O’zbekiston Respublikasi saylov tizimi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	63.1KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

O’zbekiston Respublikasi saylov tizimi

Sotib olish

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ fanidan
O’zbekiston Respublikasi saylov tizimi
KURS ISHI

Toshkent-2023
1

Mundarija
Kirish
I. BOB Saylov tizimi va saylov huquqi
1.1 Fuqarolarning saylov huquqi, saylov huquqi prinsiplari
1.2 Saylov jarayoni va unda ishtirok etuvchi subyektlar. Saylovda ishtirok
etmaslik asoslari
II. BOB Saylovni tashkil qilish va o’tkazish tartibi
2.1 Ovoz berishni tashkil qilish, o’tkazish tartibi va saylov muddatlari2.2
Saylovni moliyalashtirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Saylovlar demokratik davlatlar
taraqqiyotida va fuqarolarning siyosiy huquqlari tizimida muhim konstitutsiyaviy-
huquqiy institut sifatida markaziy o ’rin egallab kelgan. Aynan mazkur institut orqali
fuqarolar bevosita yoki o’zlari s aylagan vakillari timsolida davlat va jamiyatni
boshqarish imkoniga ega. Saylov d emokratiyaning yorqin ifodasidir: «Demokratiya
va saylov tushunchalari d oimo yonma-yon yuradi, ular o’zaro birlashib ketgan.
Saylov – d emokratiya degani. Demokratiya — bu saylov degani» 1
.
Umumxalq saylovlari orqali davlat hokimiyati organlarini shakllantirish
demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgisidir. Saylov – xalq o’z hokimiyati
va xohish-irodasini to’g’ridan-to’g’ri ro’yobga chiqarishning oliy ifodasi, davlat
hokimiyati organlarini demokratik tarzda tashkil etishning negizi hisoblanuvchi ulkan
ijtimoiy-siyosiy tadbir.
O’zbekistonda olib borilayotgan yangi demokratik va erkin mamlakatni
yaratishga qaratilgan keng qamrovli va izchil islohotlar doirasida xalq
xokimiyatchiligi konstitusiyaviy tamoyilini hayotga tatbiq etish, fuqarolarning davlat
va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokini ta’minlash, saylov tizimini takomillashtirishga
alohida e’tibor berilmoqda. Zero demokratik va adolatli saylovlar – bu
demokratiyaning o’ta muhim va zarur shartlaridan hisoblanadi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fuqaroning saylov huquqlari va
erkinliklari mavzusi nufuzli xalqaro tashkilotlar jiddiy shug’ullanadigan masalaga
aylandi. Bugunga kelib dunyoda saylov huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, erkin
demokratik adolatli saylovlarni tashkil etish va o’tkazish sohasiga doir 20 dan ziyod
xalqaro huquqiy hujjatlar, standartlar mavjud.
Barcha davlatlarga nisbatan tatbiq etilishi mumkin bo’lgan xalqaro saylov
standartlari universal deb ataladi. Odatda, bunday hujjatlar BMT kabi universal
xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilinib, ular davlatlar tomonidan tan olinadi.
1
Karimov I.A. Parlament – jamiyat hayotining ko’zgusi. / / O’zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida.
To‘plam. – Т.: « O‘zbekiston», 2005. 13-bet
3

Mamlakatimizning bosh maqsadi – demokratik huquqiy davlat qurish va
fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo’lib, uning asosiy shartlaridan biri xalq
hokimiyatchiligini ta’minlash masalasidir. Jumladan, «Demokratiya hamma j oyda bir
xil. Uning umumiy tamoyillari hamma uchun tushunarli: b u — demokratiyaning
ajralmas qismi bo’lgan xalq hokimiyati, x alqning xohish-irodasi va ochiq, erkin
saylovlardir. Bu oxir-oqibatda h ar qanday demokratiyaning eng yuqori pog’onasi
bo’lgan fuqarolik jamiyatidir» 2
.
Aslida, o’zining tashkil etilishi, tuzilishi jihatidan va faoliyatida xalqning
i rodasiga tayangan, barcha umume’tirof etilgan inson va fuqarolarning h uquq va
erkinliklarini ta’minlashga intilgan davlat deganda, tom ma’nodagi d emokratik davlat
tushuniladi. Bunda, demokratik davlat fuqarolarning erkinligi va hurfikrliligiga
asoslangan fuqarolik jamiyatining muhim ajralmas qismidir. Mazkur davlatning
legitimliligi asosini xalq suvereniteti tashkil etadi. O’z n avbatida, xalq
suverenitetining amalda namoyon bo’lishining asosini saylovlar orqali tashkil etilgan
davlat hokimiyati ifoda etadi.
Demokratik saylovlar – hokimiyat to’g’risidagi masalani kuch bilan hal
etilishining aksidir. «Demokratiya sharoitlarida esa, davlat ijtimoiy qarama-
qarshiliklarni zo4rlik va bostirish yo’li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq
ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi» 3
, -
degan so’zlar saylovlarni nazarda tutgan.
Har qanday davlatni demokratik davlat deb e’lon qilishning o’zi kifoya emas,
muhimi, uning tashkil etilishi va faoliyatini tegishli huquqiy institutlar, huquqiy
kafolatlar bilan ta’minlashdan iborat. Bunda — konstitutsiyaviy-huquqiy
institutlarning tizimida saylov huquqi instituti muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Saylov bilan bog’liq
munosabatlar, masalalar faqat Konstitutsiya normalari bilan tartibga solish bilan
chegaralanmaydi, boshqa maxsus qonunlar bilan ham tartibga solinadi. Masalan,
2019-yilgacha «Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida», «Fuqarolar saylov
2
Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimizga va qat’iy irodamizga bog‘liq.
T.12. – Т.: « O‘zbekiston», 2004. 163-bet.
3
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-J. - Т.: «O‘zbekiston», 1993. 12-bet.
4

huquqlarini kafolatlash to’g’risida»gi qonunlar bilan saylovlar o’tkazib kelingan.
2019-yil 25-iyunda O’zbekiston Respublikasining Saylov kodeksini qabul qilish
orqali barcha saylov haqidagi normalar yagona hujjatga jamlandi. 18 yoshga to’lgan
fuqarolarning ovoz berishga haqli ekanliklarini birinchidan, O’zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksi talablariga muvofiq, 18 yoshga to’lgan fuqaro aynan
to’la muomala layoqatiga ega bo’lishi; ikkinchidan, BMT tomonidan 1989 yilda
qabul qilingan «Bola huquqlari to’g’risida»gi Konvensiyaning 1-moddasida ham
aynan 18 yosh insonni voyaga yetgan
deb hisoblash yoshi sifatida belgilanganligi; uchinchidan, 18 yosh tibbiy, fiziologik
nuqtai-nazardan ham to’la yetuk hisoblanishi bilan izohlanadi.
Kurs ishi maqsadi. Mazkur mavzuning o’rganilishi O’zbekiston
Respublikasida Saylov tizimi fuqarolarning saylov huquqi va saylov prinsiplari,
saylov o’tkazilish va ovoz berish tartibi to’g’risidagi bilimlarni shakllantirishdan
iborat.
Kurs ishi vazifalari quyidagilar etib belgilandi:
 Saylov tizimi tushunchasi va mamlakat hayotida tutgan o’rnini atroflicha tahlil qilish;
 Saylovlarni tashkil qilish va o’tkazish tartibini o’rganish;
 Fuqarolarning saylov huquqi va saylov huquqi prinsiplarini tahlil qilish;
 Saylovda ishtirok etuvchi subyektlarni o’rganish, tahlil qilish;
Kurs ishining predmeti: Saylovni tashkil qilish, fuqarolarning saylov huquqi
to’g’risidagi normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishing obyekti. Saylov tizimi qonunchiligidagi muammolarni hal qilish
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan
mulohazalar, O’zbekistonda demokratik saylov tizimini shakllantirish va
rivojlantirish borasidagi ishlar atroflicha muhokama qilingan.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I. Saylov Tizimi va saylov huquqi
1.1 Fuqarolarning saylov huquqi, saylov huquqi prinsiplari
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylov tizimi maxsus bobda (XXII
bob) mustahkamlangan. O’zbekiston Konstitutsiyasida Saylov tizimi
konstitutsiyaviy asosda belgilanishi bu huquqiy institutning ahamiyati yuqori
ekanligini ko’rsatadi. Konstitutsiyaning saylov tizimi bob ikkita modda , ya’ni 128 va
129-moddadan iborat bo’lib, u fuqarolarning saylov huquqini, saylov huquqi
prinsiplari, qaysi organlar saylov yo’li bilan tashkil qilinishi, saylov o’tkazishning
muddatlari, Oliy Majlis Senati a’zolarini saylash tartibini, kimlar saylovda
qatnashmasligini va Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilish hamda vakolatlarini
belgilovchi qoidalardan iborat.
«Erkin saylov va o’z xohish-irodasini erkin bildirish prinsiplari,birinchi
navbatda har bir shaxsning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va
saylanish bo’yicha konstitutsiyaviy huquqi milliy davlatchiligimiz m odelining
asosini tashkil etadi» 4
.
Bu bilan erkin saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqi tizimida,
davlatchiligimizda muhim rol o’ynashi e’tirof etildi va saylov huquqi ahamiyatiga
oqilona baho berildi. Saylov huquqi bilan fuqarolarni ta’minlash faqat milliy
qonunchiligimizda belgilangan bolibgina qolmay, saylov huquqining ahamiyati
xalqaro hujjatlarda ham qayd qilingan, jumladan, «Inson huquqlari umumjahon
Deklaratsiyasi»ning 21-moddasida: «Har bir inson bevosita yoki erkinlik bilan
saylangan vakillari vositasida o’z mamlakatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga
egadir», - deb belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 128-moddasida: « O’zbekiston
Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylanish
huquqiga egadirlar», - deb belgilangan. Fuqarolarning saylov huquqi – saylash va
saylanish huquqidan iborat. Shu ikkala huquqqa to’la ega bo’lgandagina saylov
4
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi. – Т.: “O‘zbekiston”, 2010, 35-bet.
6

