O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	112.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish ....................................................................................................................................................... 2
1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari. ......... 5
2.Valyuta kurslari va ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar .......................................................... 12
3. Tashqi savdo aylanmasini rivojlantirishda valyuta kurslarining ahamiyat ......................................... 19
4.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi. ........................................................................... 27
5.O’zbekiston valyuta kursining inflyatsiyasiga ta’sirini iqtisodiy baholash .......................................... 32
XULOSA ................................................................................................................................................. 34
1

K irish
Mavzuning dolzarbligi : Bugungi kunda iqtisodiy o'zgarishlar davri
iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy va valyuta vositalarining roli, ahamiyati
to'g'risidagi tasavvurni sezilarli darajada o'zgartirganligi va tobora rivojlanib
borayotgan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish tizimida
ularning ustuvorlikka erishganligi isbotini topgan. Hozirgi paytda davlat
iqtisodiy siyosati, davlat moliyasi jahon bozorlari rivojlanishining ustuvor
yo'nalishlarini, shuningdek, jahon raqobati qoidalarini hisobga olishi kerak. Shu
sababli ham davlat moliyasi barqarorligini ta'minlashda pul-kredit siyosatini
yuksaltirish o'rinlidir. Bugungi kunda jamiyatning iqtisodiy jihatdan yuksalib
borayotganligi valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi ko'pgina jihatdan pul-kredit siyosatini
yuksaltirish, tijorat banklari faoliyatini yanada mustahkam qilish va albatta,
bank tizimini ham rivojlantirish sohasidagi choralarning naqadar samaradorli
ekanligiga chambarchas bog'liqdir. Valyuta siyosati va liberallashtirishning
iqtisodiyotga ta'siri kengdir. Valyuta siyosati mamlakatda valyutaning
qiymatiga, valyuta bozorlarining ishlash tartibi va valyuta almashishlari bilan
bog'liq.Mamlakatlar o'z valyuta siyosatlari orqali moliyatini himoya qila oladi
va xalqaro savdolar bilan moliyat almashishlari ustida iqtisodiy masalalarini hal
qila oladi. Liberallashtirish esa, iqtisodiyotda bozor tizimini erkinlashtirish va
mamlakatning tijoratining o'zaro aloqalarini yanada integratsiyalashtrishga oid
konsepsiyadir. Bu jarayon mamlakatning iqtisodiyotining integratsiyalashuvini,
tijorat muhitini kengaytirishini va yuqori darajada moliyat almashuvini
ta'minlashga yordam beradi. Valyuta siyosati va liberallashtirish to'g'risidagi
tahlil va ilmiy tadqiqotlar, bu jarayonlarning iqtisodiyotga ta'siri va
mamlakatning iqtisodiyot siyosati bo'yicha strategiyasini belgilashda juda
muhimdir. Bu jarayonlar mamlakatning valyuta almashishlarini, eksport va
importni, iqtisodiyot tizimini va moliyat almashuvini ta'sir qiladi. O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining "Valyuta siyosatini liberallashtirish bo'yicha
birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida"gi Farmoni, avvalo, amaldagi
2

valyutani tartibga solish tizimini tubdan isloh qilish, valyuta siyosatini
liberallashtirish, barcha tadbirkorlik subyektlariga tashqi savdo faoliyatini
amalga oshirishda teng sharoitlar yaratishga qaratilgan. O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining mazkur Farmoni qabul qilinishiga mamlakatimiz
eksport salohiyatini oshirish, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash,
xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga to'sqinlik qilayotgan qator muammo va
kamchiliklar mavjudligi asosiy sabab bo'ldi. Jumladan, valyutani tartibga
solishga haddan ziyod ma'muriy aralashuv, tashqi savdo faoliyatini amalga
oshirishda iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va xo'jalik yurituvchi subyektlari
uchun alohida imtiyoz va preferensiyalar mavjudligi oqibatida tadbirkorlik
subyektlari o'rtasida biznesni yuritishga doir teng bo'lmagan shart-sharoitlar
paydo bo'ldi hamda parallel chet el valyutasi bozori va ayirboshlash kursi
vujudga keldi. Valyuta kursi siyosatining tashqi savdoni rag'batlantirishdagi
rolining susayishi mahalliy ishlab chiqaruvchilar tovar va xizmatlari
narxlarining tashqi va ichki bozordagi raqobatdoshligini pasaytirdi.Umuman
olganda, moliya bozori doimiy ravishda yuqoriga va pastga qarab bosim
holatida bo'lib, narx harakati turli xil iqtisodiy, ekologik va institutsional omillar
tufayli oldinga va orqaga o'zgarib turadi, bu maqolada batafsil tavsiflanadi.
Aktsiyalar, indekslar, tovarlar, obligatsiyalar va kriptovalyutalar kabi boshqa
moliyaviy aktivlar sinflari orasida. Valyutalar xalqaro va mahalliy darajada
tovarlar va xizmatlar uchun ayirboshlash va to'lov vositasi sifatida jahon
iqtisodiyotining barcha jabhalarida foydalanish mumkin bo'lgan asosiy aktivlar
sinfi sifatida ajralib turadi."Valyuta kursi" deb nomlanuvchi boshqa valyutalarga
nisbatan bir valyutaning qiymati doimiy tebranishda.Iqtisodiyotning valyuta
kursi mamlakatning iqtisodiy salomatligini aniqlashning eng muhim
vositalaridan biridir. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatning iqtisodiy
barqarorligi asosan uning valyuta kursi bilan belgilanadi. Uni valyuta bozorida
kuzatish, tahlil qilish va sotish mumkin. Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotiga
ta'sir qiluvchi asosiy omillarni va o'zgaruvchan bozor kuchlarini tushunish juda
muhim, bu esa o'z navbatida valyuta kursiga ta'sir qiladi. Valyuta kurslariga
3

makroiqtisodiy omillar katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ular asosan iqtisodiyotning
sog'lig'ini belgilaydi, bu xorijiy investorlar, manfaatdor tomonlar, institutsional
va tijorat dilerlari uchun biznes qilish yoki iqtisodiyotga sarmoya kiritish
to'g'risida qaror qabul qilishda eng muhim e'tibordir.Bu korxonalar foyda olish
biznesida. Shu munosabat bilan mamlakatdagi voqealar xorij kapitalining uning
iqtisodiyotiga qanday sarmoya kiritilishini belgilab beradi va shu tariqa uning
valyuta kursi qiymatiga ta’sir qiladi.
4

1. O‘zbek ist on Respublik asi Mark aziy bank ining v aly ut a
k urslari v a ularning o’zgarish sabablari.
Deyarli har bir davlatning o‘z pul birligi bor: AQShda bu dollar, Xitoyda
yuan, Rossiyada rubl, O‘zbekistonda esa so‘m. Jahon savdo bozorida
mamlakatlar bir-biri bilan hamkorlik qilishlari uchun turli milliy pul birliklari
o'rtasidagi munosabatlarni belgilovchi valyuta kurslari o'rnatiladi. Valyuta
qiymati har qanday mahsulot narxi kabi doimo o'zgarib turadi. Oddiy qilib
aytganda, kotirovkalar to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bir valyutaga bo’lgan talab
darajasiga bog'liq.Markaziy bank dam olish kunlaridan tashqari har kuni
so‘mning xorijiy valyutalarga, jumladan, AQSh dollariga nisbatan rasmiy
kursini belgilab beradi.
Biz esa bu o'zgarishlarni, xususan, dollar kursidagi o'zgarishlarni doim
kuzatib boramiz, chunki dollar kursi boshqalarga qaraganda tez-tez o'zgarib
turadi va xalqaro to'lovlarning yarmiga yaqini dollarda amalga oshiriladi, chunki
AQSh dunyodagi eng yirik iqtisodiyotdir va investorlarning eng ishonchli
davlatidir.
Shuning uchun deyarli har bir davlat tashqi savdoni amalga oshirish
uchun Amerika valyutasiga muhtoj. Lekin bu kunlik o'zgarishlar nima bilan
bog'liqligini va aholi uchun nimani anglatishini hamma ham tushunmaydi.
Bugun biz ushbu masalalarni oddiy so'zlar bilan tushunishga harakat
qilamiz.So‘mning xorijiy valyutaga nisbatan ayirboshlash kursi tijorat banklari
tomonidan o‘z mijozlari – xo‘jalik yurituvchi sub'yektlarning tegishli
buyurtmalari asosida xorijiy valyutani xarid qilish va sotish amaliyotlari
o‘tkaziladigan O‘zbekiston Respublikasining valyuta birjasidagi har kunlik
banklararo savdo sessiyalarida shakllanadi. Ya'ni, valyuta kursi o'zgarishining
asosi bu talab va taklifdir. Agar valyutaga talab oshsa, uning qiymati ham
oshadi. Agar milliy tovarlar bilan operatsiyalar soni yoki investitsiyalar hajmi
kamaysa, valyuta kursi pasayadi.O‘zbekistonda xorijiy valyutaning asosiy
manbalari quyidagilardir :
5

