining sud qarorlaridagi roli, jarayonning shaffofligini
ta'minlashdir. Sud majlislarida barcha qatnashchilar uchun shaffoflikni ta'minlash,
dalillarni ochiq tarzda baholash, barcha qatnashchilarga o‘z nuqtai nazarlarini
ifodalash imkonini beradi. Bu holatda sud qarori nafaqat xolis bo‘lishi, balki
jamiyatda ham ishonchni yaratishi mumkin. Sudlar adolatli qarorlar chiqarish
orqali fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Agar sudlar
adolatlik prinsipiga amal qilsa, jamiyatda huquqiy tenglik va ishonch yaratish
imkoniyati paydo bo‘ladi. Har bir fuqaro qonun oldida tengdir va sudda huquqlari
himoya qilinishi kerak. Sudlar, adolatli qarorlar chiqarish orqali faqat jazolash
bilan kifoyalanmay, shaxslarni reabilitatsiya qilishga ham e'tibor qaratishlari zarur.
Jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va jamiyatga qaytarish maqsadida jazo va sud
qarorlari muvozanatli va adolatli bo‘lishi lozim. Sudning adolatli qarorlari
jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirish va jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni
ijtimoiy tizimga qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Adolatli sudlov orqali
jinoyatchilarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholash va ular uchun muvofiq jazolar
belgilash jamiyatda barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Sudlar tomonidan
adolatli qaror qabul qilishda adolatlik prinsipining roli katta ahamiyatga ega. Bu
prinsip sud jarayonlarining xolisligini, har ikki tomonning teng huquqlarga ega
bo‘lishini, va jamiyatda huquqiy ishonchni oshirishni ta'minlaydi. Sud
qarorlarining adolatli bo‘lishi, jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biridir va
jamiyatda huquqiy barqarorlikni, fuqarolarning huquqlarini himoya qilishni
15

ta'minlashga yordam beradi. Adolatlikni ta’minlash, sudning har bir qarorining
haqqoniy va shaffof bo‘lishini talab qiladi. 4
Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda
tatbiqi jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biridir. Adolatlik prinsipi, jinoyat
protsessining har bir bosqichida, ya'ni tergov va sud jarayonlarida, huquqlarning
to‘liq va teng himoya qilinishini ta'minlashga xizmat qiladi. Bu prinsipning amalda
tatbiqi, adolatli sudlov, huquqiy himoya, ishonchli dalillarni baholash, va xolis
qaror qabul qilish jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Tergov jarayonida adolatlik
prinsipining amalga oshirilishi, tergovchilar, ayblovchi va himoya taraflarining
teng huquqlari va imkoniyatlari bo‘yicha muhim rol o‘ynaydi. Tergovda adolatlik
prinsipining tatbiqi quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Tergov jarayonida ayblov
va himoya tomonlarining huquqlarini teng ta'minlash, adolatlik prinsipining asosi
hisoblanadi. Tergovchi, faqat qonun doirasida harakat qilishi, ayblovning
dalillarini sinchiklab o‘rganishi va himoyaning argumentlarini e'tiborga olishi
kerak. Har ikki tomonning dalillari teng baholanadi va tergov davomida har ikki
tomonning huquqlari cheklanmasligi kerak. Tergov davomida jinoyatni ayblovchi
shaxsning huquqlari buzilmasligi kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, tergovchi,
ayblov ostidagi shaxsga o‘zining huquqlari haqida to‘liq ma'lumot berishi, uning
himoya huquqini ta'minlashi va zarur hollarda advokat tayinlash huquqini taqdim
etishi zarur. Shu bilan birga, himoya tomoni ham o‘z dalillarini taqdim etish
huquqiga ega. Tergov jarayonida adolatlik prinsipiga rioya qilish, hech qanday
zo‘ravonlik yoki majburlashga yo‘l qo‘yilmasligini ta'minlashni talab qiladi. Hech
kimni, shu jumladan, guvohlar, ayblovchilar yoki himoyachilarni, qonuniy tartibda
o‘z huquqlari va erkinliklaridan mahrum qilmaslik kerak. Adolatlik prinsipining
amalga oshirilishi, tergov jarayonining ochiqligini ta'minlaydi. Tergovda har ikki
tomonning dalillarini to‘g‘ri va xolis tarzda baholash, tergovda ishtirok etayotgan
barcha shaxslar uchun shaffof va tushunarli bo‘lishi zarur. Sud jarayonida adolatlik
prinsipining tatbiqi jinoyat protsessining eng muhim bosqichlaridan biridir, chunki
sud qarorlari jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashda va fuqarolarning huquqlarini
4
Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия в преступлении по российскому
уголовному праву: Дис… канд. юрид. наук. – Казань, 2001. – 203 с.
16

himoya qilishda bevosita ta'sir qiladi. Sud jarayonidagi adolatlik prinsipining
amalda tatbiqi quyidagicha amalga oshiriladi. Sudda adolatlik prinsipiga rioya
qilish, ayblov va himoya tomonlariga teng imkoniyatlar yaratish orqali amalga
oshiriladi. Sudda har ikkala tomonning dalillarini taqdim etish, guvohlarni tinglash
va o‘z nuqtai nazarlarini ifodalash imkoniyatini teng taqdim etish zarur. Ayblov va
himoya tomoni bir xil sharoitda ishtirok etishi lozim. Sudning adolatli qarorlar
chiqarishi uchun, sudlar har bir ishni mustaqil ravishda, faqat qonun va dalillarga
asoslanib ko‘rib chiqishi kerak. Sud qarorlari, tashqi ta'sirlardan xoli va faqat
mavjud dalillarga asoslanishi kerak. Sud jarayonining xolisligi, jamiyatda huquqiy
ishonchni oshiradi. Sudda dalillarni baholashda adolatlik prinsipiga rioya qilinishi
muhimdir. Sud, har bir tomonning dalillarini sinchiklab ko‘rib chiqib, ularni to‘g‘ri
baholashi kerak. Har ikki tomonning dalillari teng baholanishi lozim. Bu, sudning
xolis qaror qabul qilishini ta'minlaydi. Sudda adolatlik prinsipining amalga
oshirilishi, jazoning jinoyatning og‘irligi, jinoyatchining shaxsiy holati,
yengillashtiruvchi yoki og‘irlashtiruvchi omillarni hisobga olgan holda
belgilanishini ta'minlaydi. Sud, jazoni belgilashda faqat qonunlarga asoslanib, har
bir shaxsning reabilitatsiyasini ham inobatga olishi kerak. Sud jarayonining
adolatli va shaffof bo‘lishi, har ikkala tomonning fikrlarini erkin ifodalash
imkonini yaratadi. Sudda qatnashayotgan barcha shaxslar, o‘z huquqlari va
erkinliklari haqida to‘liq xabardor bo‘lishi kerak. Sud majlislari ochiq va barcha
ishtirokchilar uchun tushunarli bo‘lishi lozim. Jinoyat protsessida, himoya
tomonining huquqlarini ta'minlash adolatlik prinsipining muhim qismidir. Himoya
tomoni advokat tayinlash, dalillarni to‘plashi va ishni tekshirishi huquqiga ega
bo‘lishi kerak. Himoya tomoni, ayblovning dalillarini rad etish va reabilitatsiya
qilish uchun kerakli dalillarni taqdim etish huquqiga ega. Sud jarayonida yangi
texnologiyalardan foydalanish, dalillarni to‘plash va baholashda adolatlik
prinsipini ta'minlash uchun muhimdir. Video tasvirlar, elektron hujjatlar va boshqa
texnologik vositalar yordamida dalillarni taqdim etish, sudning adolatli qarorlar
chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Jinoyat protsessida adolatlik, advokatlar va
prokurorlar o‘rtasida tenglikni ta'minlashni ham nazarda tutadi. Prokurorlar va
17

