O'zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	2.3MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

O'zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Qoraqalpoq davlat universiteti

«Menejment va iqtisodiyot asoslari » kafedrasi
« Makroiqtsodiyot» fanidan
K U R S I SH I
Mavzu : O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RIVOJLANISHINING
MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLARI TAHLILI
Bajargan: Matjonbek Manchonov
Qabul qilgan :Niyatulla Tleuov

Nukus

MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RIVOJLANISHINING
MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLARI TAHLILI
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………………
1-BOB.YALPI ICHKI MAHSULOT (YIM) VA IQTISODIY O‘SISH
SUR’ATLARI ………………………………………………………………………..
1.1.2024-yil holatida YIM o‘sish sur’atlari va umumiy iqtisodiy faoliyat tahlili…….
……………………………………………………………………………
1.2.Sektorlar bo‘yicha YIM hajmi va ulushining taqsimoti.……………...………….
2-BOB.DAVLAT BYUDJETI VA FISKAL SIYOSATI …………...…...
…………
2.1.Byudjet daromadlari va xarajatlari tahlili.……………......………………………
2.2.Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati.……………...………...………………..
3-BOB.INFLATSIYA VA NARXLAR BARQARORLIGI ……...……...
………...
3.1.Inflyatsiya darajasi va uning sabablari.……………………………………...........
3.2.Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi………………………………...
XULOSA ……………………………………………………………………………..
FOYDALANILGN ADABIYOTLAR ……………………………………………...
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi bozor
iqtisodiyotini yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy barqarorlikka erishish va aholining
turmush darajasini oshirish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda.
Ushbu islohotlarning samaradorligini baholashda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning
chuqur tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, yalpi ichki mahsulot,
inflyatsiya darajasi, aholi bandligi, tashqi savdo balansining holati, davlat qarzi va
fiskal barqarorlik kabi ko‘rsatkichlar orqali mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
tendensiyalarini aniqlash mumkin.
Shuningdek, global iqtisodiy muhitda yuz berayotgan o‘zgarishlar, xususan,
pandemiya ta’siri, geosiyosiy beqarorliklar, xomashyo narxlarining
o‘zgaruvchanligi O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois,
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tahlili orqali mavjud muammolarni aniqlash va
ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi.
Bu yo‘nalishdagi ilmiy yondashuvlar davlat siyosatining iqtisodiy asosi sifatida
xizmat qiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston Respublikasining
makroiqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir qator mahalliy va xorijiy
iqtisodchilar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan, yalpi ichki
mahsulot (YIM), inflyatsiya, fiskal va monetar siyosat, davlat qarzi, tashqi savdo
balansi kabi indikatorlarning tahlili iqtisodiy siyosatning muhim yo‘nalishlaridan
biri sifatida ko‘rib chiqilgan. Iqtisodiy tadqiqotlar markazi, Moliya vazirligi
huzuridagi byudjet siyosati instituti, O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi
tomonidan muntazam ravishda statistik tahlillar va hisobotlar e’lon qilinadi.
4

Shuningdek, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF), Jahon banki, Osiyo
taraqqiyot banki (OTB) kabi xalqaro moliyaviy institutlar ham O‘zbekiston
iqtisodiyoti holati bo‘yicha turli tahliliy hisobotlar tayyorlagan. Bu hisobotlar
O‘zbekistonning makroiqtisodiy barqarorligi, iqtisodiy islohotlarning samarasi va
kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini o‘rganishga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
ushbu mavzuda ilmiy maqolalar, diplom va kurs ishlari orqali ham ko‘plab nazariy
va amaliy yondashuvlar ishlab chiqilgan.
Kurs ishining ahamiyati - Mazkur kurs ishi O‘zbekiston Respublikasi
iqtisodiyotining zamonaviy holatini chuqur tahlil qilish hamda makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiy barqarorlik va rivojlanish tendensiyalarini
aniqlashga xizmat qiladi. Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, unda tahlil
qilingan asosiy ko‘rsatkichlar – YIM, inflyatsiya darajasi, davlat qarzi, investitsiya
hajmi va boshqa iqtisodiy indikatorlar asosida iqtisodiy siyosatning ustuvor
yo‘nalishlarini belgilashga ilmiy asos yaratiladi.
Bundan tashqari, kurs ishi orqali iqtisodiyotni tahlil qilishda statistik va
iqtisodiy usullardan foydalanish ko‘nikmalari shakllanadi, bu esa talabalar uchun
ilmiy-tadqiqot faoliyatida zarur bo‘lgan amaliy bilim va tajribani oshirish imkonini
beradi. Shuningdek, ish natijalari tegishli davlat organlari, iqtisodchi-analitiklar va
ilmiy xodimlar uchun axborot manbasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Bu esa
mazkur mavzuning nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbligini
oshiradi.
Kurs ishining asosiy maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish va ularning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini
aniqlashdan iborat.
5

Shuningdek, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya, fiskal barqarorlik va
investitsiyaviy faollikni statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilish ko‘zda tutiladi.
Mazkur ish orqali iqtisodiy rivojlanishning mavjud muammolari va ularni hal
etish yo‘llari aniqlanadi.
Iqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirishda foydali bo‘ladigan ilmiy asoslar
ishlab chiqiladi.
Talabalarda makroiqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish ham kurs
ishining muhim maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari Kurs ishi talabani o'z sohasi bo'yicha chuqurroq bilim
olishga undaydi. Uning asosiy maqsadi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etib,
muayyan muammoni ilmiy asosda tahlil qilishdir. Kurs ishida ilmiy manbalar va
adabiyotlar tahlil qilinib, yangi tadqiqotlar yoki ilgari mavjud bo'lgan metodlarni
sinovdan o'tkaziladi. Ushbu ish, talabalar uchun ilmiy yozuvni shakllantirish, tahlil
qilish va xulosalar chiqarish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Yakuniy natija esa, ilgari
o'rganilgan bilimlar asosida aniq tavsiyalar va xulosalar shaklida taqdim etiladi.
Kurs ishining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining
makroiqtisodiy tizimi va uning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Jumladan, yalpi
ichki mahsulot (YIM), inflyatsiya darajasi, davlat budjeti balanslari, tashqi savdo
muvozanati, investitsion faoliyat va boshqa asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar ushbu
ishning tadqiqot obyekti sifatida o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

1-BOB.YALPI ICHKI MAHSULOT (YIM) VA IQTISODIY O‘SISH
SUR’ATLARI
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining
ma’lum davr ichida, masalan, bir yildagi ish faoliyatining oxirgi natijasini
ifodalovchi, iste’mol uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning bozor
bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir.
Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi
umumiy indikator sifatida qaraladi. YaIM quyidagilarni aniqlashga yordam beradi:
● Iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasi,
● Hukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq va kamchiliklar,
● Mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiy holati,
● Boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyati.
Iqtisodiy tahlilda YaIM quyidagilar bilan solishtiriladi:
● Aholi soni,
● Iqtisodiy faol va band aholi soni,
● Ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar,
● Asosiy fondlar va investitsiyalar hajmi,
● Ish haqi fondi va davlat xarajatlari.
Bu holat quyidagilarni tahlil qilish imkoniyatini beradi:
● Bandlik darajasi va uning dinamikasi,
● Material va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi,
● Investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalari,
● Mamlakat iqtisodiy salohiyatini baholash,
7

● Iqtisodiy rivojlanishning asosiy yakunlarini tahlil qilish.
Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM asosida:
● Mamlakatning xalqaro tashkilotlar byudjetiga to‘lovi amalga oshiriladi,
● Kredit berish sharti va hajmi aniqlanadi,
● Har xil moliyaviy va investitsion yordamlar belgilanadi,
● Investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi.
YaIMni uch xil nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin:
1. Ishlab chiqarish jarayoni – Rezidentlar tomonidan tovar va xizmatlarni
ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qo‘shilgan qiymat.
2. Daromadlarni hosil bo‘lish jarayoni – Ishlab chiqaruvchilar olgan va
iqtisodiy qatnashchilar orasida taqsimlangan birlamchi daromadlar.
3. Daromadlardan foydalanish jarayoni – YIMning iste’mol, jamg‘arish va
investitsiya uchun ishlatilishi.
YIMni o‘lchashning uchta asosiy usuli mavjud:
● Ishlab chiqarish usuli (product approach): Bu usulda YIM barcha ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning qiymati yig‘indisi sifatida hisoblanadi.
● Daromad usuli (income approach): YIM tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish jarayonida ishlatilgan barcha daromadlarning yig‘indisi sifatida
o‘lchanadi (ish haqi, foyda, ijaraga berishdan olingan daromad va boshqalar).
● Sarflanish usuli (expenditure approach): Bu usulda YIM xarajatlar orqali
hisoblanadi, ya’ni iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va net eksport
8

