Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 173.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

O’zbekiston respublikasi qonunchiligida jinoiy javobgarlik asoslari

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNCHILIGIDA JINOIYʻ JAVOBGARLIK ASOSLARI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING UMUMIY TUSHUNCHASI .......................................... 5 I.1. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy asoslar ...................................................................... 5 I.2. Qonun bilan jinoiy javobgarlikni belgilash ............................................................................. 12 II.BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING BOSHLANISHIJ, INOIY HUQUQBUZARLIK SODIR BO‘LISHI ......................................................................................................................... 18 II.1. Jinoiy javobgarlikka tortishning huquqiy asoslari ................................................................. 18 II.2. O zbekiston qonunchiligida jinoiy javobgarlik ʻ ...................................................................... 24 XULOSA ....................................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 30 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O zbekiston Respublikasiʻ qonunchiligida jinoiy javobgarlik asoslari jamiyatda huquqiy tartibni saqlash, fuqarolar huquqlarini himoya qilish va jinoyatlarni oldini olishda muhim rol o ynaydi. Jinoiy javobgarlik, ayniqsa, jinoyat sodir etgan shaxslarning jamiyat ʻ oldidagi mas uliyatini ta minlash va adolatni tiklash nuqtai nazaridan zaruriy ʼ ʼ tushuncha hisoblanadi. Jinoiy javobgarlik tizimi davlatning xavfsizligini ta minlash, jinoyatchilikka qarshi kurashish va fuqarolarni jamiyatda erkin va ʼ xavfsiz yashash huquqi bilan ta minlash uchun mustahkam huquqiy poydevor ʼ yaratadi. Bugungi kunda, O zbekistonda amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar, ʻ jinoiy javobgarlikni takomillashtirish va jinoyatga qarshi kurashish tizimini yangilash jarayonlari juda dolzarb. Yangi qonunlar va tartib-taomillar jinoiy javobgarlikning samaradorligini oshirish, jamiyatda huquqni muhofaza qilishni kuchaytirish va fuqarolarni huquqiy himoya qilishga qaratilgan. O zbekistonda ʻ yuridik bilim va huquqiy madaniyatni oshirish, adolatli sud tizimini yaratish va jinoiy javobgarlikni amalda qo llash sohasida chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borish ʻ kerak. Jinoiy javobgarlikning asoslari har bir fuqaroning o z harakatlari uchun ʻ javobgar bo lishini ta minlash, shuningdek, jamiyatda huquqiy tinchlik va tartibni ʻ ʼ saqlashga xizmat qiladi. Shu bois, jinoiy javobgarlikning zamonaviy asoslari va ularning qonunchilikka qanday ta sir qilishini o rganish dolzarb vazifadir. Bu ʼ ʻ mavzu jamiyatda qonun ustuvorligini ta minlash va jinoyatchilikni kamaytirishga ʼ hissa qo shadi. ʻ Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ O zbekistondagi jinoiy javobgarlik ʻ tizimi jiddiy o rganilgan bo lsa-da, uning takomillashtirilishi va yanada samarali ʻ ʻ ishlashiga qaratilgan tadqiqotlar hali ham davom etmoqda. Jinoyat kodeksi doimiy ravishda yangilanib, yangi jinoyatlar va ularning jazolariga oid huquqiy normativlar joriy etilmoqda. Shu bilan birga, jinoiy javobgarlik asoslari, ayniqsa, engillashtiruvchi va og irlashtiruvchi holatlar, jazo tizimi, jinoyatni sodir etishda ʻ 2 qatnashgan shaxslarning ijtimoiy holati va boshqa aspektlar yuzasidan keng tahlil qilish zarur. Bu jarayonning o ziga xosligi shundaki, jinoiy javobgarlikni qo llashʻ ʻ nafaqat qonuniy, balki ijtimoiy, axloqiy va madaniy jihatdan ham muhim bo lib ʻ qoladi. Shu nuqtai nazardan, jinoiy javobgarlik asoslari bo yicha mavjud ilmiy ʻ izlanishlar faqatgina nazariy jihatdan emas, balki amaliy jihatdan ham dolzarb. Biroq, jinoyat kodeksining ayrim qoidalari va uning jamiyatdagi real ta sirini ʼ chuqur tahlil qilish, jinoiy javobgarlikni amalda qo llashdagi muammolarni ʻ aniqlash va yechimlarini topish hali o rganish jarayonida bo lgan sohalardan ʻ ʻ biridir. Bu mavzu nafaqat huquqshunoslar, balki jamiyatdagi har bir fuqaroni, davlat xizmatchilarini, sud tizimining a zolarini ham qiziqtiradi. ʼ Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi — O zbekiston Respublikasining jinoiy javobgarlik tizimi asoslarini o rganish va ʻ ʻ uning amaliy qo llanilishini tahlil qilishdir. ʻ Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:  Jinoiy javobgarlik tushunchasining o ziga xosligini aniqlash — Jinoiy ʻ javobgarlikni nazariy va amaliy jihatdan o rganib, uning huquqiy asoslarini, ʻ jinoyatni aniqlash va jazolarni belgilash tamoyillarini tushuntirish.  Jinoiy javobgarlikning shartlari va tamoyillarini tahlil qilish — Jinoyat sodir etgan shaxsning javobgarligini belgilash uchun zarur shartlar, shu jumladan, jinoyatning mavjudligi, aybning isbotlanishi, shaxsning layoqatiga ega bo lishi kabi aspektlarni ko rib chiqish. ʻ ʻ  Jinoiy jazolar tizimini o rganish — Jinoiy huquqbuzarliklar uchun ʻ belgilangan turli xil jazolarni tahlil qilish, jazolarni amalda qo llashda ʻ uchraydigan muammolarni aniqlash va ularni engillashtirish yoki og irlashtirish ʻ omillarini o rganish. ʻ  O zbekistondagi jinoiy javobgarlikning takomillashtirish yo llarini ʻ ʻ ko rib chiqish — Jinoiy javobgarlikni yanada samarali qo llash bo yicha ʻ ʻ ʻ takliflar ishlab chiqish, jinoiy javobgarlikning jamiyatdagi o rni va ta sirini ʻ ʼ tahlil qilish. 3  Jinoyat kodeksidagi o zgarishlarni tahlil qilish — O zbekistondaʻ ʻ amalga oshirilgan huquqiy islohotlar va jinoyat kodeksidagi yangilanishlar asosida jinoiy javobgarlik tizimining takomillashtirilgan jihatlarini o rganish. ʻ Kurs ishining obyekti va predmeti. O zbekiston Respublikasi ʻ qonunchiligidagi jinoiy javobgarlik tizimi, jinoyat kodeksi va uning jinoiy huquqbuzarliklar bilan bog liq normativlari. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi ʻ tamoyillar, shartlar, jinoyatning turli turlariga qo llaniladigan jazolar va ʻ jinoyatchilikni oldini olish uchun qabul qilingan yuridik normativlar. Kurs ishida jinoiy javobgarlikning jamiyatdagi ahamiyati, shuningdek, jinoiy huquqbuzarliklarning ijtimoiy va huquqiy oqibatlari o rganiladi. ʻ Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 32 ʻ sahifani tashlik etadi. 4 I.BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING UMUMIY TUSHUNCHASI I.1. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy asoslar Jinoiy javobgarlik — shaxsning jinoiy huquqbuzarlik sodir etganligi uchun, belgilangan qonunlarga muvofiq, huquqiy javobgarlikka tortilishi. Jinoiy javobgarlik, asosan, jinoiy huquqbuzarliklarning qoidalarini buzgan shaxsni ma lum bir jazo yoki huquqiy oqibatlarga olib kelishi bilan ifodalanadi. Buʼ tushuncha jinoiy huquqning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo lib, uning maqsadi ʻ jamiyat va davlatning xavfsizligini ta minlash, shaxsning huquqlarini himoya ʼ qilish va jinoiy harakatlar uchun adolatli jazolarni belgilashdan iboratdir. Jinoiy javobgarlik uchun shaxsning aybdorligi, ya ni u qasddan yoki beparvolik bilan ʼ jinoiy huquqbuzarlik sodir qilgan bo lishi kerak. Aybning mavjudligi, uning ʻ qanday amalga oshirilganini, shuningdek, shu harakatning jamiyatga yoki davlatga qanday zarar yetkazganini aniqlash kerak. Jinoiy javobgarlikning boshlanishi uchun jinoiy huquqbuzarlikning sodir bo lishi kerak. Jinoiy huquqbuzarlik — ʻ qonun bilan taqiqlangan va jazo belgilangan harakat yoki befarqlikdir. Jinoiy javobgarlikni belgilashda, odatda, sud orqali belgilangan jazo yoki huquqiy ta sirlar amalga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikni amalga oshirishda jazoning turi, ʼ miqdori va shartlari, shuningdek, uni yengillashtirish yoki qattiqlashtirish omillari hisobga olinadi. Jamiyat va davlatning xavfsizligini ta minlash. Jinoiy ʼ huquqbuzarliklarni oldini olish. Jinoiy huquqbuzarliklar sodir etgan shaxslarni tarbiyalash va jamiyatda adolatni saqlash. Jinoiy xatti-harakatlar natijasida zararga uchragan shaxslarni himoya qilish. Jinoiy javobgarlik jamiyatda tartibni saqlash, qonunlar va me yorlarning bajarilishini ta minlash uchun zarurdir. Har bir shaxs ʼ ʼ o z huquqlarini va majburiyatlarini bilib, ularni amalga oshirishi kerak, bu orqali ʻ jinoiy javobgarlikning oldini olish mumkin. Jinoiy javobgarlik jamiyat va davlat hayotida