advokatlar, ishni tekshirishda teng huquqlarga ega bo‘lishlari, dalillarni taqdim
etish va sudda o‘z nuqtai nazarlarini bildirishda muvozanatni saqlashlari kerak.
Jinoyat protsessida adolatlik prinsipining amalda tatbiqi jinoyat huquqining muhim
tarkibiy qismi bo‘lib, tergov va sud jarayonlarida har bir tomonning huquqlarini
teng himoya qilishni, xolis qarorlar chiqarishni va jamiyatda huquqiy ishonchni
oshirishni ta'minlaydi. Tergov va sud jarayonlarida adolatlik prinsipiga rioya
qilish, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va jinoyatni sodir etgan
shaxslarning reabilitatsiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek,
sudning adolatli va mustaqil qarorlar chiqarishi, jamiyatda huquqiy barqarorlikni
ta'minlashga yordam beradi. 5
5
Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. – М.: Юриспруденция, 2000. –
73 с.
18

II.BOB. ADOLATLIK PRINSIPI VA JINOYAT PROTSESSIDA
I.1. Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda
tatbiqi
Ayblov isbotlanmagan bo lsa, shubhalardan foydalanmaslik (presumpsiya niʻ
mas'uliyatdan ozod qilish) jinoyat huquqining asosiy prinsiplardan biri bo'lib,
"ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shubhalardan foydalanmaslik" deb ataladi. Bu
prinsip, jinoyat protsessida ayblanuvchi shaxsning jinoyatda aybli ekanligini
isbotlash majburiyati, ayblov tomonida ekanligini anglatadi. Ya'ni, har bir
ayblovchi (prokuror) o'z ayblovini isbotlashi kerak, va ayblov isbotlanmagan
bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsni jinoyatda aybli deb hisoblash mumkin emas. Jinoyat
huquqida presumpsiya ni mas'uliyatdan ozod qilish (presumption of innocence)
prinsipiga asoslangan holda, har bir shaxs aybsiz hisoblanadi, taqiqlanmagan va
jinoyatni sodir etganligi isbotlanmaguncha, jinoyatda ayblanishi mumkin emas. Bu
prinsipning mazmuni shundaki, "ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shubhalardan
foydalanmaslik" ga doir qoidalar. Ayblov tomonining mas'uliyati bo‘lib, u
ayblovini isbotlashi kerak. Jinoyat huquqiga ko‘ra, har bir jinoyatni isbotlash
ayblovchi tomonning, ya'ni prokurorning vazifasidir. Ayblov isbotlanmaguncha,
ayblov ostidagi shaxsni aybli deb hisoblash mumkin emas. Bu shaxsning
mas'uliyati faqat dalillar asosida belgilanishi kerak. Agar ayblov isbotlanmasa yoki
isbotlashda shubhalar mavjud bo‘lsa, sud ayblovchi tomonning dalillarini qabul
qilmasligi kerak. Shubha mavjud bo‘lganda, sudning vazifasi bu shubhalardan
foydalanmaslik va ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod qilishdir. Sudda hech qanday
shubhali holatlar yoki notekis dalillar bo‘lsa, ayblovga qarshi bo‘lishi lozim.
Adolatlik prinsipiga ko‘ra, sudda ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi
shaxsni jinoyatni sodir etgan deb hisoblash mumkin emas. Bu prinsip "ayblov
isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi mas'uliyatdan ozod qilinadi" deb nomlanadi.
Sudda barcha shubhalar himoya tomoniga foyda keltirishi kerak. Presumpsiya ni
mas'uliyatdan ozod qilish prinsipining jinoyat protsessidagi ahamiyati juda katta.
Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsning himoya huquqi ta'minlanadi.
Bu prinsipning asosiy maqsadi ayblovchi tomonning dalillarini isbotlashga
19

majburlashdir. Himoya tomonining shubhalaridan foydalanish va jinoyatni sodir
etganligini isbotlash imkoniyati yaratiladi. Bu prinsip sudning adolatli ishlashini
ta'minlaydi. Sud ayblovni isbotlash majburiyatini ayblovchiga yuklaydi va
shubhalardan foydalanmasdan, mas'uliyatni belgilaydi. Agar dalillar yetarli
bo‘lmasa yoki isbotlanmasa, sud ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod qilish kerak.
Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shaxsni mas'uliyatdan ozod qilish, uning inson
huquqlarini himoya qilishni anglatadi. Bu shaxsning himoya huquqini ta'minlashga
xizmat qiladi, uning ayblovga qarshi kurashish imkoniyatini beradi. Shubhalardan
foydalanmaslik, shaxsning asossiz jazolanishining oldini oladi. Jinoyat protsessida
bu prinsip quyidagi amaliy shakllarda tatbiq etiladi. Ayblovchi tomonning dalillari
isbotlanmaguncha, sudning asosiy qarori ayblanuvchi shaxsni aybsiz deb hisoblash
bo‘lishi kerak. Bu shaxsga, himoya qilish imkoniyatini beradi. Ayblovchilar
isbotlagan bo‘lsa, u holda mas'uliyat belgilanadi. Boshqa hollarda, shaxsni
ayblovlardan ozod qilish kerak. Sudda barcha dalillar, guvohlar va boshqa hujjatlar
adolatli va teng ravishda tekshiriladi. Agar ayblov isbotlanmasa, sud har bir
shaxsning huquqlarini ta'minlab, uni mas'uliyatdan ozod qiladi. Bu jarayonda sud
mustaqil va xolis bo‘lishi zarur. Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsni
jinoyatni sodir etgan deb hisoblash mumkin emas, chunki bu huquqiy adolatni
ta'minlamaydi. Bunday holat, fuqarolar huquqlarining buzilishiga olib kelishi
mumkin, va adolatli sudlovni kafolatlaydi. Ayblov isbotlanmagan bo lsa,ʻ
shubhalardan foydalanmaslik prinsipi jinoyat protsessining asosiy qadriyatlaridan
biri bo‘lib, presumpsiya ni mas'uliyatdan ozod qilish tamoyilini amalga oshiradi.
Bu prinsip, ayblovchi tomonning isbotlash majburiyatini ta'minlaydi va har bir
shaxsning huquqlarini himoya qiladi. Sudda shubhalardan foydalanmaslik, sudning
adolatli va xolis ishlashiga yordam beradi, va jamiyatda huquqiy ishonchni
mustahkamlaydi. Jinoyatni isbotlashda har qanday shubha ayblovchi tomonning
foydasiga ishlaydi va ayblov isbotlanmaguncha ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod
qilish zarur. 6
6
Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с.
20

