O'zbekiston Respublikasi mehnat bozorining va shakllanishi ishsizlikning xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	114.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

O'zbekiston Respublikasi mehnat bozorining va shakllanishi ishsizlikning xususiyatlari

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi mehnat bozorining va
shakllanishi ishsizlikning xususiyatlari
MUNDARIJA
KIRISH
I-bob .
1.1. Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
1.2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining
mezonlari va ko‘rsatkichlari.
2- bob.
2.1. Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni tahlili.
2.2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining
mezonlari va ko‘rsatkichlari tahlili.
3-bob .
3.1 Ishsizlik vа uning turlаri. Ishsizlik dаrаjаsini аniqlаsh .
3.2 Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining
samaradorligini oshirish mexanizmlari .
Xulosa .
Foydalanilgan adabiyotlar .

Kirish
Bozor munosabatlarining rivojlanishi mos ravishda ijtimoiy mehnat
sohasidagi munosabatlarning rivojlanishini ham taqozo qiladi. O‘z-
o‘zidan ayonki, har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy
bazasiz amalga oshishi mushkul. Mehnat munosabatlari amalga
oshishining shunday asoslari birinchi navbatda qanday darajadagi
tashkiliy tuzilmaning mavjudligi, uning mehnat munosabatlarini barqaror
rivojlanishiga ijobiy ta’siri, sohasidagi huquq va kafolatlarning amalga
oshishida ko‘mak va imkon berishi bilan belgilanadi.
Bu esa ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ob’ektiv
qonunlaridan samarali foydalanish zarur. O‘z-o‘zidan ayonki, har qanday
iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshishi
mushkul. Mehnat munosabatlari amalga oshishining shunday asoslari
birinchi navbatda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini oshirish va ular samarali shakllanishining
sifat ko‘rsatkichi bo‘lgan malakali kadrlar tayyorlash holatiga bog‘liqdir.
Shu nuqtai nazardan Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Ish o‘rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash bo‘yicha
mintaqaviy dasturlarning amalga oshirilishi natijasida 2019-yilda qariyb
1970 ming kishi ish bilan ta’minlandi. Bu ish o‘rinlarining 60,3 foizdan
ortig‘i qishloq joylarda yaratildi. Bu borada kichik korxonalar,
mikrofirmalar va yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish evaziga
480 mingdan ortiq, kasanachilikni kengaytirish hisobidan esa 210
mingdan ziyod ish o‘rni tashkil etildi”.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonini boshidan
kechirayotgan mamlakatlar singari respublikamizda ham Mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi takomillashtirish bilan bog‘liq
echilishi lozim bo‘lgan bir qator muammolar mavjud. Ularning asosiysi
sifatida mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatini
takomillashtirish va istiqbollashtirish kabi muammolarni alohida qayd
etib o‘tish lozim. iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida Mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini
oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda bitiruv malakaviy ishining
asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi:

- mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini
yoritib berish;
- Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlari
shakllanishning mezon va ko‘rsatkichlarini tasniflash;
- Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlarining asosiy
vazifalari va yo‘nalishlarini aniqlash;
- Samarqand viloyatida mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
organlari faoliyatini tahlil etish;
- Samarqand viloyatida “Aholini ish bilan ta’minlash Davlat
dasturi” asosida malakali kadrlarni tayyorlash holatini tahlil etish;
- Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatida
axbort tizimlarini joriy etish yo‘llarini aniqlash;
- Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini baholash usullarini tasniflash;
- Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini oshirish mexanizmlari bo‘yicha ilmiy
asoslangan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Ishning tarkibi, uning
maqsadi va vazifalariga muvofiq: kirish, mavzuning asosiy mazmuni va
mohiyatini ifodalovchi sakkizta paragrafdan iborat uchta bob, hulosa va
takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobda mehnat bozorining
mohiyati, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va asosiy vazifalari aniqlangan.
SHuningdek, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarini kompleks baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari hamda
ularning faoliyati asosiy maqsad va vazifalari tadqiq qilingan.
Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobda Samarqand viloyat
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyati va
“Aholini ish bilan ta’minlash Davlat dasturi”ning bajarilish holati tahlil
etilgan hamda uning faoliyatida axbort tizimlarini joriy etish yo‘llari
aniqlangan.
Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobda Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini
baholash usullari tasniflanib, ular faoliyatining samaradorligini oshirish
mexanizmlari ilmiy-amaliy jihatdan tadqiq etilgan.

1.1. Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
Bugungi kunda iqtisodiyotning oldida turgan dolzarb
muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakillantirish va
rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar
rivojlanishining ob’ektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur.
Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy
bog‘langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo‘lish uchun ishchi kuchi
jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega
bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta
turib, u o‘z iste’mol sifatlarini yo‘qotmasligi uchun doimo qayta ishlab
chiqarilishi lozim. Nafaqat o‘zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat
resurslari va butun aholining sifat ko‘rsatkichlari ham yaxshilanishi
darajasini oshirib yoki pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo‘q qilishi mumkin.
Ishchi kuchiga jami talab investitsiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan
tartibga solinadi.
Mehnat bozori – bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band
bo‘lgan va band bo‘lmagan qismlari va ish beruvchilar o‘rtasidagi
munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi
kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “mehnatga qobiliyatlarini” xarid
qilish - sotishni amalga oshiruvchi, shuningdek, ishchi kuchiga talab va
taklif o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor
iqtisodiyotining murakkab, ko‘p aspektli, o‘suvchi va ochiq ijtimoiy-
iqtisodiy tizimchasidir.
Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar
kiradi: ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va
yollashdagi raqobat. Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy
infratuzilmasi va xalq xo‘jaligining boshqa sohalari mehnat bozoriga
buyurtma etgan, ish haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklardan
daromadlar va boshqa hayotiy vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning
hajmi ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi vanisbatini
shakllantirish;
- bozor uslubida xo‘jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy
mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish;
- mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita
ta’sir ko‘rsatish;

- ishsizlar ish topishiga, ularning malakasi va raqobat qobiliyatini
oshirishga ko‘maklashish;
- ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini
o‘zgartirishva tarkibini aks ettiradi. Taklif yollanish sharti bilan ishga ega
bo‘lishdan manfaatdor bo‘lgan qishloq ishchi kuchining miqdor va sifat
(soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, malakasi, millati, ishlab chiqishi,
daromadi va boshqalar bo‘yicha) tarkibini ifodalaydi.
Shuni ta’kidlash joizki, “mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-
iqtisodiy mazmuni va uning tarkibiy qismlarining tadqiqoti mazkur
bozorning o‘tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga
imkon beradi.
Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – mehnat bozori
shakllanishining asosiy sharoiti yohud shartidir.
Shu bilan bir qatorda mehnat bozorining shakllanishiga bevosita
ta’sir ko‘rsatayotgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy-
iqlimiy va huquqiy shart-sharoitlar va omillar mavjudki, ularni biz quyida
batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Mehnat bozori (MB) shakllanishining asosiy iqtisodiy shart-sharoiti
bo‘lib, yollanma xodimlarni o‘z ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy
mulkchiliklari va ish beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy
mulkchiligi xizmat qiladi. Bu erda shuni nazarda tutish kerakki, mazkur
sub’ektlarni o‘zaro almashuv munosabatiga kirishiga ularning shaxsiy
manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida shaxsiy iste’molchilik yotadi.
Ular ham, o‘z navbatida, qayta takror ishlab chiqarishda aholi ijtimoiy-
iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyoji ifodalanishi bo‘ladi.
MBning vujudga kelishi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi
muvozanatga erishish uchun o‘zaro raqobat qilishga tayyor erkin va teng
huquqli sheriklar iqtisodiy munosabatlarda bo‘lishlarini taqozo etadi.
Bozorda yollanma xodim va ish beruvchi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy
zaruriyat nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘langan hamda bir-birlariga qaram
bo‘lsalar ham bir-birlariga qarshi turadilar.
Ishchi kuchi talab va taklifi o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish
MBning shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi.
Ammo bunday muvozanat mavjud emas. Buning asosiy sababi – taklif

qilingan mehnatga layoqatli aholi sonining unga talab miqdoriga nisbatan
tez o‘sishi.
Mehnat bozori kon’yukturasi shakllanishining ijtimoiy shart-
sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat
ko‘rsatkichlari oshishi etakchi o‘rin egallaydi.
Ish beruvchi va yollanma xodim o‘rtasida tuzilgan mehnat
shartnomasi (kontrakt) mehnat bozorida ishchi kuchini sotish, sotib
olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi.
Ishchi kuchiga talab va taklif nisbati yaxshilanishiga tabiiy-iqlim
sharoitlari muhim rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. YUqori
unumdor qishloq xo‘jaligi erlarida va etarlicha suv bilan ta’minlangan
yashash joylarida ishchi kuchi ko‘proq jamlanadi va ishchi joylari normal
faoliyat ko‘rsatadi. YAngi ish joylarini yaratish va ishlab turgan
korxonalarni kengaytirish yo‘li bilan ishchi kuchiga talab va taklif
o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga ma’lum darajada imkoniyatlar
vujudga keltiriladi. Bu esa, mehnat resurslarining ortiqchalik darajasini,
demak, ishsizlik miqyosini ham keskin kamaytirishga bevosita ta’sir
etadi.
Shu bilan birga ortiqcha mehnat resurslariga ega respublikamiz
hududlarida ishchi kuchiga talabning oshishi va uning taklifi pasayishiga
bevosita ta’sir etuvchi omillarni tadqiq qilish eng muhim ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Ishchi kuchiga talabning oshishini
asoslovchi omillarga quyidagilar kiradi: noqishloq xo‘jaligi tarmoqlarda
yangi ish joylarini yaratish, mehnat qo‘llaniladigan amaldagi mintaqalarni
texnik qayta jihozlash, modernizatsiyalash, qayta ta’mirlash, xorijiy
sarmoyalarni jalb qilish, yangi erlarni o‘zlashtirish, qayta ishlash sanoati,
xizmatlar ko‘rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati ko‘lamini kengaytirish,
kichik va o‘rta biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
boshqalar. Shu bilan bir vaqtda ishchi kuchi taklifini va ish joylariga
ehtiyojni pasaytiruvchi omillar vujudga keladi va ular ta’sir qila
boshlaydi: shaxsiy yordamchi xo‘jalik, yakka mehnat faoliyati, xususiy
tadbirkorlik va o‘z-o‘zini band qilishning boshqa sohalarini rivojlantirish,
bandlikning egiluvchan va nostandart shakllarini kengaytirish, ishlab
chiqarish va mehnatni tashkil qilishning bozor usullarini tatbiq etish,

