O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	347.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
МАVZU:
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________.
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
TOSHKENT – 20 23RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga
tavsiya qilingan
sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

2O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va
nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari
MUNDARIJA
KIRISH ……….…………….……………………........………. 3
I BOB . Davlat byudjet xisobi daromadlar man’baini ta’minlashda
soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati …........…......
….6
1.1. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda
soliqlarning nazariy asoslari .......................................................... 6
1.2. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq
siyosati va uning ta’siri ................................................................ 14
II BOB.
2.1.
2.2. Davlat byudjet xisobi va nazoratini shakllantirish va
xududlar soliq salohiyatini takomillashtirish yo’llari ..........
Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va
xududlar soliq salohiyatini baholash muammolari …................
Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlash va mahalliy byudjet
salohiyatini oshirishda soliq siyosatiga ta’sir etuvchi omillar ... .. 21
21
26
Xulosa ......................…………………………………….…..… 32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………....….…. 81

3KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishining ishlab chiqarishning modernizatsiyalashuvi sharoitida soliqlar
vositasida bir tomondan tartibga solish ikkinchi tomondan esa rag’batlantirish hamda
ikkala jarayonni to’g’ri tashkil eta olish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarimiz
faoliyatining bozor munosabatlarining iqtisodiy talablariga moslashishida, ularning
bosqichma-bosqich rivojida muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan biri
davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib
belgilanganligidir. Iqtisodiy islohotlar boshlangan to hozirgi davrga qadar
respublikamizda iqtisodiy islohatlar yangi bosqichga ko’tarildi. Bu esa o’z navbatida
iqtisodiy, shu jumladan soliq siyosatida ham bir qancha o’zgarishlarni amalga
oshirishni talab etadi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida Prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2022-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2023-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida
“Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot
yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18
foizga oshdi.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi iqtisodiy islohatlar sharoitida
davlat soliq siyosatining barqarorligini ta’minlash va davlat byudjeti daromadlarini
shakllantirishning amaldagi holatini nazariy jihatdan o’rganish, mavjud
muammolarni aniqlash va Respublikamizda iqtisodiy islohatlar va tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirilishida mamlakatimizda mavjud an’analarni

4hisobga olgan holda uni takomillashtirish bo’yicha aniq taklif va mulohazalar
berishdan iboratdir.
Yuqoridagi maqsadlarga asoslangan holda Kurs ish oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi.
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy
mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganish;
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va
ahamiyatini yoritish;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlash;
 soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganish;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berish.
Kurs ishning ob’ekti sifatida O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida
olib borilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi, shuningdek unga ta’sir
etuvchi omillar.
Kurs ishning ilmiy yangiliklari shundan iboratki, soliq siyosati strategiyasi
va taktikasi har tomonlama tahlil qilinib, ana shu tahlil asosida aniqlangan
muammo va kamchiliklarni bartaraf etish, shuningdek korxona va tashkilotlar
zimmasidagi soliq yukini kamaytirish va shu orqali korxona va tashkilotlar
rentabelligini oshirishning asosiy yo’nalishlari ishlab chiqilgan.
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy
mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganildi;
 davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va
ahamiyatini yoritildi;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlandi;
 soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganildi;
 byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini
baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berildi.

5Kurs ishning asosiy amaliy ahamiyati. Kurs ishi natijalari respublikamizda
amalda bo’lgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasini yanada takomillashtirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari bu ilmiy ishimiz hozirgi kunda eng
dolzarb muammolar echimlarini hal etishga bag’ishlangandir.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, va
takliflar, foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Davlat byudjet xisobi daromadlar man’baini ta’minlashda
soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
1.1. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda
soliqlarning nazariy asoslari
Iqtisodiyotimiz barqarorligini ta’minlash yo’lida olib borilayotgan iqtisodiy
islohotlarni olib borishda jumladan, Xalq manfaatlariga mos bulib tushadigan
mustakil iqtisodiy siyosat har qanday davlatning erkin rivojlanishida majburiy
shart xisoblanadi. Aynan shunday siyosatni ezgulik bilan amalga oshirib borish,
Soliq siyosati amalga oshirilishi natijasida byudjet daromadining barqaror
safarbarligini ta’minlashdek vazifaning bajarilishi printsipial ahamiyatga egadir.
Bu vazifaning bajarilishi davlat moliyaviy ahvolining mustahkamligidan dalolat
beradi, davlat zimmasiga yuklangan majburiyatlarning o’z vaqtida bajarilishiga
moliyaviy zamin yaratadi, byudjet sohasini uzluksiz moliyalashtirishda
muammolar paydo bo’lmaydi, davlat o’zining funktsiyalarini to’liq va o’z vaqtida
bajarish imkoniga ega bo’ladi va aksincha, soliq siyosatini amalga oshirish
natijasida byudjet daromadlarining barqaror safarbarligini ta’minlash vazifasining
bajarilmasligi juda yomon oqibatlariga olib kelishi mumkinligi shundoq ham
ayondir.
Ikkinchi tomondan, soliq siyosati yuridik shaxslar uchun zarur bo’lgan
mahsulotlar ishlab ishlab chiqarishni ko’paytirishga rag’batlantirishi ham kerak.
Bu erda gap soliq siyosatini amalga oshirish natijasida, eng avvalo, respublikamiz
ichki bozorining ehtiyojlarini to’laroq qondirishga xizmat qilishi kerak. Undan
tashqari, soliq siyosati strategiyasi umumiy tarzda respublikamiz uchun zarur
bo’lgan yoki respublikamizda hamda halqaro talabga javob beradigan mahsulotlar
ishlab chiqarishni ko’paytirishga rag’batlantirishi kerak.
Mustaqil moliyaviy siyosatni respublikaning byudjet tizimini
mustahkamlash, byudjet daromadlarini to’ldirishni ta’minlaydigan va amaliy
faollikni rag’batlantiradigan izchil soliq siyosatini o’tkazish yo’li bilan
shakllantirish zaruriyati vujudga kelmoqda.