(eksport-import farqi) yig‘indisi sifatida.
Iqtisodiy o‘sish sur'atlari - bu iqtisodiy faollikning vaqt o‘tishi bilan qanday
o‘zgarayotganini o‘lchashga imkon beradi. O‘sish sur'atlari odatda YIMning o‘sish
foizida ifodalanadi va mamlakatning iqtisodiy salohiyati va barqarorligi haqida
muhim ma'lumot beradi.
Iqtisodiy o‘sish sur'atlari quyidagi omillarga bog‘liq:
● Investitsiyalar: Infrastrukturani rivojlantirish, yangi texnologiyalar va ishlab
chiqarish usullariga sarmoya kiritish iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.
● Mehnat resurslari: Yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, mehnat bozorining
samarali ishlashi va ta'lim darajasining o‘sishi iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta'sir qiladi.
● Texnologik rivojlanish: Innovatsiyalar va yangi texnologiyalarni joriy etish
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va iqtisodiy o‘sishni kuchaytiradi.
● Tashqi savdo va eksport: Xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlik va eksportni
oshirish iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan biridir.
● Davlat siyosati: Iqtisodiy siyosat, moliyaviy va fiskal siyosatning
samaradorligi, xususan, investitsiyalarni rag‘batlantirish, iqtisodiy erkinlik va
sohalararo raqobatni qo‘llab-quvvatlash o‘sish sur'atlariga ta'sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy o‘sish va YIMning o‘zaro bog‘liqligi–YIMning o‘sishi iqtisodiy
o‘sishning indikatoridir. Agar YIM ortsa, demak, mamlakat iqtisodiyoti o‘smoqda,
ishlab chiqarish hajmi oshmoqda va umumiy farovonlik yaxshilanyapti. Aksincha,
YIMning kamayishi iqtisodiy pasayishning belgisidir.
Iqtisodiy o‘sishning turlari:
9

● Barqaror o‘sish: Uzluksiz va barqaror iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va ishsizlik
darajasi boshqariladigan holatda.
Baland o‘sish: O‘sish sur'atlari yuqori, ammo bu ko‘pincha iqtisodiy noqulayliklar
(inflyatsiya, resurslar yetishmovchiligi va boshqalar) bilan bog‘liq bo‘ladi.
● Past o‘sish: O‘sish sur’atlari past yoki nolga teng, bu odatda iqtisodiy
turg‘unlikni yoki pasayishni anglatadi.
YIM va iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari - Iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
o‘lchashda YIMning real (inflyatsiyadan tozalangan) o‘sish sur'atlari hisoblanadi.
Bu mamlakatning iqtisodiy faoliyatining haqiqiy o‘sishini o‘lchashda
foydalaniladi , chunki nominal YIM o‘zgarishlari faqat narxlar o‘zgarishi
(inflyatsiya)ni aks ettiradi, real YIM esa aniq iqtisodiy o‘sishni ko‘rsatadi.
Formulasi:
Iqtisodiy o’sish sur’ati= YIM ( hozirgi davr ) − YIM ¿ ¿×100
%
1.1. 2024-yil holatida YIM o‘sish sur’atlari va umumiy iqtisodiy faoliyat
tahlili
Iqtisodiy o‘sish sur'atlari mamlakat iqtisodiy strategiyalarining samaradorligini,
sarmoyalar oqimini, yangi ish o‘rinlarining yaratilishini va ishlab chiqarish
hajmining o‘sishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar orqali mamlakat iqtisodiy holatini
tahlil qilish, siyosatni shakllantirish va investitsion qarorlar qabul qilishda muhim
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 2024-yil yakuniga ko‘ra joriy narxlarda 1,45
kvadrillion so‘mni tashkil qildi. Bu prezident huzuridagi Statistika agentligi
ma’lumotlarida aks etgan.
10

Iqtisodiy o‘sish 2023-yil darajasiga nisbatan 6,5% ga yetdi (o‘tgan yili o‘sish
6% ni tashkil etgan ). YIM qisman ma’lumotlar “kuzatilmaydigan” iqtisodiyotni
hisobga olgan holda qayta ko‘rib chiqilishi hisobiga o‘sdi.
Dollar bilan ifodalanganda o‘rtacha kurs bo‘yicha (12652,7 so‘m) o‘tgan yili
nominal YAIM 114,96 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2023-yilga nisbatan 24,09
milliard dollarga ko‘p.
Aholi jon boshiga YIM 39,13 mln so‘mni yoki 3092,7 dollarni (2023-yilda
33,08 mln so‘m yoki 2818 dollar) tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 6 million so‘mdan
ortiq yoki so‘mlik hisobda 18,3% oshdi. Inflyatsiya hisobiga real o‘sish 4,4% ni
tashkil etdi.
11

Sanoat sohasida o‘sish 6,8% — 885,82 trillion so‘m (ilgari 6,4%) deb
baholanmoqda.
Sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida ishlab chiqarish sanoatining
ulushi 85,1% ni tashkil etdi , tog‘-kon sanoati va karerlarni qazib olish — 7,6%,
elektr energiyasi, gaz, bug‘ va havoni tozalash — 6,8%, suv ta’minoti,
kanalizatsiya, chiqindilarni yig‘ish va chiqarish — 0,5%.
Qurilish sohasi 8,8% (233,8 trln so‘mgacha), xizmatlar sohasi 7,7% o‘sdi.
Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligining hajmi 3,1% o‘sib, 467,04 trillion so‘mni
tashkil etdi. Fermer xo‘jaliklari toifalari bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatadiki, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari umumiy hajmining 63,1% dehqon va yordamchi xo‘jaliklar,
29,7% fermer xo‘jaliklari, 7,2% qishloq xo‘jaligi tashkilotlari hissasiga to‘g‘ri
keladi.
12

2024-yil yakunlariga ko‘ra YIMning tarmoq tuzilmasida kichik o‘zgarishlar
qayd etildi. 2023-yilga nisbatan YIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi
46,2% dan 47,4% ga, sanoat 25,3% dan 26,4% ga oshdi, qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligining ulushi 21,2% dan 19,2% ga, qurilishniki 7,3% dan 7% ga kamaydi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) xizmatlarining mamlakat
iqtisodiyotidagi ulushi 2,4% ga, axborotlashtirish va aloqa sohasi 2,7% ga, transport
va saqlash sohasi 5,4% ga yetdi.
Kichik biznesning YIMdagi ulushi iqtisodiyotdagi umumiy qo‘shilgan
qiymatning 51,2% dan 54,3% gacha ko‘paydi.
2030-yilga borib O‘zbekiston iqtisodiyoti avval prognoz qilingan 160 milliard
dollardan oshib, 200 milliard dollarga yetishi kutilmoqda: “Yana bir bor aytaman,
bunday natijalarga erishish uchun kuch va imkoniyatimiz ham, salohiyatimiz ham
yetadi!”. — degandi prezident o‘tgan yilning noyabr oyida parlamentdagi nutqi
chog‘ida.
Bu ko‘rsatkichlar mamlakatlar o‘rtasidagi turmush darajasini solishtirishga
yordam beradi. Aholi jon boshiga YIM yuqori bo‘lgan mamlakatda odamlar boyroq
bo‘lishga moyil. Agar YAIM yuqori bo‘lsa, lekin aholi ko‘p bo‘lsa, aholi jon
boshiga oziq-ovqat kamroq va turmush darajasi past bo‘lishi mumkin.
YIM daromadlar tengsizligi, atrof-muhit holati yoki hayot sifati kabi muhim
jihatlarni hisobga olmaydi. Aholi jon boshiga YIM — bu aholining turli qatlamlari
o‘rtasidagi daromad darajasidagi farqlarni yashirishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha
ko‘rsatkich. Masalan, aholi jon boshiga yuqori YIM yuqori darajadagi iqtisodiy
tengsizlik bilan birga yashashi mumkin.
14

1.2.Sektorlar bo‘yicha YIM hajmi va ulushining taqsimoti
YIM (Yalpi ichki mahsulot) mamlakat iqtisodiyotining uchta asosiy sektori
bo‘yicha shakllanadi:
I – Qishloq xo‘jaligi sektori (primar sektor)
Bu sektorga dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, o‘rmon xo‘jaligi kabi
iqtisodiyotning xomashyo beruvchi tarmoqlari kiradi. Kam rivojlangan davlatlarda
bu sektorning ulushi yuqori bo‘ladi.
II – Sanoat sektori (sekundar sektor)
Bu sektor tog‘-kon sanoati, ishlab chiqarish, qurilish, energetika kabi ishlab
chiqarishga yo‘naltirilgan sohalarni o‘z ichiga oladi. YIMdagi bu sektor ulushi o‘rta
va sanoatlashgan davlatlarda muhim o‘rin tutadi.
III – Xizmatlar sektori (tertiar sektor)
Bank, savdo, transport, turizm, ta'lim, sog‘liqni saqlash va boshqa xizmat
ko‘rsatish sohalari ushbu sektorga kiradi. Rivojlangan mamlakatlarda bu sektor
YIMning asosiy qismini tashkil qiladi.
YIM hajmi va ulushining sektorlar bo‘yicha taqsimoti – Amaliy yondashuv
(O‘zbekiston misolida)
O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra (so‘nggi
yillardagi o‘rtacha hisoblar asosida):
Sektorlar YIMdagi ulushi Asosiy
15

(%) yo’nalishlar
Qishloq
xo’jaligi ~26–28% Paxta, g‘alla,
meva-sabzavot,
chorvachilik
Sanoat(ishlab
chiqarish) ~33–35% Neft-gaz,
kimyo,
mashinasozlik,
qurilish, OTM
Xizmatlar ~37–40% Bank, transport,
turizm, savdo, IT
xizmati
https://stat.uz
Eslatma: Bu ko‘rsatkichlar yilma-yil o‘zgarib boradi va YIM hajmiga bozor
kon'yunkturasi, davlat siyosati, tashqi iqtisodiy ta’sirlar va texnologik omillar
kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Yalpi ichki mahsulot (YIM) mamlakatning iqtisodiy faoliyatining asosiy
o‘lchovidir. YIMning o‘lchovi, iqtisodiy rivojlanish, barqarorlik, ishlab chiqarish
darajasi va milliy iqtisodiyotning salohiyatini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. YIM,
ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning qiymatini o‘lchab, iqtisodiy
tahlil va prognozlar tayyorlashda yordam beradi. YIM statistikasi mamlakatning
iqtisodiy holatini baholash, iqtisodiy siyosatni shakllantirish va milliy va global
iqtisodiyot o‘rtasidagi aloqalarni tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi.
16