muhim huquqiy institut hisoblanadi. Uning huquqiy ahamiyati asosan quyidagi asosiy jihatlarga bog liq. Jinoiy javobgarlik jamiyatning normativ ʻ tartibini saqlashda asosiy vosita bo lib xizmat qiladi. Har qanday jinoiy ʻ huquqbuzarlik jamiyatda xavf-xatarni oshiradi va unda tartibsizliklarni yuzaga keltiradi. Jinoiy javobgarlik, bu huquqbuzarliklarni amalga oshirgan shaxslarni 5 jazolash orqali, jamiyatning xavfsizligini, tinchligini va barqarorligini saqlaydi. Jinoiy javobgarlik, adolat tamoyilini amalga oshirishda muhim rol o ynaydi. Jinoiyʻ huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslar tegishli jazolarni olishlari lozim. Bu orqali jamoatdagi adolatni tiklash va huquqbuzarliklarning jamiyatga etkazgan zararini qoplash ta minlanadi. Jinoiy javobgarlikning huquqiy asoslari, jazo va jazolarni ʼ o rnatishda adolat tamoyilini asosiy mezon sifatida belgilaydi. Jinoiy javobgarlik, ʻ nafaqat huquqbuzarlikni jazolash, balki boshqa shaxslarning huquq va erkinliklarini himoya qilishni ham o z ichiga oladi. Agar biror shaxs jinoyat sodir ʻ etgan bo lsa, unda jinoiy javobgarlikni belgilash, zarar ko rgan tomonlarning ʻ ʻ huquqlarini tiklashga xizmat qiladi. Bunday hollarda, o z huquqlarini yo qotgan ʻ ʻ yoki zarar ko rgan shaxslar sud orqali adolatni tiklash imkoniyatiga ega bo ladilar. ʻ ʻ Jinoiy javobgarlikning huquqiy ahamiyati tarbiyaviy va profilaktik vazifalarni bajarishdan iborat. Bu, avvalo, jamoat va individual darajada jinoiy huquqbuzarliklar sodir etmaslikka undaydi. Shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish, boshqa odamlarni ham jinoiy harakatlar oqibatidan ogohlantirish uchun xizmat qiladi. Bu, xususan, yoshlarni jinoyatga qarshi tarbiyalashda muhim o rin tutadi. ʻ Jinoiy javobgarlik jamiyatda qonun ustuvorligini saqlashning eng muhim vositalaridan biridir. Jinoiy huquqbuzarliklar uchun javobgarlikka tortish, fuqarolarning qonunlarga bo ysunishlarini ta minlaydi. Shuningdek, davlatning ʻ ʼ huquqni qo llash institutlarini mustahkamlashga, adolatni tiklashga va qonunlarni ʻ bajarishga yordam beradi. Jinoiy javobgarlikning huquqiy ahamiyati, uning profilaktik funktsiyasida ham aks etadi. Shaxslar o z harakatlari uchun ʻ mas uliyatni sezib, jinoiy huquqbuzarliklardan saqlanishga intiladilar. Bu esa ʼ jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi. Jinoiy javobgarlikning huquqiy ahamiyati uning jamiyatda tartibni, adolatni va qonun ustuvorligini ta minlashdagi markaziy rolida namoyon bo ladi. Bu nafaqat jinoiy ʼ ʻ huquqbuzarliklarni jazolashni, balki huquqni muhofaza qilish, jamoat xavfsizligini ta minlash va jinoyatlarni oldini olishda ham muhim vositadir. Jinoiy ʼ javobgarlikning huquqiy asoslari va tamoyillari, jamiyatda tinchlik va 6 barqarorlikni ta minlashga qaratilgan bo lib, u jamoa va davlatning yanadaʼ ʻ rivojlanishiga xizmat qiladi. 1 Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy asoslar — bu davlat tomonidan jinoiy huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslarni jazolash uchun qo llaniladigan, ʻ aniq huquqiy me yorlarni tashkil etadi. Jinoiy javobgarlikning qonuniy asoslari ʼ quyidagi huquqiy normativ hujjatlarga asoslanadi. O zbekiston Respublikasi ʻ Konstitutsiyasi davlatning asosiy huquqiy hujjati bo lib, jinoiy javobgarlikni ʻ belgilashda ham muhim rol o ynaydi. Konstitutsiyada shaxsning huquqlari va ʻ erkinliklari himoya qilinadi va jinoiy javobgarlikning umumiy prinsiplarini belgilaydi. Aybsizlik prinsipining kafolati (Konstitutsiyaning 24-moddasi). "Har kim aybdor hisoblanadi, agar uning jinoyati sud tomonidan isbotlanmagan bo lsa." ʻ Jinoyatlarni jazolashda qonuniylik tamoyili. Har qanday jinoyat va unga tegishli jazo faqat qonunda belgilangan hollarda va tartibda amalga oshirilishi kerak. Jinoiy javobgarlikning eng asosiy huquqiy manbasi O zbekiston Respublikasi Jinoiy ʻ kodeksi hisoblanadi. Jinoiy kodeksda jinoiy huquqbuzarliklar, ularning turlari va ularga nisbatan jazo choralari aniq belgilangan. Jinoiy kodeksda turli xil jinoiy huquqbuzarliklar, jumladan, o ldirish, o g irlik, korrupsiya, firibgarlik va boshqa ʻ ʻ ʻ jinoyatlar to liq tasniflanadi. Jinoiy kodeksda jinoyat uchun belgilangan jazolar ʻ (qamoq jazosi, jarima, majburiy mehnat va boshqalar) va ularning turli darajalari hamda jinoiy jazolarni kamaytirish yoki yengillashtirish uchun me yorlar mavjud. ʼ Jinoiy javobgarlikni amalga oshirishda, jinoyat ishlarini tergov qilish va sudda ko rish tartibini belgilovchi hujjat — jinoyat-protsessual kodeksi hisoblanadi. Bu ʻ kodeksda jinoiy javobgarlikni amalga oshirish jarayonida. Ba zi hollarda, jinoiy ʼ javobgarlikni belgilovchi qonunlar faqatgina jinoyatning aniq turini emas, balki unga tegishli maxsus normativ hujjatlar orqali ham aniqlanadi. Bu qonun davlat xizmatchilarining korrupsiya jinoyatlari uchun maxsus javobgarlikni belgilaydi. Bu qonun shaxsiy ma lumotlarni noqonuniy yig ish, ishlatish va tarqatishga qarshi ʼ ʻ jinoyatlarni nazarda tutadi. O zbekiston Respublikasi xalqaro huquqni ham ʻ inobatga olgan holda o z jinoiy javobgarlik qonunlarini belgilaydi. Bu xalqaro ʻ 1 Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 7 huquqiy hujjat jinoiy javobgarlikni amalga oshirishda, ayniqsa xalqaro jinoyatlar (urush jinoyatlari, inson huquqlari buzilishi va boshqalar) uchun yondashuvlarni belgilaydi. O zbekiston qonunchiligida, yoshlar va ayollarni himoya qilishga doirʻ maxsus qonunlar ham mavjud. Bunday qonunlar, ayniqsa, jinsiy zo ravonlik, bola ʻ va ayollarni ekspluatatsiya qilish, majburiy ishlarga jalb qilish kabi jinoyatlar uchun alohida javobgarlikni belgilaydi. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy asoslar sud amaliyoti va ilgari chiqarilgan sud qarorlari bilan ham to ldiriladi. ʻ O zbekiston Respublikasi sudlari tomonidan qabul qilingan hukmlar, jinoiy ʻ javobgarlikni belgilashda amaliy nuqtai nazardan muhim ahamiyatga ega. Sudlar, ayrim holatlarda, jinoiy javobgarlikni sanksiyalashda yangicha yondashuvlar va tushunchalar ishlab chiqishi mumkin. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy asoslar, asosan, O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Jinoiy kodeksi, ʻ jinoyat-protsessual kodeksi, maxsus qonunlar, xalqaro huquqiy shartnomalar va sud amaliyotiga asoslanadi. Ushbu qonuniy asoslar jinoiy javobgarlikni aniq tartibda belgilash va amalga oshirishni ta minlaydi, shuningdek, jamiyatda adolatni ʼ saqlash, jinoyatchilikni oldini olish va shaxsning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o ynaydi. ʻ 2 Aybdorlik — jinoiy javobgarlikning asosiy va zaruriy elementlaridan biridir. Jinoiy javobgarlikni belgilashda, shaxsning aybdorligini aniqlash muhim o rin ʻ tutadi, chunki jinoiy jazolar faqat aybdor shaxsga taqdim etiladi. Aybdorlik tushunchasi jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning mas uliyatini ʼ ta minlaydi va jinoiy harakatning haqiqiy sabablarini ochib beradi. Aybdorlik — ʼ bu shaxsning jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishdagi ruhiy holati va maqsadidir. Jinoiy huquqbuzarlik uchun javobgarlikni belgilashda, shaxsning bu harakatni sodir etishdagi niyati, xohishi yoki beparvoligi hisobga olinadi. Shaxsning jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishdagi maqsadi, ya ni u harakatni o zining xohishiga ʼ ʻ binoan, qasddan amalga oshirgan bo ladi. Shaxs jinoiy harakatni sodir etishni ʻ xohlamagan bo lishi mumkin, ammo uning beparvoligi yoki ehtiyotsizligi tufayli ʻ huquqbuzarlik yuzaga kelgan. Bu holatda, shaxs jinoiy huquqbuzarlikni qasdan 2 Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 8 amalga oshiradi. U o z harakatlarini to liq tushunadi va ularni sodir etishniʻ ʻ xohlaydi. Masalan, o ldirish yoki o g irlik qilishda shaxsning maqsadi aniq ʻ ʻ ʻ bo ladi. Qasd bilan sodir etilgan jinoyatlarda jazo aniq belgilangan bo lishi ʻ ʻ mumkin, chunki shaxsning niyati jinoiy harakatni amalga oshirishga qaratilgan. Bu holatda, shaxs jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishni xohlamagan bo lsa-da, uning ʻ ehtiyotsizligi yoki beparvoligi tufayli jinoyat sodir bo ladi. Masalan, biror shaxs ʻ haydovchi sifatida yolda qatnashda, texnik muammolarni hal qilishda beparvolik qilganligi sababli, avtohalokatga sabab bo lishi mumkin. Beparevolikda shaxsning ʻ xatti-harakatlari ehtiyotkorlikka muhtoj bo lgan vaziyatda kerakli ehtiyot choralari ʻ ko rmaslikni anglatadi. Bu holatda shaxsning