7Mamlakat byudjetining tarkibi avvalo uning davlat qurilishiga bog’liq.
Unitar tizimga ega bo’lgan mamlakatlarda, byudjet tizimi bamisoli ikki qavatli
qurilmaga-davlat byudjeti va mahalliy byudjetlarga ega buladi. Federativ tizimga
ega bo’lgan mamlakatlarda oraliq bug’inlar-shtatlar, o’lkalar va ularga muvofiq
ma’muriy tuzilmalarning shtatlari mavjud.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida “2022-yilda amalga oshirgan keng ko‘lamli,
uzoqni ko‘zlagan islohotlarni hayotga tatbiq etish erkin tadbirkorlikka keng
imtiyoz va preferensiyalar yo‘lini ochib berish, investitsiyalar, avvalo, chet el
investitsiyalarining hajmini oshirish va joriy etish iqtisodiyotimizning barqaror
o‘sish sur’atlarini va uning makroiqtisodiy mutanosibligini ta’minlash bo‘yicha
o‘z ijobiy ta’sirini berdi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan,
hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish
hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari
hajmi salkam 18 foizga oshdi.
Yillik byudjet yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan
bajarildi. Inflatsiya darajasi 5,6 foizni tashkil qildi, ya’ni prognoz ko‘rsatkichlari
doirasida bo‘ldi.
Xalqaro miqyosda katta nufuzga ega bo‘lgan Jahon iqtisodiy forumi
reytingiga ko‘ra, O‘zbekiston 2021-2022-yillardagi rivojlanish yakunlari va 2016-
2017-yillarda iqtisodiy o‘sish prognozlari bo‘yicha dunyodagi eng tez
rivojlanayotgan beshta mamlakat qatoridan joy olgani albatta barchamizga
mamnuniyat yetkazadi.
Bundan tashqari, 2022-yilda mamlakatimiz Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO)ga a’zo
davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash sohasida Mingyillik rivojlanish
maqsadlariga erishgani uchun beriladigan mukofotiga sazovor bo‘lgan 14 ta
davlatdan biri sifatida e’tirof etildi.
O‘tgan yili bank tizimini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv
darajasini oshirish va investitsiyaviy faolligini kengaytirish ta’minlandi. Bank

8tizimining jami kapitali 2021-yilga nisbatan 23,3 foiz ko‘payib, 7 trillion 800
milliard so‘mga yetdi. So‘nggi 5-yilda mazkur ko‘rsatkich 2,4 barobar o‘sdi.
Bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi qariyb 24 foizni tashkil qildi. Bu
umumiy qabul qilingan xalqaro standartlardan 3-marta, bank likvidligi esa eng
yuqori ko‘rsatkichlardan 2-marta ko‘pdir.
Jahon miqyosida savdo-sotiq ishlarining o‘sish sur’ati sezilarli darajada
sustlashgani, eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi talabning
kamayishi va narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo aylanmasida
ijobiy saldoga erishdik. Bu esa davlatimizning oltin-valyuta zaxirasini oshirish
imkonini berdi.
Davlat qarzi darajasining pastligi, ya’ni yalpi ichki mahsulotga nisbatan 18,5
foizdan oshmagani ham mamlakatimizda erishilgan ijobiy natijalar va
makroiqtisodiy barqarorlik mustahkamlanayotganidan dalolat beradi.
O‘ta og‘ir va murakkab vaziyatda qo‘lga kiritilgan bunday yutuq va marralar
avvalo chuqur va atroflicha o‘ylangan siyosatning natijasi bo‘lib, ularning zamirida
mehnatkash, mard va matonatli xalqimizning qahramonona mehnati mujassam
ekanini ko‘ramiz. 2
Diagrammadan ko’rinadiki, 2015-2022 yillar davomida esa davlat byudjeti
taqchilligiga barham berib, davlat byudjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga qadar
oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatishiga qaramasdan, byudjet
profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan, juda murakkab kechgan 2021
va 2022 yillarda ham maqsadga muvofiq yo’naltirilgan chora-tadbirlar natijasida
byudjet daromadlari uning harajatlaridan ortish hajmi YaIMning 0,2 dan 0,1 foizi
darajasida bo’lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat byudjeti sohasidagi
bunday natijalarni qo’lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichma-
bosqich o’zgartirish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo’lgan bir qancha