Yalpi ichki mahsulotning asosiy tarkibi Yalpi ichki mahsulot (YIM) mamlakatda
ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning qiymatini o‘z ichiga oladi.
YIMning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Ishlab chiqarish sektori – bu yerda sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish,
xizmatlar sektori va boshqa ishlab chiqarish faoliyatlari o‘z aksini topadi. Ishlab
chiqarish sektori YIMning eng katta qismini tashkil etadi.
2. Sarmoyalar va investitsiyalar – yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish,
infratuzilmani rivojlantirish va moliyaviy aktivlarni yaratish uchun sarflangan
mablag‘lar.
3. Ichki iste’mol – uy xo‘jaliklari va davlat tomonidan iste’mol qilingan barcha
tovarlar va xizmatlar.
4. Eksport va import – tashqi savdo operatsiyalari, ya’ni mamlakatning tashqi
iqtisodiyotdagi o‘rni va global iqtisodiyotga ta’siri.
YIM statistikasi va metodologiyasi–-YIMni hisoblashda qo‘llaniladigan
metodologiyalar iqtisodiy faollikni baholashning turli usullarini o‘z ichiga oladi.
YIM statistikasi turli metodlardanfoydalanadi, shu jumladan:
1. Harmonik metod – YIMni ishlab chiqarish yo‘li orqali hisoblashda, sanoat
tarmoqlari, xizmatlar va qishloq xo‘jaligi kabi sektorlarning ulushlarini aniqlashda
qo‘llaniladi. Har bir sektorning umumiy YIMga qo‘shgan hissasini hisoblashga
yordam beradi.
2. Xarajatlar metodologiyasi – YIMni hisoblashning eng keng tarqalgan usuli
bo‘lib, u milliy iqtisodiyotdagi umumiy iste’mol xarajatlari, sarmoyalar, davlat
17

xarajatlari, eksport va importni o‘z ichiga oladi. Bu usul orqali mamlakatning
iqtisodiy o‘sish darajasi aniqlanadi.
3. Daromadlar metodologiyasi – Bu usulda YIM iqtisodiy resurslar va
daromadlarni hisoblash orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan
daromadlar (ish haqi, foyda, soliq tushumlari va boshqalar) asosida YIM
o‘lchanadi.
4. Nominal va real YIM – Nominal YIM, narxlarning o‘zgarishini hisobga
olmaydi, real YIM esa inflyatsiyani hisobga olgan holda aniq iqtisodiy o‘sish
darajasini o‘lchashga yordam beradi.
Yalpi ichki mahsulotni tahlil qilish YIMni tahlil qilish, iqtisodiy o‘sishning
darajasini o‘lchash, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy siyosatni
shakllantirishda yordam beradi. YIM statistikasi yordamida quyidagi asosiy
ko‘rsatkichlar aniqlanadi:
1. Iqtisodiy o‘sish sur'ati – YIMning o‘sish sur'ati iqtisodiy rivojlanishning
dinamikasini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich inflyatsiya va boshqa makroiqtisodiy
parametrlar bilan to‘g‘ri muvozanatni ta’minlaydi.
2. Sektorlar bo‘yicha YIMning taqsimlanishi – YIMni ishlab chiqarish
tarmoqlari bo‘yicha tahlil qilish iqtisodiyotning turli sektorlarining o‘sishini va
ulushini ko‘rsatadi. Sanoat va xizmatlar sektori o‘rtasidagi o‘zaro taqqoslash
iqtisodiy strukturaning o‘zgarishini ifodalaydi.
3. Sof eksport va importning o‘zgarishi – Tashqi savdo operatsiyalarining
YIMga ta’sirini o‘lchash eksport va importning o‘zgarishini tahlil qilish orqali
amalga oshiriladi. Bu ko‘rsatkich mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini va
global bozorlardagi o‘rnini aniqlashga yordam beradi.
Yalpi ichki mahsulotni o‘lchashdagi muammolar YIMni o‘lchashda bir qancha
muammolar mavjud:
18

1. Inflyatsiya – inflyatsiya narxlarning o‘sishi, YIMning nominal o‘sishiga ta’sir
qiladi. Real YIM inflyatsiyaning ta’sirini hisobga oladi, ammo nominal YIM
inflyatsiyadan ta’sirlanadi.
2. Ilmiy texnologiyalar va innovatsiyalar – yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar YIMga ta’sir qiladi. Yangi ishlab chiqarish usullarining qo‘llanilishi
va yangi sanoat tarmoqlarining paydo bo‘lishi YIMning tarkibida o‘zgarishlarga
olib keladi.
3. Ijtimoiy sektorlar va nomoddiy xizmatlar – YIM ko‘plab ijtimoiy sektorlar va
nomoddiy xizmatlarni o‘z ichiga olmaydi, masalan, uy xo‘jaliklarida ishlab
chiqarilgan xizmatlar yoki bolalar parvarishi, bu esa YIMni to‘liq ifodalashda
cheklovlarni keltirib chiqaradi.
Xulosa
Yalpi ichki mahsulot (YIM) iqtisodiy faoliyatning asosiy ko‘rsatkichidir va
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini o‘lchashda, iqtisodiy o‘sish darajasini
baholashda, hamda iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. YIMni
hisoblashning turli metodlari, shu jumladan, ishlab chiqarish, xarajatlar va
daromadlar usullari, iqtisodiyotning umumiy holatini tahlil qilishda yordam beradi.
YIM statistikasi yordamida mamlakatning ichki iqtisodiy strukturasini va tashqi
iqtisodiy aloqalarini aniqlash mumkin.
19

2-BOB.DAVLAT BYUDJETI VA FISKAL SIYOSATI
2.1.Byudjet daromadlari va xarajatlari tahlili.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakat iqtisodiyoti va moliya
tizimining samarali amal qilishining zaruriy sharti bo’lib moliyaviy nazorat xizmat
qiladi. Moliyaviy nazorat ijtimoiy va xususiy takror ishlab chiqarish jarayonini
uzluksiz rivojlanishi, ilmiy texnik taraqqiyotni tezlashuvi, iqtisodiyotning barcha
sohalarida sifat ko’rsatkichlarini yaxshilanishini ta’minlashga yo’naltirilgandir.
Davlat byudjeti hisobiga mablag bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiyʻ
islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag laridan samarali foydalanish
ʻ
nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan bir hisoblanadi.
Byudjet mablag laridan oqilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini
ʻ
shakllantirmasdan turib erishib bo lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy
ʻ
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Moliya, byudjet, soliq intizomiga yetarli darajada rioya
qilinmayotganligi va byudjet mablag larini maqsadsiz ishlatilishida ko p sonli
ʻ ʻ
holatlarning mavjudligi barcha mamlakatlarda davlatning moliyaviy nazoratini
kuchaytirishning zarurligini ko rsatmoqda. Byudjet mablag larini sarflashda yo l
ʻ ʻ ʻ
qo yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sababi moliya hamda nazorat
ʻ
taftish idoralari xodimlarining ular oldiga qo yilgan asosiy vazifa-byudjet
ʻ
intizomiga rioya etishni ta’minlashga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi.
Professorlar A.V.Vahobov va T.S.Malikovlarning fikricha, barcha iqtisodiy
sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan
qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus
tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy
nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan
20

foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi,
moliyaviyxo jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilganʻ
xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o z ishiga oladi. Boshqacha
ʻ
so zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir
ʻ
bo lishining baholashni o z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o zining
ʻ ʻ ʻ
analitik yo nalishiga ega. Byudjet mablag laridan foydalanish ustidan samarali
ʻ ʻ
davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini
ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. Samarali nazoratni tashkil
etishda byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o rtasida o zaro
ʻ ʻ
ma’lumot almashish tizimini keng qo yish ham muhim rol o ynaydi. Bu borada
ʻ ʻ
byudjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan tijorat banklari,
soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo maydonchalari
o rtasida o zaro axborot almashish aloqalarini yanada mukammalashtirish byudjet
ʻ ʻ
mablag laridan oqilona va maqsadli foydalanishni ta’minlaydi.
ʻ
Adabiyotlar tahlili. Davlat moliya tizimi va budjetning iqtisodiy mohiyati
qadim zamonlardan iqtisodiyotchilar tomonidan o’rganila boshlangan. Masalan,
G’arb olimlari tomonidan. Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari U.Petti, A.Smit
D.Rikardo tomonidan davlat budjeti daromadlari shakllanishida soliq tizimining
o’rni va vazifalari yoritilgan. Ular davlatni iqtisodiyotga minimal ishtiroki
tarafdorlari bo’lib, davlatning asosiy vazifalari mudofaa va ijtimoiy masalalar deb
belgilaganlar. Bozor munosabatlari esa, ularning fikricha, talab va taklif qonuniga
asosan iqtisodiy rivojlanish muvofiqlashadi. Yalpi talab darajasini pasayishida
davlat aralashish masalalari birinchi marta A. Marshallni ilmiy ishlarida tahlil
qilingan. Iqtisodiyotga davlat aralashuvi, jumladan budjet tomonidan uni
barqarorlashtirish masalalari J.M.Keynsni ilmiy izlanishlarida atroflicha yoritilgan.
Sharq olimlari Ibn Haldun, Al - Farobiy asarlarida davlat xarajatlari va uning
mohiyati ko’rsatilgan. Budjet daromadlariga professorlar T.S Malikov va N.X
21