xatti-harakati nafaqat ehtiyotsizlikni, ʻ balki jiddiy darajadagi beparvolikni, ya ni juda og ir natijalarga olib kelishi ʼ ʻ mumkin bo lgan ehtiyotsizlikni ko rsatadi. Masalan, mas uliyatli bo lmagan tarzda ʻ ʻ ʼ ʻ xavfli ishni amalga oshirish. Aybdorlikni aniqlash jarayoni sudda amalga oshiriladi. Sud o z qarorida quyidagi asosiy omillarni hisobga oladi. Jinoiy ʻ harakatni sodir etgan shaxsning bu harakatni qasdanmi yoki beparvolik bilan amalga oshirganini aniqlash. Shaxsning bu harakatni sodir etishdagi ruhiy holati (masalan, qayg u, asabiylashish yoki boshqalar). Jinoiy huquqbuzarlikni sodir ʻ etishdagi xatti-harakatlarning oqibatlarini bilishi va tushunishi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning mas uliyatini belgilaydi. Agar shaxsning aybi isbotlangan bo lsa, ʼ ʻ u jinoiy javobgarlikka tortiladi. Jazo turi va miqdorini belgilaydi. Qasd bilan sodir etilgan jinoyat uchun belgilangan jazo beparvolik yoki ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan jinoyatga qaraganda ko proq og ir bo ladi. Shaxsni adolatli jazolashni ʻ ʻ ʻ ta minlaydi. Aybdorlikning aniqlanishi adolatli jazo tayinlashga yordam beradi, ʼ chunki har bir holatni hisobga olish orqali jazolar shaxsning aybi va harakatining xususiyatiga qarab belgilanadi. Aybdorlik jinoiy javobgarlikning asosiy belgilaridan biri sifatida, shaxsning jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishdagi niyati va ruhiy holatini tushunishga imkon beradi. Jinoiy huquqiy tizimda aybdorlik tushunchasi, jinoiy harakatlar uchun javobgarlikni adolatli tarzda belgilashda muhim ahamiyatga ega. Qasd va beparvolik turlari, shuningdek, ularning huquqiy 9 natijalari, jinoiy javobgarlikning aniqlanishi va jazo miqdorini belgilashda asosiy omillar hisoblanadi. 3 Jinoiy javobgarlikni belgilovchi omillar — bu jinoiy huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxsning javobgarligini belgilashda muhim rol o ynaydigan faktlar vaʻ shartlar bo lib, ular jinoiy javobgarlikning turini, miqdorini va shartlarini ʻ belgilaydi. Jinoiy javobgarlikni belgilashda bir nechta omillar, jumladan, qonuniy, shaxsiy va ob ektiv omillar mavjud. Ushbu omillar orqali jinoiy huquqbuzarlikning ʼ aniqligi va jazolarni belgilashning asosiy prinsiplari ta minlanadi. Jinoiy ʼ javobgarlikni belgilashda eng asosiy omil — bu O zbekiston Respublikasining ʻ jinoiy qonunchiligi hisoblanadi. Jinoiy javobgarlik, asosan, qonunlar asosida belgilangan bo lib, ular quyidagi omillarga asoslanadi. Jinoiy javobgarlik qonun ʻ asosida faqat jinoiy huquqbuzarliklar uchun belgilanishi mumkin. Jinoiy kodeksda turli xil jinoyatlar (o ldirish, o g irlik, korruptsiya, firibgarlik, boshqalar) va ʻ ʻ ʻ ularning ta riflari aniq ko rsatilgan. Har bir jinoiy huquqbuzarlik uchun jazo ʼ ʻ miqdori va turi hamda jinoiy jazolarning parametrlarini qonun belgilaydi. Jinoiy kodeksda shaxsiy huquq va erkinliklarni buzish uchun jazo, jamiyatga yoki davlatga zarar yetkazish uchun qanday jazolar belgilanishi ko rsatilgan. Jinoiy ʻ javobgarlik qonun bilan ta riflanadi va bu javobgarlikning chegaralari ham ʼ qonunda aniq belgilanadi. Jinoiy huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan qanday jazolar qo llanilishi kerakligi, qaysi holatlarda javobgarlikdan ozod etilishi ʻ mumkinligi (masalan, yoshlar yoki nogironlar uchun) ham qonun asosida tartibga solinadi. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonunlar o zgarib, yangi huquqbuzarlik ʻ shakllarini o z ichiga olishi mumkin. Masalan, kiberjinoyatlar yoki korrupsiya ʻ jinoyatlariga qarshi kurashish uchun yangi qonunlar va qonunlarga o zgartirishlar ʻ kiritilishi mumkin. Ob ektiv omillar jinoiy javobgarlikni belgilashda shaxsning o z ʼ ʻ harakatlarining real natijalarini, uning sodir etgan jinoyatining oqibatlarini hisobga olishni ta minlaydi. Ob ektiv omillar jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishda quyidagi ʼ ʼ omillarni o z ichiga oladi. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir etilgan joyi va vaqti ham ʻ jinoiy javobgarlikni belgilashda ahamiyatga ega. Ba zi jinoyatlar o zining qilmishi ʼ ʻ 3 Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 10 va sodir bo lgan joyiga ko ra qattiqroq jazolanishi mumkin, masalan, davlatʻ ʻ xizmatchilari yoki davlat mol-mulkiga qarshi jinoyatlar. Jinoiy huquqbuzarlikning oqibatlari (jamiyatga, davlatga, shaxsga yetkazilgan zarar) ham jinoiy javobgarlikni belgilashda ahamiyatli omil hisoblanadi. Shaxsning harakatlari natijasida qanday zarar yetganligi, shuningdek, bu zararning miqdori va og irligi ʻ javobgarlikni belgilashda hisobga olinadi. Shaxsning jinoyatni amalga oshirishdagi faoliyati ham jinoiy javobgarlikni belgilaydi. Agar shaxs jinoyatni faqat yordamchi rolida amalga oshirgan bo lsa, u holda jinoiy javobgarlikni belgilashda bu holat ʻ yengillashtiruvchi omil bo lishi mumkin. Shaxsiy omillar jinoiy javobgarlikni ʻ belgilashda shaxsning o ziga xos xususiyatlari, ruhiy holati va boshqa shaxsiy ʻ xususiyatlaridan iboratdir. Bu omillar jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning mas uliyatini o lchashda yordam beradi. Jinoiy javobgarlikni belgilashda ʼ ʻ shaxsning ruhiy holati muhim o rin tutadi. Agar shaxs jinoiy huquqbuzarlikni sodir ʻ etishda ruhiy holatida kasallik yoki psixologik muammo bo lsa (masalan, og ir ʻ ʻ depressiya, aqldan ozish), bu uning javobgarligini kamaytirishi mumkin. Yoshi kichik yoki qobiliyatsiz shaxslar uchun jinoiy javobgarlikni belgilashda alohida tartiblar amal qiladi. Masalan, yoshlarning jinoyatga jalb qilinishi yoki o zini tutish ʻ mas uliyatini to liq anglay olmaydigan yoshlar uchun yengil jazolar belgilanishi ʼ ʻ mumkin. Jinoiy javobgarlikni belgilashda shaxsning oldingi jinoyatlari, ya ni ʼ uning jinoyatga moyilligi, sudga kelganligi va boshqalar hisobga olinadi. Bu, odatda, jinoyatning og irligini yoki yengilligini belgilashda asos bo lishi mumkin. ʻ ʻ Jinoiy javobgarlikni belgilashda shaxsning jinoyatni sodir etish shart-sharoitlari, ya ni jinoyatning ijtimoiy holati va boshqa tashqi omillar ham hisobga olinadi. ʼ Jinoiy javobgarlikni belgilovchi omillar — qonuniy, ob ektiv va shaxsiy ʼ omillardan iborat bo lib, har bir jinoyat uchun adolatli va asoslangan javobgarlikni ʻ belgilashda muhim o rin tutadi. Qonun tomonidan belgilangan me yorlar va ʻ ʼ jinoyatlarning turli xususiyatlari, shuningdek, shaxsning ruhiy holati va yoshi kabi shaxsiy omillar, jinoiy javobgarlikni belgilashda yagona me yorni yaratadi. ʼ 4 4 Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2- ʻ ʼ nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. ʻ ʻ – 441 bet. 11 I.2. Qonun bilan jinoiy javobgarlikni belgilash Jinoiy huquqiy jazolarni amalga oshirishda belgilangan shartlar — bu jinoiy javobgarlikni ta minlash va jazoning adolatli, teng va to g ri qo llanilishiniʼ ʻ ʻ ʻ ta minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Jinoiy jazolar jinoiy huquqbuzarlikni ʼ sodir etgan shaxsga nisbatan amalda qo llaniladi va ular har bir jinoyat turiga qarab ʻ muayyan shartlarga asoslanadi. Jinoiy jazolarni amalga oshirishda quyidagi asosiy shartlar mavjud. Jinoiy jazolarni belgilashda asosiy maqsad, eng avvalo, jamiyatni himoya qilish, jinoyatlarni kamaytirish va jamiyatda huquqiy tartibni saqlashdan iborat. Jinoiy jazolarni amalga oshirishda qonuniylik tamoyili ustuvor bo ladi. Bu ʻ tamoyilga ko ra, jazo faqatgina quyidagi shartlar asosida qo llanilishi mumkin. ʻ ʻ Jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning jinoyati qonunda aniq va to liq ʻ tasvirlangan bo lishi kerak. Jinoiy jazo miqdori va turi faqat jinoiy kodeks va ʻ boshqa qonunlar bilan belgilanishi mumkin. Jinoiy jazo faqat sud tomonidan chiqarilgan qaror asosida amalga oshiriladi. Jazo, jinoyat uchun belgilangan vaqtdan o tib, o zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin emas, bu retrospektiv ʻ ʻ ta sir qilmaslik tamoyilini ta minlaydi. Jazo, sodir etilgan jinoyatning og irligi va ʼ ʼ ʻ shaxsning aybi darajasiga qarab, adolatli tarzda belgilanadi. Jazoning miqdori va turi jinoyatning ijtimoiy xavfli darajasiga mos ravishda belgilanadi. Jazo belgilanishida quyidagi omillar hisobga olinadi. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir etilish darajasi, oqibatlari va natijalari. Jinoiy harakatni sodir etishdagi qasdi, beparvoligi yoki ehtiyotsizligi. Agar shaxs oldin ham jinoyat sodir qilgan bo lsa, ʻ bu holat ham jazoni belgilashda hisobga olinadi. Shaxsning jinoyatni sodir etishda biror yengillashtiruvchi holatlari (masalan, yosh, og ir ruhiy holat, yoki boshqa ʻ tashvishlar) hisobga olinadi. Jazoning miqdori va turi jinoiy huquqbuzarlikning aniq tasviriga va jinoyatning ijtimoiy xavfliligiga asoslanadi. Jinoiy kodeksda turli xil jinoyatlar va ularga tegishli jazolar aniq belgilangan. Eng og ir jazo ʻ hisoblanadi, bu jazo eng og ir jinoyatlar uchun qo llaniladi, masalan, o ldirish yoki ʻ ʻ ʻ odam o g irlash. Jinoiy huquqbuzarlarni ishlashga majbur qilish orqali jazolash. ʻ ʻ Bu jazo kamroq xavfli jinoyatlar uchun qo llanilishi mumkin. Jinoiy huquqbuzarga ʻ iqtisodiy zarar yetkazish yoki uning mol-mulkini musodara qilish orqali jazolash. 12 Jinoiy jazolarni amalga oshirishda shaxsiylashtirilganlik tamoyili ham ahamiyatlidir. Bu tamoyilga ko ra, jazo faqat shaxsning o ziga xos xususiyatlari,ʻ ʻ jinoyatni sodir etishda uning faoliyati, ijtimoiy maqomi, yosh holati va boshqa faktlar hisobga olingan holda belgilanadi. Kichik yoshdagi shaxslar, odatda, kattalarga nisbatan yengilroq jazolarga tortiladilar. Jazo shaxsning sog lig iga zarar ʻ ʻ yetkazmasligi uchun sog liqni saqlash masalalari ham hisobga olinadi. Jazo amalga ʻ oshirilganda, shaxsning inson huquqlari va erkinliklari himoya qilinishi kerak. Jinoiy jazolarni bajarishda, huquqni buzmaydigan, odamlarni insoniylik bilan munosabatda bo lish, jismoniy va ruhiy shikastlanishdan saqlanish kerak. ʻ Shuningdek, jazo davomida shaxsning diniy, madaniy va boshqa erkinliklari ta minlanadi. Jazo ijro etilishining samarali va to g ri amalga oshirilishini ʼ ʻ ʻ ta minlash uchun, nazorat qilish tizimi ishlab chiqiladi. Bunda jazo ijro etilishi ʼ jarayonida jinoiy huquqbuzarning holati va jazoning bajarilishi ustidan nazorat o rnatiladi. Qamoq joylarida shaxslarning huquqlari va shart-sharoitlari doimiy ʻ ravishda nazorat qilinadi. Jazoning engilroq shakllarini bajarishda shaxsning ijtimoiy reabilitatsiyasi va uning jamiyatga qaytishi nazorat qilinadi. Jazoning ijro etilishi jamiyatga zarar yetkazmasligi kerak. Jazoning o zi jamiyatda ʻ jinoyatchilikni kamaytirish, tuzatish va ijtimoiy reabilitatsiya jarayonini rag batlantirishi lozim. Shuningdek, jinoyatlarni sodir etgan shaxsni qayta ʻ ijtimoiylashtirish va jamiyatga foydali tarzda qaytarish ham muhim maqsadlardan biridir. Jinoiy huquqiy jazolarni amalga oshirishda belgilangan shartlar jazo ijro etilishining qonuniy, adolatli va insonparvar bo lishini ta minlash uchun zarur. ʻ ʼ Jazoning miqdori, turi, shaxsiylashtirilganligi va bajarilishi jinoiy javobgarlikni amalga oshirishda muhim omil hisoblanadi. Shu bilan birga, jazolarni ijro etish jarayonida inson huquqlari va erkinliklari himoya qilinishi, jinoyatchilikni kamaytirish va jamiyatda xavfsizlikni ta minlash uchun samarali tizimlar ʼ o rnatilishi kerak. ʻ 5 Jinoiy javobgarlik — bu shaxsning jinoiy huquqbuzarlik sodir etganligi tufayli qonun oldida mas uliyatga tortilishi. Jinoiy javobgarlikning boshlanishi, ʼ 5 Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 13 albatta, jinoiy huquqbuzarlikning sodir etilishi bilan bog liq. Bu jarayonning to liqʻ ʻ va aniq belgilangan shartlari mavjud bo lib, ular jinoyatning sodir bo lishi, jinoiy ʻ ʻ harakatning ijtimoiy xavfli ekanligi, shaxsning aybdorligi va boshqa huquqiy faktorlarni o z ichiga oladi. Jinoiy javobgarlikni boshlashning eng muhim sharti — ʻ jinoiy huquqbuzarlik sodir bo lishidir. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir bo lishi — ʻ ʻ bu jinoiy huquqbuzar shaxs tomonidan huquqbuzarlik harakatlari yoki harakatsizliklarning amalga oshirilishi, ularning O zbekiston Respublikasining ʻ jinoiy kodeksida belgilangan jinoyatlarning turiga to g ri kelishi va shu bilan birga ʻ ʻ jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradigan ijtimoiy xavfli natijalarga olib kelishi demakdir. Jinoiy javobgarlikni boshlash uchun shaxsning jinoiy huquqbuzarlikni amalga oshiruvchi harakatlari yoki ularning yo qligi (masalan, jinoyatni sodir ʻ etishda beparvolik) bo lishi kerak. Jinoyatni sodir qilishda, odatda, harakat ʻ (masalan, o g irlik qilish, o ldirish) yoki harakatsizlik (masalan, majburiyatni ʻ ʻ ʻ bajarishdan bosh tortish) sodir etiladi. Jinoiy huquqbuzarlik shunchaki qonunbuzarlik bo lishi emas, balki jamiyatga xavf soluvchi yoki uning ʻ barqarorligiga zarar yetkazadigan harakatdir. Har bir jinoiy harakat jamiyatga zarar yetkazishi, jamiyatda tartibni buzishi yoki shaxsiy huquq va erkinliklarni poymol qilishi kerak. Jinoiy huquqbuzarlik, O zbekiston Respublikasining jinoiy kodeksi ʻ va boshqa qonunlarda aniq va tasvirlangan bo lishi kerak. Har bir jinoyatning ʻ o ziga xos belgilari va aniq ta rifi mavjud bo lib, ular bo yicha jinoyatni sodir ʻ ʼ ʻ ʻ etgan shaxsga jinoiy javobgarlik yuklanadi. Misol uchun, o ldirish, o g irlik, ʻ ʻ ʻ talonchilik, korruptsiya kabi jinoyatlar aniq qonunda belgilangan. Jinoiy javobgarlikni boshlash uchun jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning aybdorligi muhim shartdir. Jinoiy javobgarlikni boshlash uchun, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi niyati yoki ehtiyotsizligi hamda shaxsiy aybi aniqlanishi kerak. Jinoiy huquqbuzarlikni sodir etishda shaxs o z harakatlarini bilib ʻ va xohlab amalga oshirsa, bu "qasd" deb hisoblanadi. Masalan, o ldirish yoki ʻ o g irlik qilish qasd bilan amalga oshiriladi. Ba zi jinoyatlar beparvolik bilan ʻ ʻ ʼ amalga oshiriladi, ya ni shaxs o z harakatlarini amalga oshirishda ehtiyotkorlik ʼ ʻ ko rsatmaydi va natijada jinoyat sodir bo ladi. Masalan, baxtsiz hodisa yoki yo l- ʻ ʻ ʻ 14 transport hodisalari beparvolikdan kelib chiqishi mumkin. Shaxs jinoyatni sodir etgan bo lsa ham, u ma lum holatlarga ko ra javobgarlikdan ozod qilinishiʻ ʼ ʻ mumkin. Misol uchun, o zini himoya qilish yoki majburiyatni bajarish uchun ʻ jinoyatni sodir etgan shaxsga jinoiy javobgarlik belgilanmasligi mumkin. Jinoiy javobgarlikni boshlashda jinoiy huquqbuzarlikning natijasi va oqibatlari ham muhim hisoblanadi. Ba zi jinoyatlar uchun ularning ijtimoiy xavfi yoki oqibatlari ʼ bo lmasdan, ular jinoiy javobgarlikka sabab bo lmaydi. Jinoiy harakat, o zining ʻ ʻ ʻ natijasi bilan qonunda ko rsatilgan zarar yoki huquqbuzarlikni yuzaga keltirishi ʻ kerak. Shaxs tomonidan sodir etilgan harakatlar jamiyatga zarar yetkazishi, boshqa shaxslar huquqlarini buzishi yoki davlat manfaatlariga qarshi bo lishi kerak. Jinoiy ʻ huquqbuzarlikni sodir etishning boshlanishi va yakunlanishi ham jinoiy javobgarlikni boshlashga ta sir ko rsatadi. Jinoyatning boshlanishi — bu shaxsning ʼ ʻ jinoyatni amalga oshirishga qaror qilgan payti yoki uni amalga oshirishga yo l ʻ qo ygan birinchi harakatidir. Masalan, jinoyatni rejalashtirish va uning amalga ʻ oshirilishiga kirishish. Jinoiy harakatning yakunlanishi — bu jinoyatning barcha bosqichlarining amalga oshirilishi va qonunda belgilangan natijalarga olib kelishidir. Agar jinoyat to liq amalga oshirilgan bo lsa, jinoiy javobgarlikning ʻ ʻ boshlanishi to liq amalga oshiriladi. Ba zi hollarda, shaxs jinoiy javobgarlikka ʻ ʼ tortilmasdan avval to liq tekshiruv va tergov o tkazish zarur bo ladi. Bu holatlarda ʻ ʻ ʻ jinoiy javobgarlikni boshlashning tartibi, jinoiy huquqbuzarlikning mavjudligini tasdiqlash va qonuniy asoslarni o rganish uchun tergov va sud organlari tomonidan ʻ amalga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikning boshlanishi uchun eng asosiy shart — jinoiy huquqbuzarlikning sodir etilishi. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir bo lishi, ʻ shaxsning aybi, jinoyatning oqibatlari va qonuniy asoslarning mavjudligi kabi omillarni o z ichiga oladi. Jinoiy javobgarlikni boshlashning boshqa shartlari esa, ʻ huquqbuzarlikni sodir etishda shaxsning niyati va ehtiyotsizligi, jinoyatning natijalari hamda shaxsning o ziga xos holatlarini aniqlashni talab etadi. ʻ 6 Jinoiy javobgarlikka tortish — bu jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsning qonun oldida mas uliyatga tortilishi jarayonidir. Jinoiy javobgarlikka ʼ 6 Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish muammolari. ʻ Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 15 tortishning huquqiy asoslari jinoiy huquqbuzarlikni belgilovchi qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar va sud amaliyotida ifodalanadi. Jinoiy javobgarlikning huquqiy asoslari, ayniqsa, O zbekiston Respublikasi qonunchiligida aniqʻ belgilangan bo lib, ularni quyidagi qismlarga ajratish mumkin. O zbekiston ʻ ʻ Respublikasining Jinoiy kodeksi (JK) jinoiy javobgarlikka tortishning asosiy huquqiy manbai hisoblanadi. JKning qoidalari barcha jinoiy javobgarlikni belgilashda asosiy yo riqnomalar bo lib xizmat qiladi. U quyidagilarni o z ichiga ʻ ʻ ʻ oladi. JKda jinoyatni sodir etish uchun zarur bo lgan belgilangan harakatlar, ʻ holatlar va natijalar aniq ko rsatilgan. JK jinoyatlarni turli guruhlarga ajratadi ʻ (masalan, og ir jinoyatlar, o rtacha og ir jinoyatlar va boshqalar), bu esa jinoiy ʻ ʻ ʻ javobgarlikni belgilashda yengillik yoki og irlikni ko zda tutadi. Jinoiy ʻ ʻ huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga qanday jazolar qo llanilishi mumkinligi ʻ hamda ularning miqdori va turi aniq belgilangan. Jinoiy javobgarlikka tortishning huquqiy asoslari quyidagi tamoyillarni o z ichiga oladi. Jinoiy javobgarlikka ʻ tortish faqatgina qonunda belgilangan va tegishli jinoiy huquqbuzarliklarni sodir etganlik holatida amalga oshiriladi. Shaxsga faqat jinoyatga aloqador harakatlar yoki harakatsizliklar uchun jazo tayinlanadi. Jinoiy javobgarlikka tortish jarayonida jinoyatni sodir etgan shaxsning aybi, jinoyatning og irligi va shaxsiy ʻ xususiyatlari hisobga olinadi. Jazoning miqdori va turi, jinoyatning miqdoriga mos kelishi kerak. Jinoiy jazolarning shaxsga nisbatan adolatli va nisbiy bo lishi kerak, ʻ ya ni jinoyatning og irligiga va shaxsning aybiga qarab jazo miqdori belgilanadi. ʼ ʻ Jinoiy javobgarlikka tortishda jinoyatni sodir etgan shaxsning holati (masalan, yosh, sog liq holati) yoki jinoyatning yengillashtiruvchi yoki kuchaytiruvchi ʻ holatlari hisobga olinadi. Jinoiy javobgarlikni boshlash va amalga oshirish uchun quyidagi asosiy qonuniy shartlar zarur. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir bo lishi — ʻ bu jinoiy javobgarlikka tortishning birinchi sharti. Jinoiy harakat yoki harakatsizlik ijtimoiy xavfli bo lishi kerak. Misol uchun, o g irlik yoki odam o ldirish kabi ʻ ʻ ʻ ʻ jinoyatlar sodir etilishi lozim. Jinoiy javobgarlikni boshlash uchun shaxsning aybi isbotlanishi kerak. Jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsni aybsiz deb topish jinoiy javobgarlikka olib kelmaydi. Jinoiy javobgarlikka tortiladigan shaxsning 16 yuridik holati (masalan, yosh, ruhiy salomatlik) ham qonunda belgilangan. Masalan, 16 yoshgacha bo lgan bolalar jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Jinoiyʻ javobgarlikka tortish jarayoni sud orqali amalga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikka tortishning huquqiy asoslaridan yana biri — bu tergov va sud amaliyoti. Jinoiy huquqbuzarlikni aniqlash va isbotlash jarayonida quyidagi huquqiy manbalar. Jinoyatni tergov qilish va dalillarni to plash, shuningdek, jinoyatni sodir etgan ʻ shaxsni aniq aniqlash va ayblovni tasdiqlash. Jinoiy huquqbuzarlikni isbotlash va jazolarni belgilashda sud tomonidan chiqarilgan qarorlar. Jinoiy javobgarlikka tortish jarayonida shaxsning huquqlarini himoya qilish va jinoiy huquqbuzarlikni tasdiqlash uchun huquqiy yordam. O zbekiston Respublikasining Jinoiy kodeksi ʻ asosiy huquqiy manba bo lib, shuningdek, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Konstitutsiyasi, jinoyat-protsessual kodeksi va boshqa huquqiy hujjatlar jinoiy javobgarlikni boshlash va amalga oshirishda qo llaniladi. Jinoyat huquqi umumiy ʻ printsiplarini, huquqbuzarlikka nisbatan o zgartirishlarni va jinoyatga oid ʻ umume tnik talablarni belgilaydi. Jinoiy ishlarni yuritishda protsessual tartiblarni ʼ va huquqiy jarayonlarni nazorat qiladi, shu jumladan, tergov, sud va apellyatsiya jarayonlarining amalga oshirilishini belgilaydi. Jinoiy javobgarlikka tortishda qonuniy asoslar nazorat qilishni ham o z ichiga oladi. Davlat organlari, masalan, ʻ sud, prokuratura, tergov va ichki ishlar organlari jinoiy javobgarlikka tortish jarayonini nazorat qiladi. Xalqaro tashkilotlar va inson huquqlari bo yicha ʻ tashkilotlar, jinoiy javobgarlikka tortishda shaxsning huquqlarini himoya qilishda tashqi nazoratni amalga oshiradi. Jinoiy javobgarlikka tortishning huquqiy asoslari jinoiy kodeks, qonunchilik va sud amaliyotiga asoslanadi. Har bir jinoiy javobgarlik jarayoni qonuniylik, adolatlilik va tenglik tamoyillariga muvofiq bo lishi kerak. Jinoiy huquqbuzarlikni aniqlash va unga nisbatan jazo tayinlash, ʻ jinoiy javobgarlikni boshlashda qat iy huquqiy asoslar va tartiblarga amal qilish ʼ zarur. 7 7 http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi ʻ 17 II. BOB. JINOIY JAVOBGARLIKNING BOSHLANISHIJ, INOIY HUQUQBUZARLIK SODIR BO‘LISHI II.1. Jinoiy javobgarlikka tortishning huquqiy asoslari Jinoiy javobgarlikni o tkazish tartibi — bu shaxsning jinoiy huquqbuzarlikʻ sodir etganligi sababli qonun oldida javobgarlikka tortilishi jarayonidir. Bu jarayon jinoiy huquqbuzarlikni aniqlashdan tortib, jazo tayinlashgacha bo lgan barcha ʻ huquqiy bosqichlarni o z ichiga oladi. Jinoiy javobgarlikni o tkazish tartibi ikkita ʻ ʻ asosiy bosqichdan iborat: jinoiy ishdan oldingi jarayon va jinoiy ish jarayonida o tkaziladigan tartib. Jinoiy ishdan oldingi jarayon — bu jinoiy huquqbuzarlikni ʻ sodir etgan shaxsni aniqlash, huquqbuzarlikni tekshirish va jinoiy javobgarlikka tayyorlash bosqichidir. Ushbu jarayon tergov organlari va boshqa vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi. Jinoiy huquqbuzarlikning sodir etilganligini aniqlashning birinchi bosqichi — huquqbuzarlik to g risidagi xabar yoki ariza ʻ ʻ bo yicha tergov ishlarini boshlashdir. Agar jinoyat sodir etilgan bo lsa, jinoiy ʻ ʻ javobgarlikka tortiladigan shaxsni aniqlash uchun tergov olib boriladi. Jinoiy huquqbuzarlikni aniqlash uchun, avvalo, tergov bosqichi boshlanadi. Tergov organlari (politsiya, prokuratura) jinoiy ishni qo zg atish va jinoiy huquqbuzarlikni ʻ ʻ tekshirish ishlarini olib boradi. Jinoyatni sodir etgan shaxsga doir barcha dalillar, guvohlar va boshqa hujjatlar to planadi. Jinoyatni sodir etgan shaxs yoki guvohlar ʻ so roq qilinadi, shaxsning jinoyatga aloqasi aniqlanadi. Agar kerak bo lsa, ʻ ʻ jinoyatning turiga qarab, jismoniy tekshiruvlar yoki ekspertiza o tkazilishi ʻ mumkin. Tergov yakuniga ko ra, jinoiy huquqbuzarlikning isbotlanishi natijasida, ʻ ayblov qo yilishi mumkin. Agar shaxs jinoyatni sodir etgan deb hisoblansa, ayblov ʻ qo yiladi va shaxs sudga yuboriladi. Jinoiy ishni boshlashdan oldin, jinoiy ʻ javobgarlikka tortiladigan shaxsga nisbatan quyidagi choralar ko rilishi mumkin. ʻ Agar shaxs jinoyatni sodir etgan bo lsa va uning qochib ketishi yoki jinoyatni ʻ davom ettirish ehtimoli bo lsa, u qamoqqa olinishi mumkin. Agar shaxs ruhiy ʻ holatiga bog liq bo lsa, unda majburiy tibbiy ko rikdan o tkazilishi mumkin. Agar ʻ ʻ ʻ ʻ tergov jarayonida jinoiy javobgarlikka tortiladigan shaxsga nisbatan ayblov qo yilmasa, ish to xtatilishi yoki ariza beruvchiga javob berilishi mumkin. Jinoiy ʻ ʻ 18 javobgarlikni o tkazishning ikkinchi bosqichi — bu sud jarayonidir. Sud, barchaʻ dalillarni tekshirgan holda, shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish yoki undan ozod qilishga oid qaror chiqaradi. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat bo ladi. ʻ Jinoiy ishni sudga olib borish uchun barcha dalillar va tergov materiallari tayyorlanadi. Sud jarayonida quyidagi bosqichlar mavjud. Jinoiy ishni ko rish ʻ uchun sudlov raisi tayinlanadi. Ushbu shaxs sudning qonuniy asosda ish yuritishini ta minlaydi. Sudda guvohlar, ekspertlar va jabrlangan shaxslar so roq qilinadi. Bu ʼ ʻ bosqichda jinoyatni sodir etgan shaxsning aybi aniqlanadi. Sud jarayonining yakunida sudning hakami jinoiy javobgarlikka tortish, jazo tayinlash yoki undan ozod qilishga doir qaror chiqaradi. Sud hukmi, jinoyatning turiga va shaxsning aybi darajasiga qarab belgilanishi mumkin. Agar sud shaxsni ayblab topgan bo lsa, ʻ unga jazo tayinlanadi. Jazo quyidagilardan iborat bo lishi mumkin. Sud shaxsni ʻ qamoqqa olish yoki ozodlikdan mahrum qilishni buyurishi mumkin. Ba zi ʼ hollarda, shaxs shartli jazo olish orqali jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin (masalan, probatsiya). Jinoiy huquqbuzarlikning og irligiga qarab, ʻ shaxsga pul jarimasi yoki boshqa engilroq jazo tayinlanishi mumkin. Jinoiy ishga nisbatan sud qarori chiqarilganidan so ng, shaxs yoki prokuratura tomonidan ʻ apellyatsiya arizasi kiritilishi mumkin. Apellyatsiya — sud qarorining boshqa sud tomonidan ko rib chiqilishi, bu holatda, agar hukm nohaq yoki noadolatli deb ʻ hisoblanadigan bo lsa, u qayta ko rib chiqilishi mumkin. Agar jinoiy javobgarlikka ʻ ʻ tortiladigan shaxsga jazo tayinlansa, unda jazoni o tash tartibi va shartlari ʻ belgilanishi kerak. Agar shaxs qamoqqa olinadigan bo lsa, u o sha yerda ʻ ʻ belgilangan muddat davomida jazoni o tashi kerak. Ba zi holatlarda, jinoiy ʻ ʼ javobgarlikka tortiladigan shaxs jazoni kamroq og ir shaklda o taydi, masalan, ʻ ʻ jamoat ishlarida ishtirok etish yoki pul to lash. Jazoni bajarish jarayonida, masalan, ʻ qamoqda bo lish yoki jamoat ishlarida ishtirok etish jarayonida, ma muriyat ʻ ʼ tomonidan nazorat amalga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikni o tkazish tartibi ikki ʻ asosiy bosqichni o z ichiga oladi: jinoiy ishdan oldingi jarayon (tergov va dalillarni ʻ to plash, ayblov qo yish) va jinoiy ish jarayonida o tkaziladigan tartib (sud ʻ ʻ ʻ 19 jarayoni, jazo tayinlash va uni o tkazish). Har bir bosqichda qonuniy me yorlar,ʻ ʼ adolatli muomala va huquqbuzarlikning ijtimoiy xavfini inobatga olish muhimdir. 