92
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2022-
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi

10vazifalarning xususiy sektorga o’tkazish orqali davlat byudjeti harajatlarini
optimallashtirish, yangi sanoat yo’nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy
sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat
iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
1- diagramma
Davlat byudjeti ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi, foizda 3
.
Bundan kelib chiqadigan dastlabki xulosa, soliq siyosati moliyaviy
siyosatning hayotga tatbiq etilishi ko’p jihatdan, soliq siyosati strategiyasining
muvaffaqiyatiga bog’liqdir. Shuning uchun ham bu erda haqli ravishda
mamlakatimizda mustaqil moliyaviy siyosatni «soliq siyosatini o’tkazish yo’li
bilan shakllantirish degan fikr bildirilmoqda. Bir vaqtning o’zida mustaqil
moliyaviy siyosatni amalga oshirishda soliq siyosati strategiyasining oldiga
qo’yilishi lozim bo’lgan vazifalar ham shu joyning o’zida o’z aksini topgan. Bu
vazifalar quydagilardan iboratdir:
 respublikaning byudjet tizimini mustahkamlash;
 byudjet daromadlarini to’ldirishni ta’minlash;1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0 1,5
1,1
0,4
0,2 0,3 0,4
0,3
0,2
0,1
202120222016201720182019202020212022

113
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2022-
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi

12 amaliy faollikni rag’batlantirish.
Agar yurgizilayotgan soliq siyosati strategiyasi ana shu uch vazifani bajarish
imkonini bersa, uni sira ikkilanmasdan izchil soliq siyosati taktikasi deb hisoblash
va u mustaqil moliyaviy siyosatni shakillantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega
deb qayd etish mumkin.
1. Soliq tushumlari tarkibini tubdan o’zgartirish.
Yangi soliq siyosati doirasida dastlabki vazifaning bu tarzda qo’yilishi
amaldagi soliq tushumlarining tarkibi zamonaviy davrning talablariga etarli
darajada to’liq javob beraolmayotganini ko’rsatmoqda. Soliq tushumlarini tubdan
o’zgartirish, bir tomondan, saqlanib qolishi mo’ljallanayotgan soliq tushumlarining
o’zaro nisbatini ancha o’zgartirishni talab qiladi.
2. Resurslar, mol-mulk solig’ining rolini oshirish.
Qo’yilgan bu vazifa birinchi vazifaning mantiqiy davomi hisoblanadi.
Chunki resurslar va mol-mulk solig’ining rolini oshirish sari yuz tutish, o’z
navbatida, soliq tushumlari tarkibining o’zgarishiga olib keladi. Boshqa bir
tomondan resurslar va mol-mulk solig’ining rolini oshirish to’g’risida aniq vazifa
belgilangan ekan, bu narsa bizning sharoitimizda hamon resurslar va mol-mulkdan
etarli darajada samarali va oqilona foydalanib kelinmayotganini bildiradi. Bu erda
resurslar va mol-mulk solig’ini rolini oshirishdan ko’zlangan maqsad ana shu
soliqlar yordamida ulardan samarali va oqilona foydalanishga ijobiy ta’sir
ko’rsatishdir.
3. Jismoniy shaxslardan soliq undirilishining progressiv tizimini joriy etish.
Yangi soliq siyosati strategiyasi doirasida bu vazifaning qo’yilishi jismoniy
shaxslardan olinadigan soliqlar mexanizmida bir necha kamchiliklarning borligi,
amaldagi soliqqa tortish mexanizmi jismoniy shaxslarning faollik darajasini
oshirishga etarli darajada ta’sir ko’rsatmayotganligi, bu mexanizmni davr talabidan
kelib chiqqan holda takomillashtirishning zarurligi bilan belgilanadi. Gap bu erda
jismoniy shaxslar daromadlarining ortib borishi bilan to’lanadigan soliq
summalarining ham ortib borishi to’g’risida emas, balki ulardan soliq undirishning
ilg’or tizmini joriy etish to’g’risida ketayapti. Bu ilg’or tizimining joriy etilishi