huquqi amalga oshgan hisoblanadi. Yuridik adabiyotlarda fuqarolarning saylash
huquqini aktiv saylov huquqi, saylanish huquqi esa, passiv saylov huquqi deb
yuritiladi. Ularga ega bo’lishda ba’zi talablar qo’yiladi. Saylash huquqiga ma’lum
yoshga yetgan mamlakatning barcha fuqarolari ega bo’ladi. Konstitutsiyaga binoan
sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuningdek, sud hukmi bilan
ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar saylash huquqiga ega
emas. Chunki muomalaga layoqatsizlar aqliy tomondan ojiz, ongsiz kishilar bo’lib,
ular o’z xatti-harakatining oqibatini anglay olmaydi, tushunmaydi. O’ta og’ir jinoyat
sodir etishda ayblanib, ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotganlarning
saylash huquqi ma’lum davrga cheklangan, chunki u joylarda alohida rejimda
yashashga to’g’ri keladi. Ozodlikdan mahrum qilish joylaridan ozodlikka
chiqqandan so’ng, ular yana saylov huquqidan to’la foydalanadi. Fuqarolarning
saylanish huquqiga ega bo’lishi uchun ham ayrim shartlar, chegaralar o’rnatiladi:
–Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og’ir va
o’ta og’ir jinoyatlar sodir etganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum
etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovlarda ishtirok etmaydi;
–Saylash huquqiga ega bo’lish uchun yosh chegarasi ham yuqoriroq o’rnatiladi.
Masalan, O’zbekistonda Prezident bo’lib saylanish uchun 35 yoshga, Oliy Majlisga
saylanish uchun 25 yoshga, mahalliy vakillik organlariga saylanish uchun 21 yoshga
to’lgan bo’lish kerak. Xuddi shuningdek, saylanish huquqiga ega bo’lish uchun
boshqa talablar ham o’rnatiladi. Masalan, mamlakat hududida ma’lum yil yashagan
bo’lishi, til bilishi va hokazo.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqida qo’llaniladigan
shartlar, chegaralar boshqa demokratik mamlakatlar qonunlarida ham belgilangan.
Fuqarolar saylov huquqlarini amalga oshirish jarayonida faqat saylash va
saylanish huquqidangina emas, boshqa huquqlardan ham foydalanadi. Masalan,
saylov komissiyalari tarkibida ishtirok etish, nomzodlar to’g ‘risida ma’lumotlar
olish, kuzatuvchilar tarkibida ishtirok etish ishonchli va vakolatli vakil sifatida
ishtirok etish va boshqalar.
7

Fuqarolarning saylov huquqlari qo’shimcha ravishda «Fuqarolar saylov
huquqlarining kafolatlari to’g’risida»gi Qonun 5
bilan ta’minlanadi. Bunday maxsus
qonunning borligi mamlakatimizda fuqarolarning saylov huquqlari himoyasiga
alohida e’tibor qaratilganligini ko’rsatadi.
Fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirishiga turli yo’llar bilan
to’sqinlik qilganlik uchun javobgarlik mavjudligi Saylov kodeksida belgilab
qo’yilgan. Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida saylov
qonunlarini buzganlik uchun alohida moddalarda jinoiy javobgarlik belgilangan.
Jinoyat kodeksining 146-147-moddalarida fuqarolar saylov huquqlarining har qanday
buzilishiga olib keluvchi holatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Saylovlar
ma’lum prinsiplarda o’tkazilib, ular demokratik talablarga, xalqaro hujjat normalariga
mos bo’ladi.
Konstitutsiyada saylov umumiy, teng va to’g’ridan to’g’ri saylov huquqi
asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkazilishi, har bir saylovchi bitta ovozga
ega ekanligi, ovoz berishda fuqaro o’z xohish-irodasini erkin bildirishi ko’rsatib
qo’yilgan (128-modda).
Ana shular saylov huquqining asosiy prinsiplari bo’lib, saylov to’g’risidagi
qonunlarda har biri alohida moddalarda berilgan.
Umumiy saylov prinsipi – mamlakatdagi barcha fuqarolarga kimligidan qat’iy
nazar (ya’ni, millati, dini, irqi, jinsi, ijtimoiy kelib chiqishi, partiyaviyligidan qat’iy
nazar), saylov huquqidan foydalanish imkoniyatini beradi. Umumiy saylov huquqi
yosh chegarasining bo’lishi, sud yo’li bilan saylov huquqidan cheklash mumkinligiga
yo’l qo’yadi. Boshqacha har qanday cheklashlar umumiy saylov huquqi prinsiplariga
ziddir. Avvalroq saylov qonunchiligimizga sudgacha qamoqda saqlanayotgan
fuqarolarning ham saylovda ishtirok etishining o’rnatilishi umumiy saylov prinsipini
kengaytirgan bo’lsa, Konstitutsiyaga kiritilgan o’zgartirish umumiy saylov prinsipini
yanada kengaytiradi. Unga asosan, Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb
topilgan fuqarolar, shuningdek, og’ir va o’ta og’ir jinoyatlar sodir etilganligi uchun
sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslargina
5
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari to‘plami. – Т.: 2007, 72-73-betlar.
8

saylovda ishtirok etmaydi ya’ni saylanmaydi va ovoz bermaydi. Boshqa har qanday
hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita cheklashga
yo’l qo’yilmaydi.
Teng saylov huquqi prinsipi – har bir saylovchining bir ovozga ega ekanligi,
fuqarolar faqat bir saylov uchastkasida ro’yxatga olinib, ovoz berishda ishtirok etishi,
saylovda ishtirok etuvchi partiyalarga bir xil imkoniyatlar yaratilganligini bildiradi.
To’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi - har bir fuqaro mahalliy vakillik organlari, Oliy
Majlisning Qonunchilik palatasiga deputatlarni, shuningdek, Prezidentni saylashda
bevosita o’zi shaxsan ovoz berish orqali saylovda ishtirok etishini bildiradi.
To’g’ridan-to’g’ri saylov orqali fuqarolar yashab turgan joylarining o’zida ovoz
beradi va ularning bergan ovozi deputatlar, Prezident saylanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Yashirin ovoz berish - bunda fuqarolarning ovoz berishiga hech kim ta’sir qila
olmaydi. Fuqarolar hech kimning ta’sirisiz ovoz bersagina o’zi xohlagancha ovoz
berishi mumkin bo’ladi. Yashirin ovoz berishda ovoz berish natijasi ham ma’lum
bo’lmaydi, shuning uchun fuqarolar qo’rqmasdan, ikkilanmasdan, shubhalanmasdan
o’zi xohlagan nomzodga ovoz beradi.
Saylovda ishtirok etishning erkinligi - fuqarolar saylovlarning hamma
jarayonlarida, shuningdek, ovoz berishda ham erkin ishtirok etishini bildiradi.
Ularning saylov jarayonlarida ishtirok etishiga to’sqinlik qilinmaydi, ishtirok etishga,
ovoz berishga ham. majbur qilinmaydi.
Fuqarolar ovoz berishda ixtiyoriy ravishda ishtirok etib, xohlagan nomzodga
ovoz beradi yoki umuman ishtirok etmaydi. Buning uchun ular majburlanmaydi, hech
qanday tazyiqlarga uchramaydi, quvg’in qilinmaydi. Faqat fuqarolar o’z siyosiy
qarashlari, ongi, madaniyatiga qarab ovoz berishda ishtirok etish yoki etmaslik
masalasini o’zi hal qiladi. Ovoz berishga majburlash ham, to’sqinlik qilish ham
javobgarlikni keltirib chiqaradi.
Oshkoralik ham saylov huquqining muhim prinsiplaridan. Saylovlarning
barcha jarayonlari oshkora o’tadi. Ommaviy axborot vositalari orqali saylov
jarayonlari bo’yicha muntazam ma’lumotlar berib boriladi. Saylovlarda
kuzatuvchilarning ishtiroki (xalqaro va milliy kuzatuvchilar) ta’minlanadi.
9