Jinoyat ishi jarayonida adolatli sud ishini ta'minlash — bu jinoyat
huquqining eng muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, har bir shaxsning huquqlarini
himoya qilish, xolis va adolatli qarorlar chiqarishni ta'minlashga qaratilgan.
Adolatli sud jarayoni, jamiyatda huquqiy ishonchni oshirish, huquqiy tenglikni
ta'minlash va har qanday nohaqlikni oldini olishga xizmat qiladi. Adolatli sud
ishini ta'minlash, nafaqat sudlanuvchilarning huquqlarini himoya qilish, balki
jamiyatdagi jinoyatlar bo‘yicha xolis va haqqoniy qarorlar chiqarishni ham nazarda
tutadi. Adolatli sudlov tamoyillari quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Sudning adolatli qaror qabul qilishda xolisligi va mustaqilligi muhimdir. Sud, faqat
qonun va mavjud dalillarga asoslanib qaror chiqarishi kerak, tashqi ta'sirlar yoki
har qanday shaxsiy manfaatlardan holi bo‘lishi lozim. Bu tamoyil sud qarorlarining
haqqoniyligini ta'minlaydi. Sudda har ikkala tomonning — ayblovchi va himoya
— teng huquqlari bo‘lishi kerak. Ayblovchi va himoya tomonlari bir xil sharoitda
dalillarni taqdim etish, guvohlarni so‘roq qilish va o‘z nuqtai nazarlarini ifodalash
imkoniyatiga ega bo‘lishlari zarur. Shu bilan birga, sudning qaror qabul qilishda
har ikkala tomonning pozitsiyasini teng ravishda baholashi kerak. Sud faqat
ishonchli, to‘g‘ri va qonuniy dalillarga asoslanib qaror chiqarishi kerak. Jinoyat
ishi bo‘yicha barcha dalillar aniqlanib, o‘rganilishi, guvohlar tinglanishi va har ikki
tomonning huquqlari to‘liq ta'minlanishi zarur. Adolatli sudlovda, ayblovchi
tomonning dalillarini tekshirish va sud qarorini chiqarish jarayoni o‘ta tez va
adolatli bo‘lishi kerak. Asossiz qamoqqa olish muddatlari cheklangan bo‘lishi va
har qanday shaxsning erkinlikdan noqonuniy ravishda mahrum qilinishi oldini
olish uchun me'yorlar mavjud. Sudda adolatli qaror qabul qilishda quyidagi omillar
asosiy rol o‘ynaydi. Sud mustaqil bo‘lishi kerak va faqat qonun va dalillarga
asoslanib qaror chiqaradi. Har qanday tashqi ta'sir, siyosiy yoki ijtimoiy bosimdan
holi bo‘lishi lozim. Sudning xolisligi, jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatga erishishni
ta'minlaydi va barcha tomonlar uchun adolatli munosabatni yaratadi. Sud qarorlari
aniq, tushunarli va asosli bo‘lishi kerak. Sud, qarorlarini qonuniy asosda, barcha
dalillarni o‘rganib, tushuntirish orqali chiqarishi lozim. Qarorda barcha dalillar va
guvohliklar qanday baholanganligi, qanday asoslarda sud qaror qabul qilganligi
21

tushuntirilishi kerak. Sud jarayonining ochiq va shaffof bo‘lishi, ishtirokchilarning
har biri o‘z huquqlarini himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi, hamda sud
majlislarining axborot ta'minoti va kuzatish imkoniyatlarini yaratadi. Bu, sud
jarayonining ishonchli va adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Sudya, barcha
tomonlarning huquqlarini ta'minlash va xolis qaror chiqarish uchun muhim rol
o‘ynaydi. Sudya, har ikki tomonning dalillarini muvozanatli baholash, har bir
tomonning nuqtai nazarini to‘liq tinglash va sudlovni adolatli tarzda yakunlash
majburiyatiga ega. Sudya tomonidan chiqarilgan qaror, to‘liq huquqiy asoslangan
bo‘lishi, har ikki tomonning manfaatlari teng va adolatli baholanishi kerak.
Advokatlar, ayblovchi va himoya tomonining huquqlarini himoya qiladi.
Advokatlar, o‘z mijozining huquqlarini himoya qilish, kerakli dalillarni taqdim
etish, va sudda adolatli sudlovni ta'minlash uchun barcha imkoniyatlarni ishga
solishlari kerak. Prokuror, jinoyatni isbotlash uchun dalillarni taqdim etishi va
jinoyatni sodir etgan shaxsni mas'uliyatga tortish maqsadida sudga ishonchli
dalillarni yetkazishi kerak. Prokurorning vazifasi — adolatli sudlovni ta'minlash,
ayblovchilarni jinoyatdan himoya qilish, va sudda haqiqatga erishishdir. Guvohlar
va boshqa ishtirokchilar, sud jarayonida o‘z guvohliklarini keltirish orqali sudning
adolatli qaror qabul qilishiga yordam beradi. Guvohlarning ifodalarini to‘g‘ri va
ishonchli tarzda taqdim etishi muhimdir. Sud jarayonida dalillar to‘g‘ri yig‘ilishi,
ularning qonuniyligi va ishonchliligi ta'minlanishi kerak. Bunda advokatlar va
prokurorlar o‘rtasida hamkorlik va dalillarni taqdim etish jarayonida tenglik
ta'minlanishi lozim. Har ikki tomonning huquqlarini himoya qilish, sudda teng
imkoniyatlarni yaratish, shuningdek, sudda ayblovchi va himoya tomoniga o‘z
fikrlarini erkin bildirish imkoniyatini berish zarur. Sud jarayonida har bir
ishtirokchining shaxsiy hayoti va maxfiyligi himoya qilinishi kerak. Har bir
tomonning shaxsiy huquqlari, maxfiyligini saqlash va nomaqbul tarqatilishining
oldini olish muhimdir. Agar sud ayblanuvchini jinoyatda aybli deb hisoblasa, jazo
faqat jinoyatning og‘irligi va jinoyatchining shaxsiy holati hisobga olgan holda
belgilanadi. Jazolar adolatli va muvozanatli bo‘lishi kerak. Jinoyat ishi jarayonida
adolatli sud ishini ta'minlash — bu huquqiy davlatning muhim qismidir. Sudning
22