 tovarlar va xizmatlarni chet elga eksport qilish;
 xalqaro pul o'tkazmalari.
Mamlakat o'z tovar va xizmatlarini chet elga eksport qilganda va
sotganda, u to'lovlarni xorijiy valyutada oladi. Jismoniy va yuridik shaxslarning
xorijdan mamlakatga yuboradigan pul o‘tkazmalarida ham xuddi shunday holat
kuzatiladi.
Bu daromadlarning aksi esa, ya’ni chet el valyutasini ishlatish manbalari:
 chet eldan tovarlar va xizmatlar importi;
 chet elda pul sarflash;
 hukumatning tashqi to'lovlari, masalan, tashqi qarz.
Bu harajatlarining barchasi xorijiy valyutaga, xususan, dollarga talabni
yuzaga keltiradi. Va talab qancha ko'p bo'lsa, xorijiy valyutalarning kursi
shunchalik yuqori bo'ladi.Umuman olganda, milliy va jahon valyutalarining
bozordagi mavqeiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hodisalarni ikkita katta toifaga
bo'lish mumkin:
 Davlatning ichki siyosiy va iqtisodiy omillari;
 Valyuta kurslariga bosim o'tkazadigan tashqi hodisalar.
Tashqi omillarning ta’siri kuchaygan sharoitda ayirboshlash kursini
barqarorlashtirish bo‘yicha pul-kredit siyosati imkoniyatlarining
cheklanganligini inobatga olgan holda Markaziy bankning asosiy e’tibori
valyuta kursi o‘zgarishlarining salbiy oqibatlarini yumshatishga, ya’ni ichki
narxlar oshishining oldini olishga qaratiladi .
Ichki omillar. Valyuta qiymatining o'zgarishining ichki sabablari
mamlakatda sodir bo'lgan barcha muhim moliyaviy, iqtisodiy va siyosiy
xodisalarni o'z ichiga oladi:YaIM (yalpi ichki mahsulot) - bu ko'rsatkich davlat
iqtisodiyotining umumiy holatini aks ettiradi. YaIMning o'sishi xizmat ko'rsatish
sohasi va ishlab chiqarishning o'sishidan dalolat beradi. YaIMning o'sishi
valyuta kursini mustahkamlaydi, pasayishi esa uni zaiflashtiradi.Ishsizlikning
oshishi yoki kamayishi. Mamlakatda ishsizlar sonining ko'payishi milliy
6

iqtisodiyotning ahvoli yomonlashganidan dalolat beradi va milliy valyuta
qiymatining pasayishiga olib keladi.
Import / eksport darajasi. Import qilinadigan tovarlar hajmining o'sishi
davlat iqtisodiyotining pasayishidan dalolat beradi, bu esa milliy valyutaning
holatiga salbiy ta'sir qiladi. Agar eksport hajmi oshsa, vaziyat teskari yo'nalishda
o'zgaradi.
Mamlakatda inflyatsiya darajasi . Bir necha hisobot davrlari uchun oziq-
ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari narxlarini taqqoslash yo'li bilan hisoblanadi.
Har bir inflyatsiya ortishi bilan milliy valyuta qadrsizlanadi.
Davlat byudjeti muvozanati . Byudjet taqchilligi, ayniqsa uni qoplash
uchun pul massasining qo'shimcha emissiyasi amalga oshirilsa, tabiiy ravishda
inflyatsiya sur'atlarining keskin o'sishiga va valyuta kurslarining pasayishiga
olib keladi. Davlat qarzi darajasi . Qarzning yuqori darajasi, ayniqsa, agar u
tashqi qarzning katta qismini o'z ichiga olsa, tabiiy ravishda valyutaga bo'lgan
talabning oshishiga olib keladi
Tashqi hodisalar. Tashqi omillar deganda mamlakatdan tashqarida sodir
bo'ladigan va ayni paytda valyuta kursiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan turli
hodisalar tushuniladi. Bunda eng muhim narsa - bu ma'lum bir davlatning milliy
valyutasiga bo'lgan ishonch darajasi. Xususan, agar investorlar uchun vaziyat
qoniqarli bo’lmasa va ular valyutaga ishonmasa, bu joriy kursning qulashiga
olib kelishi mumkin.Kotirovkalarga bosim o'tkazadigan yana bir muhim omil -
bu xom ashyo va oltin narxi. Shu bilan birga, agar energiya resurslarini yetkazib
beruvchi mamlakatlar uchun ularning narxining oshishi milliy valyutalarning
barqaror o'sishiga sabab bo'lsa, import qiluvchi mamlakatlarda bu, aksincha,
valyuta kurslarining pasayishiga olib keladi.
Valuta kursi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, jumladan, inflatsiya
darajasi, to‘lov balansi holati va davlat budjetining ko‘rsatkichlariga hamda
mamlakat pul bozoridagi talab va taklif shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
o‘tkazadi. Bunda valuta kursi rejimining qaysi turi tanlab olingani alohida
ahamiyatga ega. Bugungi kunda O‘zbekistonda rasman «erkin suzuvchi» valuta
7

kursi rejimi amal qiladi.Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan
e’lon qilingan tadqiqotchi Marat Jo‘rayevning maqolasida valuta kursining
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha
tahlil qilingan .
8

2022 yil yakunlari bo‘yicha aholi tomonidan asosiy iste’mol qilinadigan
tovarlar importi qariyb 9,2 mlrd dollarni tashkil etib, ularning jami importdagi
ulushi 33 foizga to‘g‘ri keldi. Shundan 2,5 mlrd dollari oziq-ovqat va 1,8 mlrd
dollari farmatsevtika mahsulotlari importi bo‘ldi. Oziq-ovqatlar importida
shakar xomashyosining ulushi juda katta. 2022 yilda shakar ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘lgan shakar xomashyosi importi 460 mln dollarni tashkil
etdi.Bunday sharoitda milliy valuta kursining AQSh dollariga nisbatan pasayishi
shakarning ichki bozordagi narxini oshirib, inflyatsion kutilmalarga bosimni
kuchaytiradi.
Xususan, Markaziy bankning tahliliga ko‘ra, almashuv kursining 1 foiz
bandga qadrsizlanishi uzoq muddatda bazaviy inflatsiyaning 0,28 foiz bandga
tezlashishiga sabab bo‘ladi.Inflatsiya komponentlari bo‘yicha tahlil qilinganda,
ushbu ta’sir oqibatida oziq-ovqat mahsulotlari narxi o‘sishi 0,42 foiz bandni,
nooziq-ovqat mahsulotlari o‘sishi – 0,18 foiz bandni va xizmatlarda narxlarning
o‘sishi – 0,16 foiz bandni tashkil etdi. Bunda oziq-ovqat narxlariga ta’siri
yuqoriligi uy-xo‘jaliklari iste’mol xarajatlari tarkibida ularning ulushi o‘rtacha
40-50 foizni tashkil etishi bilan izohlangan.Ushbu o‘zgarishlarni 2022 yilda
tashqi bozorlarda vaziyatning murakkablashishi, asosiy savdo hamkorlarning
valuta kurslari keskin tebranishi fonida kuzatilgan holat misolida yaqqol ko‘rish
mumkin.Jumladan, 2022 yilning mart oyida tashqi murakkab vaziyat fonida
milliy valuta kursining 6,6 foizga tushishi, inflyatsion kutilmalarning oshishi
hamda jahon xomashyo va energiya bozorlarida narxlarning o‘sishi Markaziy
bank tomonidan asosiy stavka 14 foizdan 17 foizgacha oshirilishiga sabab
bo‘ldi.
To‘lov balansiga ta’siri. Valuta kursining tushishi eksport
ko‘rsatkichlarining oshishi, import hajmlarining pasayishi va tashqi qarz
mablag‘larini jalb qilgan xo‘jalik sub’yektlarining qarz yuki oshishiga olib
keladi.Xususan, eksportga yo‘naltirilgan va import bilan raqobatlashadigan
tarmoqlarda milliy valuta devalvatsiyasi daromadlilikni oshiradi. Shu bois,
ushbu tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining oshishini kuzatish mumkin.2017
9

yilda valuta bozorining erkinlashishi natijasida milliy valuta kursi AQSh
dollariga nisbatan 48 foizga tushib, ushbu holat to‘lov balansiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Jumladan, eksport 15 foizga o‘sib, import 3 foizga qisqargan bo‘lsa,
kapital harakatida ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilgan (respublikaga xorijiy
investitsiyalar oqimi 17 foizga oshib, rezidentlar mablag‘lari chiqib ketishi 19
foizga kamaygan).
Budjet daromadlariga ta’siri . Yuqorida keltirib o‘tilgan omillar bilvosita va
bevosita budjetga keladigan tushumlarning hajmiga ta’sir o‘tkazadi. Jumladan,
valuta kursining mustahkamlanishi import narxlarini arzonlashtirgan holda
uning hajmi oshishiga va oqibatda import bojlaridan to‘lovlarning ko‘payishi
hamda inflatsiya oshishiga ta’sir o‘tkazib, aholining haqiqiy to‘lov qobiliyati
tushishi orqali budjet daromadlari kamayishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minlashda
ishtirok etadi.Shu bilan birga, valuta kursi tushishi tashqi bozorlarda eksport
mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirib, korxonalarning ishlab chiqarish
hajmlari ko‘payishi orqali ular tomondan budjetga to‘lanadigan soliqlar
miqdorini ko‘paytiradi.Bunda valuta kurslari o‘zgarishi, birinchi navbatda,
advalor bojlardan tushumlarga ta’sir o‘tkazadi. Misol uchun, valuta kursining 1
foizlik devalvatsiyasi bojxona bojlaridan tushumlarni aynan shuncha miqdorga
oshishiga olib keladi.Shuningdek, valuta kursi o‘zgarishi ichki narxlar darajasiga
ta’sir qilishi orqali bilvosita soliqlar hajmini o‘zgartiradi.
Tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish.Milliy valuta kursining qadrsizlanishi
tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlarining oshishiga olib keladi. O‘z
navbatida, tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar miqdori tashqi qarz tarkibida xorijiy
valutaning ulushi, qarz mablag‘larini so‘ndirish muddati va foiz stavkalariga
bog‘liq bo‘ladi.Agar tashqi qarz tarkibida xorijiy valutada nominallangan
qarzning ulushi 100 foiz bo‘lsa, milliy valuta kursining 10 foizga tushishi tashqi
qarz bo‘yicha xarajatlarni 10 foizga oshiradi.Xususan, 2022 yil yakunlari
bo‘yicha davlat qarzi 29,2 mlrd dollarni tashkil etib, bunda davlat tashqi qarzi
25,9 mlrd dollarga va ichki qarzi 3,3 mlrd dollarga to‘g‘ri kelgan. Davlat tashqi
qarzi tarkibida xorijiy valutada jalb qilingan qarz mablag‘lari qoldig‘i 98,4
10