inflyasiya va ishsizlikni pasaytirish, mahalliy kadrlarning mobilligini
(safarbarligini) hamda malakasini oshirish va boshqalar.
Mehnat resurslari bilan kam ta’minlangan hududlarda esa bir qator
omillar ishchi kuchiga talabning pasayishiga ko‘maklashadi. Xususan, bu
ijara va xususiy mulkchilikni rivojlantirish, to‘lash qobiliyatiga ega
bo‘lmagan yoki ekologik zararli korxonalarni yopish, yangi erlarni
o‘zlashtirish ko‘lamini qisqartirish, moddiy-texnikaviy va moliyaviy
resurslar ta’minotini yaxshilash, intensiv texnologiyani qo‘llash, mehnat
unumdorligini oshirish va hokazo. Bundan tashqari, mazkur hududlarda
ishchi kuchi taklifini oshiruvchi omillar mavjud: kadrlarning malakasi,
ma’lumoti, mobillik va eksportabellik darajasining pastligi, mehnat
resurslari soni o‘sish sur’atining ish joylari miqdoriga nisbatan yuqoriligi,
qishloq xo‘jaligida ishlovchilarni ish joyidan ozod etishning ko‘payishi,
mehnatni qo‘llash mintaqalarining etishmasligi va boshqalar.
Shu bilan birga shunday omillar ham borki, ular kompleks holida
ishchi kuchi taklifining shakllanishi holatiga sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi: ishlashni xohlovchilar, yollangan
xodimlar va ish beruvchilarning tabiiy va mexanik harakatlari; turmush
uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar jamg‘armasi; yollangan xodimlarning pul
daromadlari; nafaqaxo‘rlar va bolali ayollarning mehnat va ijtimoiy
pensiyalari, imtiyozlari va kafolatlari; kasbiy tayyorlash yoki qayta
tayyorlash va malakasini oshirishga zaruriyati bo‘lgan shaxslarni
mablag‘lar bilan ta’minlovchi davlat, korxona va oilaning moliyaviy
imkoniyatlari; shaxsiy yordamchi xo‘jaligida va yollanmasdan “uy
mehnati”da band bo‘lganlar soni; qurolli Kuchlarda xizmat qiluvchilar
soni va ularda xizmat qilish muddati; muqobil va malakali kasbiy
xizmatlarni takomillashtirish va hokazo.
Ishchi kuchiga talabning o‘sishi yoki kamayishi (dinamikasi)
quyidagi miqdor va sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi bilan aniqlanadi:
mavjud bo‘lgan va yangidan yaratiladigan ishchi joylari; investitsiya
salohiyati va uning takror ishlab chiqarish tuzilishi; iqtisodiyotdagi
tarkibiy o‘zgarishlar; mulkchilik shakllarining turli-tumanligi; korxonalar
va tashkilotlarning to‘lovga qodir emasligi (bankrotligi) va hokazo.
Aholining iqtisodiy faollik darajasi bilan bog‘liq xususiyatlar.
Demografik omillardan tashqari mehnat qobilyatiga ega aholining turli

demografik va etnik guruhlari iqtisodiy faolligi darajasi ham bozor
dinamikasining muhim omili hisoblanadi. Masalan, ayollarning ijtimoiy
roli faollashishi ta’siri ostida ularning ishchi kuchi tarkibiga jadal jalb
qilinishi ishchi kuchi taklifining o‘sishiga olib keldi.
Bunda ishlab chiqarish yo’nalishi talab etilayotgan muayyan kasbiy
malakaga ega amaldagi xodimlar soni bilan mavjud ish joylari o’rtasidagi
bog’liqlikni ifodalaydi. Qayta hosil qilish yo’nalishi mavjud, yangidan
jalb etilayotgan hamda ishdan bo’shayotgan ish kuchi mutanosibligini
ta’minlashga qaratilgan. Shaxsiy yo’nalish aholiga ular ehtiyojiga javob
beradigan ish joylarini taklif etish xususiyatini aks ettiradi.
Aholi moddiy ne’matlarni yaratuvchi va ularni iste’mol etuvchi sifatida
mehnat salohiyati ko’rsatkichiga ham egadir.
Yuqorida qayd etilgan mehnat bozorini tartibga solish bilan bog’liq
bo’lgan tashkiliy-huquqiy va tuzilmaviy shart-sharoitlar mehnat bozori
rivojlanishining quyidagi asosiy tamoyillarini to’liq amalga tadbiq etgan
holda, mazkur bozorni shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi:
- mehnat va ish bilan bandlikda erkinlikni ta’minlash. Insonga
ijtimoiy mehnatda qatnashishi yoki qatnashmaslikni tanlash ustuvor
huquqi berilishi;
- ish kuchini talab va taklif qilish o’rtasidagi eng samarali o’zaro
hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy mexanizmni yaratish;
- ish bilan bandlik bo’yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish.
Ish bilan bandlik bo’yicha davlat siyosatining atrofida hamma
darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash
faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish
bilan bandlik siyosatini yuritish;
- ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha nazorat. Ish bilan bandlikni
ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda kasaba
uyushmasi, tadbirkorlar assosiasiyasining boshqaruv organlari bilan
hamkorlikda nazoratni amalga oshirish;
- ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishda uch tomonlama
ijtimoiy hamkorlik (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va
tadbirkorlar vakillari);

- ish haqi va boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasida belgilangan “kun kechirish uchun
zarur miqdordan kam bo’lmaslik”ka rioya qilgan holda erkin
belgilash.
Aholining iqtisodiy faollik darajasi bilan bog‘liq xususiyatlar.
Demografik omillardan tashqari mehnat qobilyatiga ega aholining turli
demografik va etnik guruhlari iqtisodiy faolligi darajasi ham bozor
dinamikasining muhim omili hisoblanadi. Masalan, ayollarning ijtimoiy
roli faollashishi ta’siri ostida ularning ishchi kuchi tarkibiga jadal jalb
qilinishi ishchi kuchi taklifining o‘sishiga olib keldi.
Bunda ishlab chiqarish yo’nalishi talab etilayotgan muayyan kasbiy
malakaga ega amaldagi xodimlar soni bilan mavjud ish joylari o’rtasidagi
bog’liqlikni ifodalaydi. Qayta hosil qilish yo’nalishi mavjud, yangidan
jalb etilayotgan hamda ishdan bo’shayotgan ish kuchi mutanosibligini
ta’minlashga qaratilgan. Shaxsiy yo’nalish aholiga ular ehtiyojiga javob
beradigan ish joylarini taklif etish xususiyatini aks ettiradi.
Aholi moddiy ne’matlarni yaratuvchi va ularni iste’mol etuvchi
sifatida mehnat salohiyati ko’rsatkichiga ham egadir.
Yuqorida qayd etilgan mehnat bozorini tartibga solish bilan bog’liq
bo’lgan tashkiliy-huquqiy va tuzilmaviy shart-sharoitlar mehnat bozori
rivojlanishining quyidagi asosiy tamoyillarini to’liq amalga tadbiq etgan
holda, mazkur bozorni shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi:
- mehnat va ish bilan bandlikda erkinlikni ta’minlash. Insonga
ijtimoiy mehnatda qatnashishi yoki qatnashmaslikni tanlash ustuvor
huquqi berilishi;
- ish kuchini talab va taklif qilish o’rtasidagi eng samarali o’zaro
hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy mexanizmni yaratish;
- ish bilan bandlik bo’yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish.
Ish bilan bandlik bo’yicha davlat siyosatining atrofida hamma
darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash
faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish
bilan bandlik siyosatini yuritish;
- ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha nazorat. Ish bilan bandlikni
ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda kasaba

uyushmasi, tadbirkorlar assosiasiyasining boshqaruv organlari bilan
hamkorlikda nazoratni amalga oshirish;
- ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishda uch tomonlama
ijtimoiy hamkorlik (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va
tadbirkorlar vakillari);
- ish haqi va boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasida belgilangan “kun kechirish uchun
zarur miqdordan kam bo’lmaslik”ka rioya qilgan holda erkin
belgilash.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi mos ravishda ijtimoiy mehnat
sohasidagi munosabatlarning rivojlanishini ham taqozo qiladi. O‘z-
o‘zidan ayonki, har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy
bazasiz amalga oshishi mushkul. Mehnat munosabatlari amalga
oshishining shunday asoslari birinchi navbatda qanday darajadagi
tashkiliy tuzilmaning mavjudligi, uning mehnat munosabatlarini barqaror
rivojlanishiga ijobiy ta’siri, sohasidagi huquq va kafolatlarning amalga
oshishida ko‘mak va imkon berishi bilan belgilanadi.
Bozor ayrim tovarlar va xizmatlarga talab bilan murojaat qiluvchi
xaridorlar va taklif asosida yetkazib beruvchi sotuvchilarni bir-biriga
qo’shadigan institut yoki mexanizmdir. Xomashyo, materiallar, yoqilg’i,
tayyor mahsulot, qimmatli qog’ozlar, pul (kredit) bozorlari bir-biridan
farqlanadi. Ana shu bozorlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari
bor. Ularning namoyon bo’lishiga, asosan, bozor negizi — mazkur
bozorda oldisotdi obyekti bo’ladigan tovar ta’sir etadi. Shunga ko’ra,
bozorlar turli shakllarda: bular tamaddixona va kichik do’konchadan
tortib, yirik fond birjasi va xalqaro kreditlar bozorigacha bo’lishi
mumkin.
Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb
muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakllantirish va
rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar
rivojlanishining obyektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat
bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan
ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy
qobiliyatlarning 10 belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak. Ishlab
chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol

sifatlarini yo’qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim.
Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun
aholining sifat ko’rsatkichlari ham yaxshilanishi darajasini oshirib yoki
pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo’q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami
talab investisiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi.
1.2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining mezonlari va ko‘rsatkichlari.
Bugungi kunda mehnat resurslari tarkibiga aholining tabiiy harakati
o‘zgarishining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuni ta’kidlash muhimki,
mehnatga qobiliyatli yoshga kirayotgan yigit va qizlarning ko‘pchiligi
mehnatga qobiliyatli aholini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni
emas, balki uning tabiiy yo‘q bo‘lishi o‘rnini qoplaydi, ya’ni avlodlarning
jadal almashuvi sodir bo‘ladi, u mehnat resurslarining sifat tarkibi keskin
o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda kelgusida xodimlarning
ommaviy ravishda bo‘shatilishi natijasida ish bilan bandlik vaziyati
mehnatga qobiliyatli aholining o‘sishi sezilarli darajada ko‘payishi tufayli
murakkablashuvi mumkin.
Ish bilan bandlik ijtimoiy totuvlik va barqarorlikka erishuvning,
jamiyat iqtisodiy rivojining muhim omilidir.O‘tish davrida bandlik
sohasidagi hukumatimizning inson omiliga qaratilgan strategiyasida
mehnatga qodir har bir inson o‘z qobiliyatlarini o‘stirishi va o‘z mehnat
tarzini ta’minlashi uchun sharoitlar yaratishi nazarda tutiladi.
Ish bilan bandlik xarakteri kishilarning mulkiy maqomiga bog‘liq
bo‘ladi. O‘tish davrida mehnat resurslarining ukladlararo erkin
taqsimlanishi bo‘lib tursada, turli ukladlardagi bandlik darajasi,
bandlikning daromad keltirishi va qanchaga tushishi bir xil emas, albatta.
Bu tabiiy ravishda ukladlardagi korxonalar salohiyatiga, ularning bozor
bilan ta’minlanishiga, umumiqtisodiy vaziyatga bog‘liq. Bir uklad uchun
bandlik sharoiti qulay bo‘lgani holda, boshqasi uchun noqulay bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyoti nuqtai-nazaridan, ishchi haqi darajasi ishchi
kuchining muvozanatlashgan narxidan yuqori o‘rnatilganda, taklifning
talabga nisbatan ko‘pligi paydo bo‘ladi, talab oshgani sari ish haqi ham
oshadi, talab kamaygan sari esa, ish haqi ham kamayadi.