adolatli qarorlar chiqarishi, sudlov jarayonining xolis, shaffof va adolatli bo‘lishi
jamiyatda huquqiy ishonchni oshiradi va huquqlarni himoya qilishga xizmat qiladi.
Sud jarayonida barcha tomonlarning huquqlarini teng himoya qilish, dalillarni
adolatli baholash va xolis qaror qabul qilish uchun sudning mustaqil va xolis
bo‘lishi zarur. Bu prinsiplar, jamiyatda adolatni ta'minlash va huquqiy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi. 7
O zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta minlashdagi muammolar — buʻ ʼ
mavzu mamlakatda sud tizimining adolatli ishlashiga, shu jumladan sud
mustaqilligi, korrupsiya va adolatli sud qarorlarini chiqarishda yuzaga keladigan
qiyinchiliklarga oid masalalarni ko‘rib chiqadi. Ushbu muammolar jinoyat
huquqining samarali va adolatli amalga oshirilishiga to‘sqinlik qiladi va jamiyatda
huquqiy ishonchni pasaytiradi. Sud mustaqilligi — bu sudlarning siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy ta'sirlardan holi bo‘lishi, faqat qonun va dalillarga asoslanib qaror
chiqarishidir. Sudning mustaqilligi jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashning
asosi hisoblanadi. O zbekistonda sud mustaqilligi bilan bog‘liq quyidagi
ʻ
muammolar mavjud. Sudlarning siyosiy ta'sirlardan holi bo‘lmasligi holatlari
mavjud. Bu, ayrim holatlarda, davlat organlari yoki siyosiy partiyalar tomonidan
sudlarga ta'sir o‘tkazishga olib kelishi mumkin. Masalan, ba'zi jinoyat ishlarida
sudlar tomonidan siyosiy qarorlar chiqarilishi, ba'zan siyosiy manfaatlarga
moslashtirilgan hukmlar chiqarilishi mumkin. Sudlarga ijtimoiy guruhlar yoki
kuchli iqtisodiy manfaatlar tomonidan bosim o‘tkazilishi ham mumkin. Bu bosim
sud qarorlarining adolatli va xolis bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Sud jarayonida
davlat yoki boshqa qudratli tashkilotlarning aralashuvi sudning mustaqilligini
yo‘qotishiga olib kelishi mumkin. Sudlarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun
zarur bo‘lgan mablag‘lar va resurslarning yetishmasligi sudning mustaqil
ishlashiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu sudlarning samarali ishlashini
qiyinlashtiradi. Korrupsiya — bu davlat organlari, shu jumladan sud tizimi
tomonidan noto‘g‘ri va qonunbuzarliklar orqali shaxsiy manfaatlarni olishdir. Sud
tizimida korrupsiyaning mavjudligi jinoyat huquqi bo‘yicha adolatni ta'minlashda
7
Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.: Питер, 2003. – 192с
23

katta muammo hisoblanadi. O‘zbekistonda korrupsiya bilan bog‘liq ba'zi
muammolar quyidagilardan iborat. Ba'zi sudyalar va advokatlar o‘rtasida o‘zaro
kelishuvlar va korrupsiya faoliyati mavjud bo‘lishi mumkin. Bu holat, jinoyat
ishlarining xolis va adolatli ko‘rib chiqilmasligiga olib keladi. Sudyalar yoki
advokatlar o‘rtasida bunday aloqalar, ayblovchilar yoki himoya tomoniga nisbatan
nohaq qarorlar chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Ayrim jinoyat ishlarida korrupsiya
tufayli sudlar, jinoiy guruhlar yoki iqtisodiy faoliyat olib boruvchi kuchli
biznesmenlarga qarshi nisbatan yo‘l qo‘yilayotgan jinoyatlarga loqayd bo‘lishi
mumkin. Bu esa jinoyatlarning samarali qidiruv va tergov qilinishiga to‘sqinlik
qiladi. Sud qarorlarining sotilishi ham korrupsiya bilan bog‘liq muammolardan
biridir. Ayrim hollarda, jinoiy ishlar bo‘yicha sud qarorlari iqtisodiy yoki siyosiy
manfaatlarga qarab sotilishi mumkin, bu esa sud jarayonining adolatli
bo‘lmasligiga olib keladi. Jinoyat huquqida adolatli sud qarorlarini chiqarish
jarayonida quyidagi qiyinchiliklar mavjud. Ba'zi jinoyat ishlarida zarur dalillarni
yig‘ish qiyin bo‘lishi mumkin. Shubhali dalillar yoki guvohlarning xotirasi
yomonligi, tergovning muvaffaqiyatsiz bo‘lishi adolatli sudlovni qiyinlashtiradi.
Dalillarning ishonchliligi sud qarorining to‘g‘ri va haqqoniy bo‘lishiga ta'sir qiladi.
Ayrim holatlarda, tergov jarayonida xatoliklar bo‘lishi mumkin, bu esa keyinchalik
sud jarayonida qaror qabul qilishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Tergovchilar
tomonidan dalillarni noto‘g‘ri yig‘ish yoki noqonuniy tergov usullarini qo‘llash
sudda adolatli qaror chiqarishga to‘sqinlik qiladi. Ba'zan jinoyat ishlarining sudda
uzoq vaqt davom etishi, adolatli qaror chiqarilishini kechiktiradi. Bu, asosan, sud
tizimidagi yuk ortish va ishning to‘g‘ri ko‘rib chiqilishiga yetarli vaqt
ajratilmasligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Uzoq davom etayotgan sud jarayonlari,
sudlanuvchilarning huquqlarini buzishi va ularning adolatga erishish imkoniyatini
kamaytirishi mumkin. O‘zbekiston hukumati sud tizimini isloh qilishga katta
e'tibor bermoqda. Adolatli sudlovni ta'minlashda ba'zi ijobiy qadamlar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Sudlarning siyosiy va iqtisodiy ta'sirlaridan holi
bo‘lishi uchun sud tizimining mustaqilligini ta'minlashga doir islohotlar amalga
oshirilmoqda. Bu, sudya va boshqa sud ishtirokchilarining faqat qonun va
24