foizni tashkil etgan. Jumladan, qarz mablag‘larining 75,7 foizi (19,6 mlrd dollar)
AQSh dollariga to‘g‘ri keldi.2022 yilda AQSh dollari indeksi 8,5 foizga – 95,7
banddan 103,9 bandgacha o‘sgan bo‘lib, bunda so‘m kursining AQSh dollariga
nisbatan tushishi tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha budjetga qo‘shimcha
yuklama keltirib chiqargan. Shu bilan birga, davlat tashqi qarzi tarkibidagi
boshqa valuta kurslarining AQSh dollariga nisbatan oshishi budjet uchun
qo‘shimcha xarajatlar yuzaga kelishiga olib keladi.Xususan, xorijiy
valutalarning davlat tashqi qarzi tarkibidagi amaldagi ulushini inobatga olgan
holda Yaponiya iyenasining AQSh dollariga nisbatan 1 foizga oshishi davlat
tashqi qarzi to‘lovlarini o‘rtacha 21,1 mln dollarga, maxsus qarz olish huquqini
(SDR) – 18,8 mln dollarga, yevroni – 12,3 mln dollarga, Xitoy yuanini – 2,1
mln dollarga, Koreya vonini – 1,7 mln dollarga, Saudiya Arabistoni realini – 1
mln dollarga va Quvayt dinorini – 1,4 mln dollarga teng qo‘shimcha
xarajatlarini keltirib chiqarishi mumkin.Tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar
hajmining oshishi, o‘z navbatida, mamlakatning ijtimoiy soha va infratuzilmani
rivojlantirish kabi ichki ehtiyojlarini moliyalashtirish imkoniyatlari
cheklanishiga olib keladi.Mutaxassis O‘zbekiston sharoitida valuta bozori
barqarorligini ta’minlash va valuta kursining asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarga ta’sirini mo‘’tadil darajada saqlash maqsadida quyidagi
choralarni amalga oshirish tavsiya etgan:
 xalqaro valuta jamg‘armasi ko‘magida kapital harakatini
bosqichma-bosqich yanada erkinlashtirish choralarini ishlab chiqish va bu orqali
moliya bozoriga o‘rta va uzoq muddatli xorijiy kapital oqimini keng jalb qilish;
 kapital bozori sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish
orqali uning jahon moliya bozorlariga integratsiyasini jadallashtirish, mahalliy
fond bozoriga xorijiy investorlarni jalb qilish va pirovardida ichki bozorda
valuta taklifini oshirish. Xususan, yaqin istiqbolda mahalliy fond bozori xalqaro
depozitariylar va kastodian banklar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish;
 narxlar barqarorligi va bank tizimida likvidlilik mo‘’tadil darajada
bo‘lishini ta’minlash maqsadida pul-kredit siyosatini takomillashtirish.
11

Jumladan, Markaziy bank obligatsiyalari, depozit auksionlari, overnayt
depozitlar kabi pul-kredit operatsiyalari instrumentlarini rivojlantirish;
 tarif va notarif to‘siqlarni bartaraf etish orqali eksport va import
o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishini rag‘batlantirish, jahon
bozorlariga mahalliy mahsulotlarni yetkazib berishda davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash choralarini kuchaytirish;
 O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasini izchil davom
ettirish, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishni jadallashtirish, mamlakatning
xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda ishtirokini faollashtirish, mahalliy
mahsulotlarning asosiy bozori bo‘lgan xorijiy mamlakatlar bilan erkin savdo
bo‘yicha ikki tomonlama va ko‘p tomonlama shartnomalarni imzolash.
2.Valy ut a k urslari v a ularning o’zgarishiga t a’sir et uv chi
omillar
Valyuta kursi — bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul
birligida ifodalangan narxi. Valyuta kursining qat iy qayd etilgan va o zgaribʼ ʻ
turadigan (valyuta bozorida u yoki bu valyutaga talab yoki taklifga qarab) turlari
mavjud. Valyuta kursi mamlakatlar valyutasining xarid qobiliyati, shuningdek
xalqaro to lov vositalari (masalan, SDR, yevro) bilan o zaro munosabat va
ʻ ʻ
boshqa omillar (tovarlar narxini milliy valyutada taqqoslash) asosida
belgilanadi. Ularning xarid qobiliyatining o zgarishi bilan (
ʻ inflyatsiya darajasi,
to lov balanslari holati, turli mamlakatlarda turlicha foiz stavkalarining
ʻ
o rnatilishi, jahon valyuta bozoriaya mazkur valyutaga ishonch darajasi,
ʻ
shuningdek boshqa siyosiy sabablar ta sirida) valyuta kursi ham o zgarib turadi.
ʼ ʻ
Markaziy emissiya banki belgilaydigan rasmiy Valyuta kursini hukumat
belgilaydigan yoki valyuta bozorida vujudga keladigan erkin valyuta kursidan
farqlamoq kerak. Bundan tashqari valyuta kursi milliy pul birligining boshqa
davlat valyutasi yoki xalqaro hamda mintaqaviy valyutalar bilan o zaro rasmiy
ʻ
o rnatilgan munosabatlar bo yicha („suzib yuruvchi“, „sirg aluvchan“ kurs)
ʻ ʻ ʻ
12

belgilanishi ham mumkin ( Yevropa valyuta ittifoqida kurslarning tebranishi 2,25
% doirasida chegaralangan).
Valyuta savdosi amaliyotida valyuta yuqoriroq kurs bo yicha sotiladiʻ
(sotuvchi kursi), xarid qilishda esa pastroq (xaridor kursi) kursdan foydalaniladi.
Valyuta kursi ikki darajasi o rtasidagi farqdan bankning valyuta savdosidan
ʻ
oladigan daromadi kelib chiqadi. Valyuta kursini rasmiy ko tarish (revalvatsiya)
ʻ
mamlakatni kapitalni chetga chiqarishdan manfaatdor qiladi, importni
qulaylashtiradi, chunki chet el valyutasini arzonroq xarid qilishga imkoniyat
tug iladi. Valyuta kursini rasmiy pasaytirish (devalvatsiya) mamlakat savdo va
ʻ
to lov balansining keskin yomonlashuvi, valyuta rezervining holdan toyishi
ʻ
bilan bog liq holda yuzaga keladi. Chet el valyutasi kursining birjadagi maxsus
ʻ
idora tomonidan belgilanishi va maxsus byulletenlarda nashr etilishi valyuta
kotirovkasi deyiladi. Bunday byulleten ma lumotlari matbuotda ham chop etib
ʼ
boriladi. O zbekiston Markaziy banki davriy ravishda har haftada buxgalteriya
ʻ
hisobi va bojxona to lovlari uchun pul massasi va inflyatsiya dinamikasini
ʻ
hisobga olgan holda xorijiy valyutalarning so mga nisbatan kurslarini matbuotda
ʻ
e lon qilib boradi.
ʼ 1 AQSh dollarining so mga nisbatan rasmiy ayirboshlash ʻ
kursi 2022-yil 18-avgust holatiga ko ra, 10 945 so m 32 tiyinni tashkil qildi
ʻ ʻ .
Valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki omillarga mamlakatda amalga
oshirilayotgan pul-kredit siyosati, aholi va tadbirkorlarning valyuta kursi
o‘zgarishi va inflatsiya bo‘yicha kutilmalari kiradi.
Xususan , Markaziy bank tegishli pul - kredit siyosatini amalga oshirish
orqali pul massasi yuqori sur ’ atlarda o ‘ sishining oldini olish hamda milliy
valyutadagi aktivlarning jozibadorligini oshirish yo ‘ li bilan chet el valyutasiga
bo ‘ lgan talab va taklif darajasiga ta ’ sir ko ‘ rsatishi mumkin . Xorijiy valyutaga
bo‘lgan talab va taklifga hamda valyuta kursi o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tashqi
omillarga O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari bo‘lgan mamlakatlardagi
iqtisodiy vaziyat va ularda amalga oshirilayotgan pul-kredit , shu jumladan kurs
siyosati, tashqi bozorlardagi kon’yunktura hamda respublikaga jalb qilinayotgan
xorijiy investitsiyalar va kreditlar , tashqi qarzning qaytarilishi borasida
13

bo‘layotgan o‘zgarishlar va ularning dinamikasi kiradi. Ushbu omillarning
barchasi mamlakat to‘lov balansiga, ya’ni respublikaga valyuta mablag‘larining
kirib kelishi va undan chiqib ketishi hajmlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Valyuta kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanishi va uning
tashqi iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda o ‘ zgarib borish xorijiy valyutaga
bo ‘ lgan talab va taklifni muvozanatlashtirish imkonini beradi . Boshqacha qilib
aytganda , aynan bozor mexanizmlari asosida shakllanadigan valyuta kursi tashqi
sharoitlar o‘zgarishiga tez moslashish va uning salbiy oqibatlarini
minimallashtirish orqali “avtomatik stabilizator” funksiyasini bajaradi.
Tashqi omillarning ta’siri kuchaygan sharoitda ayirboshlash kursini
barqarorlashtirish bo‘yicha pul-kredit siyosati imkoniyatlarining
cheklanganligini inobatga olgan holda Markaziy bankning asosiy e’tibori
valyuta kursi o‘zgarishlarining salbiy oqibatlarini yumshatishga, ya’ni ichki
narxlar oshishining oldini olishga qaratiladi. Buning sababi shundaki,
valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish qobiliyatlariga
nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa omillarning
ta'siridadir.
Mamlakat to ’ lov balansining ahvoli valyutaga bo ’ lgan talab va taklifga ,
valyuta kursining darajasiga bevosita ta ' sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga
og ’ ib ketishiga olib keladi . Mamlakatning aktiv to ’ lov balansi milliy valyuta
kursining o ’ sishiga olib keladi , chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga
bo ’ lgan talab oshib boradi . Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta
kursining pasayishiga olib keladi.
 . Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida
bo’layotgan o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi.
 Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning
kursiga bevosita ta'sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Yevrobanklar
operatsiyalarini 70-75% AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan
talab ko’lamini belgilaydi. Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy
o’rinni Yevro egallagan.
14

 Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan
foydalanish darajasi.
Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar
operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil
mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga
undan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan,
90-yillarda AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi
qarzdorlikning 70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri
kelgan. Shu sababli jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha
to’lovlarning muntazam ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish
qobiliyatini pasayishi sharoitida ham o’sishiga ko’maklashadi .
Umuman olganda, moliya bozori doimiy ravishda yuqoriga va pastga
qarab bosim holatida bo'lib, narx harakati turli xil iqtisodiy, ekologik va
institutsional omillar tufayli oldinga va orqaga o'zgarib turadiAktsiyalar,
indekslar, tovarlar, obligatsiyalar va kriptovalyutalar kabi boshqa moliyaviy
aktivlar sinflari orasida. Valyutalar xalqaro va mahalliy darajada tovarlar va
xizmatlar uchun ayirboshlash va to'lov vositasi sifatida jahon iqtisodiyotining
barcha jabhalarida foydalanish mumkin bo'lgan asosiy aktivlar sinfi sifatida
ajralib turadi. 1
"Valyuta kursi" deb nomlanuvchi boshqa valyutalarga nisbatan bir
valyutaning qiymati doimiy tebranishda.Iqtisodiyotning valyuta kursi
mamlakatning iqtisodiy salomatligini aniqlashning eng muhim vositalaridan
biridir. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi asosan
uning valyuta kursi bilan belgilanadi. Uni valyuta bozorida kuzatish, tahlil qilish
va sotish mumkin.Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir qiluvchi asosiy
omillarni va o'zgaruvchan bozor kuchlarini tushunish juda muhim, bu esa o'z
navbatida valyuta kursiga ta'sir qiladi.
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi ma’lumotlariga asoslanib tuzildi
15

Valyuta kurslariga makroiqtisodiy omillar katta ta'sir ko'rsatadi, chunki
ular asosan iqtisodiyotning sog'lig'ini belgilaydi, bu xorijiy investorlar,
manfaatdor tomonlar, institutsional va tijorat dilerlari uchun biznes qilish yoki
iqtisodiyotga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilishda eng muhim
e'tibordir.Bu korxonalar foyda olish biznesida. Shu munosabat bilan
mamlakatdagi voqealar xorij kapitalining uning iqtisodiyotiga qanday sarmoya
kiritilishini belgilab beradi va shu tariqa uning valyuta kursi qiymatiga ta’sir
qiladi. Bu keng jamoatchilik, xalqaro va mahalliy biznes egalari, investorlar,
bankirlar va boshqalar uchun ham muhim va foydalidir.
Foiz stavkalari va inflyatsiya. Foiz stavkalari va inflyatsiya o'zaro
bog'liqdir va ular valyuta qiymatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Mamlakatning
markaziy banki inflyatsiyani nazorat qilish uchun foiz stavkalarini
manipulyatsiya qilishi mumkin, bu esa o'z navbatida mahalliy valyuta qiymatiga
ta'sir qiladi.Har safar mamlakatning markaziy banki foiz stavkasini oshirsa,
valyuta qimmatlashadi, chunki mamlakatdagi yuqori foiz stavkalari xorijiy
kapital va kreditorlarni jalb qiladi. Aksincha, agar mamlakatning markaziy banki
foiz stavkalarini pasaytirsa, valyuta daromad keltirmaydi, bu valyuta
qiymatining qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin.
Qachonki markaziy bank foiz stavkasini oshirsa, uning valyutasining sotib
olish qobiliyati oshadi (ya'ni valyuta ko'proq tovar va xizmatlar sotib olishi
mumkin). Demak, bu ma'lum bir mamlakatda inflyatsiya past ekanligini
anglatadi.Ammo qachonki markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirsa, uning
valyutasining sotib olish qobiliyati pasayadi. Demak, bu ma'lum bir mamlakatda
inflyatsiya yuqori ekanligini anglatadi.
Valyuta dempingi tushunchasi.
Milliy valyuta kursining pasayishi, yuqorida bayon etilgan imtiyozlardan
tashqari, bir vaqtning o’zida importning qimmatlashishiga olib keladi. Bu esa
mamlakat ichkarisida baholar o’sishiga, tovar olib kirish va iste'mol qilishni
qisqarishiga hamda milliy tovar ishlab chiqarishni o’sishiga olib keladi. Valyuta
kursining pasayishi milliy valyutada ifodalangan real qarzdorlikni kamayishiga,
16

xorijiy valyutada ifodalangan tashqi qarzlar og’irligining kuchayishiga olib
keladi. Xorijiy investorlar tomonidan mamlakat milliy valyutasida olinayotgan
foyda, foizlar va dividendlarni chetga olib chiqish manfaatsiz bo’lib qoladi.
Ushbu foyda reinvestitsiya qilinadi yoki mamlakat ichki baholari asosida
tovarlar sotib olish hamda ularni eksport qilish uchun ishlatiladi.
Valyuta kursi ko’tarilsa mamlakat ichkarisidagi baholarning
raqobatdoshligi hamda eksportning samaradorligi pasayadi. o’z navbatida ushbu
jarayonlar eksport tarmoqlari hamda yalpi milliy ishlab chiqarishning
qisqarishiga olib kelishi mumkin. Import esa aksincha kengayadi. Mamlakatga
xorijiy hamda milliy kapitallarni oqib kelishi rag’batlantiriladi, xorijiy kapital
qo’yilmalariga olingan foydalarni olib chiqilishi o’sadi. Qadrsizlanib borayotgan
xorijiy valyutada ifodalangan mamlakat tashqi qarzining real summasi
kamayadi.
Valyutaning ichki va tashqi qadrsizlanishidagi, ya'ni uning kurs
dinamikasi hamda sotib olish qobiliyati orasidagi uzilish xalqaro iqtisodiy
munosabatlar uchun katta ahamiyatga ega. Agarda pulning ichki inflyatsion
qadrsizlanishi valyuta kursining qadrsizlanishidan sur'ati bo’yicha o’zib ketsa,
o’zga shartlarning tengligi sharoitida milliy bozorda yuqori baholarda sotish
maqsadida tovarlar importi rag’batlantiriladi. Agarda valyutaning tashqi
qadrsizlanishi inflyatsiya hisobiga vujudga keladigan, uning ichki
qadrsizlanishidan o’zib ketsa unda valyuta dempingi uchun sharoit etiladi.
Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorlarda raqobatchilarni siqib chiqarish
maqsadida tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada ommaviy
ravishda eksport qilish uchun sharoit tug’iladi.
Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri
Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida kapitallar, ayniqsa qisqa
muddatli kapitallar harakatiga ular o’zgarishining ta'siri kuchaydi. Ushbu omil
esa o’z navbatida ayrim davlatlarning valyuta-iqtisodiy holatiga o’z ta'sirini
o’tkazadi. Valyutasining kursi ko’tarilib borayotgan mamlakatga xorijiy
kapitallarning oqib kelishi natijasida ssuda kapitallari va kapital
17

qo’yilmalarining hajmi vaqtincha oshib ketishi mumkin. Ushbu o’sgan
sarmoyalar mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish hama davlat byudjeti
kamomadini qoplash maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Kapitallarni
mamlakatdan oqib ketishi esa ularning kamomadini, investitsiyalar qisqarishini
va ishsizlik kuchayishini keltirib chiqaradi.
Valyuta kursi va unga ta’sir qiluvchi omillar, valyuta kurslarining turlari
Valyuta kursini kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyatini muhim va
ajralmas tarkibiy qismi bo’lganxalqaro savdoni rivojlantirish bilan bog’liq.
Valyuta kursi xalqaro savdoni rivojlanishiga ta’sir ko’rsatish bilan ichki
iqtisodiyotga ham
ta’sir ko’rsatadi.
Bunga sabab valyuta kursining holati bilan mamlakatiqtisodiyotining
barcha sohalarining holati o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikdir.
Valyuta kursi asosan quyidagi jarayonlarni amalga oshirish uchun: kapital
va kredit harakatida, tovar va xizmatlar savdosida valyutalarni o’zaro
ayirboshlash.
Masalan, eksportyor chet el valyutasi olgan tushumini o’z milliy
valyutasiga
aylantiradi, chunki boshqa davlatning valyutasi uning o’z davlatida
qonuniy ravishda xarid qilish va to’lash vositasi sifatida amal qila olmaydi.
Importyor chetdan sotib olgan tovarlarni to’lovchini amalga oshirish uchun
milliy valyutada olgan tushumini chet valyutasiga almashtiradi;
Valyuta kursini va ularning o'zgarishiga tasir etuvchi bir nechta omillar
mavjud. Bunday omillar orasida davlatning iqtisodiy holati, moliyaviy siyosati,
import va eksport miqdori, moliyaviy institutlar siyosati va boshqa faktorlar
kirmaydi.
Birinchi o'zgaruvchi davlatning iqtisodiy holati va moliyaviy siyosatidir.
Davlatning iqtisodiy holati sog'liq va rivojlangan bo'lsa, valyuta kursi
muvaffaqiyatli bo'ladi. Avvalgi yilda o'tganvalyuta kursi o'zgarishlaridan
murojaat qilish mumkin.
18