Haydarovlar quydagicha o’z fikrlarini bildirganlar: “Pul mablag’lari fondlarini
shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni
ifoda etadigan, hokimiyat organlaring turli darajalari
ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur
bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi budjet
daromadlari deyiladi”. Tadqiqot jarayonida statistik, analitik, qiyosiy, kuzatuv,
iqtisodiy tahlil va boshqa usullarni o’z ichiga oladi. Tahlil va natijalar Davlat
byudjeti mablag’larini shakllantirishda uning ham xarajatlar qismini, ham
daromadlar qismini belgilash muhimdir, chunki byudjetning daromadlari va
xarajatlari o’zaro bir-birini taqozo etadi, uni to’liq hisobga olmaslik, noxush
oqibatlarni keltirib chiqaradi. Budjet siyosatining asosiy yo’nalishi moliyaviy
resurslardan foydalanish
samaradorligini oshirish, moliyaviy tizim sohalari o’rtasida qayta taqsimlash va
respublikamizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish maqsadida,
davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini markazlashtirishdan iboratdir.
Respublikamizda byudjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijroetish,
budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag’lardan
samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida
turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Byudjet jarayonlarida, jumladan, budjet
ijrosini qa’tiy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni
moliyalashtirish, byudjet mablag’laridan maqsadli, samarali foydalanish borasida
olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham
mavjud. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining
takomillashtirilishi va islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy
jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Budjet jarayonini mavjud
qonunchilik asosida, budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish,
budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag’lardan
22

samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi
oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
1-jadval: 2023-yil uchun O’zbekiston Respublikasi Konsolidatsiyalashgan
budjetining jamlanma parametrlari hamda 2024-2025-yillarga budjet mo’ljallari
T/R Ko’rsatkichlar 2023-
yil
uchun
progno
z 2024-
yil 2025
-
yil
1 Yalpi ichki mahsulot, mlrd so’m 1068
044 1235
398 1411
965
2 Yalpi ichki mahsulotning o’sish
sur’ati, foizda 5,3 5,6 6
3 Iste’mol narxlari indeksi, o’tgan
yilning dekabr oyiga nisbatan,foizda 9,5 5-6 5
4 Sanoat mahsulotlarining o’sish
sur’ati, foizda 5,1-6,9 6 7,2
5 Qishloq, o’rmon va baliqchilik
xo’jaliklarida ishlab chiqarishning
o’sish sur’ati, foizda 3,5 3,7 3,9
23

T/R Ko’rsatkichlar 2023-
yil
uchun
progno
z 2024-
yil 2025
-
yil
6 Xizmatlar ko’rsatishning o’sish
sur’ati, foizda 6 6,7 6,2
Ushbu jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, 1-4-5- ko’rsatkichlarga qaraydigan
bo’lsak, 0,3 foizli o’sishni ko’rishimiz mumkin. Ammo 3-6-ko’rsatkichlar esa
buning aksini ko’rsatib turibdi.
24

2-Jadval : 2023-yil uchun O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va 2024-2025-yillarga maqsadli mo’ljallar
T/r Ko’rsatkichla
r 2023-yil
uchun
prognoz Byudjet
mo’ljallari:
2024-yil 2025-
yil
৷
Konsolidatsiya
lashgan budjet
daromadlari 310
677,90 353
697,70 397
219,40
1 Davlat budjeti
daromadlari* 232
107,10 269965,60 309
829,90
2 41
250,70 46 793,80 50
609,20
3 Davlat
maqsadli
jamg’armalari
daromadlari* 11712,00 11 394,20 9
959,00
4 O’zbekiston
Respublikasi
Tiklanish va
taraqqiyot
jamg’armasiga 25
608,10 25544,10 26
821,30
25

T/r Ko’rsatkichla
r 2023-yil
uchun
prognoz Byudjet
mo’ljallari:
2024-yil 2025-
yil
tushumlar 11
৷ ৷
Byudjet
tashkilotlarinin
g byudjetdan
tashqari
jamg’armalarig
a tushumlar 343
212,60 387197,10 428
363,70
1 Konsolidatsiya
lashgan
byudjet
xarajatlari 227
866,60 255
324,10 285
570,50
2 Davlat budjeti
xarajatlari * 70
212,9 77 565,20 85
342,80
3 Davlat
maqsadli
jamg’armalari
xarajatlari 11
712,00 17 474,60 17
765,50
4 Byudjet
tashkilotlarinin 25
608,10 25 033,20 26
284,90
26

T/r Ko’rsatkichla
r 2023-yil
uchun
prognoz Byudjet
mo’ljallari:
2024-yil 2025-
yil
g budjetdan
tashqari
jamg’armalari
mablag’larinin
g sarflanishi
5 Tashqi qarz
Hisobidan davlat
dasturlariga
xarajatlar 7 813,00 11 800,00 13
400,00
৷ ৷ ৷
Davlat
maqsadli
jamg’armalarig
a transfertlar 29
867,60 34 341,70 37
775,50
৷
V Konsolidatsiya
lashgan budjet
saldosi
(profitsit +, -32
534,70 -33
499,40 -31
144,30
27

T/r Ko’rsatkichla
r 2023-yil
uchun
prognoz Byudjet
mo’ljallari:
2024-yil 2025-
yil
defitsit -)
V Davlat budjeti
va davlat
maqsadli
jamg’armalari
saldosi
(profitsit +,
defitsit -) -24
721,70 -16
129,90 -10
474,20
V
৷ Davlat
qarzlarini
so’ndirish 19
173,70 31 498,80 26
657,50
28

Ushbu jadvalda eng yuqori ko’rstakichni davlat byudjeti daromadlari ya’ni
2025-yilga borib, 309 829,90mlrd so’mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o’rtasidagi
farqi 43019,8 mlrd so’mni tashkil qiladi. Davlat byudjeti xarajatlari esa, 285 570,50
mlrd so’mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o’rtasidagi farqni olib qaraydigan
bo’lsak, 27457,5 mlrd so’mni tashkil qilmoqda. Qonun loyihasi O‘zbekiston
Respublikasi Byudjet kodeksining 29-moddasiga muvofiq ishlab chiqilgan bo‘lib,
unda:
2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi konsolidatsiyalashgan budjetining,
shu jumladan, Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlari,
O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi daromadlari va
xarajatlari prognozi hamda 2025–2026-yillar uchun mo‘ljallari, ularni tayyorlashda
asos bo‘lib xizmat qilgan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning prognozlari;
-birinchi darajali budjet mablag‘larini taqsimlovchilar uchun O‘zbekiston
Respublikasi respublika budjetidan (bundan buyon matnda respublika budjeti deb
yuritiladi) 2024-yilda ajratilayotgan mablag‘larning cheklangan miqdorlari; -
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent shahar mahalliy
budjetlarining daromadlari va xarajatlari prognozlari;
respublika budjetidan mahalliy budjetlarga ajratilayotgan tartibga soluvchi
transfertlar
-O‘zbekiston Respublikasi nomidan va kafolati ostida olinadigan davlat
qarzining cheklangan hajmlari belgilangan.
“2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi
Qonun loyihasi 17 ta modda va 11 ta ilovadan iborat.
2024-yil uchun Davlat budjeti loyihasi va 2025– 2026-yillar uchun budjet
mo‘ljallari asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi asosida ishlab Chiqilgan.
Xususan, 2024-yilda yalpi ichki mahsulotning 5,6- 5,8 foiz o‘sishi prognoz
qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari sanoatda ishlab
29