Demokratiyaning kuchayishi, saylov qonunchiligining takomillashib borishi
bilan saylov huquqi prinsiplarini qo’llash kengayib boradi va prinsiplarning o’zi ham
takomillashtiriladi. Amaldagi saylov to’g ‘risidagi qonunlardan vakillik organlarini
deputatlikka nomzod ko’rsatish huquqining chiqarib tashlanishi teng saylov huquqini
ta’minlashni yanada kuchaytirdi.
Oliy Majlisning ikki palatali etib qayta tashkil etilishi, uning yuqori palatasi -
Senat a’zolarining mahalliy Kengashlar deputatlari orasidan, mahalliy
Kengashlarning qo’shma majlisida saylanishi saylov tizimiga pog’onali saylov
prinsipini kiritdi. Bu prinsipdan jahon mamlakatlari tajribasida foydalaniladi.
1.2 Saylov jarayoni va unda ishtirok etuvchi subyektlar. Saylovda
ishtirok etmaslik asoslari
Saylov, ya’ni hokimiyatining vakillik organlarini shakllantirish tartibi siyosiy-
huquqiy mexanizm shaklida namoyon bo’lib, bunday mexanizmni bir vaqtda saylov
huquqi va saylov jarayoni tashkil etadi. Bunda saylov huquqi, bir tomondan,
saylangan vakillarning hokimiyat vakolatlariga ega bo’lishlariga tegishli bo’lib,
jamiyat va davlat faoliyatining ayrim jihatlarini batafsil ifoda etsa; ikkinchi
tomondan, saylov jarayoni unda subyektiv siyosiy huquqni amalga oshirishning
shakli sifatida saylovchilarning hokimiyatni amalga oshirishdagi ishtiroki
texnologiyasini aks ettiradi.
Demokratik saylov jarayoni – bu mamlakatda o’rnatilgan siyosiy jarayon va
rejimning bir qismi bo’lib, u fuqarolar saylov huquqlari amalga oshirilishining
ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-madaniy infratuzilmasini tashkil etuvchi demokratik
institutlar rivojlanishining umumiy shartlari bilan bevosita bog’liqdir. Bundan
tashqari, saylov kampaniyasini boshlashdan oldin bir qancha muhim harakat va
protseduralar amalga oshirilishi talab etiladi. Ularga ko’ra, saylov jarayoni nafaqat
ovoz berishni tashkillashtirishning yuridik texnikasi bo’lib, balki u hokimiyatning
siyosiy barqarorligi va uzluksizligi, xalqchilligi va qonuniyligini ta’minlovchi muhim
huquqiy institut sifatida namoyon bo’ladi.
10

O’zbekiston Respublikasida saylov jarayoni har qanday mamlakatlardagi kabi
bir-birini to’ldirib va almashtirib boruvchi bir qancha bosqichlardan iborat. Bunda
saylov jarayonining bosqichlari deganda, saylovlarni tashkil etish va o’tkazish uchun
belgilangan davrlar tushuniladi. Ular doirasida qonunlarda ko’zda tutilgan saylov
harakatlari, shuningdek, saylovchilar va saylovning boshqa ishtirokchilari huquqlari
amalga oshirilishini ta’minlovchi saylov tartib-taomillari amalga oshirib boriladi.
Odatda, har qanday saylov jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan tashkil
topadi: birinchi, saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish yoki saylovlarni
tayinlash; ikkinchi, saylov okruglari va saylov uchastkalarini tuzish; uchinchi, saylov
komissiyalarini tuzish; to’rtinchisi, nomzodlar ko’rsatish va ularni ro’yxatga olish;
beshinchi, saylovoldi tashviqoti; oltinchi, saylovchilar ro’yxatini tuzish; yettinchi,
ovoz berishni tashkil etish va saylov natijalarini aniqlash; sakkizinchi, saylov
yakunlarini e’lon qilish va deputatlarni, senatorlarni, Prezidentni ro’yxatga olish.
Zarurat tug’ilsa, takroriy ovoz berish hamda takroriy saylov o’tkaziladi. Bular
qo’shimcha bosqichlardir. Bo’shab qolgan o’rinlarga deputatlar saylovlarini,
navbatdan tashqari yangi saylovlarni o’tkazish kabi jarayonlar har qanday
mamlakatlarning saylov tizimida mavjud bo’ladi.
Saylov jarayoniga oid bosqichlarning funksional vazifasi xilma-xil saylov
harakatlari va tadbirlarni amalga oshirishda vaqt jihatdan ketma-ketlik va mantiqan
bosqichma-bosqichlikni ta’minlashdan iborat. Ular saylovlarni va tegishli
saylanuvchi shaxslarning saylanishida legitimlik jihatlarini belgilashga
ko’maklashadi.
Saylov jarayonida jarayon ishtirokchilari – subyektlarni aniqlash zarur.
Saylov jarayoni subyektlari bu saylovni turli bosqich va tadbirlarida ishtirok
etadigan va o’zlarining alohida vazifasi va o’rni mavjud ishtirokchilardir.
Saylov jarayoni subyektlari quyidagilardan iborat.
1.Fuqarolar. Fuqarolar saylovlar jarayonining deyarli barcha bosqichlarida
ishtirok etadi. Ular saylov jarayonida bevosita o’zlari yoki tegishli tuzilmalar,
organlar faoliyati orqali ishtirok etadi. Boshqa barcha saylov jarayonining subyektlari
faoliyatida fuqarolar ishtirok etadi. Faqat u yerda fuqaro sifatida emas, tegishli
11

tuzilma a’zosi, xizmatchi sifatida. Fuqarolar saylov jarayonining tashviqot-targ’ibot
ishlarida, saylovoldi yig’ilishlarida, siyosiy partiyalar, fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organlari faoliyatida, turli saylov komissiyalari tarkibida a’zo bo’lib,
ishonchli vakillar bo’Iib, kuzatuvchilar tarkibida qatnashib, vakolatli vakil sifatida
qatnashib, ovoz berishda ishtirok etib, saylov jarayonining subyekti sifatida bevosita
ishtirok etadi.
Ommaviy axborot vositalarida, turli davlat organlarida ishtirok etish
fuqarolarning saylov jarayonida bilvosita ishtirokini ko’rsatadi.
2. Saylov komissiyalari. Vakillik organlariga saylov, Prezidentlikka saylov
jarayonida saylov komissiyalari alohida rol o’ynaydi. Oliy Majlisning Qonunchilik
palatasi va Prezidentlikka saylovda Markaziy saylov komissiyasi, okrug saylov
komissiyasi, uchastka saylov komissiyalari tuzilsa, xalq deputatlari Kengashlariga
saylovda tegishli Kengashga (viloyatga, shaharga, tumanga) saylov o’tkazuvchi
saylov komissiyasi, okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi tuziladi.
Saylov jarayoni subyektlari tizimida Markaziy saylov komissiyasi alohida
o’ringa ega. 2014-yil aprelda Konstitutsiyaga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchaga
asosan, Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilish, faoliyati prinsiplari
konstitutsiyaviy darajada belgilandi. Unga asosan: O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti saylovini O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovni, shuningdek,
O’zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish va o’tkazish uchun O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan faoliyatining asosiy prinsiplari: mustaqiliik,
qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik, adolatlilikdan iborat bo’lgan O’zbekiston
Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi o’z faoliyatini doimiy asosda amalga
oshiradi va o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O’zbekiston
Respublikasining saylov to’g’risidagi hamda referendum to’g’risidagi qonunlarga va
boshqa qonunlarga amal qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining a’zolari
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari, viloyatlar va
Toshkent shahar Kengashlarining tavsiyasi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati tomonidan saylanadi.
12