Ikkinchi o'zgaruvchi import va eksport miqdoridir. Importning qo'shilishi
valyuta kursini pasaytirishi mumkin, eksportning ko'payishi esa kursni oshiradi.
Moliyaviy institutlar siyosati ham kursning o'zgarishi bo'yicha sabab
bo'lishi mumkin. Moliyaviy institutlar valyuta kursini tartibga solishi, valyuta
raqobatini miyorlaish va moliyaviy iste'molni tahlil qilish yordamida
o'zgartirishlar amalga oshirishi mumkin.
Bundan tashqari, xalqaro siyosat, mablag'larqa doir tartib-qonunlar, tijorat
munosabatlari ham valyuta kursining o'zgarishi bo'yicha tasir etuvchi omillar
sifatida hisoblanadi.
Valyuta kursini o'zgarishiga tasir etuvchi omillar juda keng doirada
ishtirok etishi mumkin va ulardan biri yuqorilashiga ta'sir etadi, boshqalari esa
pastalashiga. Shuning uchun valyuta kursining o'zgarishiga talabalik qilish
uchun barcha muhim omillarni tahlil qilish kerak.
3. Tashqi sav do ay lanmasini riv ojlant irishda v aly ut a
k urslarining ahamiy at
Tashqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar
bilan olib boradigan savdosi . Mamlakatdan tovarlar chikarish ( eksport ) va
mamlakatga tovarlar kiritish importdan tashkil topadi. Eksport va import
yig indisi mamlakatning Tashqi savdo aylanmasini tashkil etadi. Mamlakatlarʻ
o rtasida savdosotiqni rivojlanishi ikki tomonlama foyda olish imkonini beradi.
ʻ
Tashqi savdo mamlakatlararo iktisodiy munosabatlarning eng oddiy va eng kad,
shaklidir. Kds.. Misr, Yunoniston va Rim quldorlik tuzumi davridayoq boshqa
mamlakatlar bilan ikki tomonlama savdosotiq munosabatlarini amalga oshirgan.
Insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va G arb dunyosini bir-biri bilan
ʻ
bog lagan
ʻ Buyuk Ipak yo li ʻ kitalararo savdoni yo lga qo ydi. Bu yo l hozirgi ʻ ʻ ʻ
O zbekiston hududida joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng kuloch
ʻ
yoyishiga olib kelgan edi.
Tashqi savdoning rivojlanishiga Buyuk geografik kashfiyotlaran so ng
ʻ
yangi dengiz yo llarining ochilishi kuchli turtki bo ldi. Ayniqsa, sanoat,
ʻ ʻ
19

mashinalashgan ishlab chiqarish. xalqaro xo jalik aloqalarini yanadaʻ
rivojlantirib yubordi. Yangi tarmoklar, ishlab chiqarish. turlarining paydo
bo lishi, mehnat unumdorligining oshishi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
ʻ
ichki iste moldan tashqari qismini chet ellarga chiqarish va sotish imkonini
ʼ
berdi. Ayni paytda kupchilik mamlakatlarda xom ashyo resurslariga ehtiyoj
keskin oshdi. Natijada tashqi oldisotdi harakatlarini amalga oshirishni
uygunlashtiradigan xalqaro bozor qaror topdi.
Tashqi savdoning rivojlanishi asosida xalqaro mehnat taqsimoti va D.
Rikardo asoslab bergan qiyosiy ustunlik qoidasi yotadi. Bu kridaga ko ra
ʻ
alohida sharoitlarning mavjudligi, xususan, qulay geografik joylashuv, noyob
tabiiy resurslar ayrim mamlakatlarga tovar va xizmatlarning ayrim turlarini i.
ch.da muayyan ustunliklar beradi. Mamlakat o zining qiyosiy ustunligidan
ʻ
foydalanib ayrim tovar turlarini ishlab chiqarish.ga ixtisoslashadi, mahsulotlarini
boshqa mamlakatlarga ham sotish maqsadida katta miqdorda va yuqori sifatda
ishlab chiqarish.ga xarakat qiladi. Bunday tovar va xizmatlarni uzlarida ishlab
chiqarmaydigan boshqa mamlakatlar, ishlab chiqarganda ham ularga ketadigan
sarfxarajatlarning nisbatan yuqoriligini hisobga olib, tashqaridan tovar va
xizmatlarni kiritish yo lini tutadilar.
ʻ
O zbekiston Respublikasi
ʻ jahonning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan
savdosotiq aloqalarini amalga oshirmoqda. 2003-yilda O zbekistonning tashqi
ʻ
savdo aylanmasi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Bu ko rsatkich 2002-
ʻ
yilga nisbatan 17,3% kupdir. Uning Tashqi savdoda jahonning iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlari hissasi ortib bormoqda. O zbekiston savdo
ʻ
aylanmasining 62% uzoq xorij mamlakatlariga, 38% esa MDH mamlakatlari
hissasiga to g ri kelmoqda.
ʻ ʻ
O zbekistonning hozirgi asosiy savdo hamkorlari —
ʻ Buyuk Britaniya ,
Germaniya , Yaponiya , Shveysariya , AQSH , Rossiya , Italiya , Niderlandiya ,
Belgiya , Turkiya , Fransiya , Xitoy va boshqa davlatlar. Respublika Tashqi
savdoning 60%dan ziyodrog i
ʻ Yevropaga , 33% Osiyo , 6,5% Amerika qit asi ʼ
mamlakatlari hissasiga to g ri keladi (2003). Tashqariga tovar chiqarish
ʻ ʻ
20

tarkibida mashina va asbobuskunalar, rangli metallar va energiya vositalari o rinʻ
olmoqda.
Asosiysi — O zbekistonning Tashqi savdoda faqat xom ashyo vositalari
ʻ
bilan qatnashuviga barham berilmoqsa, eksport tarkibi sezilarli kengaymoqda.
Rivojlangan mamlakatlar bilan savdo aloqalari chetdan qo shimcha
ʻ
moddiymoliyaviy resurslarni jalb kilish, ishlab chiqarish.ga ilgor texnika va
texnologiyani joriy etish, ichki iste mol bozorini turlituman keng xalq iste moli
ʼ ʼ
tovarlari bilan to ldirish, xizmat ko rsatish sohasida xorij tajribasidan
ʻ ʻ
foydalanish, qo shimcha ish o rinlarini yaratihda muhim ahamiyat kasb
ʻ ʻ
etmoqda.
Mamlakatning Tashqi savdo siyosatini O zbekiston Respublikasi Tashqi
ʻ
iqtisodiy aloqalar Agentligi amalga oshiradi. Tashqi savdo "O zbekiston
ʻ
Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to g risida" (1991, 14 iyun),
ʻ ʻ
"Valyutani tartibga solish to g risida" (1993, 7 may), "Davlat bojxona xizmati
ʻ ʻ
to g risida" (1997, 29 avgust) qonunlari, "Bojxona kodeksi" (1997, 27 dekabr)
ʻ ʻ
va boshqa qonun va qarorlar, me yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
ʼ
Tashqi savdo defitsiti tashqi savdo aylanmasi tarkibida import hajmining
eksport hajmidan ko‘proq ekanligini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, bunda
mamlakat boshqa davlatlarga sotayotgan tovar va xizmatlarining umumiy
qiymati boshqa davlatdan sotib olayotgan tovar va xizmatlarining umumiy
qiymatiga qaraganda kamroq bo‘ladi. Tashqi savdo defitsitining o‘sishi yoki
umuman mavjudligi mamlakatdan chet el valyutasining oqib chiqib ketishiga
sabab bo‘lganligi tufayli ko‘plab mamlakatlar uni kamaytirish choralarini
ko‘rishadi.O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti keskin
oshib bormoqda.
Xususan, 2017 yilda bu ko‘rsatkich 1,4 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa,
2021 yilga kelib 8,8 mlrd dollarga yetdi . 2017−2021 yillar oralig‘ida esa faqat
bir yil tashqi savdo defitsitining hajmida pasayish kuzatilgan bo‘lib, bu butun
dunyoda, jumladan, bizda ham inqiroz kuzatilgan 2020 yilda sodir bo‘lgan edi.
21