Hozirgi vaqtgacha mavjud bo‘lgan ish bilan bandlikning tarmoq
tuzilishi jamiyat mehnat potensialidan foydalanish samaradorligining
darajasi pastligini aks ettiradi va u tubdan o‘zgartirishga muhtojdir.
Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning bevosita oqibatlari, aqliy
mehnat kishilarining boshqa mamlakatlarga ketib qolishi – ilm-fan
sohasidan va ilmiy bilimlar ko‘proq talab qilinadigan ishlab chiqarish
tarmoqlaridan xodimlarning vositachilik sohalariga, shuningdek,
malakasini yo‘qotib, norasmiy faoliyat sohalariga o‘tib ishlashidir. Qayd
qilingan ishsizlik darajasidagi tarkibiy orqaga ketish ish bilan bandlik
xizmati mijozlari orasida mutaxassislar ulushining yuqori ekanligida
namoyon bo‘lmoqda. Holbuki, kadrlar potensialini, ayniqsa, oliy va o‘rta
maxsus ma’lumotli mutaxassislarni shakllantirish uzoq vaqtni hamda
mablag‘ni talab qiladi. Mehnat bozorining asosiy indikatorlaridan biri
ishlovchilarning ishga joylashish ko‘rsatkichidir. SHu nuqtai-nazardan
olib qaraladigan bo‘lsa, ishga joylashganlar sonining ham mutlaq, ham
nisbiy ko‘rsatkichlarning oshayotganligini mehnat bozoridagi ijobiy
tendensiya sifatida baholash mumkin. Tajribaning ko‘rsatishicha
mamlakat mehnat bozoridagi talab asosan malakasiz mehnatga
yo‘naltirilgan degan fikrni qisman tasdiqlaydi. Ishlovchilar orasida ish
joyini tez-tez o‘zgartiradigan, hamda uncha yuqori malakaga ega
bo‘lmaganlarning ko‘pligi mehnat bozoridagi vaziyatni
keskinlashtiradigan holatlardan biridir. Ishchi kuchining qayta
taqsimlanishi, uning mehnat bozoridagi harakatiga, binobarin, ishchi
kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi miqdor-sifat jihatidan
muvofiqlikka erishish ko‘lamlariga bevosita ta’sir etuvchi omillar
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangicha sharoitlarini shakllantiradigan
makroomillarga bog‘liq. SHuning uchun ham ishsizlik miqyosining
haddan tashqari oshib ketishining oldini olish va ishsizlarni ishga
joylashtirishga yordam berishning samarali tadbirlarini ishlab chiqish
lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga bo‘lgan talabni
rag‘batlantirishning birdan-bir vositasi investitsiyalar samaradorligini
ta’minlashdir. Mehnatga bo‘lgan talabning navbatdagi omili o‘zaro bir-
birini to‘ldiradigan mehnat resurslari bilan bog‘liqdir. Agar bitta stanokni
xodim boshqarsa va bu xildagi stanoklar narxi oshsa, u holda bu

stanoklarda ishlaydigan ishchilarga talab boshqa teng sharoitlarda
pasayadi va aksincha bo‘ladi.
Amaliyotda inflyasiya ko‘rsatkichlari bilan aholini ish bilan
samarali bandligi o‘rtasida teskari mutanosiblik mavjud. Inflyasiya
sharoitida, daromad solig‘i yukining yashirin, norasmiy oshishi yuz
beradi. Inflyasiyasiz va daromad solig‘i chegaralarini qayta ko‘rib
chiqmasdan, kompensatsiya qilish maqsadida oylik ish haqini 10 foiz
oshirish daromad solig‘idan tushadigan tushumlarni 16 foizga ko‘taradi,
demak soliqlarning real oshishi 6 foizga teng. Bunday holat fiskal nuqtai–
nazaridan olib qaralganda davlat uchun inflyasiyaga nisbatan iltifotli
bo‘lishga rag‘bat tug‘diradi. Lekin bu erda quyidagilarni nazardan
qochirmaslik kerak, ya’ni bu hodisaning teskari tomoni ham mavjud –
ishchilar real daromadining mos ravishda qisqarishi, talab to‘lov
qobiliyatining pasayishi, bu tovar aylanishining kamayishiga olib keladi
va oxir – oqibatda ishlab chiqarish qisqaradi. Bu esa, mehnat bozorida ish
kuchiga bo‘lgan talabni pasayishiga rag‘bat bo‘luvchi inflyasion
moyillikni vujudga keltiradi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari tarkibiy
qismlarilarning faoliyatida ish kuchiga bo‘lgan talabni oshirish bo‘yicha
davlat siyosatini bajarishga qarab mexanizmning ishlab chiqilishi oqilona
ish bilan bandlikni ta’minlash sharti hisoblanadi. Tashkiliy jihatdan
mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida maydonga chiqar ekan,
mazkur bozorda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini oshirish aholining oqilona ish bilan
bandligini shakllanishida muhim tashkiliy tuzilmalar majmui hisoblanadi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining
samaradorligini oshirishning asosiy maqsadlari mehnatdan foydalanish
muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir.
Yuqorida respublikamizda ish bilan bandlik holati bo‘yicha mehnat
va ijtimoiy-siyosat sohasidagi ba’zi kamchiliklar Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini
oshirishiga teskari mutonasiblikda ta’sir etuvchi omillardir.
Amaliyotda aholining oqilona ish bilan bandligi ishchi kuchiga talab
va taklif o‘rtasidagi bozor muvozanatiga erishishni bildiradi. Bunday
holda ishsizlikning yo‘l qo‘yilishi mumkin (tabiiy) darajasi vujudga

keladi. Bunday muvozanat ish beruvchilar va “mehnat qobiliyati”
kishilarining iqtisodiy manfaatlarini eng muqobil darajada amalga
oshirilishini ta’minlaydi. Bunda ishchi kuchiga kasbiy malaka
tayyorgarligi bo‘yicha mos narxlar belgilanadi. Xuddi shular tufayli,
aholining oqilona ish bilan bandligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarish va
ishchi kuchining qiymati asosida “mehnat qilish qobiliyati”ni bozorda
sotish uchun taklif qilganlarning turmush darajasi shakllanishi ham
ta’minlanadi. Yuqorida tushuncha nuqtai nazaridan qaraganda
respublikamizda aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga
ham to‘la erishilgani yo‘q. Bunga quyidagi sabablar asosiy to‘siq
bo‘lmoqda: davlat mulkini xususiylashtirish samaradorligining past
darajasi; iqtisodiyotda tubdan tarkibiy islohotlarning sekinlik bilan
borishi; mehnat haqining uning yakuniy natijalaridan uzilib qolishi; ish
joylarining past sifatli moddiy-texnika jihozlar bilan ta’minlanishi; ishchi
kuchi taklifini unga bo‘lgan talabga nisbatan ko‘proq o‘sayotganligi;
bo‘sh ish joylari haqida ishonchli axborotlarning kamligi va mehnat
bozorining samarali tartibga solish mexanizmi takomillashmaganligi.
Mehnat bozorining mehnat munosabatlarini tartibga solishning
samarali mexanizmini takomillashmaganligi Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirishga va
buning natijasi o‘laroq aholining oqilona ish bilan bandligini
shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aholining oqilona ish bilan
bandligini ta’minlashning takomillashtirilgan yangi mexanizmi quyidagi
asosiy shart-sharoitlarning ta’sirini tartibga solishi lozim: ishchi kuchiga
talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma ish kuchiga
mehnat haqini (narxini) eng past miqdorini aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam bo‘lmagan holda belgilash;
mehnatga qobiliyatli o‘smirlar, pensionerlar, ko‘p bolalik ayollar va
nogironlar ish bilan bandligini oshirishni rag‘batlantirish; ishsizlarning
malakasi, raqobat qobiliyati va safarbarligini oshirish, ish bilan bandlik
xizmati infratuzilmasining samarali rivojlanishini ta’minlash va
boshqalar. O‘zbekistonda zamonaviy mehnat bozori hali tarkib topish
jarayonidadir. U hali mezon asosida o‘zining yaqqol qiyofasiga ega bo‘lib
ulgurganicha yo‘q. Bu jihatdan uni birinchi turga intiluvchi aralash
mehnat bozori deb atash mumkin. Mazkur bozorning shu jihatlarini

e’tiborga olgan holda uning infratuzilmasi rivojlanishining barcha
demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda
o‘z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor
muvozanatiga erishish; mehnat bozorining sifat ko‘rsatkichlarini
ta’minlash; aholining ish bilan bandligiga oid axborotlar tizimini
takomillashtirish; kadrlarning kasbiy harakatchanligi va eksportabelligini
rivojlantirish; ishsizlikni kamaytirish; malakali mehnat bozorini
shakllantirish va boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi:
mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni, mulkchilikning turli xil
shakllari, aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIMning hajmi; ishchi
kuchi eksportidan kelgan tushum miqdori, aholining migratsion oqimi,
eksport qilingan ishchi kuchi salmog‘i; mehnat resurslarining malaka va
ma’lumot darajasi, mehnat bozoridagi raqobatbardoshlik, mehnat bozori
institutsion tuzilmalari samaradorligi, samarali va egiluvchan mehnat
bozorini shakllantirish va rivojlantirish; malakali kadrlardan foydalanish
samaradorligi; malakali kadrlarni tayyorlashda moddiy-texnik ta’minot,
oliy va o‘rta toifadagi mutaxassislar salmog‘i; ijtimoiy ishlab chiqarishda
band bo‘lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa
miqdori, yangi ishga joylashtirish, xizmat bo‘yicha boshqa ishga o‘tish
munosabati bilan qayta tayyorgarlik, yangi ish joyiga ko‘chirib keltirish;
mehnat bo‘limida hisobda bo‘lgan bo‘sh ish o‘rinlari va lavozimlarining
to‘liq ro‘yxati, mehnat bo‘limida hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha
ma’lumotlar, ishsizning huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risidagi to‘liq
axborot, ish beruvchilar to‘g‘risidagi axborot, yangi kasbga tayyorlash va
qayta tayyorlash imkoniyatlari to‘g‘risidagi axborot, mulkchilikning turli
xil shakllari va h.k.
Yuqorida qayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan
mehnatga layoqatli aholining oqilona ish bilan bandligini shakllantirishni
tartibga solish mexanizmlarini, tegishli maqsadli kompleks dasturini
hamda kompleks tahlili va istiqbolini belgilashning metodologik
asoslarini yaratishda va ularni tadbiq etishda foydalanish mumkin.
2.1. Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
tahlili.

Mamlakatimiz iqtisodiyotida bozor munosabatlarining bosqichma-
bosqich joriy etila borishi, u bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni mustaqil hal etish imkoni paydo bo’lganligi va boshqa
xususlarida o’z aksini topmokda. Bu jarayonlar orasida mehnat bozorini
samarali shakllanishi va faoliyat ko’rsatishi alohida o’rin egallaydi. Bu
masalaga mukammal yondashishdan avval, mehnat bozorining
ijtimoiyiqtisodiy mazmuni, uning mohiyatini ochiqroq bayon etmoq
o’rinli bo’ladi. Bozor ayrim tovarlar va xizmatlarga talab bilan murojaat
qiluvchi xaridorlar va taklif asosida yetkazib beruvchi sotuvchilarni bir-
biriga qushadigan institut yoki mexanizmdir. Xomashyo, materiallar,
yoqilg’i, tayyor mahsulot, qimmatli qog’ozlar, pul (kredit) bozorlari bir-
biridan farqlanadi.
Bozorlar orasida mehnat bozori alohida o’rin tutadi. Bozor
iqtisodiyotining ajralmas va muhim tarkibiy qismi — mehnat bozoridir.
Aynan mehnat bozori orqali g’oyat muhim milliy resurs bo’lgan mehnat
mintaqalar, tarmoqlar, firmalar va kasblar bo’yicha taqsimlanadi. Shu
bozorda uning bahosi ham belgilanadi.
Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol rol
o’ynaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs — ishchi kuchi
shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha
taqsimlanadi. Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini,
ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi.
U xodimning o’zi uchun yanada mosroq ish joyiga o’tishini
yengillashtiradi. Mehnat bozori orqali korxonalar zarur mikdorda va talab
qilingan sifatga ega ishchi kuchi bilan ta’minlanadi.
Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab
borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini ko’rsatadi. Mehnat bozorida
raqobatning mavjud bo’lishi, bir tomondan, yollanma xodimlar o’z
professional mahoratini o’stirishi va kengaytirishini, malakasini
oshirishini rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, ish beruvchilarni qulay
mehnat va unga haq to’lash sharoitlarini yaratish hamda saqlab turishga
undaydi. "Mehnat bozori" tushunchasi bo’yicha turli xil nuqtai nazarlar
mavjuddir. Ba’zi birlari mehnat bozorini ish haqi va daromadlarning