13jismoniy shaxslar va byudjetning manfaatlariga baravar mos kelishi, jismoniy
shaxslarning mehnat faoliyatini faollashtirish va o’z mehnat faoliyatini
faollashtirish va o’z mehnatlarining natijalaridan manfaatdorligini oshirishga olib
kelmog’i lozim.
Aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish siyosatini ya’ni to’g’ri soliq siyosatisiz
amalga oshirishning iloji yo’qligi qayd etilyapti.
Shu o’rinda davlat byudjeti daromadlarining yuksalishi soliqlarning o’z
vaqtida kelib tushishi korxonalar, jumladan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlarning faoliyatiga chambarchas bog’liqdir.
Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqining
faravon turmush darajasi, qolaversa mehnat resurslarining ish bilan bandlik
darajasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liqdir. Bu holat
esa korxonalarning iqtisodiy erkinligini rag’batlantirish darajasining rivojlanishi
bilan tavsiflanadi.
Istiqbolda iqtisodiyot tarmoqlarida ham o’zgarishlar yuzaga keladi. Bu holat
ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi asosida ro’y beradi.
Umumiy sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda istiqbolda o’zgarishlar sanoat
sohasiga talab natijasida sodir bo’ladi, shuningdek qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
qayta ishlovchi kichik korxonalarning rivojlanish hisobiga bu soha yanada
yuksaladi. Savdo aylanmasining to’liq muvofiqlashuvi natijasida bu sohada
ko’rsatkich ulushi pasayishi sodir bo’ladi.
Mahalliyning mashinasozlik va metallga ishlov berish, engil sanoat, ayniqsa,
trikotaj, tikuvchilik buyumlari tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
sohalarida kichik biznesning o’rni va ulushi etarli darajada emas. Vaholanki barcha
sohada ishlab chiqarish faolligi tenglashsa, ijobiy natijalarga erishamiz.
Respublikamizda kichik korxonalar tomonidan tayyor mahsulotlar ishlab
chiqarishning o’sishini yaratilgan imkoniyatlardan faollik bilan foydalanish
evaziga ta’minlash mumkin. Bizning hisoblarimizga ko’ra, 2022 yilga borib,
respublika bo’yicha kichik biznesning ishlab chiqarilgan YaIM hajmidagi ulushini
66,1 foizga etkazish Xorazm viloyati bo’yicha esa bu ko’rsatkichni 81.9 foizga

14etkazish ko’zda tutilgan, kichik tadbirkorlik korxonalarining yillik mahsulot ishlab
chiqarishining o’sishi 2,5 foizdan kam bo’lmagan holatdagina amalga oshadi 4
.
Soliq siyosatining turli makroiqtisodiy modellardagi nazariy asosini, 1936
yili ingiliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns iqtisod fanining butun bir yo’nalishiga-
keynschilikka «hayot» bergan va «Bandlik, foiz va pullar umumiy nazariyasi»
degan kitobni nashr etgan. Xozirgi keynschilik quydagi nazariy xulosalarga
tayanadi:
1. Tovar va resurslar bozorlarida nomukammal raqobat hukum suradi.
Binobarin, narxlar pasayish tomon qayishqoq emas: talab kamayganda ishlab
chiqaruvchilar o’z mavqelaridan foydalanib, narxlarni avvalgi darajada ushlab
turadilar. Narxlar asosan resurslar bozorlari monopollashtirish yuqori darajadaligi
tufayli pasaymayapti.
2- diagramma
O’ZBEKISTONDA 2007-2022 YILLARDA YaLPI IChKI
MAHSULOTNING O’SIShI DINAMIKASI, foizda 5

154
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzalari.
5
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2007 -2022 yillarda
yilning asosiy yakunlari va O’zbekistonni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzalari asosida muallif
tomonidan tuzilgan .