Umuman olganda, inqiroz kuzatilgan yilni hisobga olmasa,
O‘zbekistonning tashqi savdo defitsiti yildan-yilga oshib bormoqda. Xo‘sh, bu
milliy iqtisodiyotimiz uchun qanchalik xatarli? Nazariy jihatdan olib qaralganda,
tashqi savdo defitsiti umuman xatarli emas . Bunday xulosani mamlakatimizda
yuritilayotgan valyuta siyosati bilan izohlash mumkin. Ya’ni, hozirgi kunda
mamlakatimizning valyuta siyosati «suzib yuruvchi» kurslarga asoslangan
valyuta siyosati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, valyuta kursi markaziy bank
tomonidan belgilanmaydi, balki bozor muvozanati asosida shakllanadi.Bunday
holatda tashqi savdo defitsitining mavjudligi muammo tug‘dirmaydi.
Sababi, bunday «suzib yuruvchi» valyuta kursi sharoitida tashqi savdo
defitsiti oshsa — chet davlatlarga kamroq tovar va xizmatlar sotib, ko‘proq tovar
va xizmatlar xarid qilayotgan bo‘lsak, bu chet el valyutasining mamlakatimizdan
chiqib ketishiga sabab bo‘ladi. Mamlakatimizdan chet el valyutasining chiqib
ketishi esa ichki bozorda chet el valyutasi taklifini kamaytiradi (albatta boshqa
omillar, masalan, risklar yoki boshqa valyuta oqimiga ta’sir qiluvchi omillar
o‘zgarmagan sharoitda) . Natijada, har qanday bozorda kuzatilganidek, chet el
valyutasi taklifining kamayishi uning narxi qimmatlashishiga yoki milliy valyuta
kursining pasayishiga sabab bo‘ladi.O‘z navbatida, milliy valyuta kursining
pasayishi eksportga rag‘bat beradi.
Masalan, milliy valyuta kursining 10% ga qadrsizlanishi amalda eksport
tovarlarimizning chet el bozorida 10% arzonroq bo‘lishiga olib keladi hamda
ularning raqobatbardoshligini oshiradi. Import mahsulotlari esa ichki bozorda
10% ga qimmatlashadi, natijada ichki bozorda ularning raqobatbardoshligi
pasayadi.Shunday qilib, valyuta kursi o‘zining oldingi muvozanat holatiga
qaytmagunicha bu jarayon davom etadi. Uzoqroq muddatda esa valyuta kursi
oldingi muvozanatga intiladi hamda, tabiiyki, tashqi savdo balansi ham o‘z
muvozanatiga intiladi. Boshqacha aytganda, sababga ko‘ra tashqi savdo
defitsitining ortishi uzoq muddatda milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida
yana muvozanat holatiga qaytadi.
22

Yuqoridagi holatdan ko‘rish mumkinki, tashqi savdo balansi tabiiy
ravishda muvozanat holatiga intiladi ( eksport hamda import teng bo‘lgan
holatga ). Lekin real hayotda bu jarayon yuqorida keltirilganidek yaqqol ko‘zga
tashlanmaydi. Chunki valyuta kursiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan tashqi savdo
balansidan boshqa omillar mavjud. Jumladan, chet eldan pul o‘tkazmalari,
investitsiyalar yoki risklar holatining o‘zgarishi kabi omillar ham valyuta
kursining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu omillarning barchasi bir
vaqtda o‘zgarishi esa savdo defitsitining valyuta kursiga ta’sirini kamaytiradi va
ba’zi holatlarda bu ta’sir hatto sezilmasligi mumkin.Masalan, joriy yilda tashqi
savdo defitsiti o‘tgan yilga nisbatan 2,8 mlrd dollarga oshgan bo‘lsada, nominal
valyuta kursining qadrsizlanishi yil davomida 3,4% ni tashkil etgan xolos. Lekin
yuqorida keltirilgan misol nazariya amalda ishlamasligini anglatmaydi. Tashqi
savdo defitsitining ortishi, boshqa shartlar o‘zgarmagan holatda, milliy valyuta
kursiga salbiy ta’sir qiladi hamda uzoq muddatda savdo balansini muvozanat
tomon intilishiga sabab bo‘laveradi.O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun tashqi savdo
defitsitining oshishi yoki uning mavjud ekanligi muammo tug‘dirmasligiga
import tarkibini o‘rganish orqali yana bir bora ishonch hosil qilish mumkin.
Xususan, 2021 yilda import tarkibining 32,4% qismini mashina va asbob-
uskunalar tashkil etgan . Ya’ni import tarkibining qariyb uchdan bir qismi
mamlakatimizning ishlab chiqarish imkoniyatlarini yaxshilashga xizmat
qiladigan tovarlardan iborat. Bu tovarlar joriy iste’mol hajmidan ko‘ra
kelajakdagi ishlab chiqarish hajmini ko‘proq oshiradi. To‘g‘ri, oxirgi yillarda
import tarkibida mashina va asbob-uskunalarning ulushi kamayib bormoqda.
Lekin uning hozirgi kundagi ulushi ham bir muncha yuqori hisoblanadi.
Tashqi savdo defitsitining hozirgi holati yoki uning oshib borayotganligi
hukumatni tashvishga solishi tabiiy. Mening nazarimda, mana shu jihat biz
uchun eng katta xatar. Ya’ni qaror qabul qiluvchilar tashqi savdo defitsitining
oshishidan xavotirga tushib, savdoni cheklash choralarini ko‘rishi mumkin. Bu
esa so‘nggi yillarda ko‘pchilikning orzusiga aylangan tashqi savdoning
erkinlashuvini, eng kamida, yana ortga surishi mumkin.
23

Yuqorida aytib o‘tganimdek, defitsitning ortishi aslida muammo emas,
lekin uni muammo hisoblab, tashqi savdoni cheklashga urunish — bu haqiqiy
ma’noda katta muammo bo‘ladi.
Chunki «suzib yuruvchi» valyuta kursi rejimida tashqi savdoni to‘sishga
qaratilgan harakatlar tashqi savdo balansiga ta’sir qilmaydi. Tasavvur qiling,
qaror qabul qiluvchilar tashqi savdo defitsitini muammo hisoblab, savdoga
cheklovlarni oshirdi. Bu import hajmini kamaytiradi, natijada ichki bozordagi
chel el valyutasining taklifi oshadi. Bu holat, o‘z navbatida, chet el valyutasining
arzonlashishi yoki, boshqa tarafdan, milliy valyuta kursinining oshishiga olib
keladi.
Masalan, avval 100 dollarni 1 mln so‘mga sotib olgan bo‘lsangiz, endi uni
950 ming so‘mga sotib olishni boshlaysiz. Bu eksportga qanday ta’sir qiladi?
Milliy valyuta kursining oshishi tashqi bozorda mamlakat eksport
tovarlari va xizmatlarining qimmatlashishiga olib keladi. Ya’ni 1 mln so‘mlik
tovar yoki xizmatni avval tashqi bozorda 100 dollardan sotgan bo‘lsangiz, endi
uning narxi 105 dollardan ziyodga oshadi. Bu uzoq muddatda eksport hajmining
ham kamayishiga sabab bo‘ladi.
Boshqacha aytganda , tashqi savdoga o‘rnatilgan to‘siqlar tashqi savdo
aylanmasini kamaytirsada, tashqi savdo balansiga ta’sir qilmaydi . Ya’ni, aslida,
tashqi savdo defitsitini kamytirish maqsadida savdoni cheklashga urinish,
( boshqa omillar o‘zgarmagan holatda ) defitsitni kamaytirmaydi. Yuqorida
bo‘lgani kabi, real hayotda boshqa omillar ta’sirida tashqi savdoga qo‘yilgan
cheklovlar amalda tashqi savdo defitsitiga ta’sir qilishi mumkin ( ammo bu ta’sir
sezilarli bo‘lmaydi ).
Haqiqatdan oxirgi yillarda tashqi savdo defitsiti oshib bormoqda. Bu
jarayon ko‘pchilikni xavotirga solayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin «suzib
yuruvchi» valyuta kursi rejimini tanlagan ekanmiz, tashqi savdo defitsitini
kamaytirishga qaratilgan harakatlar, birinchidan, samarasiz bo‘lsa, ikkinchidan,
judayam katta yo‘qotishlarga sabab bo‘ladi. O‘ylab ko‘ring, biz, tashqi savdo
defitsitini kamaytirish maqsadida samarasiz qarorni qo‘llash orqali farovonlikni
24

pasaytirishga rozimizmi?Avvalo tashqi savdoni cheklashga qaratilgan harakatlar
defitsitga ta’sir qilmaydi, ta’sir qilgan taqdirda ham uning ta’siri juda kichik
bo‘ladi ( hatto statistik xatolik darajasida ). Lekin to‘siqlar zararining ko‘lami
juda katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda , qaror qabul qiluvchilarning tashqi
savdo defitsitini pasaytirish uchun qo‘llaydigan choralari hammani
kambag‘allashtiradi .
Savdoni cheklashning kambag‘allashuvimizga ta 2
’sirini aslida biz
boshqalardan ko‘ra ko‘proq bilishimiz zarur. Chunki bu ta’sirni mustaqillikdan
keyin to hozirgi kungacha o‘z tanamizda his qilmoqdamiz.
Tashqi savdo defitsitining oshishi bilan bog‘liq meni o‘ylantiradigan
yagona jihat shuki, defitsitning oshishi savdoni cheklashga bo‘lgan harakatlarni
kuchaytirishi mumkin. Umuman olganda, defitsitning oshishi uni kamaytirish
uchun qabul qilinishi mumkin bo‘lgan istalgan choradan ko‘ra xatarliroq emas.
2
https://stat.uz/uz/jadval jadval ushbu havola ma’lumotlariga asoslanib tuzildi
25