erkin harakati orqali ishchi kuchining taklifi va mehnatga bo’lgan talabini
o’z-o’zidan tartibga solinish mexanizmi kabi aniqlaydilar.
Boshqalarning fikriga ko’ra esa, mehnat bozori yollanib ishlashni
xohlovchilar va ish beruvchilar ehtiyojini kelishilgan vositachi orqali
talab va taklifini qondirish uchun sharoit yaratadi va ishchi kuchini oldi-
sotdi jarayonini bevosita tartibga solib turmaydi, deb tushuntiradilar. I.S.
Maslovaning aniqlashicha, mehnat bozori - bu mulkchilik subyekti, ishchi
kuchi va ish joyi taklifining nisbati va tuzilishini, ishlovchiga va yollanib
ishlanadigan ishga talab hajmini shakllantira borib, ishlab chiqarish
omillariga (mehnat vositalari va ishchi kuchi) o’zaro ta’sir etadigan
dinamik tizimdir.
Mazkur bozorning asosiy unsurlari, - bu talab va taklif, ishchi kuchi
qiymati va uning bahosi hamda raqobat hisoblanadi. Mehnat bozori
mexanizmini ishga solish masalasi ishchi kuchini jalb etish bo’yicha ish
beruvchilar o’rtasidagi, ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimidagi bo’sh ish
joyini egallash bo’yicha ishlovchilar o’rtasidagi hamda mehnat
shartnomasi va ish haqi sharoitlari bo’yicha ishlovchilar va ish
beruvchilar o’rtasidagi raqobat hisoblanadi. Ishchi kuchiga bo’lgan talab
va taklif o’rtasidagi nisbat mehnat bozori kon’yunkturasini ifodalaydi. Bu
esa o’z navbatida turli xil omillar ta’siri ostida, ya’ni, ishchi kuchining
umumiy tengligida, ortiqchalikda va yetishmovchiligida shakllanadi,
bundan tashqari yollanib ishlovchilar sifatida turli xil aholi guruhlarining
teng bo’lmagan holatini aks ettiradi. Amalda ishchi kuchiga bo’lgan talab
va taklifning umumiy tarkibiy tengligiga erishish juda qiyin.
Mehnat bozori kon’yunkturasi ishchi kuchining bahosiga bevosita
ta’sir etadi, bu esa o’z navbatida amaldagi bozor bahosiga bog’liq holda
o’zgarib turadi. Mehnat bozori turli xil vazifalarni bajaradi. U mehnat
munosabatlari subyektining iqtisodiy manfaatlarini kelishish vositasi,
ijtimoiy takror ishlab chiqarish muvofiqligini shakllantirish va o’zgarish
mexanizmining organik qismi bo’libhisoblanadi.
Mehnat bozorini taqsimlash munosabatlari va mehnatni
rag’batlantirish, ishlovchilarning kasbiy, malakaviy tarkibini
shakllantirish vositasidir, u shaxsiy mehnat shijoatini ishga solish
sharoitiga bevosita ta’sir etadi. Shunday qilib, to’laqonlik shakllangan
mehnat bozorini yuzaga keltirish hozirgi sharoitda zamonaviy shakldagi

bandlik tamoyillariga mos keladigan ijtimoiy tashkil etish va tartibga
solishning murakkab obyekti sifatida namoyon bo’ladi. Mamlakatimizda
oqilona bandlik shakllanar ekan, bu jarayonning chuqurlashuvi va
rivojlanishi mintaqaviy mehnat bozorini ham vujudga kelishiga olib
keladi. Oqilona bandlik tizimini shakllantirishning muhim mexanizmi
hisoblangan mintaqaviy mehnat bozorining shakllanishi va rivojlanishini
tadqiq etish yanada chuqur ilmiy, amaliy ahamiyatga egadir. Mehnat
bozorini o’rganish ijtimoiy-iqtisodiy majmualar faoliyatining shakllanishi
va rivojlanishini o’rganishda ham muhim asos bo’ladi. Milliy
iqtisodiyotda ishlab chiqarish va ijtimoiy soha majmualari bilan birga
ijtimoiy-iqtisodiy majmualar ham faoliyat ko’rsatadi. Bu majmualarning
shakllanishi alohida hududlar ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi
uchun tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar va omillar majmuining
mavjudligi bilan izohlanadi
Iqtisodiyotni hududiy jihatdan tashkil etish hududda ishlab chiqarish
va mehnatni jalb etish turlarining turli shakllarda uyg’un holda faoliyat
ko’rsatishlariga asoslangan ishlab chiqarish kuchlari unsurlari o’zaro
ta’sirining ko’p darajali tizimidir. Ularning mintaqalarda oqilona tarzda
birlashishi tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslardan samarali
foydalanishga olib keladi. Hududda ishlab chiqarish kuchlari unsurlari
turli darajada birlashadilar, iqtisodiy aloqalar va munosabatlar esa turli
darajada lokallashadilar. Bu mamlakat iqtisodiyotining umumiy tuzilmasi
tarkibida bevosita takror ishlab chiqarishning mintaqaviy yashhatlari
bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlarni ajratish imkonini beradi. Ushbu
munosabatlar va aloqalar yig’indisi iqtisodiyotning hududiy tarkibini
tashkil etib, u shahar poselkalari va ularni bog’lovchi kommunikasiyalar,
eng avvalo, transport magistrallarining joylashishi bilan bog’liq.
Xo’jalikning hududiy tarkibi asosi bo’lib ishlab chiqarishni joylashtirish
hisoblanadi va u hududiy mehnat taqsimotining rivojlanishi va
chuqurlashuvi natijasi sifatida namoyon bo’ladi. Xo’jalikning hududiy
tarkibi tarmoq tarkibi bilan uzviy bog’liq, chunki har bir tarmoq, korxona
yoki ishlab chiqarish aniq hududda faoliyat ko’rsatadi, o’zining hududiy
joylashuviga ega bo’ladi, ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar esa tarmoqlar,
korxonalar joylashgan mintaqalar o’rtasidagi aloqalar sifatida namoyon
bo’ladi. Mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy obyekt sifatida tarmoqdan bir qator

xususiyatlari bilan farq qiladi. Eng avvalo, mintaqaning farqli jihati
shundan iboratki, unda moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ularni
taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishni o’z ichiga qamrab olgan
xo’jalikning turli tarmoqlari o’zaro birlashadi.
Demak, mintaqa xo’jalik majmuasi sifatida tarmoqqa nisbatan
murakkab tuzilma hisoblanadi. Aynan mintaqa doirasida iqtisodiyotni
tarkibiy jihatdan qayta qurish, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona
foydalanish masalalarini hal etishga majmuaviy tarzda yondashishi
mumkin. Agar tarmoqlar tor ishlab chiqarish vazifalarini hal etishga
asosiy e’tiborni qaratsalar, mintaqa oldiga tarmoqlar, ishlab chiqarish va
ijtimoiy infratuzilma rivojlanishini o’zaro bog’lash, iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishni muvofiqlashtirish masalalari qo’yiladi. Xo’jalikning
hududiy tarkibi boshqa tuzilmaviy tavsiflar bilan yaqin aloqada bo’lar
ekan, faqat o’zigagina xos bo’lgan xususiyatlar, iqtisodiyot
rivojlanishining makon nuqtai nazaridan tahlil qilish va boshqarishning
maxsus usullarini talab etuvchi ma’lum mustaqillikka ega bo’ladi.
Hududiy-xo’jalik majmualari respublika ichki iqtisodiy rayonlarining
asosi bo’lib hisoblanadi va u ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonida
shakllanadi.
Hududiy-xo’jalik majmuasi — muayyan hududdagi korxonalar va
inshootlar majmuasi hisoblanib, ular bir-biri bilan umummintaqaviy
tabiiy va iqtisodiy shartsharoitlar va resurslardan foydalanish asosida
o’zaro iqtisodiy bog’liq bo’ladi. Hududiy-xo’jalik majmualarining muhim
mezoni ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma umumiy tizimining
mavjudligi hisoblanadi. Majmualar bir-biri bilan chambarchas bog’liq
bo’lib, aniq chegaralar bilan ajralib turmaydi. Shu sababli respublika
mintaqalarining chegaralari muayyan darajada shartli bo’ladi. Hududiy-
xo’jalik majmualari mamlakat iqtisodiyotining tarkibiy qismidir. Ayni
vaqtda ularga alohida ijtimoiy-iqtisodiy majmua sifatida 8 qarash
mumkin. Har bir hududiy-xo’jalik majmuasi o’zaro bog’liq unsurlar
to’plami sifatida yaxlit butunlikni tashkil etadi, o’z tarkibi va tegishli
funksiyalariga ega bo’ladi. Hududiy-xo’jalik majmuasining tarkibiy
unsurlari moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari hisoblanadi. Ular
o’rtasida ma’lum aloqa mavjud bo’lib, u ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste’mol jarayonida namoyon bo’ladi. Iqtisodiyotning

hududiy tarkibi shakllanishi ko’plab omillar ta’sirida yuz beradi. U
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va jahon xo’jalik
aloqalarida tutgan o’rniga bevosita bog’liq. Iqtisodiyotning hududiy
tarkibi shakllanishiga ta’sir etuvchi muhim omillar jumlasiga mineral
xom ashyo, yoqilg’ienergetika, suv, o’rmon va yer resurslari, mehnat
resurslari, iqtisodiy va ilmiy-texnika salohiyati, ishlab chiqarish va
ijtimoiy infratuzilma, aholining joylashishi va boglqalar kiradi. Alohida
mintaqalar turli tarmoqlar va ishlab chiqarish turlarini rivojlantirish uchun
tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar bo’yicha birbiridan keskin
tafovutda bo’ladi. Ma’lum hududdagi ishlab chiqarish faoliyatining
tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa xususiyatlari xo’jalik rivojlanishining
tarkibi, yo’nalishi. sur’atlari, miqyoslari va proporsiyalariga faol ta’sir
ko’rsatadi va pirovard natijada mamlakat iqtisodiyotining hududiy
tarkibini shakllantiradi. O’zbekiston iqtisodiyotida ichki respublika
mintaqalarining tutgan o’rni va roliga baho berish uchun ularning jami
aholi soni va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlaridagi
salmog’ini tahlil qilish lozim. Bugungi kunda O’zbekiston hududini
iqtisodiy rayonlarga ajratish bo’yicha yagona yondashuv mavjud emas.
Ayrim iqtisodchi-olimlar fikricha, respublikani 6 ta iqtisodiy rayonga
ajratish maqsadga muvofiq:
1. Toshkent (Toshkent shahri va Toshkent viloyati);
2. Farg’ona (Farg’ona, Andijon va Namangan viloyatlari);
3. Zarafshon (Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlari);
4. Mirzacho’l (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari);
5. Janubiy (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari);
6. Quyi Amudaryo (Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm
viloyati). Ba’zi manbalarda Zarafshon iqtisodiy rayoni Markaziy, quyi
Amudaryo iqtisodiy rayoni Orolbo’yi nomi bilan ataladi. Shu bilan birga

hozirgi vaqtda O’zbekistonda iqtisodiy rayonlashtirishning quyidagi
tasnifi ko’proq qo’llanilmoqda:
1. Toshkent iqtisodiy rayoni;
2. Jizzax-Sirdaryo iqtisodiy rayoni;
3. Farg’ona iqtisodiy rayoni;
4. Samarqand-Qashqadaryo iqtisodiy rayoni;
5. Buxoro-Navoiy iqtisodiy rayoni;
6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni;
7. Surxondaryo iqtisodiy rayoni.
Bozor ayrim tovarlar va xizmatlarga talab bilan murojaat qiluvchi
xaridorlar va taklif asosida yetkazib beruvchi sotuvchilarni bir-biriga
qo’shadigan institut yoki mexanizmdir. Xomashyo, materiallar, yoqilg’i,
tayyor mahsulot, qimmatli qog’ozlar, pul (kredit) bozorlari bir-biridan
farqlanadi. Ana shu bozorlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari
bor. Ularning namoyon bo’lishiga, asosan, bozor negizi — mazkur
bozorda oldisotdi obyekti bo’ladigan tovar ta’sir etadi. Shunga ko’ra,
bozorlar turli shakllarda: bular tamaddixona va kichik do’konchadan
tortib, yirik fond birjasi va xalqaro kreditlar bozorigacha bo’lishi
mumkin.
Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb
muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakllantirish va
rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar
rivojlanishining obyektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat
bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan
ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy
qobiliyatlarning 10 belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak. Ishlab
chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol
sifatlarini yo’qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim.

Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun
aholining sifat ko’rsatkichlari ham yaxshilanishi darajasini oshirib yoki
pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo’q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami
talab investisiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi.
Mehnat bozori – bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band
bo’lgan va band bo’lmagan qismlari va ish beruvchilar o’rtasidagi
munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi
kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “mehnatga qobiliyatlarini” xarid
qilish - sotishni amalga oshiruvchi, shuningdek, ishchi kuchiga talab va
taklif o’rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor
iqtisodiyotining murakkab, ko’p aspektli, o’suvchi va ochiq ijtimoiy-
iqtisodiy tizimidir.
2.2. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining mezonlari va ko‘rsatkichlari tahlili.
Bugungi kunda mehnat resurslari tarkibiga aholining tabiiy
harakati o‘zgarishining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatmoqda. SHuni
ta’kidlash muhimki, mehnatga qobiliyatli yoshga kirayotgan yigit va
qizlarning ko‘pchiligi mehnatga qobiliyatli aholini kengaytirilgan takror
ishlab chiqarishni emas, balki uning tabiiy yo‘q bo‘lishi o‘rnini qoplaydi,
ya’ni avlodlarning jadal almashuvi sodir bo‘ladi, u mehnat resurslarining
sifat tarkibi keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda kelgusida
xodimlarning ommaviy ravishda bo‘shatilishi natijasida ish bilan bandlik
vaziyati mehnatga qobiliyatli aholining o‘sishi sezilarli darajada
ko‘payishi tufayli murakkablashuvi mumkin. Ish bilan bandlik ijtimoiy
totuvlik va barqarorlikka erishuvning, jamiyat
iqtisodiy rivojining muhim omilidir.O‘tish davrida bandlik sohasidagi
hukumatimizning inson omiliga qaratilgan strategiyasida mehnatga
qodir har bir inson o‘z qobiliyatlarini o‘stirishi va o‘z mehnat tarzini
ta’minlashi uchun Ish bilan bandlik xarakteri kishilarning mulkiy
maqomiga bog‘liq bo‘ladi. O‘tish davrida mehnat resurslarining
ukladlararo erkin taqsimlanishi bo‘lib tursada, turli ukladlardagi bandlik
darajasi, bandlikning daromad keltirishi va qanchaga tushishi bir xil
emas, albatta. Bu tabiiy ravishda ukladlardagi korxonalar
salohiyatiga, ularning bozor bilan ta’minlanishiga, umumiqtisodiy

vaziyatga bog‘liq. Bir uklad uchun bandlik sharoiti qulay bo‘lgani
holda, boshqasi uchun noqulay bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti nuqtai-
nazaridan, ishchi haqi darajasi ishchi kuchining muvozanatlashgan
narxidan yuqori o‘rnatilganda, taklifning talabga nisbatan ko‘pligi
paydo bo‘ladi, talab oshgani sari ish haqi ham oshadi, talab kamaygan
sari esa, ish haqi ham kamayadi. Hozirgi vaqtgacha mavjud bo‘lgan ish
bilan bandlikning tarmoq tuzilishi jamiyat mehnat potensialidan
foydalanish samaradorligining darajasi pastligini aks ettiradi va u tubdan
o‘zgartirishga muhtojdir. Ish bilan bandlikdagi tarkibiy tanazzulning
bevosita oqibatlari, aqliy mehnat kishilarining boshqa mamlakatlarga
ketib qolishi – ilm-fan sohasidan va ilmiy bilimlar ko‘proq talab
qilinadigan ishlab chiqarish tarmoqlaridan xodimlarning vositachilik
sohalariga, shuningdek, malakasini yo‘qotib, norasmiy faoliyat
sohalariga o‘tib ishlashidir. Qayd qilingan ishsizlik darajasidagi
tarkibiy orqaga ketish ish bilan bandlik xizmati mijozlari orasida
mutaxassislar ulushining yuqori ekanligida namoyon bo‘lmoqda.
Holbuki, kadrlar potensialini, ayniqsa, oliy va o‘rta maxsus
ma’lumotli mutaxassislarni shakllantirish uzoq vaqtni hamda
mablag‘ni talab qiladi. Mehnat bozorining asosiy indikatorlaridan biri
ishlovchilarning ishga joylashish ko‘rsatkichidir. SHu nuqtai-nazardan
olib qaraladigan bo‘lsa, ishga joylashganlar sonining ham mutlaq, ham
nisbiy ko‘rsatkichlarning oshayotganligini mehnat bozoridagi ijobiy
tendensiya sifatida baholash mumkin. Tajribaning ko‘rsatishicha
mamlakat mehnat bozoridagi talab asosan malakasiz mehnatga
yo‘naltirilgan degan fikrni qisman tasdiqlaydi. Ishlovchilar orasida ish
joyini tez-tez o‘zgartiradigan, hamda uncha yuqori malakaga ega
bo‘lmaganlarning ko‘pligi mehnat bozoridagi vaziyatni
keskinlashtiradigan holatlardan biridir. Ishchi kuchining qayta
taqsimlanishi, uning mehnat bozoridagi harakatiga, binobarin, ishchi
kuchiga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi miqdor-sifat jihatidan
muvofiqlikka erishish ko‘lamlariga bevosita ta’sir etuvchi omillar
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangicha sharoitlarini
shakllantiradigan makroomillarga bog‘liq. Shuning uchun ham
ishsizlik miqyosining haddan tashqari oshib ketishining oldini olish
va ishsizlarni ishga joylashtirishga yordam berishning samarali

tadbirlarini ishlab chiqish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga
bo‘lgan talabni rag‘batlantirishning birdan-bir vositasi investitsiyalar
samaradorligini ta’minlashdir. Mehnatga bo‘lgan talabning navbatdagi
omili o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan mehnat resurslari bilan bog‘liqdir.
Agar bitta stanokni xodim boshqarsa va bu xildagi stanoklar narxi
oshsa, u holda bu stanoklarda ishlaydigan ishchilarga talab boshqa
teng sharoitlarda pasayadi va aksincha bo‘ladi. Amaliyotda inflyasiya
ko‘rsatkichlari bilan aholini ish bilan samarali bandligi o‘rtasida
teskari mutanosiblik mavjud. Inflyasiya sharoitida, daromad solig‘i
yukining yashirin, norasmiy oshishi yuz beradi. Inflyasiyasiz va
daromad solig‘i chegaralarini qayta ko‘rib chiqmasdan, kompensatsiya
qilish maqsadida oylik ish haqini 10 foiz oshirish daromad
solig‘idan tushadigan tushumlarni 16 foizga ko‘taradi, demak
soliqlarning real oshishi 6 foizga teng. Bunday holat fiskal nuqtai–
nazaridan olib qaralganda davlat uchun inflyasiyaga nisbatan
iltifotli bo‘lishga rag‘bat tug‘diradi. Lekin bu erda quyidagilarni
nazardan qochirmaslik kerak, ya’ni bu hodisaning teskari tomoni
ham mavjud – ishchilar real daromadining mos ravishda qisqarishi,
talab to‘lov qobiliyatining pasayishi, bu tovar aylanishining
kamayishiga olib keladi va oxir – oqibatda ishlab chiqarish
qisqaradi. Bu esa, mehnat bozorida ish kuchiga bo‘lgan talabni
pasayishiga rag‘bat bo‘luvchi inflyasion moyillikni vujudga keltiradi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari tarkibiy
qismlarilarning faoliyatida ish kuchiga bo‘lgan talabni oshirish
bo‘yicha davlat siyosatini bajarishga qarab mexanizmning ishlab
chiqilishi oqilona ish bilan bandlikni ta’minlash sharti hisoblanadi.
Tashkiliy jihatdan mehnat bozori ijtimoiy institutlar tizimi sifatida
maydonga chiqar ekan, mazkur bozorda Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirish
aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishida muhim tashkiliy
tuzilmalar majmui hisoblanadi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini oshirishning asosiy
maqsadlari mehnatdan foydalanish muammolari, uning samaradorligini
oshirish bilan bog‘liqdir. Yuqorida respublikamizda ish bilan bandlik
holati bo‘yicha mehnat va ijtimoiy-siyosat sohasidagi ba’zi

kamchiliklar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini oshirishiga teskari mutonasiblikda
ta’sir etuvchi omillardir. Amaliyotda aholining oqilona ish bilan
bandligi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi bozor
muvozanatiga erishishni bildiradi. Bunday holda ishsizlikning yo‘l
qo‘yilishi mumkin (tabiiy) darajasi vujudga keladi. Bunday
muvozanat ish beruvchilar va “mehnat qobiliyati” kishilarining
iqtisodiy manfaatlarini eng muqobil darajada amalga oshirilishini
ta’minlaydi. Bunda ishchi kuchiga kasbiy malaka tayyorgarligi
bo‘yicha mos narxlar belgilanadi. Xuddi shular tufayli, aholining
oqilona ish bilan bandligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarish va ishchi
kuchining qiymati asosida “mehnat qilish qobiliyati”ni bozorda
sotish uchun taklif qilganlarning turmush darajasi shakllanishi ham
ta’minlanadi. Yuqorida tushuncha nuqtai nazaridan qaraganda
respublikamizda aholining oqilona ish bilan bandligini shakllanishiga
ham to‘la erishilgani yo‘q. Bunga quyidagi sabablar asosiy to‘siq
bo‘lmoqda: davlat mulkini xususiylashtirish samaradorligining past
darajasi; iqtisodiyotda tubdan tarkibiy islohotlarning sekinlik bilan
borishi; mehnat haqining uning yakuniy natijalaridan uzilib qolishi; ish
joylarining past sifatli moddiy-texnika jihozlar bilan ta’minlanishi; ishchi
kuchi taklifini unga bo‘lgan talabga nisbatan ko‘proq o‘sayotganligi;
bo‘sh ish joylari haqida ishonchli axborotlarning kamligi va mehnat
bozorining samarali tartibga solish mexanizmi takomillashmaganligi.
Mehnat bozorining mehnat munosabatlarini tartibga solishning
samarali mexanizmini takomillashmaganligi Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatlarining samaradorligini
oshirishga va buning natijasi o‘laroq aholining oqilona ish bilan
bandligini shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aholining oqilona ish
bilan bandligini ta’minlashning takomillashtirilgan yangi mexanizmi
quyidagi asosiy shart-sharoitlarning ta’sirini tartibga solishi lozim:
ishchi kuchiga talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma
ish kuchiga mehnat haqini (narxini) eng past miqdorini aholi jon
boshiga to‘g‘ri keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam bo‘lmagan
holda belgilash; mehnatga qobiliyatli o‘smirlar, pensionerlar, ko‘p
bolalik ayollar va nogironlar ish bilan bandligini oshirishni