162. Resurslar narxining tovarlar narxining o’zgarishlaridan orqada qolishi
mehnat bozori va sanoat bir qator xom ashyo tarmoqlari (neft va gaz qazib olish)
monopollashtirishning yuqori darajadaligi natijasidir. Shuning uchun narxlar
umumiy darajasi o’sganda jamuljam taklifning miqdori o’sadi, pasayganda esa
kamayadi.
3. Iqtisodiyot tushkunligi sharoitida ishlab chiqarishni o’stirishga narxlarni
anchagina hajmda o’stirishsiz erishib bo’lmaydi (chunki ommaviy ravishda
ishsizlik va ishlab chiqarish quvvatlarini to’liq band qilmaslik mavjud). To’liq
bandlikka erishilganda taklifning o’sishiga erishib bo’lmaydi: mehnat resurslarini
tarmoqlar o’rtasida qayta taqsimlash mumkin, lekin bunda ishlab chiqarishning
umumiy hajmi ko’paymaydi.
Makroiqtisodchilar jamg’arishlarga, import tovarlarga oid soliq va
harajatlarga ham e’tibor qaratishlari kerak. Mikro ma’lumotlarining o’zgarishi
bilvosita jamuljam talabga ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, masalan, import tovarlari
narxining qimmatlashuvi ko’pincha mamlakat mahsulotiga talabning o’sishiga olib
keladi. Soliqlarning ko’payishi, aksincha, investitsiya va iste’mol harajatlarini
qisqartirishga qodir.
4. Pul iqtisodiyotda muhim rol o’ynamaydi. Biroq muomalada pul
miqdorining o’zgarishi foiz stavkasiga ta’sir ko’rsatadi, bu esa o’z navbatida
investitsiyalar hajmini o’zgartiradi. Muomalada pul massasining o’sishi natijasida
foiz stavkasi kamayadi, bu esa tadbirkorlarning ievestitsiyalarga bo’lgan talabni
rag’batlantiradi. Pul massasi qisqarganda teskari jarayonlar yuz beradi. Shunday
qilib, pul massasi ko’payganda nafaqat narxlar o’sadi, balki haqiqiy ishlab
chiqarish kengayadi ham, narxlar va haqiqiy YaMM darajalari o’sishining nisbati
iqtisodiyot jamuljam taklif egri chizig’ining qanday kesimda joylashishiga
bog’liqdir. Agar chuqur tushkunlik ko’zga tashlansa, ishlab chiqarishning
o’sishidan ancha ahamiyatli bo’ladi. Agar haqiqiy vaziyat to’liq bandlik holatiga
yaqin bo’lsa, narxlarning o’sishi ishlab chiqarishning o’sishidan ildamlab boradi.
5. Ishsizlik va inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun davlat iqtisodiy
jarayonlarga faol aralashishi kerak.

17tushumlarning ko’payishini anglatishi shart emas. Aksincha, muayyan
chegaralar mavjud bo’lib, ulardan tashqarida stavkaning o’sishi byudjetga
tushumlarning qisqarishiga olib keladi, chunki yuqori miqdordagi soliqlar xo’jalik
faoliyatiga rag’batlarni yo’qotadi va ishlab chiqarish hajmlarini, binobarin,
soliqqa tortiladigan daromadlarning ham qisqarishiga olib keladi. Shunga muvofiq,
muayyan hollarda stavkalarning pasayishi nafaqat ishlab chiqarishni o’stirishga,
balki hatto byudjetga soliq tushumlari ko’payishiga ham olib kelishi mumkin.
Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqqan holda bu bo’limni yakunlar
ekanmiz demak, xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, O’zbekiston
Respublikasida soliq siyosati strategiyasi va taktikasi o’rtasida uzviylik mamjud
bo’lib, to’g’ri, ilmiy asoslangan soliq siyosati strategiyasi, soliq taktikasining qisqa
muddatlarda bajarilishiga va buning natijasida esa davlat byudjetining moliyaviy
resurslar bilan ko’proq ta’minlanishiga shuningdek, mamlakatimiz aholisining
yaxshi turmush kechirishiga olib keladi.
1.2. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq
siyosati va uning ta’siri.
O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimining qanday sharoitlarda
vujudga kelganligi ham esdan chiqmasligi kerak bozor toifasidagi iqtisodiyotda
soliqlar va soliq tizimi bozorning eng asosiy instrumenti hisoblanadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida davlat boshqaruvining barcha darajalarida olinadigan
soliqlar byudjet jam daromadlarining 90-95 foizni shakllantiradi. Ana shu
munosabat bilan soliq tizimini shakillantirish, soliqlarni to’plash va ulardan
foydalanish mexanizmini yaratish alohida ahamiyat kasb etadi.
Amaldagi yangi soliq tizimi tuzilishi tamoyillari va tarkibiy qisimlarga ko’ra
butun jahon amaliyotida keng tarqalgan soliq tizimini aks ettirgan. Yangidan joriy
etilgan qo’shilgan qiymat solig’i va aktsizlar bekor qilingan oborot solig’i va
sotuvdan olinadigan soliq singari egri (bilvosita) soliqlar hisoblanib, ular
o’zlarining mohiyatiga ko’ra iste’molga solinadigan soliqlardir. Chunki bu soliqlar
bilan iste’molchilar tomon yuz tutgan mahsulotlar va xizmatlar soliqqa tortiladi.