3.1-jadval.
Tashqi savdo aylanmasi Qashqadaryo viloyati tumanlari bo’yicha
2021-yil kesimida (oylik)
Tumanlar M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 M12
Qashqadaryo
viloyati 28 54.5 91.8 137.4 178.8 224.2 258.9 355 408.3 459.2 517.2 565.7
Qarshi
shahri 3.6 7.9 15.4 19.6 24.5 19.7 23.4 31.3 37.2 43.3 51.8 59.5
Shahrisabz
shahri 0.4 1.1 2 2.7 3 3.4 3.9 4.8 5.3 5.9 6.5 7.2
Ko‘kdala
tumani 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
G‘uzor
tumani 3.9 7.9 12.8 15 16.5 19 20.8 22.7 24.2 26.6 29.6 32
Dehqonobod
tumani 1.3 2 2.8 6.5 7.9 9.4 10.3 12.7 14.5 18.2 19.4 19.8
Qamashi
tumani 1.4 3 4.6 5.3 6.4 7.2 9.5 11.4 12.3 13.3 15.3 16.9
Qarshi
tumani 5.1 11.4 16.9 35.4 47.6 55.1 59.7 77.5 92.1 100.3 107.8 118
Koson
tumani 1.4 3.1 5.8 7.5 10.6 15 18.6 24.8 29.5 34.7 40.3 44.5
Kitob tumani 3.1 4.7 8.2 11.6 13.9 20 24.5 29.2 32.3 38 44.3 48.6
Mirishkor
tumani 0.4 0.8 1.5 1.8 2.1 3.8 4.3 37.1 40 41.4 49.8 52.6
Muborak
tumani 0.4 1.3 1.7 2.2 3.9 4.5 5.2 6.4 6.6 7.5 9.1 10.5
Nishon
tumani 1.7 2.3 3.4 3.8 4 5.3 7.2 8 8.1 8.5 9.9 10.7
Kasbi tumani 0.7 0.9 1.9 3.1 7.6 24.7 28.9 39.2 48.5 55.5 60.1 66.8
Chiroqchi
tumani 0.6 1.3 2.6 3.3 4.1 5 6 7.8 8.6 10.1 10.5 11.4
Shahrisabz
tumani 0.5 0.7 1.7 3.7 5.4 7.1 8.7 9.5 12.1 13.8 14.2 16.1
Yakkabog‘
tumani 1.5 2 3.8 6.5 9.2 12.1 14 17.2 19 20.6 22.6 24.2
3.2-jadval
Tashqi savdo aylanmasi qashqadaryo viloyati kesimida 2012-2023-
yillar bo’yicha
Tumanlar 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Qashqadaryo
viloyati 504.
5 580.6 750.8 765.
4 606.9 737.7 764.
1 596.9 765.7 824.
8 542.1 565.7
Qarshi
shahri 57.5 72.4 196.9 322.
9 164 130.9 105.
1 100.2 113.4 182.
5 99.1 59.5
26

Shahrisabz
shahri 0 0 0 0 0 0 0 19.2 18.1 27.3 8 7.2
Ko‘kdala
tumani 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
G‘uzor
tumani 82.9 83.6 95.3 101 105.3 226.7 110.
1 87.4 107.9 74.1 61.3 32
Dehqonobod
tumani 32 60.4 89.8 29.2 35.3 44.7 20.8 101.3 34.7 44.9 24.9 19.8
Qamashi
tumani 22.9 31.9 18.2 21.5 17.4 15 13.9 7.6 10.6 11.4 33.7 16.9
Qarshi
tumani 22.3 32.8 27.8 28.3 31.8 18.8 44.4 79 57.1 125.
5 53.3 118
Koson
tumani 45.4 53.4 29.4 32.7 29.8 26.5 28.1 8.3 12.8 22.4 18 44.5
Kitob tumani 0.7 4.3 3.6 5.1 4 3.2 14.5 13.8 33.4 33.3 36.2 48.6
Mirishkor
tumani 30.9 32.9 14.1 15.3 10.2 15.9 13.8 15.2 4.3 20.2 4.8 52.6
Muborak
tumani 22.7 73.6 160.2 78.5 105.6 135.1 172.
1 73 34.3 68.1 57.9 10.5
Nishon
tumani 42.6 33.2 53.6 29.6 32.8 53.6 22.8 15.2 22.1 13.1 11.2 10.7
Kasbi tumani 33 3
.8 43.8 24.7 25.2 28 28.7 23.7 3.3 3.6 84.2 68.2 66.8
Chiroqchi
tumani 16.2 15.4 7.7 10.5 10.3 10.6 12.8 6.4 5.5 32.4 11 11.4
Shahrisabz
tumani 24.8 24.3 17.4 17.4 20.8 18.7 12 2.5 6.6 12.4 13.9 16.1
Yakkabog‘
tumani 16 17.2 10.8 12.6 10.1 7.6 9.6 9.9 15.6 19.1 19.5 24.2
4.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi .
Pul -kredit siyosati - hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib
boradigan bosh yo li va mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini va uning samaraliʻ
faoliyatini ta minlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam saqlab turishga
ʼ
qaratilgan chora-tadbirlari. Pul-kredit siyosati davlat iqtisodiy siyosatining
tarkibiy qismi bo lib, odatda, uni
ʻ Markaziy bank amalga oshiradi. Pul kredit
siyosati orqali muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartiriladi yoki ko pay-
ʻ
tiriladi, inflyasiyann pasaytirish chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy bank Pul
ʻ
kredit siyosatini olib borishda pul bo-zoriga to g ridan-to g ri — o zining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqaruv vakolatlari yordamida va pul emissiyasi orqali ta sir o tkazishi
ʼ ʻ
mumkin.
3
https://stat.uz/uz/ jadval ushbu havola ma’lumotlariga asoslanib tuzildi
27

Pul kredit siyosati bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi.
Bevosita vositalar — moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari (foiz
stavkalari)ni yoki ular haj-mini to g ridanto g ri boshqarish orqali olib boriladi.ʻ ʻ ʻ ʻ
Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud depozit kurinishidagi
pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmi nazorat
qili-nadi. Bilvosita vositalar — Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar
resurslarita bozor mexanizmlari (majburiy zaxiratalablari, ochiq bozordagi
operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob
stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali
iqtisodiyotdagi pul massasiga ta sir etiladi.
ʼ
Markaziy bank foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining
o sishiga, kreditlash va qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim bo lganda foiz
ʻ ʻ
stavkalarini oshirishga yoki, aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq
bozordagi operatsiyalar, majburiy eng kam zaxiralarning bo lishi, hisobga olish
ʻ
siyosati, valyuta siyosati Pul kredit siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil
etadi.
Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit
siyosatining o‘rni.
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va
ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo‘lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va
rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit
hisoblanadi.Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko‘rsatkichlari muvozanatli
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini
yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan,
narxlar o‘sish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak. Inflyatsiyaning past va
barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli
investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi
narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali
taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning
28

markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari
natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini
ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko‘rsatmoqda.Shu bilan
birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli
mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab
farqlanadi.Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy
bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi.
Bunda “milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv
kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid
qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin.Almashuv kursining erkin
shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki harid
qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi
iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib
aytganda, to‘lov balansi bilan bog‘liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda
almashuv kursining mos ravishda o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini
bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat
qiladi.
Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki
xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab
olish maqsadida qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan.
Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki
salbiy inflyatsiya ko‘rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi
deyilganda narxlarning turg‘un holatda turishi emas, balki ularning past darajada
o‘sishi tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg‘un turishi maqbul ko‘rinsa-da,
narxlarning past va barqaror o‘zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun
eng qulay sharoit hisoblanadi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va
mexanizmlari (inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning ahamiyati).
Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit
siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini
29

hamda maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va
mexanizmlarni talab etadi. Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning
xalqaro tajribasi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan
keng qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta
kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi.Inflyatsiyaning
maqsadli ko‘rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun
bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va
oraliq mo‘ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar
barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi
hajmlari o‘zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.Ushbu strategiyaning
samarali qo‘llanilishi inflyatsiya ko‘rsatkichlari va pul agregatlari o‘rtasidagi
mustahkam doimiy bog‘liqlik bo‘lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning
maqsadli ko‘rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish
vositasida erishiladi.Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda
AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa
rivojlangan davlatlarda faol qo‘llanilgan.Shu bilan birga, so‘nggi yillarda moliya
bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy
etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo‘lishi mazkur
usul samaradorligining pasayishiga olib keldi.
Natijada markaziy banklar pul massasidagi o‘zgarishlarga samaralari
ta’sir ko‘rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini ta’minlash
imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi
o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko‘pchilik markaziy banklar
tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion
targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo‘ldi. Monetar targetlash rejimi pul
taklifi va talabining keskin o‘zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o‘tish
davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali
strategiya sifatida keng ko‘llanilgan.
30