chiqarish 6 foiz, xizmatlar sohasi 6,1 foiz, qishloq xo‘jaligi 4 foizga o‘sishi hisobiga
ta’minlanishi prognoz qilinmoqda.
Mazkur rivojlanish ko‘rsatkichlariga har bir sohada boshlangan tarkibiy
islohotlarni sifatli davom ettirish orqali erishish maqsad qilingan. Davlat
budjetining o‘rta muddatga mo‘ljallangan prognoz parametrlari va 2024-yil uchun
budjet loyihasi “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida belgilangan maqsadlarga
uyg‘unlikda, ya’ni ularni bajarish vazifasidan kelib chiqqan holda tayyorlangan.
O‘rta muddatda soliq-budjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari: -
konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligini 2024- yilda yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 4 foizga, 2025– 2026-yillarda esa 3 foizdan oshirmaslik; -byudjet
taqchilligi qisqartirilishi iqtisodiyotda yalpi talabning o‘sishini tartibga solish, o‘z
navbatida, tashqi savdo balansi manfiy taqchilligi va inflatsion bosimni
kamaytirishga xizmat qiladi; -o‘rta muddatda asosiy soliq stavkalarini
o‘zgartirmasdan saqlab qolish; budjet daromadlari bazasini kengaytirish, berilgan
soliq, bojxona imtiyozlarini samarasi va bergan natijasiga qarab, qayta ko‘rib
chiqish va bosqichma- bosqich bekor qilish; - soliq va budjet siyosatini bosqichma-
bosqich Jahon savdo tashkilotining talablariga uyg‘unlashtirish; -davlat qarzining
yalpi ichki mahsulotga nisbatan 60 foizlik makroiqtisodiy xavfsiz darajadan oshib
ketmasligi uchun barcha choralarni ko‘rish, bunda o‘rta muddatda YIMga nisbatan
50 foizdan oshirmaslik; -yillik budjetni shakllantirishda “Natijaga
yo‘naltirilgan budjet” tizimini bosqichma-bosqich to‘laqonli joriy etish; -inson
kapitali rivojlanishiga doir xarajatlar ustuvorligini ta’minlash va ijtimoiy
himoyaning manzilliligini kuchaytirish; - ish haqi va pensiya miqdorlarini
inflatsiyadan kam bo‘lmagan miqdorda oshirib borish; budjet ochiqligini ta’minlash
hamda budjetni shakllantirishda fuqarolar ishtirokini yanada oshirish; Davlat
sektorida ichki nazorat va ichki auditni takomillashtirish hamda kuchaytirish;
Davlat budjeti loyihasini tayyorlash hamda ko‘rib chiqishda Milliy barqaror
30

rivojlanish maqsadlarini aks ettirish; - “Yashil budjetlashtirish” tamoyillarini
bosqichma- bosqich joriy etish; Davlat investisiyalarini boshqarishni baholash
mezonlariga (PIMA) muvofiqligini -ta’minlash; -atrof-muhit va tabiat muhofazasi,
iqlim o‘zgarishiga moslashish tadbirlarining, suv sarfini kamaytirish va iqtisod qilib
ishlatilishini rag‘batlantiruvchi tadbirlar ustuvorligini ta’minlash; - barcha sohalarda
budjet xarajatlarini maqbullashtirish, iqtisod qilinadigan mablag‘larni yuqori
samara beradigan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarga yo‘naltirish. Ushbu maqsad va
yo‘nalishlardan kelib chiqib, 2024-yil uchun Davlat budjeti daromadlari
(budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 270,3 trln so‘m, xarajatlari esa
(budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 279,6 trln so‘m miqdorida
(Qonun loyihasining 1-ilovasi) belgilanmoqda. Davlat maqsadli jamg‘armalari
daromadlari (budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 55,4 trln so‘m,
xarajatlari esa 86,8 trln so‘m miqdorida rejalashtirilmoqda. Bunda, Davlat maqsadli
jamg‘armalariga respublika budjetidan 33,1 trln so‘m transfertlar ajratish
belgilangan (Qonun loyihasining 3- ilovasi).Xususan, budjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasi daromadlari 46,8 trln so‘m, xarajatlari 63,1 trln so‘mni tashkil etgan
holda Davlat budjetidan 16 trln so‘m miqdorida transfert ajratilishi
rejalashtirilmoqda (Qonun loyihasining 3-ilovasi 3-pozitsiyasi). Davlat moliyasini
boshqarishning halqaro standartlariga muvofiq budjet qamrovini oshirish hamda
to‘liqligini ta’minlash maqsadida 2021-yildan boshlab, tashqi qarz hisobidan davlat
dasturlariga rejalashtirilayotgan xarajatlar konsolidatsiyalashgan budjet tarkibiga
kiritildi. 2024-yilda ushbu xarajatlar 11,8 trln so‘m miqdorida bo‘lishi prognoz
qilinmoqda (Qonun loyihasining 1-ilovasi). Yuqoridagilarni inobatga olgan holda
2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti
taqchilligining (Davlat budjeti, Davlat maqsadli jamg‘armalari, Tiklanish va
taraqqiyot jamg‘armasi, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga amalga oshirish
bilan bog‘liq xarajatlar bilan birga) yuqori chegarasi 52,5 trln so‘m yoki yalpi ichki
31

mahsulotga nisbatan 4 foiz miqdorida belgilanmoqda. Bunda, Davlat budjeti va
davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlari 40,8 trln so‘m yoki prognoz qilinayotgan
yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3,1 foiz miqdorida taqchillik bilan rejalashtirilgan
(Qonun loyihasining 1-ilovasi). Davlat budjeti va maqsadli jamg‘armalarining
taqchilligi davlat ichki va tashqi qarzlarini jalb qilish, davlat aktivlarini
xususiylashtirishdan tushadigan mablag‘lar hamda boshqa manbalar hisobidan
qoplanadi. 2024-yilda konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligining ushbu miqdorda
belgilanishi jahon iqtisodiyotidagi noaniqliklar va geosiyosiy vaziyatning
mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini yumshatish, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish, aholining to‘lov
qobiliyati tushib ketishining oldini olish tadbirlariga qo‘shimcha mablag‘lar
ajratilishi hamda davlat tomonidan tadbirkorlikni yanada qo‘llab- quvvatlash
choralari ko‘rilishi bilan izohlanadi. Respublika budjetining xarajatlari Qonun
loyihasining 5-ilovasida 51 ta birinchi darajali budjet mablag‘larining
taqsimlovchilari (vazirlik va idoralar) kesimida tasdiqlanmoqda. Bunda, Davlat
dasturlarining rejalashtirilgan davlat xarajatlari bilan uyg‘unligini ta’minlash, ularni
ijrosi bo‘yicha jamoatchilik va Parlament nazoratini kuchaytirish maqsadida Qonun
loyihasida birinchi darajali budjet mablag‘larini taqsimlovchilari budjetida Davlat
dasturlari uchun ajratilayotgan mablag‘lar alohida ko‘rsatilgan.
Misol uchun, Sog‘liqni saqlash vazirligi joriy xarajatlari qatorida 25 ta,
Yoshlar siyosati va sport vazirligida 11 ta, Qishloq xo‘jaligi vazirligida 17 ta,
Madaniyat vazirligida 6 ta davlat dasturlari va tadbirlar uchun ajratilgan mablag‘lar
alohida satrlarda ko‘rsatilgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika budjeti,
viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining daromad va xarajatlari Qonun
loyihasining 6-ilovasiga muvofiq ma’lumot uchun qabul qilinmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi Budjet kodeksining 27- moddasiga muvofiq, mahalliy budjetlarning
xarajatlari xududiy budjet mablag‘larining taqsimlovchilari kesimida
32

Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklari tomonidan mustaqil ravishda shakllantiriladi hamda tegishincha
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va
Toshkent shahar Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. 2024-yilda
konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligining yuqori chegarasi 4 foiz etib
belgilanishi sababli tashqi qarzni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi
bitimlarning cheklangan hajmi 5,0 mlrd AQSh dollari, shundan Davlat budjetini
qo‘llab quvvatlash uchun 2,5 mlrd AQSh dollari, investisiya loyihalarini
moliyalashtirish uchun 2,5 mlrd AQSh dollari miqdorida belgilanmoqda.
Shuningdek, davlat qarzi portfelini diversifikatsiya qilish hamda valyuta xatarlarini
kamaytirish maqsadida 2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi nomidan
chiqariladigan davlat qimmatli qog‘ozlarining cheklangan sof hajmini 25 trln so‘m
miqdorida belgilash rejalashtirilmoqda.
33

2.2.Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati.
Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati
Fiskal barqarorlik – bu davlatning o‘z byudjet siyosatini iqtisodiy o‘sishni
ta’minlagan holda yuritishi va kelgusida moliyaviy majburiyatlarini o‘z vaqtida
bajara olishini ifodalaydigan holatdir. Fiskal barqarorlik, asosan, davlat daromadlari
va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikka, soliqqa oid siyosatning izchilligi va
samaradorligiga bog‘liq.
Fiskal barqarorlikning asosiy ko‘rsatkichlari :
● Davlat byudjeti taqchilligi (defitsiti) darajasi (% YIMga nisbatan)
● Davlat qarzining YIMga nisbati
● Soliq tushumlarining barqarorligi va ulushi
● Joriy va kapital xarajatlar o‘rtasidagi muvozanat
Davlat qarzi – bu hukumat tomonidan jalb qilingan qarz mablag‘lari bo‘lib,
ular ichki yoki tashqi bo‘lishi mumkin. Davlat qarzining me’yoriy holatda
saqlanishi fiskal barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Davlat qarzi turlari:
● Ichki qarz – hukumat tomonidan mamlakat ichkarisidagi manbalardan
(masalan, milliy banklar, obligatsiyalar) olingan qarzlar.
Tashqi qarz – chet el moliyaviy institutlari, hukumatlari yoki xalqaro
34

tashkilotlardan olingan qarzlar.
Davlat qarzi xavfsizligi mezonlari:
● Davlat qarzining YIMga nisbati 60% dan oshmasligi (xalqaro me’zon)
● Davlat xizmat ko‘rsatish xarajatlarining byudjetga nisbati past bo‘lishi
● Qarzni qoplash muddatining barqarorligi va yaxshi boshqaruv
Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati: O‘zbekiston misolida
Davlat qarzining umumiy hajmi: 2024-yil 1-iyul holatiga ko‘ra,
O‘zbekistonning davlat qarzi 37 milliard AQSH dollarini tashkil etib, bu yalpi ichki
mahsulotga (YIM) nisbatan 33,2 foizga tengdir. Davlat qarzining tarkibi:
● Tashqi qarz: 30,9 milliard dollar (YIMning 27,7 foizi)
● Ichki qarz: 6,1 milliard dollar (YIMning 5,5 foizi)
Davlat qarzining o‘sish sur’ati: So‘nggi yillarda O‘zbekistonning davlat
qarzi sezilarli darajada oshdi. Masalan, 2017-yilda davlat qarzi 11,6 milliard
dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 34,9 milliard
dollarga yetdi, ya’ni 3 barobarga ko‘paydi.
Fiskal barqarorlik ko‘rsatkichlari: O‘zbekiston hukumati fiskal
barqarorlikni ta’minlash maqsadida davlat qarzining YIMga nisbatan ulushini 60
foizdan oshirmaslikni belgilagan. Bu chora davlat moliyaviy barqarorligini saqlash
va qarz yukini nazorat ostida ushlab turishga xizmat qiladi.
Xulosa: O‘zbekistonning fiskal barqarorligi hozirda nisbatan ijobiy holatda
bo‘lib, davlat qarzining YIMga nisbati xalqaro me’yorlardan past darajada
35

saqlanmoqda. Biroq, qarzning tez o‘sishi va uning tarkibida tashqi qarzning yuqori
ulushi kelajakda ehtiyotkor fiskal siyosat yuritishni talab etadi.
36