18Oxirgi iste’molchi bu erda faqat shaxs sifatida maydonga chiqmasdan, balki bu
soliqlarni to’lovchilari bo’lib noishlab chiqarish sohasidagi iste’molchilar ham
hisoblanadi. Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsizlar bozor iqtisodiyotiga ega
bo’lgan juda ko’p mamlakatlarda o’zlarini faqatgina byudjetning samarali fiskal
instrumentlari sifatida namoyon etib qolmasdan, balki barcha tadbirkorlar uchun
xo’jalik yuritishda teng sharoitlar yaratib beradigan vosita sifatida ham yaqqol
ko’rinadi. Rivojlangan mamlakatlar uchun rivojlangan soliq tizimi harakterlidir.
Masalan, Germaniyada 50dan ortiq turli soliqlar mavjuddir. Amalda nima
sotilayotgan bo’lsa, o’shandan ma’lum foizi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Xorijdagi
soliqlarni rang-barangligi davlat organlariga har bir soliq to’lovchi (yuridik va
jismoniy shaxs) ustidan va ishlab chiqarish, muomala, taqsimlash va iste’mol
ustidan nazorat qilish imkonini beradi. So’ngi yillarda soliq tizimlarida sodir
bo’lgan o’zgarishlar quydagilardan iboratdir:
1. Juda ko’p mamlakatlarda daromad solig’i eng muhim soliq hisoblanib, u
keng aholi qatlami orasida ommaviy soliqqa aylangandir. Ko’pgina mamlakatlarda
amal qilib kelgan shedulyar soliq undirish qulay va tejamli bo’lgan global soliq
bilan almashtirildi.
2. O’z ahamiyatiga ko’ra ijtimoiy sug’urtaga badallar davlatning ikiinchi
muhim soliq daromadi hisoblanadi. Bu maqsadli soliq bo’lib, ishchi kuchini takror
ishlab chiqarishga mo’ljallangandir. Ijtimoiy sug’urta badallari jismoniy
shaxslardan soliq chegirmalari inobatga olinmagan holda ularning daromadlaridan
proprotsional stavkalarda olinsa, yuridik shaxslardan esa ish haqi fondiga nisbatan
foizda olinadi. Bir vaqtning o’zida stavka qo’llaniladigan maksimal badal yoki
maksimal daromad ham belgilanadi. Ko’pgina mamlakatlarda ijtimoiy sug’urta
badallarining tushib turish sur’atlari boshqa soliqlarga tegishli bo’lgan shu
ko’rsatkichlardan yuqoriroqdir.
3. Yuridik shaxslardan olinadigan muhim soliq sifatida hamon
korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq qolayotir. Bu soliq foydadan
imtiyozlar chegirilgandan so’ng joriy yildagi soliqqa tortiladigan foydadan olinadi.
Soliqning stavkasi proportsional bo’lib, oxirgi yillarda tadbirkorlik faoliyatining

19manfaatlarini hisobga olgan holda birmuncha pasaytirildi. Umumiy ko’rinishda
yuridik shaxslar foydasini soliqqa tortish daromadlarni soliqqa tortishga nisbatan
ancha pastdir. Yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarning qonunchiligi
investitsiyalarni soliqqa tortishda qulay sharoitlar yaratishni ko’zda tutgan. Bu
mamlakatlarda investitsion soliq kreditiga amal qilinib, tezlashtirilgan
amartizatsiya qo’llanib, bu narsa xususiy kapital qo’yilmalarining o’sishini
ta’minlamoqda.
4. Undirilishining engilligi va oddiyligi uchun xorijiy mamlakatlarga egri (
bilvosita) soliqlar keng tarqalgandir.
Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati buyicha guruhlanadi. Soliqlarni bu
tartibda guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarini o’rganishning ilmiy va
amaliy uslubdir. Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab 3 guruhga bo’linadi. 8
1. Oborotdan olinadigan soliqlar.
2. Daromaddan olinadigan soliqlar.
3. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga QQS, aktsiz solig’i, bojxona va davlat
bojlaridan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot tushunchasi bizning
qonunchiligimiz buyicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotdan emas, balki
mahsulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o’lchanadi. Yalpi tushumdan
olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga
solinadigan soliq savdo tashkilotlarning daromadidan soliqlari kiradi. Bu guruh
soliqlariga sotsial infrastrukturani rivojlantirish solig’i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlarga: mol mulk solig’i, er solig’i,
konlardan foydalanish solig’i va boshqalar kiradi.
Iqtisodiy mohiyatga qarab soliqlar to’g’ri va egri soliqlarga bo’linadi.
To’g’ri soliqlarni to’g’ridan to’g’ri soliq to’lovchilarning o’zi to’laydi, ya’ni
soliqning huquqiy to’lovchisi ham, haqiqiy to’lovchisi ham bitta shaxs bo’ladi.