rag‘batlantirish; ishsizlarning malakasi, raqobat qobiliyati va
safarbarligini oshirish, ish bilan bandlik xizmati infratuzilmasining
samarali rivojlanishini ta’minlash va boshqalar. O‘zbekistonda
zamonaviy mehnat bozori hali tarkib topish jarayonidadir. U hali mezon
asosida o‘zining yaqqol qiyofasiga ega bo‘lib ulgurganicha yo‘q. Bu
jihatdan uni birinchi turga intiluvchi aralash mehnat bozori deb
atash mumkin. Mazkur bozorning shu jihatlarini e’tiborga olgan
holda uning infratuzilmasi rivojlanishining barcha demografik, ijtimoiy,
iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o‘z aksini topadi:
ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish;
mehnat bozorining sifat ko‘rsatkichlarini ta’minlash; aholining ish
bilan bandligiga oid axborotlar tizimini takomillashtirish; kadrlarning
kasbiy harakatchanligi va eksportabelligini rivojlantirish; ishsizlikni
kamaytirish; malakali mehnat bozorini shakllantirish va boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi: mavjud
va yangi yaratilgan ish joylarining soni, mulkchilikning turli xil
shakllari, aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan YAIMning hajmi;
ishchi kuchi eksportidan kelgan tushum miqdori, aholining
migratsion oqimi, eksport qilingan ishchi kuchi salmog‘i; mehnat
resurslarining malaka va ma’lumot darajasi, mehnat bozoridagi
raqobatbardoshlik, mehnat bozori institutsion tuzilmalari
samaradorligi, samarali va egiluvchan mehnat bozorini shakllantirish va
rivojlantirish; malakali kadrlardan foydalanish samaradorligi; malakali
kadrlarni tayyorlashda moddiy-texnik ta’minot, oliy va o‘rta toifadagi
mutaxassislar salmog‘i; ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lmagan
shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa miqdori, yangi
ishga joylashtirish, xizmat bo‘yicha boshqa ishga o‘tish munosabati
bilan qayta tayyorgarlik, yangi ish joyiga ko‘chirib keltirish; mehnat
bo‘limida hisobda bo‘lgan bo‘sh ish o‘rinlari va lavozimlarining
to‘liq ro‘yxati, mehnat bo‘limida hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha
ma’lumotlar, ishsizning huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risidagi to‘liq
axborot, ish beruvchilar to‘g‘risidagi axborot, yangi kasbga tayyorlash
va qayta tayyorlash imkoniyatlari to‘g‘risidagi axborot,
mulkchilikning turli xil shakllari va h.k. Yuqorida qayd etilgan
mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan mehnatga layoqatli aholining

oqilona ish bilan bandligini shakllantirishni tartibga solish
mexanizmlarini, tegishli maqsadli kompleks dasturini hamda kompleks
tahlili va istiqbolini belgilashning metodologik asoslarini yaratishda va
ularni tadbiq etishda foydalanish mumkin.
3.1 Ishsizlik vа uning turlаri. Ishsizlik dаrаjаsini аniqlаsh .
Iqtisоdiyotning bаrqаrоrligi vа sоg’lоmligini аks ettiruvchi
ko’rsаtkichlаrdаn biri ishsizlik dаrаjаsi hisоblаnаdi. Birоq, hаr qаndаy
mаmlаkаtdа dоimiy rаvishdа mа’lum dаrаjаdа ishsizlik mаvjud bo’lаdi.
Umumаn оlgаndа, mеhnаtgа lаyoqаtli bo’lib, ishlаshni хоhlаgаn, lеkin
ish bilаn tа’minlаnmаgаnlаr ishsizlаr dеyilаdi. Nаmоyon bo’lish
хususiyati vа vujudgа kеlish sаbаblаrigа ko’rа ishsizlik friktsiоn, tаrkibiy,
tsiklik, institutsiоnаl, tехnоlоgik, rеgiоnаl, yashirin vа turg’un ishsizlik
turlаrigа bo’linаdi. Kishilаr turli sаbаblаr (yangi yashаsh jоylаrigа
ko’chib o’tish, ishining mаzmuni vа tаvsifi yoqmаy qоlishi, nisbаtаn
yuqоrirоq ish hаqi оlishgа intilish vа bоshqаlаr)gа ko’rа o’z ishlаrini
аlmаshtirib turаdilаr. Birоq, bir ishdаn bo’shаb, bоshqа birigа
jоylаshgungа qаdаr оrаdа mа’lum vаqt o’tаdi (bа’zi аdаbiyotlаrdа bu
muddаt 1 оydаn 3 оygаchа dаvоm etishi ko’rsаtilаdi). Аynаn shu vаqt
оrаlig’idаgi, ya’ni bir ishdаn bo’shаb yangi ishgа jоylаshgungа qаdаr
bo’lgаn dаvrdаgi ishsizlik friktsiоn (оrаliq) ishsizlik dеyilаdi. Mа’lumki,
iqtisоdiyotning rivоjlаnishi bilаn uning tаrkibidа turli o’zgаrishlаr ro’y
bеrаdi. FTT, yangi tехnоlоgiyalаrning ishlаb chiqаrishgа qo’llаnishi
nаtijаsidа bа’zi bir tаrmоq vа sоhа mаhsulоtlаrigа bo’lgаn tаlаb qisqаrib,
zаmоnаviy mаhsulоt turlаrigа tаlаb o’sаdi. Bu esа yalpi ishchi kuchi
tаrkibidа hаm mа’lum o’zgаrishlаrning ro’y bеrishini tаqоzо etаdi.
Nаtijаdа bа’zi bir kаsb yoki mutахаssislik turlаridаgi ishchilаrgа
tаlаbning qisqаrishi yoki umumаn yo’qоlishi ulаrning o’z kаsb vа
mutахаssisliklаrini o’zgаrtirish yoki shundаy kаsblаrgа tаlаb sаqlаnib
qоlgаn jоylаrgа ko’chib o’tishgа mаjbur qilib qo’yadi. Ulаr yangi kаsb vа
mutахаssislikni o’zlаshtirib yoki bоshqа jоygа ko’chib o’tib, yangi ishgа
jоylаshgungа qаdаr bo’lgаn ishsizlik tаrkibiy ishsizlik dеb аtаlаdi.
Tаrkibiy ishsizlik friktsiоn ishsizlikkа qаrаgаndа uzоqrоq dаvоm etаdi
hаmdа ko’prоq mа’lum хаrаjаtlаrni tаqоzо etаdi. Uning uzоq muddаt
(оdаtdа 6 оydаn ko’prоq) dаvоm etishi yangi kаsb turini o’zlаshtirish

yoki mаlаkа оshirish bilаn, mа’lum хаrаjаt tаlаb qilishi esа, eski kаsb turi
bilаn shug’ullаnish istаgi sаqlаnib qоlgаn hоldа, yashаsh jоylаrini
o’zgаrtirish bilаn bоg’liq bo’lаdi. Friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlik,
iqtisоdiyotdаgi rivоjlаnish hаr qаndаy hоlаtidаn qаt’iy nаzаr, mа’lum
dаrаjаdа bаrchа mаmlаkаtlаrdа mаvjud bo’lаdi. SHungа ko’rа, friktsiоn
vа tаrkibiy ishsizlik birgаlikdа ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsini tаshkil
qilаdi. Siklik ishsizlik – iqtisоdiy tsiklning inqirоz fаzаsi bilаn bоg’liq
bo’lib, u ishlаb chiqаrishning pаsаyishi vа yalpi tаlаbning qisqаrishi
nаtijаsidа vujudgа kеlаdi. O’z tоvаr vа хizmаtlаrigа nisbаtаn tаlаbning
qisqаrishigа duch kеlgаn tаdbirkоrlаr ishlаb chiqаrish hаjmini
kаmаytirish mаqsаdidа ishchilаrni ishdаn bo’shаtа bоshlаydilаr. SHu
tаriqа iqtisоdiyotdа tsiklik ishsizlik dеb nоmlаnuvchi ishsizlаr guruhi
pаydо bo’lаdi. TSiklik ishsizlik hаqiqiy dаrаjаdаgi ishsizlikning tаbiiy
dаrаjаdаn fаrqlаnishini ko’rsаtаdi. Ishsizlikning bu turi mаjburiy ishsizlik
hisоblаnаdi vа tsiklning yuksаlish fаzаsidа mаvjud bo’lmаydi.
Institutsiоnаl ishsizlikni hаm tаbiiy ishsizlik tаrkibigа kiritish mumkin.
Ishsizlikning bu turi ishchi kuchi bоzоri infrаtuzilmаsi, ya’ni ishchi
kuchini ish bilаn tа’minlаshgа хizmаt ko’rsаtuvchi muаssаsаlаrning еtаrli
dаrаjаdа rivоjlаnmаgаnligi yoki sаmаrаli fаоliyat ko’rsаtmаsligi
nаtijаsidа pаydо bo’lаdi. Jumlаdаn, mеhnаt birjаlаri fаоliyatining
sаmаrаli tаshkil etilmаsligi ishchi kuchi bоzоridаgi tаlаb vа tаklif
nisbаtigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtishi vа ishsizlikning mа’lum dаrаjаdа
оshishigа оlib kеlishi mumkin.
Tехnоlоgik ishsizlik ishlаb chiqаrish jаrаyonigа tехnоlоgik usullаrning
kirib kеlishi bilаn bоg’liq bo’lаdi. Ulаrning ichidа аsоsiylаri ishlаb
chiqаrishni mехаnizаtsiyalаsh, аvtоmаtlаshtirish, rоbоtlаshtirish vа
infоrmаtsiоn tехnоlоgiyani qo’llаsh hisоblаnаdi. Hududiy ishsizlik
muаyyan hududdаgi tаriхiy, dеmоgrаfik, mаdаniy, milliy vа ijtimоiy–
ruhiy хususiyatdаgi bir qаtоr kоmplеks оmillаr tа’siri оstidа ishchi kuchi
tаlаbi vа tаklifi o’rtаsidаgi nоmutаnоsiblik nаtijаsi hisоblаnаdi. Yashirin
ishsizlik uchun ish kuni yoki ish hаftаsi dаvоmidа to’liq bаnd bo’lmаslik
хоs. Iqtisоdiyot rivоjlаnishi dаrаjаsining pаsаyishi kоrхоnаlаrdаgi ishlаb
chiqаrish hаjmining qisqаrishigа оlib kеlаdi. Birоq, kоrхоnа egаlаri o’z
ishchilаrini birdаnigа ishdаn bo’shаtа оlmаydilаr. Buning nаtijаsidа
ishchilаrning mа’lum qismi rаsmаn ish bilаn bаnd bo’lsаlаrdа, аmаldа