8 Jinoiy javobgarlikni o tkazish jarayonida sud qarorlari va sud amaliyoti ʻ muhim rol o ynaydi. Sudlar, jinoiy ishlarni ko rib chiqishda va jazolarni ʻ ʻ belgilashda, O zbekiston Respublikasining qonunchiligiga asoslanib, adolatli va ʻ qonuniy qarorlar chiqaradilar. Sud qarorlari va amaliyotdagi jinoiy javobgarlikning o rni quyidagi jihatlardan iborat. Sud qarori — bu jinoiy javobgarlikni amalga ʻ oshirish va jazo tayinlashda eng muhim huquqiy hujjatdir. Sud qarorlari qonuniy asosda chiqadi va ular davlat tomonidan jinoiy javobgarlikka tortish jarayonining qanday amalga oshirilishini ko rsatadi. Sud qarori faqatgina qonunda belgilangan ʻ me yorlarga asoslanadi. Sud barcha dalillarni tekshirgan holda, jinoiy ʼ huquqbuzarlikning mavjudligini va uni sodir etgan shaxsning aybini isbotlaydi. Sud qarori jinoiy huquqbuzarlikning miqdoriga, shaxsning aybi va jinoyatning oqibatlariga muvofiq adolatli bo lishi kerak. Sud qarori ochiq sud majlisida e lon ʻ ʼ qilinadi va sud jarayonining shaffofligini ta minlaydi. Sudning jinoiy ish bo yicha ʼ ʻ qarori turli shakllarda bo lishi mumkin. Agar sud shaxsni jinoiy huquqbuzarlikni ʻ sodir etgan deb topadigan bo lsa, unga nisbatan jazo tayinlanadi. Agar sudda ʻ jinoyatni sodir etganlikka doir dalillar bo lmasa, sud shaxsni aybsiz deb topishi va ʻ ishni yopishi mumkin. Ba zan sud jinoiy javobgarlikka tortilgan shaxsga nisbatan ʼ shartli jazo belgilaydi, ya ni jazo amalda bajarilmasligi mumkin (masalan, ʼ probatsiya). Sud qarorlari davlat ijro organlari, masalan, prokuratura yoki ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladi. Jazoning bajarilishi, sud tomonidan belgilangan shartlarga muvofiq o tkaziladi. Qamoqqa olish, jamoat ishlarida ʻ ishtirok etish yoki pul jarimasi kabi jazolar sud qaroriga asosan amalga oshiriladi. Amaliyotdagi jinoiy javobgarlikni o rganish — bu sud amaliyoti va boshqa ʻ huquqiy jarayonlarning jinoiy javobgarlikka ta sirini tahlil qilishni anglatadi. ʼ Amaliyotda jinoiy javobgarlikni belgilashda ko plab omillar va faktlar hisobga ʻ olinadi. Sudlar jinoiy javobgarlikka tortish bo yicha ko plab muhim qarorlar qabul ʻ ʻ 8 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 20 qiladilar. Har bir sud qarori amaliyotda yangi o rganish va qo llanilishi kerakʻ ʻ bo lgan huquqiy ta limotlarni yaratadi. Sud amaliyoti ko pincha. Sudlar o z ʻ ʼ ʻ ʻ qarorlarida ko pincha yangi huquqiy me yorlar va tamoyillarni ishlab chiqadilar. ʻ ʼ Bu amaliyot boshqa sudlar va jinoiy huquqshunoslar uchun asos bo ladi. Sud ʻ qarorlari hukumatning siyosatiga ham ta sir qilishi mumkin. Agar biror holatda ʼ sudning qarori kutilgan natijalarni bermasa, qonunlarda o zgartirishlar kiritilishi ʻ mumkin. Sudlar o z qarorlarida ko pincha qanday qilib jazoni eng samarali va ʻ ʻ adolatli tarzda bajarish mumkinligini belgilaydilar, shu bilan birga, o zgartirishlar ʻ va qo shimchalar kiritadilar. Jinoiy javobgarlikni amaliyotda o tkazishda quyidagi ʻ ʻ qiyinchiliklar va masalalar yuzaga kelishi mumkin. Ba zan jinoyatning sodir ʼ etilganligi yoki jinoiy javobgarlikka tortiladigan shaxsning aybi to liq ʻ aniqlanmasligi mumkin. Sudlarda isbotlash uchun zarur bo lgan dalil va ʻ guvohlarning yetishmasligi sud qarorining noaniq bo lishiga olib kelishi mumkin. ʻ Ba zan sud jazolarni tanlashda jinoiy javobgarlikni to liq amalga oshirmaslikka ʼ ʻ olib keladigan omillar mavjud. Amaliyotda yangi jinoiy huquqbuzarliklar, masalan, internet orqali sodir etilgan jinoyatlar yoki ekologik jinoyatlar ko payib ʻ bormoqda. Shu sababli, sudlar va qonun chiqaruvchi organlar ushbu jinoyatlarga qarshi samarali choralar ko rish uchun yangi qarorlar qabul qilmoqda. Jinoiy ʻ javobgarlikning amaliyotdagi o rni jinoiy jarayonlarning to g ri va adolatli ʻ ʻ ʻ bo lishini ta minlashda katta ahamiyatga ega. Jinoiy javobgarlikni o tkazishdagi ʻ ʼ ʻ sud qarorlari va amaliyotning o rni shundan iboratki. Sud amaliyoti va qarorlar ʻ orqali jinoiy huquq doimo yangilanib, takomillashib boradi. Sudning har bir qarori jamiyatdagi huquqiy muhitni shakllantirishga xizmat qiladi. Sudlarning samarali ishlashi, jinoiy javobgarlikni qat iy qo llash jinoyatlarning oldini olishda yordam ʼ ʻ beradi. Bu jarayon jamiyatda huquqni hurmat qilish va adolatga asoslangan muhitni yaratadi. Sudlarning jinoiy javobgarlikni amalga oshirishda yuksak huquqiy madaniyatni saqlashi jamiyatda qonun ustuvorligini ta minlaydi. Jinoiy ʼ javobgarlikning o rni va sud qarorlari jinoiy huquqbuzarlikni aniq va adolatli ʻ tartibda belgilashda katta ahamiyatga ega. Sudlar o z qarorlari orqali faqatgina ʻ jinoiy huquqbuzarliklarni jazolash bilan cheklanmay, balki huquqiy ta limotlarni ʼ 21 yaratishda va jamiyatda qonun ustuvorligini ta minlashda muhim rol o ynaydi.ʼ ʻ Jinoiy javobgarlikni to g ri o tkazish jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ʻ ʻ ʻ ta minlashga xizmat qiladi. ʼ 9 Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish — bu shaxsni jinoiy huquqbuzarlikni sodir etganligi uchun javobgarlikka tortmaslikka oid qonuniy asoslarning mavjudligini bildiradi. O zbekiston Respublikasining jinoiy qonunchiligiga ko ra, ba zi ʻ ʻ ʼ holatlarda jinoiy javobgarlikdan ozod qilish mumkin. Bunday holatlar qonun tomonidan aniq belgilangan va ularning har biri o ziga xos huquqiy asoslarga ega. ʻ O zbekiston Respublikasining Jinoiy kodeksiga ko ra, agar shaxs o zining yoshiga ʻ ʻ ʻ qarab jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo lmagan holatlarda, unda jinoiy ʻ javobgarlikdan ozod qilish mumkin. Bu holat asosan yoshga oid cheklovlarga bog liq. Aytaylik, 16 yoshga to lmagan shaxslar o zlari sodir etgan jinoyatlar ʻ ʻ ʻ uchun to liq jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Bu yerda kriminal javobgarlikning ʻ boshlanishi yosh bilan bog liq bo lib, 16 yoshdan past bo lganlar to liq ʻ ʻ ʻ ʻ javobgarlikka tortilmaydi, ammo ular jinoiy mas uliyatga ega bo lgan yoshga ʼ ʻ to lganda javobgarlikka tortilishlari mumkin. Agar shaxs jinoyatni sodir etishda ʻ ruhiy kasallik yoki ruhiy zaiflikka ega bo lsa va bu holat uning harakatlarini to liq ʻ ʻ anglash va nazorat qilish imkoniyatini bermasa, u jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Jinoiy kodeksning 91-moddasida bunday shaxslar uchun alohida me yorlar ko rsatilgan. Ruhiy kasallikka ega bo lgan shaxslarning jinoyat sodir ʼ ʻ ʻ etganida ularning mas uliyati kamroq bo ladi va ular jinoiy jazoga tortilmaydi. ʼ ʻ Bunday holatlarda, odatda, tibbiy muassasada davolanish yoki ruhiy sog liqni ʻ tiklash chorasi qo llaniladi. Agar shaxs jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan bo lsa ʻ ʻ va bu sodir bo lgan jinoyat xotirjamlikka olib kelgan yoki biron-bir jiddiy ʻ provokatsiya yoki hiyla bilan amalga oshirilgan bo lsa, shaxs jinoiy javobgarlikdan ʻ ozod qilinishi mumkin. Bunday holatlar ko pincha ijtimoiy muhit va boshqa ʻ provokatsion holatlar tufayli yuzaga kelishi mumkin, bu esa jinoyatni sodir etgan shaxsning aybdorlik darajasini kamaytiradi. Ba zi hollarda, sudlar jinoiy ʼ 9 Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С.107-110. 