21Soliq yukini boshqalarga ortish holati bu erda bo’lmaydi. Soliqlarga hamma
daromaddan to’lanadigan va barcha mulk soliqlari kiradi. To’g’ri soliqlarda
to’g’ridan-to’g’ri daromaddan soliq to’langanligi uchun soliqlar stavkasini
kamaytirilishi korxonalar daromadining ko’p qismini ularga qoldirib, investitsiya
faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu
soliqlarning stavkalari ko’paytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy
rivojlanishni susaytiradi. Demak, bu guruh soliqlarning stavkalari to’g’ridan-to’g’ri
bozor iqtisodiyoti bilan bog’liqdir. Egri soliqlarning huquqiy to’lovchilari
mahsulot yuklab yuboruvchilardir. Lekin soliq og’irligining haqikatan ham
byujetga to’lovchilari tovarni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni haqiqiy soliq
to’lovchilar bu erda yashiringan. Bu soliqlar tovar qiymati ustiga ustama ravishda
qo’yiladi. Bu soliqlarning ijobiy tomoni respublikada ishlab chiqarilgan
tovarlarning chekkaga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko’p
ishlab chiqarilishga yordam beradi. Egri soliqlar oqali tovarlar qiymati oshirilmasa,
bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Soliqlar stavkasini oshirilishi korxonalar
faoliyatining moliyaviy yakuniga ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatni
qisqartirmaydi. Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul
massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Biroq bu soliqlar mehnatkashlar
real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to’g’ri soliqlar stavkasini kamaytirish
hisobiga berilgan imkoniyat ko’proq mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib,
tovarlar mo’l-ko’lligini ta’minlashi kerak.
Yuqorida aytib o’tilganidek, to’g’ri va egri soliqlar yagona soliq tizmini tashkil
etib bir biri bilan o’zaro bog’langan. Umumiy soliq summasi o’zgarmagan holda
birini stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi.
Soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Soliqlarni
umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linishi xukumat idoralarning respublika
xukumati va mahalliy xukumatlarga bo’linishi asosidan kelib chiqadi. Har bir
hokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o’z
byudjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlarga ega bo’lishi kerak. Umumdavlat
soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan

22soliqlardan mahalliy byudjetlarini boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi
mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy byudjetlarning o’z manbalari ko’payib qolsa,
respublika soliqlaridan ajratma berishni xojati qolmaydi. Respublika va mahalliy
soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan
to’lovlardir. Mahalliy soliqlar maxaliy xukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab
belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib berilgan. Mahalliy xukumatlar asosan
mehnatkashlarga yaqin bo’lganligidan ular ijtimoiy masalalarini maktab, sog’liqni
saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni
bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig’imlar ularni byudjet harajatlarini 30-40 foizini
qoplaydi, holos. Keyingi vaqtlarda mahalliy byudjetlar daromadlari salmog’ini 50-
60 foizga etkazish kabi xukumat qarorlari mavjud. Mahalliy byudjetlar
daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan birdir. Faqat o’z darodam
manbaiga to’liq ega bo’lgan mahalliy xukumatlar o’z faoliyatlarini to’liq amalga
oshirishlari mumkin. Aks holda turli moliyaviy kamchiliklarga yo’l qo’yish
ehtimoli bor. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu
hududning byudjetiga tushadi. Boshqa byudjetlarga ajratmalar berilmaydi.
Mahalliy byudjetlarning soliq va yig’imlari kam bo’lganligidan bu byudjetlarning
daromad va harajatlarini barqarorlashtirish ancha murakkabdir. Bu masalani
echishda ilgari ko’rsatganimizdek, xududdan tushadigan soliqlardan ajratmalar
beriladi. Amaliyotda shu soliqlardan mahalliy byudjetlarga ular byudjetini
barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subventsiya
beriladi. Subventsiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy xukumatlarning
respublika xukumatiga murojat etish lozimligini bildirib, ularni o’z mahalliyidagi
soliqlar to’liq undiriishi qiziqtirmaydi, ulardagi boqibeg’amlik fazilatini
kuchaytiradi. Mahalliy xukumatlar o’z xoxishlaricha soliq va yig’imlar kiritish
huquqiga ega emas. Soliq Kodeksida ko’rsatilgan soliqlarni o’z xududlarida
qo’llash yoki qo’llamaslik huquqi bor. Undan tashqari, mahalliy soliqlar va
yig’imlardan byudjetga tushgan summa atrofida soliq to’lovchilarga imtiyozlar
huquqiga ega. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning byudjetga to’liq tushishini tashkil
qilish ularning zimmasidagi vazifa hisoblanadi.