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi komissiya
a’zolari orasidan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimi bo’yicha
komissiya majlisida saylanadi» (Konstitutsiyaning 129-moddasi).
Okrug saylov komissiyasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan, uchastka
saylov komissiyasi okrug saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Okrug va uchastka
saylov komissiyalari saylov natijalari e’lon qilinib, deputatlar ro’yxatga olingach
faoliyatini tugatadi.
Mahalliy Kengashlarga saylovlarda viloyat, tuman, shahar Kengashiga saylov
o’tkazuvchi saylov komissiyasi tegishli Kengash tomonidan tuzilib, keyingi saylov
kampaniyasi e’lon qilingunga qadar faoliyat ko’rsatadi. Okrug saylov komissiyasi
tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi komissiya tomonidan, uchastka saylov
komissiyasi esa, okrug saylov komissiyasi tomonidan tuzilib, saylov natijalari e’lon
qilinib, deputatlar ro’yxatga olingach, o’z faoliyatlarini tugatadi. Markaziy saylov
komissiyasining faoliyati O’zbekiston Konstitutsiyasi va saylov kodeksi bilan
tartibga solinadi.
3. Siyosiy partiyalar va harakatlar. Siyosiy partiyalar vakillik organlariga
saylovda nomzod ko’rsatish huquqiga ega subyektdir. Qonunchilik palatasi
deputatligiga nomzod va Prezidentlikka nomzod ko’rsatish huquqi faqat siyosiy
partiyalarga berilgan. Siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatishdan tashqari, saylov
jarayonida tashviqot-targ’ibot ishlarida, ovoz berish jarayoni va ovoz berish
natijalarini aniqlashda o’z vakillari orqali nazorat ishlarida ishtirok etadi.
4. Ommaviy axborot vositalari. Saylov to’g’risidagi qonunlarga asosan OAV
saylovga tayyorgarlikning borishi va saylov qanday o’tayotganligini yoritib boradi.
OAV saylov jarayonidagi har bir tadbirni, saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon
qilingandan boshlab, saylov natijalari e’lon qilingungacha yoritadi, ma’lumotlar
beradi. Saylovlarda tashviqot-targ’ibot ishlarini yo’lga qo’yadi, saylovning barcha
ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlar yaratadi va saylovlarning oshkora o’tishini
ta’minlaydi.
5. Kuzatuvchilar. Saylovlarning qonunga asosan, adolatli o’tishini ta’minashda
kuzatuvchilar instituti muhim rol o’ynaydi. Kuzatuvchilar milliy, ya’ni, mamlakat
13

ichidagi tuzilmalardan hamda xalqaro kuzatuvchilar, xalqaro tashkilotlar va xorijiy
davlatlar vakillaridan iborat tarkibda tuzilishi mumkin. Kuzatuvchilar barcha saylov
tadbirlarida, shuningdek, ovoz berish natijalarini aniqlashda ishtirok etishi mumkin.
Manfaatdor tashkilotlar o’z kuzatuvchilari to’g’risida okrug saylov
komissiyalariga saylovga kamida o’n besh kun qolganda ma’lum qiladi. Okrug
saylov komissiyasi belgilangan namunadagi mandatni ariza tushgandan so’ng besh
kun ichida kuzatuvchilarga beradi.
Xalqaro kuzatuvchilarga mandatni Markaziy saylov komissiyasi beradi.
Kuzatuvchilarning huquq va burchlari saylov to’g’risidagi qonunda
belgilangan.
6. Vakillar. Saylov jarayonida deputatlikka, Prezidentlikka nomzodlarning
ishonchli vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari ishtirok etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod 15 tagacha, Qonunchilik
palatasi deputatligiga nomzodlar o’n nafargacha, Xalq deputatlari viloyat (Toshkent
shahar) Kengashi deputatligiga nomzodlar 5 nafargacha, tuman, shahar Kengashi
deputatligiga nomzodlar 3 nafargacha ishonchli vakilga ega bo’ladi.
Ishonchli vakillar nomzodlarga saylov kampaniyasini o’tkazishda yordam
beradi, targ’ibot-tashviqot ishlarini olib boradi, saylov kampaniyalari, davlat va
jamoat tashkilotlari bilan munosabatlarda nomzodlarning manfaatini ifoda etadi.
Prezidentlikka nomzodning ishonchli vakillari nomzod taqdimiga ko’ra
Markaziy saylov komissiyasida ro’yxatga olinib, ularga guvohnoma beriladi.
Deputatlikka nomzodlar ishonchli vakillarini o’zi belgilaydi va okrug saylov
komissiyalarida ular ro’yxatga olinib, ularga tegishli guvohnoma beriladi.
Qonunlarda siyosiy partiyalarning vakolatli vakili bo’lish belgilangan.
Qonunchilik palatasi va mahalliy Kengash deputatligiga nomzod ko’rsatgan
siyosiy partiyalar ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaziy saylov
komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda o’z a’zolari orasidan vakolatli vakil
tayinlashga haqli.
Vakillar faoliyati, huquq va burchlari, vazifasi saylov to’g’risidagi qonunlarda
belgilangan.
14

7. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari. Fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organlari saylovni o’tkazishda faol ishtirok etadi. Ular tashviqot-targ’ibot
ishlarida, nomzodlar bilan uchrashuvlar tashkil qilishda, saylovchilarning ro’yxatini
tuzishda, saylov kuni, vaqti, joyi haqida saylovchilarga ma’lumotlar berishda tegishli
organlarga yordam beradi.
8. Davlat organlari. Turli davlat organlari saylov jarayonlarida ishtirok etadi.
Ular turli vazifalarni bajaradi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari saylov o’tadigan
joylar bilan ta’minlash, saylov uchastkalarini tegishli holatga keltirish, moddiy
ta’minotiga yordam berish, saylov komissiyalari a’zoligiga nomzodlar taqdim qilish,
tegishli Kengashlarga saylov o’tkazuvchi komissiyalarni tuzish bilan saylov
jarayonida ishtirok etadi.
9.O’zbekiston Respublikasining 2019-yil 2-dekabrda qabul qilingan
«Volontyorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida volontyorlar ijtimoiy ahamiyatga ega
tadbirlarda ularni tashkil etuvchilarining roziligi bilan ishtirok etadi, deb belgilab
qo’yilgan. Shuning uchun ularni alohida saylov ishtirokchisi sifatida emas, balki
ishtirokchilarga yordam beruvchi subyekt deb qarash mumkin.
Saylovlarning adolatli, qonun asosida o’tishini, fuqarolar saylov huquqlarining
buzilishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida saylov jarayonida sud va prokuratura
organlarining, ijro organlarining (Ichki ishlar, Tashqi ishlar vazirliklari) ishtiroki ham
nazarda tutilgan. Ularning vazifa va vakolatlari saylov to’g’risidagi qonunlarda
belgilangan.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida fuqarolarga saylov
huquqini berish, ta’minlash bilan birga, kimlar saylovda ishtirok etmasligi,
kimlarning saylov huquqi vaqtincha to’xtatilishi, uning asoslari ham ko’rsatilgan. Bu
Konstitutsiyamizning 128-moddasida shunday belgilangan: «Sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan
ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas.
Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, og’ir va
o’ta og’ir jinoyatlar sodir etilganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum
etish joylarida saqlanayotgan shaxslargina saylovda ishtirok etmaydi ya’ni
15

saylanmaydi va ovoz bermaydi. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov
huquqlarini to’g’ridan-to’g ‘ri yoki bilvosita cheklashga yo’l qo’yilmaydi».
Konstitutsiyamizning bu qoidasi saylovda qatnashishni istisno etuvchi ikki
asosni belgilaydi.
Birinchi – fuqaroning muomalaga layoqati cheklanganligi, aqli zaifligi
natijasida. Bunday shaxslar o’z harakatlarini baholay olmaydi yoki ongli harakat
qqilolmaydi. O’zining harakati qanday oqibatlar keltirib chiqarishini anglamaydi.
Ikkinchi –ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan, ya’ni jazo o’tayotganlar.
Bu shaxslar ikkiga bo’linadi. Og’ir va o’ta og’ir jinoyat sodir etib jazo o’tayotganlar
umuman saylovda ishtirok etmaydi. Qolgan mahbuslar saylashda ishtirok etadi.
Har ikki holatda ham saylovda ishtirok etmaslikning asosi sud hujjatidir. Sud
shaxsni muomalaga layoqatsizligi to’g’risida qaror qabul qiladi, shaxsni ozodlikdan
mahrum qilish ham sudning hukmiga asosan amalga oshiriladi.
Konstitutsiya boshqa hech qanday holatda fuqarolarning saylov huquqini
cheklashga yo’l qo’ymaydi.