dalillarga asoslanib qaror chiqarishini ta'minlaydi. Korrupsiyaning oldini olish
uchun huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. Sudyalar va boshqa sud
ishtirokchilariga nisbatan korrupsiyaga qarshi kurashishning qat'iy choralarini
ko‘rish, jinoyat ishlari bo‘yicha adolatni ta'minlashga xizmat qiladi. Sud
jarayonlarining ochiq va shaffof bo‘lishi, jamiyatda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni
oshiradi. Sud majlislarini kuzatish imkoniyatlarini yaratish, sud qarorlarining
axborot taqdimotini amalga oshirish orqali sud tizimi adolatli bo‘ladi.
O‘zbekistonda jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashdagi muammolar sud
mustaqilligi, korrupsiya va adolatli sud qarorlarini chiqarish jarayonida yuzaga
keladigan qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Biroq, sud tizimini isloh qilish, korrupsiyaga
qarshi kurashish va sud jarayonlarini shaffof qilish kabi chora-tadbirlar orqali bu
muammolarni hal qilish imkoniyatlari mavjud. Adolatli sudlovni ta'minlash,
faqatgina jinoyat ishlarini to‘g‘ri hal qilishda emas, balki jamiyatda huquqiy
ishonchni va barqarorlikni saqlashda ham muhim ahamiyatga ega. Jinoyat
huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi sababli mavjud
bo‘lgan tahlillar — bu mavzu O‘zbekiston va boshqa davlatlarda jinoyat huquqida
adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi tufayli yuzaga keladigan
muammolarni, tahlillarni va ularning salbiy oqibatlarini o‘rganishga qaratilgan.
Adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi, jinoyat huquqining samarali
ishlashiga, jamiyatda huquqiy ishonchning pasayishiga, fuqarolarning
huquqlarining buzilishiga va hatto jinoyatchilikning ko‘payishiga olib kelishi
mumkin. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi bir
qator sabablar bilan izohlanadi. O‘zbekistonda sud tizimining islohoti amalga
oshirilayotgan bo‘lsa-da, ba'zi sohalarda haligacha islohotlarning to‘liq amalga
oshirilmasligi adolatli sudlovni ta'minlashda to‘siqlar yaratadi. Sud mustaqilligi,
sudyalar va boshqa ishtirokchilarning samarali ishlashi, shuningdek, sud
jarayonlarining shaffofligini oshirish uchun ko‘proq chora-tadbirlar zarur. Sud
tizimida va jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashda muhim bo‘lgan sudyalar va
boshqa organlarning korrupsiyasi, siyosiy ta'sirlar va ijtimoiy bosimlar ko‘pincha
xolis va adolatli qarorlar chiqarishga to‘sqinlik qiladi. Korrupsiya jinoyat
25

huquqining barcha sohalarida, jumladan tergov, sud jarayonlari va jazolarni
belgilashda keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Yuridik mutaxassislar va
advokatlarning yetarli bilimga ega bo‘lmasligi, o‘z vazifalarini to‘liq bajara
olmasligi jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashda jiddiy muammolarga olib
kelishi mumkin. Bu holat sudlanuvchilarning huquqlari buzilishi, nohaq jazolarni
belgilash yoki noqonuniy tergov usullarining qo‘llanilishiga sabab bo‘lishi
mumkin. Ijtimoiy-siyosiy holatning o‘zgarishi, ba'zan jinoyat ishlarida jahon
siyosatining yoki davlat siyosatining ta'sirini kuchaytirishi, ayrim jinoyatlarni
qonuniy ravishda baholashda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Jinoyat
huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi turli salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin, jumladan.Agar sud tizimi adolatli ishlamasa, fuqarolar o‘z
huquqlari va erkinliklarining himoya qilinishiga ishonchsizlik bilan qarashlari
mumkin. Sudlanuvchilar va jamoat o‘rtasidagi ishonch yo‘qoladi. Bu, jamiyatda
huquqiy barqarorlikni buzadi va fuqarolarni huquqiy himoya qilish tizimiga
bo‘lgan ishonchini kamaytiradi. Adolatli sudlovning amalga oshirilmasligi, nohaq
jazolarning belgilanishiga va ba'zida jinoyatchilikning to‘g‘ri baholanmasligiga
olib keladi. Bunday holatlar ayblovlanuvchilarga ortiqcha yoki yo‘q joyda jazo
tayinlanishi, jinoyatni sodir etmagan shaxslar sudda adolatsiz ravishda jazolanishi,
jinoyatchilarni jinoyat uchun qattiq jazoga tortmaslik yoki yengil jazo berish kabi
holatlar. Bu esa jamiyatda sud tizimiga qarshi salbiy munosabat va huquqiy
befarqlikni oshiradi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga
oshirilmasligi korrupsiyaning yanada kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Korrupsiyalangan sudyalar, prokurorlar yoki boshqa huquqiy organlar o‘z
manfaatlarini hisobga olib, ba'zan adolatli qarorlar chiqarmasliklari mumkin. Bu
esa jamiyatda huquqiy soxta qarorlarning chiqarilishiga, jinoyatlarni noqonuniy
yo‘llar bilan hal qilishga olib keladi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq
amalga oshirilmasligi jamiyatda huquqiy barqarorlikni buzadi. Agar fuqarolar o‘z
huquqlarini to‘g‘ri himoya qila olmasalar, bu jamiyatda ijtimoiy tartibsizlik,
jinoyatni qo‘llab-quvvatlash va xavfsizlikni pasaytiradi. Bu holat, huquqiy nazorat
va jamiyatning adolatga bo‘lgan ishonchini kamaytiradi. Adolatlik prinsipining
26