3-BOB.INFLATSIYA VA NARXLAR BARQARORLIGI:
3.1.Inflyatsiya darajasi va uning sabablari.
Narxlarning umumiy darajasi ko'tarilishi natijasida mamlakat pul birligi
(milliy valyuta) xarid qobiliyatining pasayishi ro'y beradi. Bu esa o'z navbatida,
davlat pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi. Pulning qadrsizlanishi bir xil
miqdordagi pulga vaqti kelib kamroq bo'lgan tovar va xizmatlarni sotib olish, ya'ni
sotib olinishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdorining vaqti kelib kamayishi
tushuniladi. Inflyatsiya birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va
xizmatlar narxining ko tarilishi ko rinishida, shuningdek, oltin va chet elʻ ʻ
valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi. Tovar
ishlab chiqarishning to lov qobiliyatiga ega talab o sishidan ortda qolishi, bozorda
ʻ ʻ
talabga javob bermaydigan tovarlarning ko payib ketishi, byudjet kamomadlarini
ʻ
qoplash uchun qo shimcha pul emissiyasi, investitsiyalarni emissiya hisobidan
ʻ
moliyalashtirish, monopol narxning mavjudligi, narxni oshib ketishidan hadiksirab
tovarlarni keragidan ortiq harid etish, mamlakatga qadrsizlangan chet el
valyutasining ko plab kirib kelishi va boshqa omillar Inflyatsiyani yuzaga keltiradi.
ʻ
Inflyatsiya jarayoni narxlarning o sishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi,
ʻ
makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. Inflyatsiya termini dastlab 1861—1865-
yillarda Shimoliy Amerikada, so ngra Fransiya va Germaniyada qo llanilgan
ʻ ʻ
Mamlakat ichidagi tovar va xizmatlar bahosining o'sib borishiga ko'ra inflyatsiya
turli darajalarda bo'ladi: sudraluvchi (mo'tadil) inflyatsiya, shiddatli (galloping)
inflyatsiya, giperinflyatsiya inflyatsiya. Uzoq vaqt mobaynida tovar va xizmatlar
narxlari barqaror bo'lgan, rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning o'rta muddatli
ko'rsatkichi 2 foiz atrofida, ushbu ko'rsatkich rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti
37

shakllanayotgan davlatlar uchun esa nisbatan yuqoriroq, taxminan 2-6 foiz atrofida
bo'lishi maqbul deb topilgan. Bugungi kunda har qanday darajadagi inflyatsiya
salbiy jihatga ega degan fikr ommada mavjud bo'lib, aslini olganda inflyatsiyaning
har qanday darajasi ham iqtisodiyot uchun zararli emas. Iqtisodiy o'sish uchun kam
foizli barqaror inflyatsiya bu tabiiy jarayon. Past darajadagi inflyatsiya
iqtisodiyotda qo'shimcha talab yaratishi orqali iqtisodiy o'sishga turtki beradi.
Inflyatsiyaning umuman yo'q bo'lishi esa iqtisodiyotning o'sish sur'atini pasaytirib
yuborishi mumkin. Shiddatli inflyatsiya kelgusida yuqori inflyatsiyaga olib kelib,
iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Shu nuqtai nazardan past darajadagi
barqaror inflyatsiya ijobiy hisoblanadi. Inflyatsiyani kelib chiqishiga ko'ra ikki
toifaga ajratish mumkin:
- Talab inflyatsiyasi ya’ni talabning keskin oshishi natijasida iqtisodiyotda pul
taklifining oshishiga yoki xaridorlar tomonidan inflyatsion kutilmalarni
shakllanishiga olib keladi. Soddaroq qilib aytganda, ishlab chiqarish sohasi
aholining talabini to'la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi.
Natijada tovar va xizmatlar narxlari o'sadi.
- Taklif inflyatsiya ya’ni ishlab chiqarish xarajatlarining keskin oshishi
natijasida sodir bo'ladigan inflyatsiya. Ya'ni, har xil jarayonlar va tarkibiy
o'zgarishlar (soliqlar o'zgarishi, energiya resurslari narxlari oshishi, davlat
tomonidan tartibga solinadigan narxlar oshirilishi va boshqalar) tufayli mehnat
unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar
oshadi. Natijada ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning narxlari oshadi.
Inflyatsiyaning ochiq va yashirin (bostirma) turlari mavjud. Ochiq inflyatsiya
erkin narxlar amal qiluvchi bozorlarda kuzatiladi. Narxlarning notekis o sishi bozorʻ
mexanizmini buzadi, lekin uni yo qotmaydi. Iqtisodiyot bozor o zgarishlariga o z
ʻ ʻ ʻ
aks ta sirini ko rsataveradi va turli bozorlar muvozanat yo nalishiga o zi
ʼ ʻ ʻ ʻ
moslashadi. Yashirin inflyatsiya sharoitida vaziyat boshqacha bo lib, davlat narxlar
ʻ
38

oshishidan xavotirga tushib, bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar
ustidan, ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi ma muriy nazoratʼ
o rngaadi. Yashirin inflyatsiya bozorning o z-o zini tartibga solish mexanizmini
ʻ ʻ ʻ
izdan chiqaradi. Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xarajatlari yuqori bo lgan
ʻ
sohalarga kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yo qqa chiqaradi. Shu sababli bu
ʻ
sohadan kapitalning qoldiqlari ham chiqib ketishga harakat qiladi va tovarlar
taqchilligiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida taqchillik narxlarning ko tarilishiga
ʻ
sabab bo ladi. Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan inflyatsiya yuz beradi,
ʻ
bunda narxlar pariteta (nisbati) o zgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning
ʻ
o sishi firmalarning foyda olib ishlashini ta minlaydi.
ʻ ʼ
Inflyatsiya - bu pul muomalasi kanallari pul massasi bilan to'lib toshgan
vaziyat. Bu holat tovarlar narxlarining o'sishida namoyon bo'ladi. Ushbu muammo
iqtisodiyotda juda muhimdir, chunki uning oqibatlari davlatning iqtisodiy
xavfsizligiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Inflyatsiya deganda pul birligi qadrsizlanib, tovarlarning narxi sezilarli
darajada oshadigan jarayon tushuniladi. Narxlash jarayonlarining o'zgarishi, ishlab
chiqarish tuzilmalaridagi murakkabliklar, narxlar raqobatining pasayishi va
boshqalar kabi ko'plab global omillar tufayli inflyatsiya bozor iqtisodiyotining bir
qismidir. Inflyatsiya uchun zaruriy shart - bu narxlarning o'sish dinamikasi va uning
paydo bo'lishining asosiy sabablaridan biri bu davlat xarajatlarining ko'payishi va
byudjetning etarli emasligidir.
Inflyatsiyaning uch turi mavjud - o'rtacha, tezkor va giperinflyatsiya.
O'rtacha inflyatsiya, shuningdek, sudraluvchi inflyatsiya deb ham ataladi. Bu
narxlarning nisbatan kichik o'sishida o'zini namoyon qiladi. Ba'zi tahlilchilar
39

inflyatsiyaning bu turi hatto foydalidir va iqtisodiyotning rivojlanishiga foydali
ta'sir qiladi, deb hisoblashadi, chunki uning o'rtacha ko'rsatkichlari pul mablag'larini
barqaror qiymatini saqlashga imkon beradi.
Inflyatsiyaning ikkinchi turi iqtisodiyotda sezilarli keskinlikni vujudga
keltirishi mumkin, ammo shunga qaramay narxlarni bashorat qilish mumkin. Uning
boshlanishi narxlar o'sishidan ustun bo'lgan pul massasining o'sishida namoyon
bo'ladi. Hozirgi vaqtda yuqori darajadagi inflyatsiya asosiy bosqichga o'tganda,
barter operatsiyalari rivojlana boshlaydi.
Giperinflyatsiya sharoitida narxlar yiliga 300% va undan ham oshishi mumkin.
Bu pulning yo'qolishi va uning qiymati va to'planish funktsiyasining sababi.
Inflyatsiya darajasi - Ma'lum bir davrda narxlarning foizlarda ifodalangan
o'zgarishi inflyatsiya darajasini aks ettiradi. Bu mablag'larning sotib olish qobiliyati
o'zgarganda o'zgarishi mumkin.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya darajasining normal
qiymati yiliga 2 dan 5% gacha o'sish sur'ati deb hisoblanadi. Inflyatsiya darajasi
davlatning noishlab chiqarish xarajatlari o'sishi, tovar taqchilligi yoki davlat
byudjetida mablag 'etishmasligi holatlarida keskin ko'tarilishi mumkin.
Inflyatsiya darajasini o'lchash uchun uchta indeksdan foydalaniladi: ulgurji
narxlar indeksi, iste'mol narxlari va yalpi ichki mahsulot deflyatori. Birinchisi,
chakana savdoni hisobga olmaganda, yil davomida ulgurji savdoning umumiy tovar
ayirboshlash summasini aks ettiradi. Ikkinchisi, joriy yil iste'mol savati narxlarining
bazis yil narxlariga nisbati. Yalpi ichki mahsulot deflyatori - bu yalpi milliy
mahsulotni tashkil etadigan xizmatlar va tovarlar narxlarining o'rtacha darajasining
ko'rsatkichidir.
3.2.Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi
40