16

II.BOB Saylovni tashkil qilish va o’tkazish tartibi
2.1 Ovoz berishni tashkil qilish, o’tkazish tartibi va saylov muddatlari
Saylovlarni tashkil qilish va o’tkazish mantiqiy ketma-ketlikka asoslangan,
qonunlarda aniq muddatlari ko’rsatilgan tadbirlar tizimidan iborat. Bu saylov
jarayoni deb ham ataladi. 6

Birinchi tadbir bu saylov jarayonining boshlanishiga asos soluvchi harakat,
ya’ni, saylov kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish (bo’shab qolgan
o’rinlarga saylov tayinlash) hisoblanadi. O’zbekistonda barcha saylovlarda saylov
kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish Markaziy saylov komissiyasining
vakolatiga kiradi va u tegishli organlarning vakolat muddati tugashidan kamida uch
oy oldin e’lon qilinadi.
Saylov okruglari va saylov uchastkalarini tuzish.
Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylovda mamlakat bo’yicha 150 ta
okrug tuziladi, unda saylovchilarning soni teng bolishiga erishiladi. Mahalliy
Kengashlarga saylovda viloyatlar va Toshkent shahri uchun 60 tagacha okrug, tuman
va shahar Kengashlari uchun saylovda 30 tagacha okrug tuziladi. Saylov okruglari
saylovga kamida yetmish besh kun qolganda tuziladi. Qonunchilik palatasiga va
Prezident saylovida okruglar, viloyat, Toshkent shahri hokimlari va Qoraqalpog’iston
Jo’qorg’i Kengesi taqdimiga muvofiq Markaziy saylov komissiyasi tomonidan
tuziladi. Viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov o’tkazishda okruglar shu
Kengashga saylov o’tkazuvchi komissiya tomonidan saylovga kamida yetmish besh
kun qolganda e’lon qilinadi. Saylov uchastkalari saylovchilarga qulay sharoit yaratish
uchun saylovga kamida oltmish kun qolganda, qoida tariqasida, kamida yigirma
nafar, ko’pi bilan uch ming saylovchiga tuziladi. Istisno tariqasida, saylov
uchastkalari olis joylarda, xorijdagi vakolatxonalarda saylovga kamida besh kun
qolganda ham tuzilishi mumkin. Saylov uchastkalari okrug saylov komissiyalari
tomonidan (Qonunchilik palatasi va Prezident saylovida) tuziladi.Mahalliy
Kengashlarga saylovlarda saylov uchastkalari tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi
6

17

saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari hokimliklar, harbiy qism
qo’mondonlari taqdimnomasi asosida tuziladi. Qonunchilik
palatasi, Prezident saylovida xorijiy mamlakatlardagi vakolatxonalarda Tashqi ishlar
vazirligining taqdimnomasiga asosan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov
uchastkalari tuziladi va ularni qaysi okruglar tartibiga kiritish masalasini Markaziy
saylov komissiyasi hal qiladi.
Saylov komissiyalarini tuzish.
Qonunchilik palatasi va Prezident saylovida uch turdagi saylov komissiyalari
ishtirok etadi, bular: Markaziy saylov komissiyasi, okrug saylov komissiyasi,
uchastka saylov komissiyasi. Markaziy saylov komissiyasi doimiy ishlovchi organ
bo’lib, Oliy Majlis palatalari tomonidan tuziladi. Uning raisi Prezident taqdimiga
binoan komissiya a’zolari orasidagi komissiya majlisida saylanadi. Rais o’rinbosari,
kotibi komissiya a’zolari orasidan komissiya majlisida saylanadi. Markaziy saylov
komissiyasi saylovning barcha jarayonlariga rahbarlikni amalga oshiradi, majburiy
xarakterdagi hujjatlar qabul qiladi. Qonunchilik palatasiga saylovda okrug saylov
komissiyasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylovga kamida yetmish kun
qolganda rais, rais o’rinbosari, kotib va kamida olti nafar boshqa a’zolardan iborat
tarkibda tuziladi. Qonunchilik palatasiga saylovda uchastka saylov komissiyalari
okrug saylov komissiyalari tomonidan saylovga kamida qirq kun qolganda besh-o’n
to’qqiz nafar a’zodan, shu jumladan rais, rais o’rinbosari, kotibdan iborat tarkibda
tuziladi. Agar komissiya yetti nafargacha a’zodan iborat bo’lsa, rais va kotib
saylanadi. Mahalliy Kengashlarga saylovda, viloyat Kengashiga saylov o’tkazuvchi
saylov komissiyasi, tuman Kengashiga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasi,
shahar Kengashiga saylov o’tkazuvchi komissiya va okrug saylov komissiyalari,
uchastka saylov komissiyalari tuziladi. Saylov kodeksiga kiritilgan oxirgi
o’zgartirishlarga ko’ra, tuman (shahar) kengashlariga saylovda okrug saylov
komissiyasi tashkil qilinmaydi, uning vazifasini tuman (shahar) kengashlariga saylov
o’tkazuvchi saylov komissiyasi amalga oshiradi. Viloyat, tuman va shahar saylov
komissiyalari (alohida-alohida) tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan
saylovga kamida sakson kun qolganida komissiya raisi va olti-o’n to’rt nafar boshqa
18

a’zolardan iborat tarkibda tuziladi, ular o’z vakolatlarini keyingi navbatdagi saylovlar
e’lon qilinguncha davom ettiradi. Komissiya raisi o’rinbosari va kotibi komissiya
majlisida uning a’zolari orasidan saylanadi. Okrug saylov komissiyasi tegishli
Kengashlarga saylov o’tkazuvchi komissiya tomonidan saylovga kamida yetmish kun
qolganda komissiya raisi, rais o’rinbosari kotibi va olti-sakkiz nafar a’zolardan iborat
tarkibda tuziladi. Uchastka saylov komissiyasi tuman, shahar saylov komissiyasi
tomonidan saylovga kamida qirq kun qolganida besh-o’n to’qqiz a’zodan, shu
jumladan rais, rais o’rinbosari va kotibdan iborat tarkibda tuziladi. Agar komissiya
tarkibi yetti nafargacha a’zodan iborat tartibda tuzilsa, rais va kotib saylanadi.
Uchastka saylov komissiyasi a’zolari (hamma saylovlarda ham) ko’paytirilishi yoki
kamaytirilishi mumkin. Saylov komissiyalarining vazifalari, vakolatlarining tashkil
bo’lish tartibi Saylov kodeksida belgilangan.
Deputatlikka nomzod ko’rsatish.
Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqiga faqat siyosiy
partiyalar ega. Ular Adliya vazirligida saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon
qilingan kundan kamida to’rt oy oldin ro’yxatga olingan va o’zining saylovda
ishtirok etishini qo’llab-quvvatlovchi kamida qirq ming saylovchining imzosini
to’plagan taqdirdagina deputatlikka nomzodlar ko’rsatishi mumkin. Bitta ma’muriy-
hududiy tuzilmada siyosiy partiya qirq ming saylovchining ko’pi bilan sakkiz foiz
imzosini to’plashi mumkin. Deputatlikka nomzod ko’rsatish saylovga oltmish besh
kun qolganda boshlanadi va qirq besh kun qolganda tugallanadi. Prezidentlikka
nomzod ko’rsatish ham shunday. Siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatishda ishtirok
etish uchun qonunda belgilangan hujjatlarni Markaziy saylov komissiyasiga
belgilangan muddatlarda topshirishi shart. Bu hujjatlarning orasida nomzodlarni
qo’llab-quvvatlovchi imzo varaqalari uchun talablar qo’yilgan. Mahalliy Kengashga
saylovda siyosiy partiyalardan imzo to’plash talab etilmaydi. Chunki ularning
Qonunchilik palatasi saylovi uchun to’plagan imzosi mahalliy saylov uchun ham
yetarli hisoblanadi. Siyosiy partiyalardan Qonunchilik palatasiga va mahalliy
Kengashlarga saylovda har bir okrugda bittadan nomzod ko’rsatish mumkin.
Nomzod ko’rsatish tartibi, ularni ro’yxatga olish, zarur hujjatlar, nomzodlarga
19