to‘liq amalga oshirilmasligini bartaraf etish uchun quyidagi tahlillar va takliflar
mavjud. Sud tizimining mustaqilligi va samaradorligini ta'minlash uchun
islohotlarni davom ettirish lozim. Bu, sudyalar va boshqa sud ishtirokchilarining
korrupsiya va siyosiy ta'sirlardan holi bo‘lishini ta'minlaydi. Tergov va sud
jarayonlarining shaffofligini oshirish, jamiyatda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni
tiklashga yordam beradi. Sud jarayonlarini kuzatish, majlislarga ommaviy kirishni
ta'minlash va qarorlarni shaffof chiqarish zarur. Korrupsiyaga qarshi kurashish
uchun qat'iy huquqiy mexanizmlar joriy etish, sudyalar va tergovchilarga nisbatan
qattiq nazoratni kuchaytirish zarur. Korrupsiya holatlarining oldini olish uchun
profilaktik tadbirlar ko‘rish muhimdir. Yuridik mutaxassislar va sudyalar uchun
doimiy ta'lim va malaka oshirish dasturlarini yaratish, jinoyat huquqi va
protsessual qonunchilikni chuqurroq o‘rganish orqali sudlov sifatini oshirish
mumkin. Sud tizimi va tergov ishlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish,
masalan, sun'iy intellekt va elektron tizimlar, jinoyat ishi jarayonining
samaradorligini oshirishi va jinoyatni hal qilishni tezlashtirishi mumkin. Jinoyat
huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi, sud tizimining
ishonchsizligi, korrupsiya, nohaq jazolar va huquqiy befarqlikni keltirib chiqaradi.
Bu holat jamiyatda huquqiy ishonchning pasayishiga, jinoyatchilikning
ko‘payishiga va xavfsizlikka tahdid soladi. Shu sababli, sud tizimining
mustaqilligini ta'minlash, korrupsiyaga qarshi kurashish, adolatli sudlovni amalga
oshirish va jinoyat huquqida shaffoflikni oshirish bo‘yicha tezkor va samarali
islohotlarni amalga oshirish zarur. 8
II .2. O ʻ zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta ʼ minlashdagi muammolar
Adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilishi va sud tizimining samarali
ishlashi jamiyatdagi huquqiy ishonchni oshirish, jinoyatlarni adolatli ravishda hal
etish va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Sud tizimi
mustahkamlanishi va jinoyat protsessining takomillashtirilishi adolatli sudlovni
ta'minlashning asosi bo‘ladi. Quyida, sud tizimini mustahkamlash va jinoyat
protsessini takomillashtirish bo‘yicha takliflar keltirilgan. Sud tizimi mustaqilligi
8
Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 .
27

adolatli va xolis sudlovni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Sudyalar va boshqa
sud ishtirokchilarining tashqi ta'sirlar va bosimlardan himoyalanishi kerak. Buning
uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi mumkin. Sudyalar faqat qonunga
asoslanib qarorlar chiqarishi kerak, shu sababli ularning tayinlanishi, malakasi va
faoliyati mustahkam va shaffof tizim asosida amalga oshirilishi lozim.
Tayinlovlarni ko‘p bosqichli tekshiruv va baholash orqali amalga oshirish zarur.
Sudyalar tomonidan qilingan nohaq qarorlar, korrupsiyaviy xatti-harakatlar yoki
boshqa noqonuniy faoliyatlarga qarshi jiddiy choralar ko‘rish lozim. Sudyalarning
mustaqilligi jamiyatda ularning qarorlariga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Sud
mustaqilligi, shuningdek, sud tizimi va sudyalarni nazorat qilish, lekin tashqi
ta'sirga yo‘l qo‘ymaslikni ta'minlash kerak. Shuningdek, sud qarorlarini ko‘rib
chiqish jarayonida yuqori instansiyalarga murojaat qilish imkoniyatlari yaratilishi
kerak. Jinoyat protsessi, sud jarayonining samarali va adolatli bo‘lishini ta'minlash
uchun quyidagi takliflarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat protsessining barcha
bosqichlarida — tergov, sud jarayonlari va apellyatsiya — yanada samarali, tez va
shaffof tizimni yaratish zarur. Masalan, elektron hujjat aylanishi va onlayn sud
majlislarining joriy etilishi, har bir jarayonning ochiq va hamma uchun tushunarli
bo‘lishini ta'minlaydi. Tergovchilarning faoliyatini qonuniy nazorat qilish, ular
tomonidan adolatli va xolis tergovning amalga oshirilishini ta'minlash uchun
amaldagi qonunlar va qoidalarni kuchaytirish zarur. Jinoyatchilikni tergov qilishda
ba'zida haddan tashqari qattiq yoki yengil usullar qo‘llanilishi mumkin, shuning
uchun har qanday tergovning qonuniyligini nazorat qilish zarur. Sud jarayonida
guvohlar va jabrlanuvchilarni himoya qilish, ularning xavfsizligini ta'minlash juda
muhimdir. Shu maqsadda maxfiylikka rioya qilish va guvohlarning himoyasi
uchun zarur choralar joriy etilishi lozim. Sud majlislari va tergov jarayonlarini
jamoatchilik va ommaviy monitoring qilish tizimlarini yanada takomillashtirish
lozim. Shuningdek, sud qarorlari shaffof va tushunarli bo‘lishi kerak. Jamoat
kuzatuvchilari va nashriyotlar uchun imkoniyatlar yaratish, sud jarayonlarining
axborot taqdimotini oshirish adolatli sudlovni ta'minlaydi. Sud tizimida korrupsiya
jinoyat huquqining samarali ishlashiga to‘siq bo‘ladi. Korrupsiyaga qarshi
28

kurashish uchun quyidagi qadamlar zarur. Sudyalar va tergovchilar tomonidan
korrupsiya bilan bog‘liq holatlarni aniqlash uchun maxsus tekshiruv guruhlari va
mutaxassislar tashkil etilishi lozim. Korrupsiya holatlarini aniqlash va jazolash, bu
holatlarga nisbatan qat'iy qadamlar tashlash adolatli sudlovni ta'minlashga yordam
beradi. Tergovchilar va prokurorlar uchun maxsus ta'lim dasturlari yaratish,
korrupsiyani kamaytirish va tergov jarayonida odilona va adolatli ishlashga
erishish mumkin. Har qanday korrupsiya holatlariga nisbatan jiddiy jazolarni
o‘rnatish zarur. Sud tizimining samarali ishlashi uchun yuqori malakali va tajribali
yuridik kadrlar zarur. Shu bois yuridik ta'limni takomillashtirish quyidagilarni o‘z
ichiga oladi. Sudyalar va advokatlar uchun malaka oshirish kurslarini muntazam
ravishda tashkil etish, ularning huquqiy bilimlarini yangilab borish, yangi qonunlar
va huquqiy yangiliklar bilan tanishtirish zarur. Shu bilan birga, ularning inson
huquqlari va etika prinsiplariga e'tiborini kuchaytirish kerak. Yuridik fakultetlarida
talabalarga adolat, huquqiy etika va inson huquqlari bo‘yicha chuqur ta'lim berish,
ularni huquqiy ijtimoiy mas'uliyatga tayyorlash zarur. Bunday ta'lim kadrlarning
jamiyatda adolatni ta'minlashga bo‘lgan mas'uliyatini oshiradi. Sud tizimida
shaffoflikni oshirish jamiyatda adolatli qarorlar chiqarilishiga ishonchni
kuchaytiradi. Bunga erishish uchun quyidagi takliflar mavjud. Sud jarayonlarini
internet orqali onlayn tarzda kuzatish imkoniyatlarini yaratish, sud qarorlarini
tezda e'lon qilish va barcha jarayonlarni fuqarolar uchun ochiq qilish kerak. Bu sud
tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Sud qarorlari va ularning asoslari haqida aniq,
tushunarli va shaffof axborot taqdim etish, barcha tomonlarning huquqlariga
hurmat bilan yondashishni ta'minlaydi. Jinoyat ishi bo‘yicha sud jarayonlarini
qisqartirish, sudlov tizimining samaradorligini oshiradi. Sud jarayonlari juda uzoq
davom etishi, sudlanuvchilarni nohaq stressga soladi. Jinoyat ishi bo‘yicha sud
jarayonlari vaqtida va samarali olib borilishi kerak. Tizimda yuzaga kelgan
muammolarni tezda hal qilish uchun maxsus tizimlarni joriy etish, shikoyatlarni
tez ko‘rib chiqish va muammolarni hal qilish imkoniyatlarini yaratish zarur.
Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilishi uchun sud tizimini
mustahkamlash, jinoyat protsessini takomillashtirish va korrupsiyaga qarshi
29