Nazariy asos: Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi inflyatsiya
jarayonining asosiy ko‘rinishidir. Narxlar o‘zgarishi deganda bozor iqtisodiyotida
iste’mol tovarlari va xizmatlarining umumiy darajasidagi o‘zgarish tushuniladi.
Ushbu jarayon quyidagilar bilan belgilanadi:
● Inflyatsiya – narxlar umumiy darajasining uzluksiz o‘sishi;
● Deflyatsiya – narxlar umumiy darajasining pasayishi;
● Narxlar indeksi – muayyan vaqt oralig‘ida narxlar qanday o‘zgarganini
o‘lchovchi ko‘rsatkich (masalan, iste’mol narxlari indeksi – INI).
Narxlar o‘zgarishi aholining real daromadlariga, ishlab chiqarish xarajatlariga
va makroiqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, hukumat
inflyatsiyani nazorat qilish uchun monetar va fiskal siyosat choralarini qo‘llaydi.
O‘zbekiston misolida (2024-2025-yillar):
Inflyatsiya sur’atlari:
● 2023-yil yakunida yillik inflyatsiya darajasi 8,8% bo‘ldi;
● 2024-yilning aprel oyida yillik inflyatsiya 8,0% darajasida saqlanmoqda
(O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlari asosida).
Eng ko‘p narx o‘zgarishlari kuzatilgan sohalar:
● Oziq-ovqat mahsulotlari: go‘sht, sut, non, sabzavotlar va yog‘ mahsulotlarida
o‘sish kuzatilgan;
● Uy-joy va kommunal xizmatlar: gaz va elektr energiyasi tariflari oshirilgan;
● Transport va yoqilg‘i: benzin va dizel yoqilg‘i narxlari global narxlar fonida
o‘zgarib bormoqda;
41

● Ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari: xususiy xizmatlar narxlari asta-sekin
ko‘tarilgan.
Narxlar o‘zgarishining sabablari:
● Import qilinadigan mahsulotlar ulushining yuqoriligi;
Energetika va yoqilg‘i bozoridagi narxlarning barqaror emasligi;
● Aholi daromadlarining ortishi va talabning kengayishi;
● Valyuta kurslarining o‘zgaruvchanligi.
O‘zbekistonda mahsulotlar va xizmatlar narxlari barqaror bo‘lishi iqtisodiy
siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Inflyatsiyani nazorat qilish
orqali aholining ijtimoiy farovonligini oshirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
va investitsiya muhitini yaxshilashga erishiladi.
2025 yilning birinchi yarmida inflyatsiyaga mavsumiy xarakterga ega taklif
omillari ta’sirining kamayib borishi, nisbatan qat’iy pul-kredit sharoitlari hamda
makroiqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishi inflyatsion kutilmalarning pasayishiga
yordam beradi.
Yangilangan prognozlarga ko‘ra, 2025 yil yakuniga umumiy inflyatsiya 7-8
foiz atrofida shakllanishi kutilmoqda. Kelgusida yuqoridagi o‘zgarishlarning
bazaviy inflyatsiyaga ikkilamchi ta’sirlari darajasi pul-kredit sharoitlari
yo‘nalishlarini belgilovchi muhim omil bo‘ladi.
2025 yilda yuqori iqtisodiy faollik hisobiga yalpi ichki mahsulot o‘sishi
tendensiyasi davom etib, yil yakunida 6 foiz atrofida shakllanishi prognoz
qilinmoqda. Bunda xususiy investitsiyalar ortishi iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-
quvvatlovchi omil bo‘lib, tovar va xizmatlar taklifining ortishiga xizmat qiladi. Shu
bilan birga, kelgusi choraklarda jahon bozorida ayrim oziq-ovqat mahsulotlarining
42

narxi o‘sishi bo‘yicha xatarlar import narxlari orqali inflyatsiyaga oshiruvchi
ta’sirga ega bo‘lishi mumkin.
Qayd etilishicha, dunyoda proteksionistik kayfiyatning kuchayishi va savdo
cheklovlarining ortishi global ta’minot zanjirlarida muammolarga olib kelishi
mumkin. Bu, o‘z navbatida, global inflyatsiyaning hozirgi pasayish tendensiyasini
o‘zgartirib, inflyatsiya bosimining uzoqroq muddat saqlanib qolishi ehtimolini
oshirishi mumkin.
Bundan tashqari, global inflyatsiya risklarining kuchayishi sharoitida markaziy
banklar pul-kredit siyosatini yumshatishni kechiktirishi mumkin, bu esa arzon pulga
egalikni qiyinlashtiradi.
Dunyoda davom etayotgan geosiyosiy keskinliklar (mojarolar, sanksiyalar,
savdo urushlari) ham xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlari narxining yanada
oshishiga olib kelishi mumkin. Xususan, jahon bozorida oziq-ovqat narxining
o‘sishi kelajakda O‘zbekistonda ichki narxlarga bosimni kuchaytirishi mumkin.
Bundan tashqari, sanksiyalar xavfining ortishi to‘lovlar va yetkazib berishdagi
kechikish tufayli tashqi savdo va pul o‘tkazmalariga salbiy tasir ko‘rsatadi.
“Energetika islohoti”ning navbatdagi bosqichida 2025 yil aprel oyida yuridik
shaxslar uchun energiya tariflarining o‘zgarishi ishlab chiqarish tannarxining
oshishiga va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar inflyatsion kutilmalarining tezlashishiga
olib kelishi mumkin.
Shuningdek, aprel oyida kompressor yonilg‘i quyish shoxobchalari uchun tabiiy
gazning ulgurji narxi oshishi, o‘z navbatida, transport xarajatlarining o‘sishi
natijasida mahsulot tannarxiga ta’sir qilishi mumkin.
43

Qolaversa, iqtisodiyotdagi yuqori investitsion faollik va aholi real
daromadlarining sezilarli o‘sishi iste’mol talabini qo‘llab-quvvatlashda davom
etishi mumkin, bu esa kelajakda talab omillari ta’sirining saqlanib qolishiga, ya’ni
inflyatsiyaning oshishiga olib keladi.
O‘zbekistonda 1 apreldan elektr energiyasi va gaz narxlarining
navbatdagi oshirilishi rejalashtirilgan. O‘tgan yilning noyabrida
Markaziy bank 2025 yil va 2026−2027 yillarga mo‘ljallangan pul-kredit
siyosatining asosiy yo‘nalishlarini tasdiqlagan edi. Unda iqtisodiy
rivojlanishning asosiy, muqobil va xavfli ssenariylari nazarda tutilgan.
Inflyatsiya jarayonlarining umumiy pasayishiga qaramay, 2027 yilga borib
inflyatsiyaning 5 foizlik maqsadli darajasiga erishishni sekinlashtirishi mumkin
bo‘lgan ichki va tashqi omillarning ta’siri ehtimoli saqlanib qolmoqda.
Iqlim o‘zgarishi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat narxlariga ta’sir qiladi. Masalan,
2022 yil boshida ob-havoning g‘ayritabiiy sovuq bo‘lishi ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatgan, 2023 yilda esa beqaror iqlim sharoiti
meva-sabzavot hosildorligini pasaytirib, narxlar oshishiga sabab bo‘ldi. 2024 yilda
yaxshi sharoitlar oziq-ovqat mahsulotlariga deinflyatsiya ta’sirini ko‘rsatdi.
Kelajakda iqlimning beqarorligi inflyatsiyani oshirishi mumkin.
Faol islohotlar va tarkibiy o‘zgarishlar vaqtincha inflyatsiya kutilmalar va asosiy
inflyatsiyaga bosimni oshirishi mumkin. Agar inflyatsiya uzoq vaqt davomida
yuqori darajada saqlanib qolsa, Markaziy bank pul-kredit siyosatini kuchaytirishga
majbur bo‘ladi.
Agar jiddiy risklar yuzaga kelsa, rag‘batlantiruvchi byudjet siyosatini
kuchaytirish mumkin, bu esa taklif cheklangan holda talabning oshishiga olib
44