qo’yiladigan talablar qonunlarda belgilangan. Nomzod koYsatish masalalari Saylov
kodeksida belgilangan.
Saylovoldi tashviqoti.
Deputatlikka nomzodlar faoliyatining kafolatlari. Saylovoldi tashviqot va
targ’ibot ishlari saylov qonunlari bilan tartibga solingan va saylov jarayonining
alohida tadbirlaridan hisoblanadi. «Saylov Kodeksi»da Saylovoldi tashviqoti
qoidalari mustahkamlangan. Qonunda «saylovoldi tashviqoti» tushunchasiga rasmiy
ta’rif berildi. Unga ko’ra, saylovoldi tashviqoti - saylov kampaniyasi davrida amalga
oshiriladigan va saylovchilarni deputatlikka nomzodni yoki siyosiy partiyani yoqlab
ovoz berishga undashga qaratilgan faoliyat. Amaldagi saylov qonunchiligida,
Saylovoldi tashviqotini o’tkazish; tashviqot olib borish turlari, shakllari va usullari;
tashviqotni ommaviy axborot vositalari orqali olib borish; tashviqotni bosma,
ko’rgazmali, audiovizual va boshqa tarqatma materiallarni chiqarish hamda tarqatish
orqali olib borish; saylovchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish orqali tashviqot olib
borish masalalari belgilab qo’yilgan.
Saylovoldi tashviqoti Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar Markaziy
saylov komissiyasi tomonidan, mahalliy Kengashning tegishli Kengashlari
deputatligiga nomzodlar tegishli Kengashlarga saylov o’tkazuvchi saylov
komissiyalari tomonidan ro’yxatga olingan kundan boshlanadi. Saylovoldi tashviqoti
deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi yoki tegishli viloyat, tuman,
shahar saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga olingan kundan e’tiboran boshlanadi.
Saylov kuni va ovoz berish boshlanishiga bir kun qolganida saylovoldi tashviqotiga
yo’l qo’yilmaydi. Vakillik organlari deputatligiga nomzodlar uchun ommaviy axborot
vositalaridan teng foydalanish imkoniyati yuklatiladi. Saylovchilar bilan uchrashuv
uchun yig’ilishlarni siyosiy partiyalar mustaqil o’tkazadilar. Mahalliy davlat
hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari yig’ilishlar o’tkaziladigan joylarni talab
darajasida jihozlashga ko’maklashadi. Yig’ilishlar ish vaqtidan boshqa vaqtlarda
o’tkaziladi. Prezident tomonidan ilgari surilgan Konsepsiyada saylovlarda tenglikni
ta’minlash maqsadida saylovoldi tashviqotining shakl, usullarini kuchaytirish,
qonunlarda «saylovoldi tashviqoti» tushunchasiga aniq ta’rif berish, uning turlarini
20

aniqlashtirish, ularni qonunlarda aks ettirish alohida ko’rsatildi 7
. 2012-yil 19-
dekabrda O’zbekiston Respublikasining Saylov erkinligi yanada ta’minlanishi va
saylov qonunchiligi yanada rivojlantirilishi munosabati bilan Saylov qonunlarga
tegishli o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi. Saylov jarayonida, ayniqsa, tashviqot va
targ’ibot bosqichida nomzodlar o’z faoliyatini erkin olib borishi uchun ularning
mehnat huquqlari, transportdan foydalanish huquqlari alohida muhofaza qilinadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod O’zbekiston Respublikasi
Bosh Prokurorining roziligisiz Jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi yoki sud
tomonidan beriladigan ma’muriy jazoga tortilishi mumkin emas. Nomzodni majburiy
yuborish, uning shaxsiy buyumlari, yukini, transportini, turar-joy va xizmat binolarini
ko’zdan kechirishga yo’l qo’yilmaydi. Saylovoldi tashviqotida nomzodlarning
huquqlari Saylov kodeksida belgilangan bo’lib, saylovoldi tashviqotini ommaviy
axborot vositalari orqali, bosma, ko’rgazmali, audiovizual va boshqa tashviqot
materiallarini chiqarish hamda tarqatish orqali olib borish va saylovchilar bilan
uchrashuvlar o’tkazish orqali saylovoldi tashviqotini olib borish mumkin.
Nomzodlarga saylov tadbirlarida ishtirok etish vaqtida saylovlarga ajratilgan
mablag’lar hisobidan o’rtacha oylik maoshi to’lanadi va xizmat vazifasidan ozod
qilinadi. Ularni xizmat safari va boshqa xarajatlari ham saylovga ajratilgan mablag’
hisobidan to’lanadi
Nomzodlar O’zbekiston Bosh prokurori (tegishli prokurorlar) roziligi
bilangina jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi va ularga nisbatan sud
tartibida boshqa ma’muriy jazolar qo’llanilishi mumkin.
Saylovchilar ro’yxatini tuzish va saylov byulletenlarini rasmiylashtirish.
Saylovchilar ro’yxati - uni tuzish, ro’yxat bilan saylovchilarni tanishtirish,
ro’yxat yuzasidan kelishmovchiliklarni hal qilish munosabatlarini keltirib chiqaradi.
Saylovchilar ro’yxati - ovoz berish imkoniyatini beruvchi hujjat. Saylovchilar
ro’yxati saylov uchastkalarida uchastka saylov komissiyasi tomonidan tuziladi.
7
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi. - Т.: «O'zbekiston», 2010. 39-bet.
21

Tuman, shahar hokimlari saylovchilarni hisobga olishni ta’minlaydi, ro’yxat tuzishga
jamoatchilik vakillari jalb qilinishi mumkin. Harbiy qismlarda saylovchilarning
ro’yxati qism qo’mondonligi taqdimi bilan, xorijdagi vakolatxonalarda, sog’liqni
saqlash, dam olish muassasalarida, ozodlikdan mahrum qilish joylarida jazo
o’tayotgan saylovchilar ro’yxati tashkilot rahbarlari taqdim etgan ma’lumotlar
bo’yicha tuziladi. Saylov kodeksida saylovchilarni yagona elektron ro’yxati kiritilishi
belgilab qo’yildi(28-modda).
Saylov kuniga qadar o’n sakkiz yoshga to’lgan, ro’yxat tuzilayotgan vaqtda
mazkur saylov uchastkasida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilayotgan fuqarolar
ro’yxatga kiritiladi. Ro’yxat uchastka saylov komissiyasi raisi va kotibi tomonidan
imzolanadi. Ro’yxatda har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi,
tug’ilgan sanasi va manzili aks ettiriladi. Ro’yxat saylovga o’n besh kun qolganda,
kasalxona, dam olish uylari va boshqa uzoq joylarda o’n kun qolganda tanishish
uchun saylov uchastkasida osib qo’yiladi. Saylovchilar ro’yxat bilan Markaziy saylov
komissiyasining rasmiy veb-sayti orqali ham tanishishi mumkin. Ro’yxat xususida
shikoyat uchastka saylov komissiyasiga beriladi, shikoyat 24 soat ichida ko’rib
chiqilishi kerak. Komissiya xatti-harakati ustidan sudga shikoyat qilish ko’rsatilgan.
Prezident saylovi to’g ‘risidagi qonunda sudga saylovdan kechi bilan uch kun oldin
shikoyat qilinishi, sud shikoyati ikki kunlik muddatda ko’rib chiqilishi belgilangan.
Saylovchilar ro’yxatiga o’zgartirish kiritish saylovga o’n kun qolganda to’xtatiladi.
Saylov jarayonida saylov byulletenlarini tayyorlash, yetkazib berish va
rasmiylashtirish alohida bir tadbir deb qaraladi. Saylov byulleteniga nomzodlar
familiyasi, otasining ismi alifbo tartibida kiritilib, uning tug’ilgan yili, egallab turgan
lavozimi, nomzodlikka ko’rsatgan siyosiy partiya ko’rsatiladi. Saylov byulletenida
uni to’ldirish tartibi ham ko’rsatiladi. Byulletenlar davlat tili, okrug saylov
komissiyasining, viloyat, tuman, shahar kengashiga saylovda shu hududlar uchun
saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasining qarori bilan okrugining ko’pchilik aholisi
so’zlaydigan tilda nashr qilinadi.
Saylov byulletenlari saylovga kamida uch kun qolganda uchastka saylov
22