Bunda inflyatsiya bo‘yicha tegishli ko‘rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan.
1994 yildan boshlab O‘zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati
ham pul massasining keskin o‘sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul
massasining o‘zgarishi operatsion hamda oraliq mo‘ljallar sifatida qo‘llanildi.
Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimida markaziy bank
tomonidan inflyatsiyaning o‘rta muddatli maqsadli darajasi e’lon qilinadi va pul-
kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichiga erishishga
yo‘naltiriladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning mazkur usuli ko‘pgina
rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda keng qo‘llanilib kelinmoqda.
Inflyatsion targetlash rejimi inflyatsiya darajasining o‘zgaruvchanligi va
inersion davomiyligini kamaytirishning samarali usuli hisoblanib, o‘rta muddatli
istiqbolda barqaror va muvozanatli iqtisodiy o‘sishga erishish uchun kulay
sharoitlarni yaratadi.Inflyatsion targetlash rejimi dastlab 1989 yilda Yangi
Zelandiyada amaliyotga joriy qilingan. Bugungi kunga kelib dunyoning 30 dan
ortiq davlatlari, jumladan, Avstraliya, Argentina, Braziliya, Buyuk Britaniya,
Gruziya, Isroil, Hindiston, Kanada, Polsha, Turkiya,Shvetsiya, Yaponiya,
Chexiya kabi davlatlar pul-kredit siyosatining mazkur rejimidan
foydalaniladilar.MDH mamlakatlari orasida Armaniston va Rossiyada
inflyatsion targetlash rejimi qo‘llanmoqda. Qozog‘iston va Belarus Respublikasi
markaziy banklari tomonidan o‘rta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash
rejimiga o‘tish rejasi va dasturlari e’lon qilingan.Pul-kredit siyosatini yuritishda
inflyatsion targetlash rejimining tanlanilishi ushbu rejimning afzalliklari bilan
bir qatorda valyuta kursi yoki pul agregatlarini targetlash rejimlarida kuzatilgan
qator muammolar bilan izohlanadi.
Avvalambor, inflatsiya darajasi deganda, biz ko‘proq iqtisodiyotdagi
narxlarning o‘sish sur'atlarini umumiy bir holda tushunamiz. Ya'ni tanlab
olingan mahsulotlar, xizmatlar narxlari yil davomida umumiy hisobda qanchalik
o‘sgani tushuniladi.Agar e'tibor berilsa, 10,9 foiz inflatsiya shakllangani bilan
31

uning tarkibidagi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining yillik o‘sishi 13,8 foizni
tashkil etdi. Xuddi shuningdek, nooziq-ovqat mahsulotlarining yillik o‘sishi 8,8
foiz, xizmatlarniki 8,3 foizga o‘sdi. Buni tarkibiy jihatdan tahlil qiladigan
bo‘lsak, aynan oziq-ovqat guruhidagi tovarlarimizning narxlari biroz yuqori
darajada o‘sishini ko‘rsatmoqda. Bu yil bazaviy prognozimiz bo‘yicha, asosiy
ssenariyimizga ko‘ra, inflatsiya darajasi 9-10 foiz bo‘lishi kutilmoqda.Umumiy
inflatsiya darajasi bugungi kunda prognoz koridorimiz doirasida pasayib
boryapti.
Lekin aynan o‘sha oziq-ovqat guruhidagi narxlar biroz yuqoriligicha
saqlanib qolyapti. Bu bevosita bir qancha omillarni o‘z ichiga oladi.Birinchidan,
jahon bozorlarida asosiy oziq-ovqat tovarlari narxining o‘sishi. Bunga ham juda
ko‘p omillar ta'sir qiladi.
Masalan, hosildorlik darajasi, ob-havo sharoitlari, tashqi bozordagi
logistika, umuman, bizning savdo hamkorlarimiz tomonidan ushbu mahsulotga
nisbatan qo‘llanayotgan ma'lum bir cheklovlar bu mahsulotlar narxining import
jihatdan oshishiga olib kelmoqda.Ikkinchi omil – bizning o‘simlik yog‘i, shakar
va boshqa mahsulotlar importiga bog‘liqligimiz bor. Bu yerdagi raqobat
sharoitlari, transport logistika masalalari ham narxlarga o‘z ta'sirini o‘tkazmay
qolmaydi.Aynan nooziq-ovqat tovarlar narxlari o‘sishi bizni biroz xavotirga
solyapti. Keyinchalik buni pasaytirish bo‘yicha hukumat bilan birgalikda
takliflar ishlab chiqilyapti. Albatta, takliflar amaliyotga joriy qilinishi o‘zining
ijobiy natijasini beradi.
5.O’zbekiston valyuta kursining inflyatsiyasiga ta’sirini iqtisodiy
baholash
Markaziy bank valyuta kursi narxlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil
qildi. Valyuta kursining o‘zgarishi inflyatsiyaga bevosita — import qilinadigan
tayyor mahsulotlar narxlarining o‘zgarishi hisobiga hamda bilvosita — import
qilinadigan xom ashyo narxlarining o‘zgarishi hisobiga ta’sir qilishi mumkin.
Almashuv kursining 1 foiz bandga qadrsizlanishi uzoq muddatda inflyatsiyaning
0,28 foiz bandga tezlashishiga sabab bo‘ladi .
32

O‘zbekiston Markaziy banki birinchi chorakdagi pul-kredit siyosati
sharhida valyuta kursining narxlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildi.
Valyuta kursi inflyatsiyaga bevosita import qilinadigan yakuniy
mahsulotlar narxlarining o‘zgarishi orqali, bilvosita esa ishlab chiqarishda
import qilinadigan xom ashyo narxlarining o‘zgarishi orqali ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
Tahlillarda almashuv kursi keskin o‘zgarishi bilan bazaviy inflyatsiyaning
tezlashgani kuzatilgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda almashuv kursi o‘zgarishi ma’lum
kechikishlar bilan ta’sir qilgan.
Ushbu ta’sir bazaviy inflyatsiya komponentlari bo‘yicha tahlil
qilinganida, bunda, eng yuqori ta’sir oziq-ovqat mahsulotlari narxlarida
namoyon bo‘lib, ushbu ko‘rsatkich 0,42 foiz bandni tashkil etdi. Bazaviy
nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlarga almashuv kursi o‘zgarishining uzoq
muddatdagi oshiruvchi ta’siri nisbatan kamroq bo‘lib, mos ravishda 0,18 va 0,16
foiz band doirasida shakllandi.
Almashuv kursining bazaviy oziq-ovqat mahsulotlariga ko‘proq
oshiruvchi bosimi, birinchi navbatda, ushbu mahsulotlar boshqalarga nisbatan
noelastik (narxlari o‘zgargan taqdirda ham talab o‘zgarmaydi) bo‘lib, uy-
xo‘jaliklari iste’mol xarajatlari tarkibida yuqori ulushga (o‘rtacha 40−50 foiz)
ega ekanligidir.
Shuningdek, mahalliy bozorlarda asosiy turdagi iste’mol tovarlarida
(o‘simlik yog‘i, bug‘doy uni, shakar, go‘sht mahsulotlari, kartoshka va
boshqalar) import ulushi yuqoriligi bois oziq-ovqat mahsulotlari narxlari
almashuv kursi o‘zgarishiga bog‘liq holda shakllanmoqda.
Mart oyida so‘m keskin qadrsizlanib, bir yarim hafta ichida (9 martdan 18
martgacha) o‘z qiymatining 6,1 foiziga— 10897,27 so‘mdan 11571,99 so‘mga
tushib ketdi . Valyuta kursini barqarorlashtirish va inflyatsion kutilmalarni
kamaytirish maqsadida 17 mart kuni Markaziy bank kursni 14 foizdan 17 foizga
oshirdi , shundan buyon so‘m 430,19 so‘mga yoki 3,7 foizga qimmatlashdi .
33

Markaziy bank tomonidan o‘rganib boriladigan bazaviy inflyatsiya joriy
yil yanvar-fevral oylarigacha pasayuvchi dinamikada shakllangan bo‘lsa, mart
oyiga
X ULOSA
Xulosa qilib aytganda, inflyatsiya mamlakat hududida pul birligi
qadrsizlanganda yuzaga keladi. Va albatta uni oldini olish va bartaraf etish
bo‘yicha hukumatimiz hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomidan yuqorida keltirib o‘tilgan kerakli chora – tadbirlar izchil amalga
oshirilmoqda.
Mamlakatimizda inflyatsiya ko‘rsatkichi yildan yilga pasayib kelmoqda.
Shu jumladdan inflyatsiya darajasi 2022 – yil holatiga ko‘ra 12,3% ni
tashkil qilyapti. Yaqin yillarda bu ko‘rsatkichni 5% ga tushirish rejalashtirilgan
va bu borada mamlakatimizda yetarlicha islohotlar olib borilyapti. Shunday ekan
bizning ishonchimiz komilki, biz tez orada ushbu maqsadga erishamiz.Valyuta
kursi, bir mamlakatning milliy pul birliklaridan boshqa mablag'alar bilan
almashtirishning narxini ifodalovchi miqdordir. Bu kurslar o'zgaruvchan bo'lib,
ular mamlakatning iqtisodiy holati, siyosiy xavfi, moliyaviy sohalari, xalqaro
munosabatlari, import va eksport miqdorlari, investorlar, moliyaviy siyosat, va
boshqa ko'rsatkichlar asosida o‘zgaradi.Valyuta kurslarining o‘zgarishi odatda
valyuta bozoridagi tuzilish va to‘lovlarni qayta tuzilishi, mamlakatning iqtisodiy
holati va moliyaviy siyosati, xalqaro munosabatlar va boshqa sabablarga bog'liq
bo‘ladi. O'zgaruvchan kurslar mamlakatning iqtisodiyotining qiyinchiliklari va
rivojlanishi uchun muhim ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi.
Valyuta kurslarini o‘zgartirishda mamlakatlar odatda valyuta bozorida
tijoratni tartibga solish, eksport va importni rag'batlantirish, joriy iqtisodiy
vaziyatga qarshi chiqish, xalqaro investorlarni jalb qilish, va moliyaviy siyosatni
ta'sir qilishni taklif qiladi.

34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘Y X A TI
1. A.O‘lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.
2. B.Y.Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov Iqtisodiyot nazariyasi.
3. Economics / David C. Colander. 1993
4. https://www.darakchi.uz/oz/33188
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi
6. https://fayllar.org/valyuta-kursining-ozgarishiga-qanday-omillar-tasir-
etadi.html
7. https://www.stat.uz/
8. https://toshvilstat.uz/index.php/uz/component/content/
9. https://prezi.com/p/wufxp7aftbyk/milliy-valyuta-va-unga-tasir-qiluvchi-
omillar/
10. https://www.fxcc.com/uz/what-are-the-key-factors-that-influence-
currencies-exchange-rates
11. https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi
35

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari

Sotib olish