kurashish zarur. Ushbu takliflar amalga oshirilsa, sud tizimi adolatli va samarali
ishlaydi, fuqarolarning huquqlari himoya qilinadi va jamiyatda huquqiy ishonch va
barqarorlikni ta'minlashga erishiladi.
O‘zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta’minlashda xalqaro tajribalar va
standartlar o‘rganish va joriy etish muhim ahamiyatga ega. Dunyo miqyosida
adolat, inson huquqlari, sud tizimi islohoti va jinoyat protsessidagi shaffoflikni
ta’minlashda ko‘plab muvaffaqiyatli tajribalar mavjud. O‘zbekistonning jinoyat
huquqini takomillashtirish va adolatni ta'minlashda ushbu tajribalar va xalqaro
standartlar asosida quyidagi qadamlar amalga oshirilishi mumkin. Xalqaro huquq
va inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha asosiy hujjatlardan biri BMT ning
Inson huquqlari deklaratsiyasidir. Ushbu deklaratsiya 1948-yilda qabul qilingan
bo‘lib, barcha davlatlar uchun asosiy inson huquqlarini belgilaydi, shu jumladan.
Har bir insonning aybsizligi presumpsiyasi, jinoiy ishlar bo‘yicha axborot olish,
o‘z himoyasini tanlash va h.k. Jazolarni belgilashda ularning shaxsiy holati,
jinoyatning og‘irligi va ijtimoiy ahamiyatini inobatga olish. O‘zbekiston, BMT va
boshqa xalqaro tashkilotlarning talablariga muvofiq, sud tizimida aybsizlik
presumpsiyasi, inson huquqlarini himoya qilish, himoya qilish huquqi va xolis
sudlovni ta’minlashda ushbu xalqaro tamoyillarga amal qilishi zarur. Evropa
Ittifoqi (EI) va Evropa Inson Huquqlari Sudi (EIHS) o‘zining jinoyat huquqi va
adolatli sudlov borasidagi yuqori talablar bilan tanilgan. EIHS tomonidan berilgan
qarorlar davlatlar uchun yo‘riqnoma bo‘lib, adolatli sudlovni ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi, ayniqsa, adolatli sudlov,
aybsizlik presumpsiyasi, sud ishlarining tezligi va ziddiyatlarni hal qilishda
xolislikni ta'minlashni belgilaydi. Evropa Ittifoqi sud jarayonlarining ochiqligi va
shaffofligini ta’minlashga katta e’tibor beradi. O‘zbekiston ham sud
jarayonlarining shaffofligini oshirish uchun onlayn sud tizimlarini joriy etish va
jamoatchilikka oshkora ishlashni rivojlantirishga e'tibor qaratishi lozim. Evropa
tizimida apellyatsiya instansiyasi orqali sud qarorlarini ko‘rib chiqish jarayonining
takomillashtirilganligi, O‘zbekistondagi sud tizimining shaffofligini va adolatli
ishlashini oshirish uchun muhim tajriba bo‘lishi mumkin. Amerika Qo‘shma
30

Shtatlarida jinoyat protsessining ba'zi jihatlari O‘zbekiston uchun foydali bo‘lishi
mumkin, ayniqsa, jinoyat ishi jarayonlarining tezligi va sud qarorlarining
to‘g‘riligini ta'minlashga qaratilgan yondashuvlar. AQShda sudlar jarayonlarning
tezligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni qo‘llaydi. Masalan, elektron
tizimlar yordamida hujjatlarni tezkor almashish va sud jarayonlarini onlayn
kuzatish imkoniyatlari yaratildi. O‘zbekistonda ham bunday texnologiyalarni joriy
etish, sud ishlarining samaradorligini va xolisligini oshirishi mumkin. AQShda
advokatning sudlanuvchini himoya qilishdagi o‘rni juda katta. O‘zbekistonda sud
jarayonlarida advokatlarning ta’sirini kuchaytirish, ularning ko‘proq ishtirok etishi,
jinoyat huquqidagi adolatni ta’minlashga yordam beradi. AQShda jinoyat
protsessida ba'zi masalalar alternativ nizolarni hal qilish yo‘li bilan hal qilinadi. Bu
esa sud tizimining yukini kamaytiradi va jinoyat ishi bo‘yicha tezroq qarorlar
chiqarish imkonini yaratadi. O‘zbekistonda ham ba'zi jinoyat ishlari bo‘yicha
meditatsiya yoki arbitraj usullarini qo‘llash mumkin. Shveytsariya va
Skandinaviya mamlakatlarida (xususan, Shvetsiya va Norvegiyada) jinoyat huquqi
tizimi, ayniqsa, jamiyatga qaytarish va reabilitatsiyaga qaratilgan yondashuvlar
bilan ajralib turadi. Ushbu mamlakatlarda jinoyatchilarga jazo berishdan ko‘ra,
ularni jamiyatga qaytarish va reabilitatsiya qilishga ko‘proq e'tibor qaratiladi.
O‘zbekistonda ham jazolarni to‘g‘ri belgilash va qayta tarbiyalashga qaratilgan
reabilitatsiya dasturlarini joriy etish zarur. Bu orqali jinoyatchilarni jamiyatga
qaytarish va jinoyatning oldini olishga erishish mumkin. Shveytsariya va
Skandinaviya tizimida jinoyatning og‘irligiga qarab jazolarni aniq belgilashadi, bu
esa jazoning mutanosibligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda ham jazolarni belgilashda
shaxsning holatini, jinoyatning xususiyatini va uning jamiyatga ta'sirini inobatga
olish zarur. Xalqaro jinoyat sudining (XJS) tajribasi, ayniqsa, sud protsedurasining
xolisligi va inson huquqlarining muhofazasi borasida O‘zbekiston uchun qimmatli
tajriba bo‘lishi mumkin. XJS o‘zining aniq va adolatli qarorlarini chiqarish,
jinoyatchilarga nisbatan adolatli sudlovni ta’minlashda muvaffaqiyatli ishlaydi.
XJS hukmlarini chiqarishda to‘liq dalillar va shubhasiz isbotlarni taqdim etishga
katta e'tibor qaratiladi. O‘zbekistonda ham jinoyat ishi jarayonlarida faqat
31