komissiyasiga yetkazib beriladi. Olingan byulletenlar soni ro’yxatga kiritilgan
saylovchilar sonidan yarim foizdan ko’p bo’lmasligi kerak. Byulletenning o’ng
tomoni yuqori burchagiga uchastka saylov komissiyasining ikki a’zosi imzo qo’yadi,
imzolar komissiya muhri bilan tasdiqlanadi. Shunday usulda rasmiylashtirilmagan
byulletenlar sanab chiqishda hisobga olinmaydi.
Ovoz berish va saylov natijalarini aniqlash
Har qanday saylov jarayonining muhim bosqichi. Ovoz berish alohida
jihozlangan, saylovchilar uchun qulay, yashirin ovoz berishni ta’minlaydigan
darajada shakllantirilgan binolarda o’tkaziladi. Ularda yetarli miqdorda yashirin ovoz
berish kabinalari bo’lib, ovoz berishga ulardan o’tib boradigan qilib joylashtiriladi.
Ovoz berish belgilangan kunda soat 8 dan 20 gacha o’tkaziladi. Ovoz berish joyi,
vaqti to’g’risida uchastka saylov komissiyasi saylovga kamida o’n kun qolganda
saylovchilarni ogohlantiradi. Xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarda, harbiy
qismlarda, sanatoriy va dam olish uylarida, kasalxonalarda, borish qiyin bo’lgan
yerlarda tuzilgan saylov uchastkalarida ro’yxatga kiritilgan saylovchilar ovoz berib
bo’lgan bo’lsa, uchastka saylov komissiyasi istalgan vaqtda ovoz berish tugaganligini
e’lon qilishi mumkin.
Saylov kuni ovoz berish binosida uchastka saylov komissiyasi a’zolarining
uchdan ikki qismi hozir bo’lganda ochiladi. Komissiya raisi a’zolar hozirligida
saylov qutisini muhrlaydi, saylov byulletenlari va saylovchilar ro’yxatini komissiya
a’zolari o’rtasida taqsimlaydi va ovoz berish boshlanganligini e’lon qiladi. Ovoz
beruvchi shaxs binoga kelib, shaxsni tasdiqlovchi hujjat ko’rsatib, saylov byulletenini
oladi va ro’yxatga u haqda imzo qo’yadi. Biror bir sabab bilan saylovchi ro’yxatga
kiritilmagan bo’lsa, u hujjati asosida ro’yxat ilovasiga kiritiladi. Saylovchi
byulletenni yashirin ovoz berish kabinasida to’ldiradi. Saylov byulleteni
to’ldirilayotgan vaqtda uning oldida hech kim bo’lmasligi kerak. Saylovchi o’zi
xohlagan nomzod familiyasi ro’parasiga «+», «V» yoki «х» belgisini qo’yish bilan
ovoz beradi va byulletenni qutiga tashlaydi. Saylov kuni yashash joyida bo’lmagan
saylovchi, sababi ko’rsatilgan ariza bilan muddatdan avval ovoz berish saylovdan o’n
23

kun oldin boshlanib, o’n kun qolganda to’xtatiladi. Saylovchi shu muddatda ro’yxat
asosida byulliten olib, uni to ’ ldirib konvertga solib saylov komissiyasiga keltiradi.
Saylovchi uzrli sabab bilan (kasallik) uchastkaga kela olmasa, uning turar joyida
ovoz berish tashkil qilinadi.
Saylov natijalarini aniqlash .
Saylov natijasini aniqlash uchastkalarida ovozlarni sanab chiqish bilan
boshlanadi. U uchastka saylov komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Ovoz berish
tugaganligi e’lon qilingach, saylov komissiyasi a’zolari hozirligida varaqalar solingan
konvertlar qutilarga tashlanadi, foydalanilmagan byulletenlar sanab chiqilib bekor
qilinadi va quti ochiladi. Komissiya saylovchilarning umumiy soni va byulleten
olganlar sonini aniqlab, har bir nomzodga berilgan ovozlarni alohida-alohida sanab
chiqadi.
Uchastka saylov komissiyasi:
- ovoz berishda ishtirok etganlarning umumiy sonini;
- har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini;
- haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi.
Ovozlarni sanab chiqishda siyosiy partiyaning vakolatli vakili, kuzatuvchilar ishtirok
etishi mumkin.
Okrugda saylov natijalari uchastka saylov komissiyasi taqdim etgan bayonnoma
asosida aniqlanadi. Okrug saylov komissiyasi:
 okrugdagi saylovchilarning umumiy sonini;
 saylov byulleteni va varaqalarni olganlar sonini;
 ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini;
 har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini;
 haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi.
Bular bayonnomada ko’rsatiladi va u rais, o’rinbosar, kotib hamda barcha a’zolar
tomonidan imzolanadi hamda tegishlicha, Markaziy saylov komissiyasiga yoki
viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalariga yuboriladi. Qonunchilik palatasiga
saylovlarda hamda Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov komissiyasi
bayonnomasi asosida Prezident saylovidagi kabi ishlarni bajaradi, faqat u yerda
24

deputatning saylanishiga bir okrugdagi natija ta’sir qiladi. Okrug bo’yicha ovoz
berishda ishtirok etganlarning yarmidan ko’pining
ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Saylov okruglari yoki ayrim
uchastkalarda saylov natijalariga ta’sir qiluvchi qonun buzilish holiari uchrasa,
Markaziy saylov komissiyasi shu joyda saylovni haqiqiy emas deb topishi mumkin.
Bunday qaror chiqqan kundan e’tiboran o’n kun ichida Prezidentlikka nomzod,
deputatlikka nomzod Respublika Oliy sudiga shikoyat qilishi mumkin.
Markaziy saylov komissiyasi saylov yakunlari bo’yicha bayonnoma tuzadi.
Mahalliy Kengashga saylovning yashirin natijalari tegishlicha viloyat, tuman va
shahar saylov komissiyalarida aniqlanadi. Mazkur komissiyalar okrug saylov
komissiyalarining bayonnomasi asosida Markaziy saylov komissiyasi qilgan ishlarni
amalga oshiradi va bayonnoma tuziladi. Barcha saylovlarda ham saylovni o’tgan deb
topish, haqiqiy deb topish uchun ro’yxatga olingan saylovchilarning kamida o’ttiz
uch foizi ishtirok etgan bo’lishi kerak. Saylov jarayonida takroriy ovoz berish yoki
takroriy saylov o’tkazilishi mumkinligi e’tiborga olingan. Takroriy ovoz berish
saylovda nomzodlar ikkitadan ortiq bo’lib, ularning birortasi ham ovoz berishda
ishtirok etganlarning yarmidan ko’pining ovozini ololmagan bo’lsa, eng ko’p ovoz
olgan ikki nomzod bo’yicha ikki hafta ichida o’tkaziladi. Takroriy saylovda ovoz
berishda ishtirok etgan saylovchilarning nisbatan ko’proq ovozini olgan nomzod
saylangan hisoblanadi va bu saylovda saylovchilarning ishtirok etish foizi hisobga
olinmaydi.
Takroriy saylov quyidagi hollarda o’tkaziladi:
1.saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb topilsa;
2.nomzodlar bitta bo’lib, u zarur miqdordagi ovozni to’play olmagan bo’lsa;
3.deputat saylovida saylov okrugida saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb
topilgan bo’lsa, agar takroriy ovoz berish deputat saylanganligini aniqlash
imkoniyatini bermasa, okrug bo’yicha ikki nomzod ovozga qo’yilib, ulardan birortasi
ham yetarli ovoz ololmagan bo’lsa. Qonunchilik palatasiga va mahalliy Kengashlarga
saylovda takroriy ovoz berish va takroriy saylov tegishli okruglarda o’tkaziladi.
Takroriy saylov o’tkazish avvalgi saylov komissiyalariga topshirilishi yoki yangi
25