keladi. Bu qo‘shimcha inflyatsiya bosiminikeltirib chiqaradi va byudjet
taqchilligining ortib ketishiga olib kelishi mumkin.
Energiya xatarlariga quyidagicha izoh berilgan. Cheklangan ta’minot sharoitida
energiya resurslariga talabning ortishi taqchillik va uzilishlarga, ishlab chiqarish
xarajatlarining oshishiga va inflyatsiya bosimining kuchayishiga olib kelishi
mumkin. Bunday sharoitda pul-kredit siyosatining samaradorligi pasayadi.
Oxirgi marta tariflar o‘tgan yilning may oyida, ijtimoiy normalar joriy qilingan
paytda ko‘rsatilgan edi.
Aholi uchun 1 kVt/soat elektr energiyasining bazaviy (ijtimoiy me’yor
doirasida) narxi 295 so‘mdan 450 so‘mga (+52,5 foiz), 1 kub metr gazning narxi
380 so‘mdan 650 so‘mga (+71 foiz) oshgan. Iste’mol hajmi ko‘paygani sayin tarif
bir necha barobar ortadi. 1 apreldan elektr energiyasiga (oyiga 200 kVt/soat
doirasida) bazaviy tarif yana 33,3 foizga — 450 so‘mdan 600 so‘mga, gaz uchun —
650 so‘mdan 1000 so‘mga (+53,8foiz) oshadi.
Aprelda elektr energiyasi va gaz tariflarining oshishi inflyatsiyaning
qo‘shimcha 1,8−1,9 foiz punktiga ko‘tarilishiga olib keladi. Bu joriy yil
uchun 7−8 foiz atrofida bo‘lishi kutilayotgan inflyatsiya prognozida
allaqachon hisobga olingan.
Qayd etilishicha, 2025 yilda byudjet taqchilligining YAIMga nisbatan 3 foiz
atrofida shakllanishi belgilangan bo‘lib, fiskal konsolidatsiya davom ettiriladi.
Fiskal xarajatlarning optimallashishi fonida davlat iste’moli xarajatlari o‘sishi real
hisobda 2024 yil ko‘rsatkichlari doirasida bo‘lishi kutilmoqda.
45

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari
mamlakatning iqtisodiy holatini har tomonlama baholash, mavjud muammolarni
aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi, tashqi savdo
balansi kabi asosiy makroiqtisodiy indikatorlar mamlakat iqtisodiy salohiyatining
o‘sishi yoki pasayishini aks ettiradi. O‘zbekiston so‘nggi yillarda iqtisodiy
islohotlarni jadallashtirib, budjet siyosatini barqarorlashtirish, tashqi savdoni
liberallashtirish va investitsiya muhitini yaxshilash borasida muhim natijalarga
erishmoqda. Shu bois, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning muntazam tahlili nafaqat
iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yo‘naltirilishini ta'minlaydi, balki uzoq muddatli
barqaror rivojlanish strategiyasini shakllantirishga ham xizmat qiladi.
Shuningdek, makroiqtisodiy tahlillar natijalari davlat siyosatini shakllantirishda,
ijtimoiy-iqtisodiy rejalashtirishda va iqtisodiy xavflarning oldini olishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ularning asosida ishlab chiqiladigan strategik qarorlar orqali
milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, aholi turmush darajasini
yaxshilash va barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash mumkin. Shu bois, bu
ko‘rsatkichlarning chuqur tahlili nafaqat iqtisodchilar, balki siyosatchilar,
investorlar va xalqaro tashkilotlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning chuqur va tizimli tahlili nafaqat mavjud
iqtisodiy holatni aks ettiradi, balki kelajakdagi tahdid va imkoniyatlarni oldindan
ko‘ra bilish imkonini ham yaratadi. Xalqaro standartlarga asoslangan statistik
yondashuvlar, raqamlashtirish jarayonlarining jadallashuvi hamda iqtisodiy
47

ma’lumotlarning ochiqligi bu boradagi tahlillar sifati va ishonchliligini oshirmoqda.
Ayniqsa, global iqtisodiy muhitda yuzaga kelayotgan noaniqliklar sharoitida
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab
chiqish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan, bu ko‘rsatkichlarni muntazam
monitoring qilish va ularni zamonaviy usullar bilan baholash O‘zbekiston iqtisodiy
taraqqiyoti uchun asosiy omillardan biridir.
48

Glossary (Atamalar lug‘ati)
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar — mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatini
ifodalovchi YaIM, inflyatsiya, ishsizlik darajasi, tashqi savdo balansi kabi asosiy
statistik ko‘rsatkichlar majmui.
YaIM (Yalpi ichki mahsulot) — mamlakat hududida ma’lum davr mobaynida
ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymati.
Inflyatsiya — pul birligining qadrsizlanishi natijasida tovar va xizmatlar narxining
o‘sib borishi jarayoni.
Ishsizlik darajasi — iqtisodiy faol aholining umumiy soniga nisbatan ish
izlayotgan, ammo ish topa olmagan shaxslar ulushi.
Tashqi savdo balansi — eksport va import o‘rtasidagi farqni ko‘rsatadigan
ko‘rsatkich bo‘lib, musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin.
Davlat budjeti — davlatning daromadlari va xarajatlari rejasini ifodalovchi
moliyaviy hujjat.
Fiskal siyosat — davlat tomonidan soliqlar va byudjet xarajatlari orqali
iqtisodiyotni tartibga solish siyosati.
Monetar siyosat — markaziy bank tomonidan pul massasi va foiz stavkalarini
boshqarish orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish vositasi.
Tovar ishlab chiqarish hajmi — ma’lum davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar
miqdori yoki qiymati.
Milliy daromad — mamlakat fuqarolari va kompaniyalari tomonidan olingan
umumiy daromad, YaIMdan amortizatsiya va bilvosita soliqlarni chegirgach
qoladigan miqdor.
49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2024). Bozor islohotlarini yanada
jadallashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida
Prezident farmoni PF-85-son, 3-iyun. Toshkent. Lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). Kapital bozorini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Prezident farmoni PF-6207-son, 13- aprel.
Toshkent. Lex.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2017). O‘zbekiston
Respublikasi Savdo-sanoat palatasi faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari
to‘g‘risida Qaror PQ-3068-son, 19-iyun. Toshkent. Lex.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2023). “O‘zbekiston – 2030”
strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida Prezident farmoni
PF-205-son, 12-dekabr. Toshkent. Marifat.uz
5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2023). “O‘zbekiston – 2030”
strategiyasining barqaror iqtisodiy o‘sish orqali aholi farovonligini ta’minlash
yo‘nalishi bo‘yicha 2023-yilga mo‘ljallangan amaliy tadbirlar rejasi Qaror PQ-
300-son, 11-sentabr. Toshkent. Marifat.uz
6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-6003 (2020). O‘zbekiston
Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi o‘rnini yaxshilash to‘g‘risida.
LexUZ. https://lex.uz/ru/docs/-4838762
7) Abdulazizova O. N. (2024). O‘zbekiston moliyaviy infratuzilmasining
funksional tahlili. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(11), 12–20. Toshkent: TSUE.
https://www.researchgate.net/publication/387049046
50

8) Yakubova N. A. (2024). Iqtisodiy siyosatga kirish. Renessans ta’lim universiteti.
112–125-betlar. https://renessans-edu.uz/files/books/2024-12-04- 11-14-13 _
d50272d7e1114d85f0cd1bd4fd5a3feb.pdf
9) Samanov A. A. (2023). Biznesni rejalashtirish. Toshkent: “Iqtisodchi”
nashriyoti. 85–102-betlar. 37
10) Taniyev A. B. (2024). Biznesga kirish. Toshkent: “Fan va texnologiya”
nashriyoti. 67–89-betlar.
11) Omonov A., Karaliev S. (2021). Banklarda buxgalteriya hisobi. Toshkent:
“Moliyachi” nashriyoti. 120–135-betlar.
12) Isakov J. Y., Adilov Z. (2020). Bank risklari: o‘quv qo‘llanma. Toshkent:
“Iqtisodchi” nashriyoti. 98–112-betlar.
13) Mamatkulov M. Sh. (2022). Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Toshkent: “Fan”
nashriyoti. 77–93-betlar.
14) Shamsiyeva F. M. (2021). Iqtisodiyotda qaror qabul qilish. Toshkent: “Fan va
texnologiya” nashriyoti. 88–104-betlar.
15) Nazarqulov N. J. (2022). Inson resurslari iqtisodiyoti. Toshkent: “Iqtisodchi”
nashriyoti. 95–110-betlar.
16) Razzaqov A., Tashmatov Sh. (2021). Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Toshkent:
“Fan” nashriyoti. 130–145-betlar.
17) Sultonov P. (2022). Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari.
Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 75–90-betlar.
18) Allayerov P. (2021). Iqtisodiyotda optimallashtirish. Toshkent: “Iqtisodchi”
nashriyoti. 60–78-betlar.
19) Abdullayeva D. (2020). Ekonometrika. Toshkent: “Fan” nashriyoti. 85–100-
betlar.
20) Yulchiyeva Z. N. (2021). Boshqaruv psixologiyasi. Toshkent: “Iqtisodiyot”
nashriyoti. 90–105-betlar.
51

21) Toshmamatov N. (2020). Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Toshkent:
“Moliyachi” nashriyoti. 100–115-betlar.
22) Isroilov R. I. (2020). Boshqaruv hisobi. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 70–
85-betlar.
52

Mavzu: Oʻzbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy koʻrsatkichlari tahlili kurs ishi

Sotib olish