ishonchli dalillar asosida hukmlar chiqarilishi kerak. Xalqaro jinoyat sudining
protsessual standartlari va metodologiyalarini o‘rganish, O‘zbekistonning jinoyat
huquqidagi adolatlikni ta’minlashda yordam beradi. O‘zbekiston jinoyat
huquqidagi adolatlikni ta’minlashda xalqaro tajribalar va standartlarni inobatga
olish juda muhimdir. BMTning inson huquqlari deklaratsiyasi, Evropa Inson
Huquqlari Konvensiyasi, AQSh, Shveytsariya va Skandinaviya mamlakatlarining
tajribalari, shuningdek, Xalqaro jinoyat sudi tizimi O‘zbekistonga adolatli sudlovni
ta’minlash, sud tizimining ishonchliligini oshirish va jinoyat protsesslarini
takomillashtirishda samarali yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Xalqaro tajribalar va
standartlarni joriy etish orqali O‘zbekistonning jinoyat huquq tizimi yanada
adolatli, samarali va shaffof bo‘lishi mumkin. 9
9
Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 .
32

XULOSA
Adolatlik prinsipi O‘zbekiston jinoyat huquqida juda muhim o‘rin tutadi,
chunki bu prinsip har bir fuqaroning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga,
shuningdek, jinoyatlarni adolatli va xolis tarzda hal qilishga asoslanadi. Adolatlik
prinsipining samarali amal qilishi, jinoyat ishlarining har tomonlama, adolatli va
tezkor ko‘rib chiqilishiga, sudyalar va boshqa huquqiy organlarning ish faoliyatida
muvozanatni ta'minlashga olib keladi. O‘zbekiston jinoyat huquqidagi adolatlik
prinsipining ahamiyati, ayniqsa, aybsizlik presumpsiyasi, sud jarayonlarining
shaffofligi, himoya qilish huquqi va sudlarning mustaqilligi kabi asosiy jihatlarda
yaqqol ko‘rinadi. Bu prinsiplarning to‘liq amalga oshirilishi, sud tizimining
samarali va ishonchli ishlashiga xizmat qiladi, jinoyatga oid qarorlarni adolatli va
xolis tarzda chiqarish imkonini beradi. Bunday yondashuv, fuqarolarning huquqiy
ishonchini oshiradi va jamiyatda huquqiy tartibni mustahkamlaydi.
Adolatlik prinsipining amalda tatbiqi, ayniqsa ayblov va himoya tomonlari
uchun teng imkoniyatlar yaratish, sud ishlarining xolisligi va jazolarni mutanosib
belgilash kabi jihatlarda muhim rol o‘ynaydi. Bu esa jinoyat huquqining to‘g‘ri
ishlashini, adolatning o‘z vaqtida va to‘liq ta'minlanishini ta'minlaydi. Adolatlik
prinsipining O‘zbekiston jinoyat huquqida to‘liq amalga oshirilishi jamiyatda
huquqiy adolatni ta'minlashning asosiy omili bo‘ladi. Mavzuning ahamiyati
shundaki, adolatli va xolis sudlovning amalga oshirilishi, fuqarolarning huquqlari
va erkinliklarini himoya qilish, jinoyatchilarning ijtimoiy qayta tarbiyalanishi va
jamiyatda huquqiy xabardorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli,
O‘zbekistonning jinoyat huquqidagi adolatlikni ta'minlashga oid chora-tadbirlar
doimiy ravishda takomillashtirilishi kerak. Kelajakda adolatni ta'minlash uchun
amalga oshirilishi kerak bo‘lgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat. Sudlarning
mustaqilligini ta'minlash, sudyalar uchun malaka oshirish dasturlarini joriy etish,
sud jarayonlarini shaffof qilish va jamoatchilik uchun ochiq qilish zarur. Bu
jarayonlar sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi va adolatli qarorlar
chiqarilishini ta'minlaydi. Sud jarayonlarining tezligi va samaradorligini oshirish
uchun yangi texnologiyalarni joriy etish, shuningdek, sud ishlarini elektron tarzda
33

boshqarish tizimlarini qo‘llash orqali jinoyat ishlarini tezroq va aniqroq ko‘rib
chiqish imkoniyatlarini yaratish zarur. Sud tizimida korrupsiyani oldini olish va
uning oldini olish uchun qat'iy nazorat va monitoring mexanizmlarini kuchaytirish,
jinoyat ishlari bo‘yicha barcha qarorlar to‘liq dalillarga asoslanishini ta'minlash
zarur. Adolatlik prinsipini to‘liq amalga oshirish uchun sudlarda har ikki
tomonning huquqlariga teng imkoniyatlar yaratish, huquqiy yordam va himoya
qilishni ta'minlash, shuningdek, jinoyat ishi jarayonlarida to‘liq shaffoflikni
saqlash kerak. BMTning Inson huquqlari deklaratsiyasi, Evropa Inson Huquqlari
Konvensiyasi, AQSh va Skandinaviya mamlakatlarining tajribalarini o‘rganish va
ularni O‘zbekiston qonunchiligiga moslashtirish, jinoyat huquqidagi adolatni
ta'minlashda samarali natijalar berishi mumkin.
34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия
коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic
directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev V.A.,
Avdeeva O.A.);
2. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism.
Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21
3. Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие.
https://cyberleninka.ru/article - 2016
4. Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия
в преступлении по российскому уголовному праву: Дис… канд. юрид.
наук. – Казань, 2001. – 203 с.
5. Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью.
– М.: Юриспруденция, 2000. – 73 с.
6. Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с.
7. Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.:
Питер, 2003. – 192с
8. Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. –
2015. - № 10 .
35

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQIDA ADOLATLIK PRINSIPI

Купить