komissiya tuzib o’tkazilishi mumkin. Takroriy saylov kechi bilan bir oy ichida
o’tkaziladi. Bunda barcha saylov jarayonidagi tadbirlar qayta o’tkaziladi. Umumiy
saylov jarayonining yana bir bosqichi (tadbiri) - deputatlarni ro’yxatga olish hamda
saylov yakunlarini e’lon qilishdir.
Saylov yakunlarini e’lon qilish.
Saylov jarayonining oxirgi bosqichi - saylov yakunlarini e’lon qilish hisoblanadi.
Qonunchilik palatasi deputatlarini Markaziy saylov komissiyasi ro’yxatga olib, bu
haqida deputatlarni xabardor qiladi. Deputatlar Markaziy saylov komissiyasi
tomonidan ro’yxatga olinishi bilan deputatlik maqomiga ega bo’ladi. Markaziy
saylov komissiyasi saylov yakunlari to’g’risidagi axborotni, deputatlar ro’yxati va
ular haqidagi ma’lumotni o’n kundan kechiktirmay matbuotda e’lon qiladi. Viloyat,
tuman, shahar Kengashlari deputatlari tegishli viloyat, tuman va shahar saylov
komissiyalari tomonidan ro’yxatga olinib, ma’lumot ommaviy axborot vositalarida
shu komissiyalar tomonidan e’lon qilinadi. Nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalar
organlari, nomzodlar, ishonchli vakillar, kuzatuvchilar va saylovchilar saylov
komissiyalarining qarorlari ustidan ushbu qarorlar qabul qilinganidan keyin besh kun
ichida sudga shikoyat qilishi mumkin.
2.2 Saylovni moliyalashtirish
O’zbekiston saylov tizimi va saylov jarayonida o’z o’rniga ega, lekin umumiy
saylov jarayoni doirasidan chetga chiqadigan saylov munosabatlari ham mavjud.
Masalan, saylovlarni moliyalashtirish yoki bo’shab qolgan o’rinlarga saylov
o’tkazish. Saylovlarni moliyalashtirish Saylov kodeksida belgilab qo’yilgan, unga
asosan, saylov bilan bog’liq barcha xarajatlar davlat mablag’i hisobidan o’tkaziladi.
Nomzodlarni boshqa mablag’lar hisobidan moliyaviy ta’minlash va o’zga tarzda
moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlash taqiqlanadi. Respublikaning siyosiy partiyalari,
jamoat birlashmalari, korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolari o’z mablag’larini
saylov uchun ixtiyoriy ravishda berishlari mumkin. Bu mablag’larni Markaziy saylov
komissiyasi saylov kampaniyasi davrida foydalanish uchun qabul qiladi (98-modda).
Bu normalarni mazmunidan kelib chiqilsa, birinchi, saylovning xarajatlari davlat
hisobidan, uning budjetidan qoplanadi; ikkinchi, nomzodlarni boshqacha tarzda
26

qo’llab-quvvatlash mumkin emas; uchinchi, saylov o’tkazish uchun ixtiyoriy mablag’
o’tkazish mumkin, lekin bu biror partiya yoki nomzod uchun emas, umuman, saylov
uchun bo’ladi, undan Markaziy saylov komissiyasi teng foydalanishni belgilaydi.
Bunday tartibning o’rnatilishi saylanadigan Prezident va deputatlar hech qanday
kuchlarga, tashkilotlarga qaram bo’lib qolmasligini ta’minlaydi. Siyosiy
partiyalarning vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish tartibi
«Partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida»gi qonunning 8-moddasida va Kodeksning
100-moddasida belgilangan. Yuqoridagilarga qo’shimcha sifatida mazkur moddada
siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini
moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag’larining bir deputatlikka nomzod
hisobiga to’g’ri keladigan miqdori Markaziy saylov komissiyasi tomonidan
belgilanadi. Davlat mablag’lari shu partiyadan Qonunchilik palatasi deputatligiga
nomzodlar ko’rsatilgach, ro’yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hammada
siyosiy partiyaning hisob-kitob varag’iga belgilangan tartibda o’tkaziladi. Qonunning
shu moddasida ajratilgan mablag’lardan siyosiy partiyalar qanday va nima uchun
foydalanishi ham ko’rsatib qo’yilgan. Saylov yakunlari bo’yicha siyosiy partiya
Qonunchilik palatasida partiya fraksiyasi tuzish uchun zarur miqdorda (9 kishi)
deputatlik o’rnini ololmasa, shu siyosiy partiyaga saylovda ajratilgan davlat
mablag’lari partiyaning boshqa mablag’lari hisobidan davlat budjetiga qaytarilishi
kerak.
27

Xulosa
Saylov qonunchiligini takomillashtirish doimiy jarayon bo’lib, u saylovlarni
yanada demokratlashtirishga olib keladi. Shuning uchun bu masalaga O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-dekabrdagi Oliy Majlisga murojaatnomasida
alohida to’xtalib, «Bu borada qabul qilingan 6 ta qonun va bir qator qonunosti
hujjatlari, afsuski, haligacha yaxlit bir hujjat shakliga keltirilmagan. Shu sababli
xalqaro norma va standartlarga javob beradigan yagona saylov kodeksini ishlab
chiqish va qabul qilish lozim» - deb ta’kidladi. Jamiyat rivojlanib, demokratlashib
borishi har bir o’tayotgan saylovlarni takomillashuviga olib kelganidek, saylovlarni
demokratlashuvi ham jamiyat rivojiga bevosita ta’sir qilmoqda. O’zbekistonning
Birinchi Prezidenti saylovlarga oid masalaga alohida to’xtalib: «Hayotda adolat
o’rnatish, albatta, ijtimoiy taraqqiyotning ko’pdan-ko’p omillariga bog’liq. Ammo
eng muhim, hal qiluvchi omillardan biri — bu erkin, odil saylov tizimidir. Ya’ni har
qaysi pog’onada — jamoami, mahallami, korxonami, tumanmi, shaharmi, viloyatmi,
davlatmi, uning rivoji va taqdiri ko’p jihatdan munosib yoki nomunosib shaxslarni,
vakolatlarga ega bo4lgan rahbarlarni, shu jumladan, hayotimiz — kelajagimizni
ishonib topshirgan noib- deputatlarni saylab olishim izga bog’liqdir» 8
, - deb
ta’kidlagan edi.
«Yaqinda «Yangi O’zbekiston — yangi saylovlar» shiori ostida bo’lib o’tgan
saylovlar natijasida respublikamizda demokratik islohotlarni yuqori bosqichga olib
chiqish uchun zarur bo’lgan yangi siyosiy muhit vujudga keldi» 9
, degan prezident
so’zlari fikrimiz isboti.
Saylov bilan bog’liq munosabatlar, masalalar faqat Konstitutsiya normalari
bilan tartibga solish bilan chegaralanmaydi, boshqa maxsus qonunlar bilan ham
tartibga solinadi. Masalan, 2019-yilgacha «Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida»,
«Fuqarolar saylov huquqlarini kafolatlash to’g’risida»gi qonunlar bilan saylovlar
o’tkazib kelingan. 2019-yil 25-iyunda O’zbekiston Respublikasining Saylov
8
Karimov I.A. Xalq ishonchi – yuksak m as’uliyat. / / Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-J. – Т.: « O‘zbekiston*,
1996. 349-350-betlar.
9
Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Т.: « O‘zbekiston», 2018. 1-
tom, 96-bet.
28

kodeksini qabul qilish orqali barcha saylov haqidagi normalar yagona hujjatga
jamlandi. Bu g’oyani O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 22-
dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida «...xalqaro norma va standartlarga
javob beradigan yagona Saylov kodeksini ishlab chiqish va qabul qilish lozim» 10
deb
bayon etgan edi. 18 yoshga to’lgan fuqarolarning ovoz berishga haqli ekanliklarini
birinchidan, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi talablariga muvofiq, 18
yoshga to’lgan fuqaro aynan to’la muomala layoqatiga ega bo’lishi; ikkinchidan,
BMT tomonidan 1989 yilda qabul qilingan «Bola huquqlari to’g’risida»gi
Konvensiyaning 1-moddasida ham aynan 18 yosh insonni voyaga yetgan deb
hisoblash yoshi sifatida belgilanganligi; uchinchidan, 18 yosh tibbiy, fiziologik
nuqtai-nazardan ham to’la yetuk hisoblanishi bilan izohlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
10
Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Т.: “ O‘zbekiston”, 2018. 1-
tom, 96-bet.
29

1. Me’yoriy–Huquqiy Hujjatlar
2. 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T:. O’zbekiston 2023
3. 2.O’zbekiston Respublikasi Saylov kodeksi – T:. O’zbekiston 2019
4. 3.O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi – T:. O’zbekiston 2020
5. 4.O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi – T :. O’zbekiston 1997
6. 5.«Fuqarolar saylov huquqlarini kafolatlash to’g’risida»gi qonun
7. 6.«Bola huquqlari to’g’risida»gi Konvensiya
8. 7.«Partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida»gi qonun
9. 8.«Volontyorlik faoliyati to’g’risida»gi qonun
30

O’zbekiston Respublikasi saylov tizimi

Sotib olish