22 javobgarlikdan ozod qilishga qaror chiqarishi mumkin. Agar shaxs jinoyatni sodir etganidan so ng yaxshi xulq-atvor ko rsatgan bo lsa yoki jinoyatni sodir etishningʻ ʻ ʻ o zi qo shimcha kechirim yoki o zgartirishlar kiritishga olib kelgan bo lsa, sud ʻ ʻ ʻ ʻ javobgarlikdan ozod qilishga qaror chiqarishi mumkin. Shuningdek, ba zi ʼ holatlarda sudning rehabilitatsiya yoki reintegratsiya siyosati asosida shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Ba zi hollarda, jinoiy javobgarlikdan ozod ʼ qilishning huquqiy asoslaridan biri sifatida kechirim berish yoki afv etish mumkin. Jinoiy huquqbuzarlikdan zarar ko rgan shaxs, jinoyatni sodir etgan shaxsga ʻ nisbatan kechirim berishga qaror qilishi mumkin. Bunday hollarda afv etish yoki kechirim jinoiy javobgarlikni kamaytirish yoki butunlay yo qotishga olib kelishi ʻ mumkin. Ba zi hollarda, jinoyatning sodir etilishi, jinoyatni sodir etgan shaxsning ʼ sharoitiga bog liq holda yengil holatlar bo lishi mumkin. Masalan, jinoyatni sodir ʻ ʻ etishda favqulodda holatlar, shaxsning mavjud holati va boshqalar bo lishi ʻ mumkin. Sud o z qarorida bu holatlarni inobatga olib, jinoiy javobgarlikni ozod ʻ qilishga qaror qilishi mumkin. Ba zi holatlarda, birinchi marta jinoyatni sodir etgan ʼ shaxsga jinoyatni sodir etmaslik uchun shartli ozodlik berilishi mumkin. Bu holat shaxsning jazo o tkazish davomida yomon odatlarni tark etishi va ijtimoiy ʻ rehabilitatsiya jarayonida qatnashishi ko zda tutilgan. Bunday hollarda shartli ʻ jazolar berilib, jinoyatni sodir etgan shaxsga jinoiy javobgarlikdan ozod qilish qarori chiqarilishi mumkin. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning asoslari qonun bilan belgilangan va ularning har biri ma lum shartlar va holatlarga bog liq. Jinoiy ʼ ʻ javobgarlikdan ozod qilish, shaxsning jinoyatga bo lgan aloqasi, uning ruhiy ʻ holati, yoshiga, ijtimoiy sharoitiga va boshqa holatlarga qarab amalga oshiriladi. Har bir holatni sudning shaxsiy qarori, huquqiy tahlil va qonuniy me yorlar asosida ʼ ko rib chiqish kerak. Bu jarayon adolatni ta minlash va ijtimoiy reabilitatsiya ʻ ʼ uchun muhim ahamiyatga ega. 10 10 Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 23 II.2. O zbekiston qonunchiligida jinoiy javobgarlikʻ Jinoiy javobgarlikni o zgartirish yoki yengillashtirish — bu jinoiy jazoni, ʻ ya ni jinoiy javobgarlikni, biror sababga ko ra o zgartirish yoki engillashtirishni ʼ ʻ ʻ ta minlaydigan huquqiy jarayonlardir. O zbekiston Respublikasining jinoiy ʼ ʻ qonunchiligida bunday o zgartirish yoki yengillashtirish uchun bir qator huquqiy ʻ asoslar mavjud. Bu huquqiy mexanizm, asosan, jinoyat sodir etgan shaxsning holatini va jinoyatning jiddiyligini inobatga olishga qaratilgan. Agar jinoyat sodir etilgan sharoit yoki sabablar jinoiy javobgarlikni yengillashtiradigan holatlar bo lsa, bu shartlar jinoiy jazoni yengillashtirish uchun asos bo lishi mumkin. ʻ ʻ Jinoyat favqulodda holatga qarab sodir bo lsa, masalan, o zini himoya qilish yoki ʻ ʻ oilaviy va ijtimoiy muhitdagi ta qiblar sababli jinoyat sodir etilgan bo lsa, sud ʼ ʻ bunday shaxsning javobgarligini yengillashtirishi mumkin. Agar shaxs jinoyatni boshqa shaxslarning provokatsiyasi yoki ta qibi sababli amalga oshirgan bo lsa, bu ʼ ʻ holat jinoiy javobgarlikni yengillashtirish uchun asos bo lishi mumkin. Agar sodir ʻ etilgan jinoyat o ta yengil yoki minimal zararga sabab bo lsa, sud jazoni ʻ ʻ yengillashtirishi mumkin. Misol uchun, o g rilik kabi jinoyatlar, agar u kichik ʻ ʻ miqdordagi mol-mulkni o zlashtirish bilan bog liq bo lsa va jinoyatning jiddiy ʻ ʻ ʻ oqibatlari bo lmasa, shaxsning javobgarligi yengillashtirilishi mumkin. Shaxsning ʻ shaxsiy holati va uning jinoyatga bo lgan aloqasi ham javobgarlikni ʻ yengillashtirishda rol o ynaydi. Agar shaxs ijtimoiy jihatdan mas uliyatli, yaxshi ʻ ʼ xulqli, jamiyatga foydali bo lsa va u jinoyatni birinchi marta sodir qilgan bo lsa, ʻ ʻ sud uni yengillashtirishi mumkin. Ruhiy kasalliklar yoki jismoniy va psixologik zaifliklar ham jinoiy javobgarlikni yengillashtirishga sabab bo lishi mumkin. ʻ Masalan, ruhiy zaiflikka ega shaxslar yoki ruhiy kasalliklar tufayli jinoyatni sodir etganlar kamroq jazolanishi mumkin. Agar jinoyatni sodir etgan shaxs, sud jarayonida, jamiyatga qayta integratsiya qilish uchun jiddiy harakat qilsa yoki jinoyatni amalga oshirishdan qaytgan bo lsa, sud uning jinoiy javobgarligini ʻ yengillashtirishi mumkin. Bunga quyidagilar kiradi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning o z xatolarini tan olishi, qurbonlardan kechirim so rashi yoki zararlarni ʻ ʻ qoplashga harakat qilishi jinoiy javobgarlikni yengillashtiradi. Agar shaxs jazo 24 o tkazish jarayonida ijobiy xulq-atvor ko rsatgan, mas uliyatli bo lsa va o ziniʻ ʻ ʼ ʻ ʻ jamiyatga foydali qilishga intilsa, jazo kamaytirilishi yoki yengillashtirilishi mumkin. Ba zi hollarda, quyidagi holatlar jinoiy javobgarlikni o zgartirishga yoki ʼ ʻ yengillashtirishga sabab bo lishi mumkin. Agar shaxsning oilaviy majburiyatlari ʻ (masalan, voyaga yetmagan bolalar yoki nogiron qarindoshlari borligi) bo lsa, sud ʻ uning jazosi yengillashtirilishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsning ijtimoiy foydali faoliyatlarda qatnashishi (masalan, jamoat ishlari) ham jazoni kamaytirishga olib kelishi mumkin. Jinoiy javobgarlikni o zgartirish yoki ʻ yengillashtirishning huquqiy asoslari quyidagi qonuniy normativ hujjatlarda belgilanadi. Jinoiy kodeksda jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligini o zgartirish yoki yengillashtirish uchun kerakli me yorlar ko rsatilgan. Unga ko ra, ʻ ʼ ʻ ʻ sudlar jinoyatning barcha holatlariga, shaxsning shaxsiyatiga, jinoyatni sodir etish sabablariga qarab, javobgarlikni o zgartirish yoki yengillashtirishga haqli. Jinoiy ʻ javobgarlikni o zgartirish yoki yengillashtirish sudlar tomonidan amalga oshiriladi, ʻ lekin bu jarayon muayyan yuridik me yorlarga mos kelishi kerak. Jinoiy ʼ javobgarlikni o zgartirish yoki yengillashtirish — bu shaxsning jinoyatga bo lgan ʻ ʻ aloqasi, sodir etilgan jinoyatning xarakteri, shaxsning holati va boshqa omillarga qarab, sud tomonidan ko riladigan jarayondir. Bunday o zgartirishlar shaxsning ʻ ʻ jamiyatga qayta integratsiya qilinishini ta minlash, shuningdek, uning ijtimoiy, ʼ psixologik va ruhiy holatini inobatga olishga yordam beradi. Jinoiy javobgarlikni yengillashtirish, jamiyatda adolat va tenglikni ta minlashga xizmat qiladi. ʼ 11 Jinoiy javobgarlik har bir davlatda o ziga xos huquqiy asoslar va me yorlar ʻ ʼ asosida belgilangan. Jahon miqyosida jinoiy javobgarlikning asosiy maqsadi — ijtimoiy tartibni saqlash, huquqni va tartibni buzgan shaxslarni jazolash, shuningdek, jinoyatchilikni kamaytirishdir. Biroq, har bir mamlakatda jinoiy javobgarlikni qo llashda o ziga xos yondashuvlar mavjud bo lib, bu yondashuvlar ʻ ʻ ʻ ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlarga moslashtirilgan. Jahon qonunchiligida jinoiy javobgarlik, asosan, shaxsning jinoyat sodir etishdagi aybi va jinoyatning oqibatlari asosida belgilanadi. Masalan, ba zi davlatlarda jinoiy javobgarlikni ʼ 11 Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 25 yengillashtirishga qaratilgan muayyan ilovalar mavjud, ularning asosiy maqsadi shaxsni jamiyatga qayta integratsiya qilishdir. Jinoiy javobgarlikni qo llashda,ʻ ba zi davlatlar "o zgartirish" yoki "reabilitatsiya" tizimlariga katta e tibor qaratadi. ʼ ʻ ʼ O zbekiston Respublikasining qonunchiligida jinoiy javobgarlikning o rni o ziga ʻ ʻ ʻ xosdir. O zbekistonda jinoiy javobgarlikning asosi sifatida Jinoiy kodeks xizmat ʻ qiladi, bu esa jinoiy huquqbuzarliklar sodir etilganidan keyin, adolatni ta minlash, ʼ shaxsni jazolash va jinoiy madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi normativlar, shuningdek, shaxslarning huquqlarini himoya qilishga, ularni qayta ijtimoiylashirishga yordam beradi. Shuningdek, O zbekistonda jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni jinoyatni qaytarish uchun ʻ muayyan dasturlar asosida rehabilitatsiya qilish muhimdir. O zbekiston ʻ qonunchiligida jinoiy javobgarlikni takomillashtirish istiqbollari jinoiy adolatni yanada samarali amalga oshirishga, jamiyatdagi huquqni muhofaza qilish tizimining takomillashuviga, shuningdek, jinoyatchilikni kamaytirish va jinoiy qayta integratsiya mexanizmlarini rivojlantirishga qaratilgan. Quyidagi istiqbollarni ko rib chiqish mumkin. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish yoki ʻ yengillashtirish uchun shartlar yanada kengaytirilishi mumkin. Masalan, ruhiy kasallik tufayli jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni tibbiy muassasalar orqali davolashga ko proq e tibor qaratish zarur. Shuningdek, jinoyatlarni sodir etgan ʻ ʼ shaxslarni jamoat ishlari va ijtimoiy reabilitatsiya tizimi orqali jamiyatga qaytarishga qaratilgan dasturlarni kengaytirish mumkin. Reabilitatsiya tizimlarini takomillashtirish va qayta integratsiya dasturlarini rivojlantirish, jumladan, jinoyatni sodir etgan shaxslarning ish bilan ta minlanishi va o zini anglashlariga ʼ ʻ yordam beradigan ijtimoiy xizmatlar ko rsatishni kuchaytirish zarur. Shaxsni qayta ʻ jamiyatga integratsiya qilish, uning qaytgan jinoyatga nisbatan pozitsiyasini o zgartirish va jamiyatda yangilangan xulq-atvorni rivojlantirishga qaratilgan ʻ yondashuvlar O zbekiston qonunchiligida ilgari surilishi mumkin. O zbekistonda ʻ ʻ jinoiy javobgarlikni takomillashtirishda jinoyatchilikni oldini olishga katta e tibor ʼ berilishi lozim. Bu holatda, ijtimoiy muhitni yaxshilash, oilaviy va ta lim tizimida ʼ jinoyatchilikka qarshi kurashish dasturlarini joriy etish kerak. Sudlar va 26 prokuraturaning jinoiy javobgarlikni qo llashdagi samaradorligini oshirish vaʻ jinoiy huquqbuzarliklarni ko rib chiqishda to g ri huquqiy mexanizmlarni joriy ʻ ʻ ʻ etish zarur. Buning uchun sud tizimida ilg or texnologiyalardan foydalanish, sud ʻ jarayonlarini yanada shaffof qilish va jinoiy ishonchni oshirish maqsadida jinoiy ishlarni yanada samarali va tezroq hal etish kerak. Jinoiy javobgarlikning jahon va O zbekiston qonunchiligida o rni muhimdir. Har ikki tizimda jinoiy ʻ ʻ javobgarlikning asosiy maqsadi — jamiyatda huquqni, tartibni va adolatni ta minlashdir. O zbekistonda jinoiy javobgarlikni takomillashtirish istiqbollari, ʼ ʻ asosan, jinoyatchilikka qarshi kurashish, jinoyatni sodir etgan shaxslarni reabilitatsiya qilish va jamoatga qaytarish hamda sud tizimining samaradorligini oshirishga yo naltirilgan. Bu o zgarishlar ijtimoiy barqarorlikni ta minlash va ʻ ʻ ʼ qonun ustuvorligini kuchaytirishga yordam beradi. 12 12 Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 27 XULOSA O zbekiston Respublikasi qonunchiligida jinoiy javobgarlik asoslariʻ jamiyatda tartibni saqlash, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va adolatni ta minlash uchun zaruriy huquqiy mexanizm sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. ʼ Jinoiy javobgarlik — bu shaxsning jinoiy huquqbuzarlikni sodir etganligi uchun qonun oldida javobgar bo lishini ifodalovchi tushuncha bo lib, uning asoslari ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida aniq belgilangan. Jinoiy ʻ javobgarlikning asosiy maqsadi, birinchidan, jinoiy huquqbuzarliklar sodir etilgan taqdirda jinoyat sodir etgan shaxsni jazolash orqali jamiyatda tartib va xavfsizlikni ta minlashdan iborat. Biroq, bu tizim faqat jazolashdan iborat emas, balki ʼ huquqbuzarliklarni oldini olish va jinoyatga qarshi kurashish maqsadida qurilgan kompleks yondashuvni ham o z ichiga oladi. O zbekiston Respublikasida jinoiy ʻ ʻ javobgarlik tizimi jamiyatning hamma qatlamlarining huquqlarini himoya qilishga, davlatning mustahkamligini ta minlashga va qonun ustuvorligini saqlashga xizmat ʼ qiladi. Jinoiy javobgarlikni belgilovchi asoslar bir necha muhim tamoyillarga asoslanadi. Ularning eng asosiylari quyidagilardir. Jinoiy javobgarlikni qo llashdan ʻ oldin, sodir etilgan harakatning jinoyat sifatida aniqlanishi kerak. O zbekistonning ʻ Jinoyat kodeksi har bir jinoyat turini batafsil tasvirlab beradi, bunda huquqbuzarlikning turini, jinoyatni sodir etish usulini, uning oqibatlarini va boshqa belgilovchi jihatlarni aniqlash lozim. Jinoiy javobgarlikni qo llashda shuningdek, ʻ jinoyatning mavjudligi va jinoyatni sodir etgan shaxsning aybi to liq isbotlanishi ʻ kerak. Jinoiy javobgarlikni qo llash uchun jinoyatni sodir etganlik ishonchli ʻ dalillar bilan tasdiqlanishi zarur. O zbek qonunchiligida ayblovning asoslari ʻ jinoyatni tashkil etuvchi barcha elementlar — ayb, huquqbuzarlikning oqibatlari, jinoyatning motivi va boshqa shartlarga asoslanadi. Bu, o z navbatida, adolatli sud ʻ qarorini chiqarish va jinoyatga nisbatan adolatli jazo tayinlash uchun zarur. Jinoiy javobgarlikni belgilashda ba zi muhim shartlar mavjud. Ularning asosiylari orasida ʼ shaxsning jinoiy javobgarlikka tortilish uchun yetarlicha yoshi bo lishi, ʻ mas uliyatga layoqatli bo lishi (ya ni, jinoiy javobgarlikni tushunish va undan ʼ ʻ ʼ 28 qochmaslik imkoniyatiga ega bo lishi) va jinoyatni sodir etish vaqtida ongliʻ ravishda harakat qilish zarurligi kiritilgan. Bu shartlar, shuningdek, jinoiy javobgarlikning asosli va qonuniy bo lishini ta minlash uchun muhimdir. ʻ ʼ O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida jinoiy huquqbuzarliklar uchun ʻ turli xil jazolar belgilangan. Jazolar jinoiy huquqbuzarlikning turiga va uning oqibatlariga qarab farq qiladi. Ba zi jinoyatlar uchun qamoq jazosidan tortib, ʼ boshqalariga jarima yoki ma muriy jazo qo llanishi mumkin. Bu jazolar, asosan, ʼ ʻ jinoiy huquqbuzarlikning jamiyatga bo lgan zararini qoplash, jinoyatchilikni oldini ʻ olish va jamiyatdagi tartibni saqlashga qaratilgan. O zbekistonda jinoiy ʻ javobgarlikni belgilashda ba zi holatlar jazoni engillashtirish yoki og irlashtirishga ʼ ʻ olib kelishi mumkin. Masalan, jinoyatni sodir etishda odamni qo llab-quvvatlovchi ʻ holatlar (masalan, aybini tan olganligi, jinoyatni sodir etishda shaxsning yoshiga qarab) yoki aksincha, jinoyatning og irligi va sodir etilish usuli jazoni oshirishi ʻ mumkin. Xulosa qilib aytganda, O zbekiston Respublikasida jinoiy javobgarlik tizimi ʻ jamiyatdagi tartibni ta minlash, huquqiy himoya va adolatni ta minlashga xizmat ʼ ʼ qiladi. Ushbu tizim qonun oldida barcha shaxslarning tengligini, ularning huquqlarini hurmat qilishni, shuningdek, jinoyatlarni oldini olish va ularni boshqarishda samarali tizimni yaratishga qaratilgan. Jinoiy javobgarlikning asoslari nafaqat jinoyatlarni jazolash, balki jinoyatchilikka qarshi kurashish va jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta minlash maqsadida ham ishlab chiqilgan. Shu ʼ bois, jinoiy javobgarlik tizimi nafaqat qonuniy, balki axloqiy, madaniy va ijtimoiy jihatdan ham muhim rol o ynaydi. ʻ 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI 1. Рустамбаев М.Х. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шархлар. Умумий кисм/М . Рустамбаев. — Тошкент: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. — 784 б. 2. Очилов Х.Р., Хайдаров Ш.Д., Шамсидинов З.З.“Жиноят ҳуқуқи” (Умумий қисм). Ўқув қўлланма – Т.: ТДЮУ нашриёти, 2021. 172 бет. 3. Чупрова О.Н. Специальные основания освобождения от уголовной ответственности в отечественном и зарубежном уголовном праве. Юристь-Правоведь, 2014. №2 (63), стр. 89 4. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1.ʻ Jinoyat haqida ta limot. Darslik. 2-nashr, to ldirilgan va qayta ishlangan – T.: ʼ ʻ O zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 ʻ bet. 5. Сверчков В.В. Концептуальные основы решения проблем освобождения от уголовной ответственности. Автореф.дисс... док.юрид.наук. – Нижний Новгород, 2008. –С.16. 6. Niyazova Sh. Muddatlarning o tganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlik va ʻ jazodan ozod qilish muammolari. Yu.f.n.olish uchun yozilgan diss... –Toshkent: TDYUI, 2010. – B.26 7. http://lex.uz//docs/-11146 O zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual ʻ kodeksi 8. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 30 9. Оскерко В. В. Истечение сроков давности как условие освобождения от уголовной ответственности по УК Республики Беларусь и УК Республики Армении: сравнительный анализ// Сборник научных статей студентов, магистрантов, аспирантов. – 2016. № 16. – С .107-110. 10. Уголовный кодекс Республики Беларусь / Принят Палатой представителей 2 июня 1999 года. Одобрен Советом Республики 24 июня 1999 года / Предисловие проф. Б.В. Волженкина; Обзорная статья А.В.Баркова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 315. 11. Уголовный кодекс Республики Молдова. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – С. 2001. 12. Уголовный кодекс Украины / Научное редактирование и предисловие докт.юрид.наук, проф. В.Я.Тация и докт.юрид.наук, проф. В.В.Сташиса; перевод с украинского В.В.Гиленченко. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – С. 324. 31

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNCHILIGIDA JINOIY JAVOBGARLIK ASOSLARI

Купить