to’liq hоldа ishlаmаydilаr. Buning nаtijаsidа mеhnаt unumdоrligi
pаsаyib, kоrхоnа mоliyaviy nаtijаlаrigа tа’sir ko’rsаtаdi. YAshirin
ishsizlik mаmlаkаtdа vujudgа kеlishi mumkin bo’lgаn ijtimоiy
kеskinlikkа yo’l qo’ymаslikkа intilish nаtijаsidа hаm pаydо bo’lаdi.
Turg’un ishsizlik mеhnаtgа lаyoqаtli аhоlining ish jоyini yo’qоtgаn,
ishsizlik bo’yichа nаfаqа оlish huquqidаn mаhrum bo’lgаn vа fаоl
mеhnаt fаоliyatigа hеch qаndаy qiziqishi bo’lmаgаn qismini qаmrаb
оlаdi. Ishsizlik turlаrini tаsniflаshdа bа’zi аdаbiyotlаrdа mа’lum
nоаniqliklаrgа hаm yo’l qo’yilgаn. Jumlаdаn, prоfеssоr M.N.CHеpurin
vа Е.А.Kisеlеvаlаr umumiy tаhriri оstidа tаyyorlаngаn o’quv
qo’llаnmаdа «iхtiyoriy» vа «mаjburiy» ishsizlik turlаri hаm аjrаtib
ko’rsаtilаdi. Ulаrning fikrigа ko’rа, iхtiyoriy ishsizlik – bu bo’sh ishchi
o’rinlаri mаvjudligi shаrоitidа ishchini ish hаqi dаrаjаsi yoki mеhnаtning
tаvsifi qоniqtirmаgаnligi sаbаbli pаydо bo’luvchi ishsizlik hisоblаnаdi.
Mаjburiy ishsizlik esа ish hаqining bоzоr muvоzаnаti nuqtаsidаn yuqоri
dаrаjаdа o’rnаtilishi оqibаtidа ishchi kuchigа bo’lgаn tаlаb vа uning
tаklifi o’rtаsidа tаfоvut vujudgа kеlishi bilаn bоg’liq. Аslidа esа iхtiyoriy
yoki mаjburiy ishsizlik turlаrining аjrаtib ko’rsаtilishi mаntiqqа zid
hisоblаnаdi. CHunki, yuqоridа tа’kidlаngаnidеk, ishsizlik – bu ishlаshni
hоhlоvchi vа fаоl rаvishdа ish qidiruvchi ishchi kuchining ish bilаn
tа’minlаnmаsligi ekаn, iхtiyoriy rаvishdа ishlаmаgаnlаrni umumаn
ishsizlik tаrkibigа kiritib bo’lmаydi. «To’liq bаndlilik» tushunchаsi
iqtisоdiyotdа ishsizlikning mutlоq mаvjud bo’lmаsligini bildirmаydi.
Iqtisоdchilаr friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlikning bo’lishini tаbiiy dеb
hisоblаydi, shu sаbаbli «to’liq bаndlilik» ishchi kuchining 100% dаn kаm
qismini tаshkil qiluvchi miqdоr sifаtidа аniqlаnаdi. Аniqrоq аytgаndа,
to’liq bаndlilik shаrоitidа ishsizlik dаrаjаsi friktsiоn vа tаrkibiy ishsizlаr
sоnigа tеng bo’lаdi. Siklik ishsizlik nоlgа tеng bo’lgаndа to’liq bаndlilik
shаrоitidаgi ishsizlik dаrаjаsigа erishilаdi. «To’liq bаndlilik» shаrоitidаgi
ishsizlik dаrаjаsi ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi dеb hаm аtаlаdi.
Ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi bilаn bоg’liq bo’lgаn milliy ishlаb
chiqаrishning rеаl hаjmi, iqtisоdiyotning ishlаb chiqаrish sаlоhiyatini
ko’rsаtаdi. Ish bilаn to’liq bаndlilik yoki ishsizlikning tаbiiy dаrаjаsi
ishchi kuchi bоzоri muvоzаnаtigа erishgаndа, ya’ni ish izlоvchilаr sоni
bo’sh ishchi o’rinlаri sоnigа tеng kеlgаndа vujudgа kеlаdi. Ishsizlikning

tаbiiy dаrаjаsi qаndаydir dаrаjаdа iqtisоdiy jihаtdаn mаqbul hisоblаnаdi.
CHunki «friktsiоn» ishsizlаrgа mоs kеluvchi ish o’rinlаrini tоpish,
«tаrkibiy ishsizlаrgа» hаm yangi kаsbni o’zlаshtirish yoki yangi yashаsh
jоyidа ish tоpish uchun mа’lum vаqt kеrаk bo’lаdi. «Ishsizlikning tаbiiy
dаrаjаsi» tushunchаsi mа’lum bir аniqliklаr kiritishni tаlаb qilаdi.
Birinchidаn, bu tushunchа iqtisоdiyot hаr dоim ishsizlikni tаbiiy
dаrаjаsidа аmаl qilishi vа shu оrqаli o’zining ishlаb chiqаrish
imkоniyatini ro’yobgа chiqаrishini bildirmаydi. CHunki, ko’pinchа
ishsizlik dаrаjаsi tаbiiy dаrаjаdаn оrtiq, аyrim hоllаrdа, mаsаlаn, ish
vаqtidаn оrtiqchа ishlаsh vа o’rindоshlik ishlаridа bаnd bo’lish nаtijаsidа
tаbiiy dаrаjаdаn pаst hаm bo’lishi mumkin. Ikkinchidаn, ishsizlikning
tаbiiy dаrаjаsi o’z-o’zichа dоimiy miqdоr hisоblаnishi shаrt emаs, u
tаrkibiy o’zgаrishlаr (qоnunlаr vа jаmiyat urf-оdаtlаridаgi o’zgаrishlаr)
оqibаtidа o’zgаrib turishi mumkin. Mаsаlаn, АQSHdа ishsizlikning
tаbiiy dаrаjаsi dаstlаb ХХ аsr 60-yillаrining o’rtаlаridа 4,5% dеb
bеlgilаngаn bo’lsа, 70-yillаrning bоshigа kеlib 5,5%, 80-yillаrning
bоshidа esа 6% gаchа o’sdi. Ishsizlik dаrаjаsi ishsizlаr sоnining
ishchi kuchi tаrkibidаgi fоizi sifаtidа hisоblаnаdi. .
Ishchi kuchi tаrkibigа ishlаy оlаdigаn vа ishlаshni хоhlаgаn bаrchа
kishilаr kirаdi. Ishchi kuchi - ishlоvchilаr vа fаоl ish izlоvchilаrdаn ibоrаt
bo’lаdi. Bоshqаchа аytgаndа, bаnd bo’lgаnlаr vа ishsizlаr ishchi kuchini
tаshkil qilаdi. Ishsizlаrgа ish bilаn bаnd bo’lmаgаn vа fаоl ish izlаyotgаn
hаmdа bu hаqdа tеgishli хizmаt muаssаsаlаrigа (mеhnаt birjаlаrigа)
bildirgаn kishilаr kirаdi. Mеhnаt qilishgа lаyoqаtli bo’lib, ishlаshni
хоhlаmаgаn vа ish izlаshgа hаrаkаt qilmаgаnlаr ishsizlаr tаrkibigа
kirmаydi. Ishsizlik vа uning dаrаjаsini аniqlаshdа bа’zi bir аdаbiyotlаrdа
turli nоаniqliklаrni kеltirib chiqаruvchi hоlаtlаr hаm uchrаydi. Jumlаdаn,
V.I.Vidyapin umumiy tаhriri оstidаgi dаrslikdа mеhnаt qilish yoshidаgi
аhоli tаrkibi institutsiоnаl vа nоinstitutsiоnаl аhоligа аjrаtilаdi.
Institutsiоnаl аhоli – bu nоbоzоr tuzilmаlаr, ya’ni dаvlаtning аrmiya,
pоlitsiya, dаvlаt аppаrаti singаri institutlаrigа yo’nаltirilgаn аhоlidаn
ibоrаt. Аhоlining qоlgаn mеhnаt qilish yoshidаgi qismi nоinstitutsiоnаl
аhоli hisоblаnаdi. Bаnd bo’lgаn аhоli tаrkibigа iqtisоdiyotning bоzоr

tuzilmаlаrigа yo’nаltirilgаn аhоli kiritilаdi. Shuningdеk, bаndlik vа
ishsizlik dаrаjаsini аniqlаshdа quyidаgi ko’rsаtkichlаrdаn fоydаlаnilishi
tа’kidlаnаdi:
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni (CHnn);
- ish bilаn bаndlаr sоni (CHz);
- ishsizlаr sоni (CHb);
- ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni (CHnrs).
Mаzkur ko’rsаtkichlаr o’rtаsidа quyidаgi bоg’liqlik mаvjud:
- ishchi kuchi sоni CHrs = CHz + CHb;
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni CHnn = CHz + CHb + CHnrs;
- аhоlining bаndlik dаrаjаsi Uz = CHz / CHnn;
- аhоlining ishsizlik dаrаjаsi Ub = CHb / (CHz + CHb);
- ishsizlik mе’yori Nb = [CHb / (CHz + CHb)] х 100%;
- аhоlining ishchi kuchi tаrkibigа jаlb etilgаnlik dаrаjаsi Uvrs = (CHz +
CHb)/CHnn.2 Yuqоridаgilаrdаn ko’rinаdiki, dаrslik muаlliflаri
tоmоnidаn bir qаtоr chаlkаshliklаrgа yo’l qo’yilgаn: birinchidаn, ishchi
kuchi vа аhоli tushunchаlаri o’rtаsidаgi tаfоvutgа e’tibоr qаrаtilmаgаn;
ikkinchidаn, ishchi kuchi bаndlilik dаrаjаsini аniqlаshdа dаvlаt sеktоridа
bаnd bo’lgаnlаr hisоbgа оlinmаgаn; uchinchidаn, bаndlik dаrаjаsini
аniqlаshdа ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni аsоssiz
rаvishdа qo’shilgаn. Ishsizlik dаrаjаsini bаhоlаsh bilаn birgа uning
ijtimоiy-iqtisоdiy оqibаtlаrini hаm hisоbgа оlish zаrur bo’lаdi. CHunki
ishsizlikning o’zi hаddаn tаshqаri yuqоri dаrаjаsi bilаn kаttа iqtisоdiy vа
ijtimоiy оqibаtlаrni kеltirib chiqаrаdi. Ishsizlikning iqtisоdiy оqibаtlаri

ishlаb chiqаrilmаgаn mаhsulоt bilаn tаqqоslаnib bаhоlаnаdi. Iqtisоdiyot
ishlаshni хоhlаgаn vа ishlаy оlаdigаn bаrchа uchun еtаrli miqdоrdа ish
jоylаrini yarаtish hоlаtigа egа bo’lmаsа mаhsulоt ishlаb chiqаrish
pоtеntsiаl imkоniyatining bir qismi yo’qоtilаdi.
Iqtisоdiy аdаbiyotlаrdа bu yo’qоtish yalpi ichki mаhsulоt (YAIM)
hаjmining оrqаdа qоlishi sifаtidа аniqlаnаdi hаmdа u hаqiqiy YAIMning
pоtеntsiаl YAIMdаn kаm bo’lgаn hаjmi sifаtidа ko’rinаdi. Ishsizlik
dаrаjаsi qаnchаlik yuqоri bo’lsа, YAIM hаjmining оrqаdа qоlishi
shunchаlik kаttа bo’lаdi. Mаkrоiqtisоdiyot sоhаsidаgi tаniqli tаdqiqоtchi
А.Оukеn ishsizlik dаrаjаsi vа YAIM hаjmining оrqаdа qоlishi o’rtаsidаgi
nisbаtini mаtеmаtik ifоdаlаb bеrаdi. Bu nisbаt iqtisоdchilаr оrаsidа
Оukеn qоnuni sifаtidа tаnilgаn bo’lib, аgаr ishsizlikning hаqiqiy dаrаjаsi
uning tаbiiy dаrаjаsidаn bir fоizgа оrtiq bo’lsа, YAIM hаjmining оrqаdа
qоlishi 2,5% ni tаshkil qilishini ko’rsаtаdi. 1:2,5 yoki 2:5 bo’lgаn bu
nisbаt, ishsizlikning hаr qаndаy dаrаjаsi bilаn bоg’liq rаvishdа
mаhsulоtning mutlоq yo’qоtilish hаjmini hisоblаsh imkоnini bеrаdi.
Аyrim hоllаrdа milliy mаhsulоtning hаqiqiy hаjmi pоtеntsiаl hаjmidаn
оrtib kеtishi hаm mumkin. Bundаy hоl ishsizlik dаrаjаsi tаbiiy dаrаjаdаn
hаm pаst bo’lgаn dаvrlаrdа ro’y bеrаdi. Ishlаb chiqаrishgа ishchilаrning
qo’shimchа smеnаlаrini jаlb qilish, kаpitаl uskunаlаrdаn o’rnаtilgаn
nоrmаtivdаn yuqоri dаrаjаdа fоydаlаnish, ish vаqtidаn оrtiqchа ishlаsh vа
o’rindоsh ishlаrdа bаnd bo’lish kаbilаr buning аsоsiy sаbаblаridir.
3.2 Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari
faoliyatlarining samaradorligini oshirish mexanizmlari .
Ish bilan bandlik xizmati o‘zining asosiy mijozlari bilan ishini
shunday tashkil qiladiki, bunda ish beruvchi mehnat bozorining holatiga
qarab ishchi kuchi talabining kelajakdagi o‘zgarishi bo‘yicha oldindan
o‘z strategiyasini ishlab chiqishi va oldinroq kadrlar tayyorlash
masalasini hal qilishi zarur; ishsizlarda esa, kasbiy malakalarini
o‘sishiga ichki talabni rivojlantirish va mehnat bozoridagi raqobat
kurashiga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishlari zarurligini ifodalaydi. Biz
ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash
uchun optimal usullardan foydalanishga harakat qilamiz. Bu bilan
bog‘liqlikda biz oldimizga quyidagi masalalarni qo‘yamiz:

1. Ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash
uchun tadbiq etilayotgan usullarni tizimlashtirish;
2. Hududiy ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini
baholashda ko‘rsatkichlar tizimi va usullarini tahlil etish;
3. Ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligini baholash
usullarini takomillashtirish bo‘yicha tatqiqotlar o‘tkazish va tavsiyalar
ishlab chiqish. Mehnat sohasida ish bilan bandlik xizmati har qanday
davlat tashkiloti singari ierarxiyali (pog‘onali) tuzilmalarga ega,
shuning uchun uning faoliyatini baholash turli darajalardagi boshqaruv
organlari sifatida amalga oshiriladi: yuqori darajada – respublika
miqyosida; o‘rta darajada – hudud (viloyat) miqyosida; quyi darajada –
joylardagi mehnat organlari (tuman) miqyosida. Ko‘pchilik MDH
davlatlarida yaqin vaqtlargacha, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish vazirliklari tomonidan hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari
faoliyatlarining samarali yoki samarasiz ekanligi quyidagi ikkita
ko‘rsatkich bilan baholangan: birinchisi – aholini ish bilan
ta’minlash jamg‘armasiga yig‘ilgan sug‘urta ajratmalari va bu
mablag‘larning ishsizlarga nafaqa to‘lovlari uchun etarliligi;
ikkinchisi- ishsizlik darajasi, mehnat organlari ro‘yxatidan o‘tgan
jami ishsizlar sonini jami iqtisodiy faol aholiga nisbati. Bu
ko‘rsatkichlar va natijalar ish bilan bandlik xizmati faoliyatini
samarali yoki samarasiz ekanligini baholash uchun etarli hisoblangan.
Respublikamiz Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi
tavsiyasiga muvofiq, hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari
faoliyatlarining samaradorligini hisoblash metodikasini qarab chiqamiz.
Respublikamiz Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi
hududiy ish bilan bandlik xizmati organlarining faoliyatlarini
takomillashtirish hamda mehnat bozori monitoringini mustahkamlash
maqsadida, hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining
samaradorligini baholash bo‘yicha ko‘rsatkichlar tizimini kengaytirish
zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Aholi bandligini
oshirish hamda mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza hilish organlari
faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" 2017 yil 6
apreldagi PQ-616-son qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan hamda ishga
joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholi sonini

mintaqalar bo‘yicha hisoblab chiqish va shu asosda mehnat
resurslarining tegishli balansini ishlab chiqish tartibini belgilaydi.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan ish
bilan bandlik xizmati organlari faoliyatining samaradorligini baholash
uch qismga bo‘linadi. 1) Ish izlovchi fuqarolarning ish bilan bandlik
xizmatiga talab etilganlik darajasini baholash. 2) Ish topish maqsadida
murojaat qilgan fuqarolarni ishga joylashtirishga ko‘maklashish
bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati faoliyatining samaradorligi. 3) Ish
beruvchilar bilan ishlash. Hududiy ish bilan bandlik xizmati organlari
faoliyatining samaradorligini baholash bo‘yicha yuqorida keltirilgan
ko‘rsatkichlar ish bilan bandlik xizmati organlari rivojlanishining
turli bosqichlarida kengayib bormoqda va maqsaddan kelib chiqqan
holda hamda faoliyat yo‘nalishlaridan bog‘liq ravishda o‘zgarmoqda.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand viloyati ish bilan bandlik
xizmati faoliyatining natijalarini respublikamizning boshqa hududiy
ish bilan bandlik xizmati organlari faoliyatlari bilan har tomonlama
baholash bo‘yicha solishtirishning aniq mezoni ishlab chiqilmagan.
Shu sababli, viloyatlar ish bilan bandlik xizmati organlari
faoliyatlarining natijalarini har tomonlama o‘zaro solishtirish mumkin
bo‘lgan ko‘rsatkichlar tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish va
amaliyotga tatbiq etish kerak. Biz o‘ylaymizki, ishga joylashtirishga
ko‘maklashish masalasi ish beruvchilar va ishsizlar o‘rtasida
murosaviy munosabatlarni shakllantirishni nazarda tutadi. Murosaga
kelishni bunday baholash mezoni ish beruvchilar va ishsizlar talabini
qondirish imkoniyatlari hisoblanadi. Shunday ekan, ish bilan bandlik
xizmati ishining samaradorligini baholash uchun ish beruvchilar va
ishsizlar talabini qondirilish darajasini aniqlash zarur.

Xulosa

Mehnat bozori faoliyat ko’rsatishining quyidagi asosiy tamoyillarini
to’liq amalga tatbiq etgan holda, mazkur bozorning shakllanishiga
samarali ta’sir ko’rsatadi: 1.Ishchi kuchining erkin taklifi. Bu mehnatga
layoqatli aholining ish bilan band bo’lish va bo’lmaslikni ixtiyoriy
tanlashini, mehnat qonunlari tomonidan taqiqlanmaydigan va har bir
xodimning shaxsiy va jamoa manfaatlarini hisobga oluvchi kasb va
faoliyatturini erkin tanlash uchun sharoitlar mavjudligini anglatadi; 2.Ish
beruvchilarning ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti
xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va Mehnat Kodeksi amal qilgan holda, ishga er-erkin
yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda, bandlik, mehnat sharoitlari va
unga haq to’lashni kafolatlash bilan fuqarolarning manfaatlarini himoya
qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi; 3.Yollanma xodimlarni ish
beruvchilardan huquqiy va ijtimoiy himoya qilinganligi; 4.Ish haqi va
boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida belgilangan «kun kechirish uchun zarur miqdordan kam
bo’lmaslik»ka rioya qilgan holda erkin belgilash. O’zbekiston sharoitida
mehnat bozorining samarali shakllanishiga to’siq bo’ladigan bir qator
quyidagi cheklovlar ham mavjud:-mehnatni qo’llashning noqishloq
xo’jaligi mintaqalarini yaxshi rivojlanmaganligi; -mehnat haqining past
darajasi;-iste’mol tovarlarining qimmatlashuvi;-yollanma ish kuchining
malakasi va safarbarligining pastligi;-ish beruvchilarning yetarli tajribaga
ega emasligi va hokazo. Mehnat bozorida yuzaga keladigan ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar tizimida aholining ish bilan bandligi va mehnat
sharoitlarini belgilash, u yoki bu muammolarni hal qilish, ijtimoiy-
mehnat mojarolarini bartaraf etish bo’yicha ish beruvchilar bilan
yollanma xodimlar o’rtasidagi munosabatlar markaziy o’rin egallaydi.
Mehnat bozorida mazkur munosabatlar jamoaviy, shaxsiy va hududiy
usullar asosida tartibga solinadi. Ta’kidlash joizki, mehnat resurslari
ortiqcha hududlarda (masalan, Andijon, Farg’ona, Namangan, Toshkent,
Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlar)
mehnat bozorini tartibga solishning ancha samarali usullari deb, ishchi
kuchiga bo’lgan talabning oshishi (ishchi kuchiga bo’lgan talabni
oshirishni rag’batlantirish usullarini tadqiq etish-mehnat resurslarining
oqilona bandligini ta’minlashga, hamda mazkur hududlar uchun samarali

tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgan) va uning taklifi kamayishi
(respublikamizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida umumta’lim
dasturlarini kengaytirish, va o’qish muddatini uzaytirish bilan kasbiy
tayyorgarlikni yaxshilash, o’quv yurtlarida kunduzgi ta’lim olinadigan
o’quv o’rinlarini ko’paytirish va kechki, hamda sirtqi o’quvdagi talaba
o’rinlarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda,
o’qiyotganlarga stipendiyani oshirish ayollarga bola parvarishi uchun
to’lanadigan nafaqalar va ta’til muddatini ko’paytirish, mehnat stajini
hisoblashda ularga imtiyozlar berish, pensioner nogironlar, hamda ularni
parvarishlaydigan shaxslarning pensiyalarini oshirish-mehnat bozorida
ishchi kuchlarining oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari
hisoblanadi)ni hisoblash zarur. Mehnat resurslari yetishmaydigan
mintalarda (masalan, Jizzax, Sirdaryo viloyatlari va Qoraqalpog’iston
Respublikasi) ishchi kuchlariga talabni kamaytirish (hududiy
hokimiyatlarning u yoki bu mintaqalarida va tarmoqlarida ishlab
chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va yangi ish joylarini vujudga
keltirishni sekinlashtirishga oid quyidagi chora-tadbirlar: ortiqcha ishchi
kuchlaridan foydalanganlik uchun qo’shimcha soliqlarni belgilash; qat’iy
kredit siyosatini o’tkazish; korxonaga xodimni ishga olganligi uchun bir
martalik tulovni joriy etish; ortiqcha ishchi va xizmatchilarni
qisqartirishni rag’batlantirish va hokazolar kiradi. Bundan tashqari, ishchi
kuchlariga talabni kamaytirishda mehnat unumdorligini oshirish va
tejamkorlikka erishish muhim ahamiyatga egadir), hamda ular taklifini
ko’paytirish (hozirgi shart-sharoitlarda mehnat byurosiga ishchi kuchlari
taklifini mutloq ko’paytirish mumkin emas) mehnat bozorini tartibga
solishning maqsadga muvofiq usullaridir.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T : O`zbekiston, 2017 yil
2. O`zbekiston Respublikasi “Investitsiya faoliyati to`g`risida” gi
Qonuni
Yangi tahrir 2014 yil 9 dekabr.
3. O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to`g`risida” gi Qonuni 2000 yil 15 may
4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi
“Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo`yicha qo`shimcha chora-
tadbirlar to`g`risida”gi PQ-3620-son Qarori. // O`zbekiston
Respublikasi Qonun xujjatlari ma`lumotlari milliy bazasi, Lex.uz.
5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar
strategiyasi to`g`risida” gi PF-4947-sonli Farmoni, O`zbekiston
Respublikasi Qonun xujjatlari to`plami, 2017 yil

Foydalanilgan elektron manbalar
1. lex.uz
2. norma.uz
3. review.uz
4. lotin.uz

O`zbekiston Respublikasi mehnat bozorining va shakllanishi ishsizlikning xususiyatlari

Sotib olish