23O’zbekiston soliq tizimi manbaiga qarab soliq huquqiy shaxslardan va
jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga ajratiladi. Huquqiy shaxslardan
olinadigan soliqlarga hamma egri soliqlar, korxonalar daromadiga soliq, konlardan
foydalanganlik, suv resurslaridan foydalanganlik, savdo tashkilotlarning yalpi
tushum solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i, kichik biznes uchun yagona soliq va
boshqalar kiradi. Ba’zi soliqlarni ham huquqiy shaxslar, ham jismoniy shaxslar
to’laydilar. Jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlarga daromad solig’i, er, mol-mulk,
soliqlari kiradi. Huquqiy shaxslardan olinadigan soliqlar davlat byudjeti
daromadlarning xal qiluvchi qismini (85-86 foizini) tashkil etadi. Bu soliqlarning
muhim xususiyati naqd pulsiz korxonalar hisob schyotlaridan byudjet schyotlariga
ko’chirib qo’yiladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan ba’zi soliqlar naqd pulda
undirilganligi uchun uni to’lash qiyin kechadi. Soliqlar yig’ish harajati ko’payib
ketadi, chunki bu ish bilan maxsus tajribaga ega bo’lgan soliq inspektorlari
shug’ullanadi, xujjatlar ko’p yoziladi. Jismoniy shaxslar soliqlari ichida eng yirigi
fuqarolar daromadiga soliqdir. Bu soliq orqali fuqarolarning guruhlari
daromadlarini boshqarib borish imkoniyati yaratildi.
Umumiy jihatdan olib qaraganda mamlakatimiz soliq tizimini isloh
qilishning bir necha soliq siyosati strategiyasi yo’llari mavjud, ular quyidagicha
bo’lish mumkin.
 muvaffaqiyatli ravishda faoliyat ko’rsatayotgan va O’zbekiston sharoitiga yaqin
bo’lgan g’arb mamlakatlaridan birining soliq tizimidan nusxa olish;
 o’tish davri iqtisodiyotiga moslashtirilgan soliq tizimilarining biridan
foydalanish;
 iqtisodiy taraqqiyot yo’lidan muvafaqqiyatli ravishda ilgari borayotgan o’tish
iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlar va rivojlangan xorijiy mamlakatlar
tajribasiga tayangan holda butunlay yangi soliq ishlab chiqarish. Chunki,
O’zbekistonda hozirgi payitda amal qilib kelayotgan soliq tizimini tezda va
tubdan o’zgartirishga qaratilgan har qanaday tadbir, mamlakat iqtisodiyotiga
tuzatib bo’lmaydigan zarar etkazish mumkinligi, shubhasizdir.

24Amaldagi soliq tizimi barcha resurslardan samarali foydalanishga
rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishi lozim. Bu erda resurslarning qanday shaklda
bo’lishi printsipial ahamiyatga ega emas. Bozor iqtisodiyoti barcha resurslardan
har doim samarali foydalanishni taqozo etadi. Bu fikrdagi «samarali» so’ziga
alohida e’tibor berilishi uning tub mohiyatini ochib berishga yordam beradi.
Soliq tizimining oldiga qo’yilgan rag’batlantirish bilan bog’liq bo’lgan eng
muhim vazifalarning navbatdagisi to’plangan mol-mulkddan samarali
foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir. Bu erda ham to’plangan mol-
mulkning tegishli ekanligi printspial ahamiyatga ega emas. Soliq tizimi orqali,
aksincha to’plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir
ko’rsatishga harakat qilaveradi. Davlatning bu sohadagi xatti-harakatini tabiiy
ravishda qabul qilmoq lozim.
Soliq tizimini o’zgartirishda asos qilib olingan bosh tamoyil-korxonalar
zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirishdir. Iqtisodchi-olimlar va amaliyotchi
mutaxassislar, moliyachilar, soliq xizmati xodimlari va xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning rahbarlari orasida juda ko’p munozaralarga sabab bo’layotgan
masalalardan biri «soliq yuki» yoki «soliq og’irligi» masalasidir. Bu muammoga
nisbatan bildirilgan fikrlarni bir necha guruhlarga bo’lish va unga munosabatni eng
umumiy tarzda qisqacha qilib quydagi ko’rinishlarda ifoda etish mumkin:
 soliq yuki haddan ziyod og’ir;
 soliq yuki shu kecha-kunduzning talablari darajasida belgilangan;
 ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan qiyoslaganda soliq yuki og’ir emas;
Bu erda hozirgi paytda korxonalar zimmasidagi soliq yukining ancha og’ir
ekanligi tan olinayapti. Shuning uchun ham soliq yukini kamaytirish emas, balki
keskin kamaytirish zarurligini ta’kidlanayapti. Shu o’rinda yana bir narsani alohida
qayd etib o’tmoq lozim. Gap shundaki, davlatimiz rahbari tomonidan korxonalar
zimmasidagi soliq yukiga nisbatan bu tarzdagi fikrini xaspo’shlamasdan ochiq-
oydin aytilishi quyi doiralarda «soliq yukiga nisbatan aniq vaziyatni
«yuqoridagilar» bilishmaydi», tarzida aytiladigan fikrlarning asossiz ekanligini
ko’rsatib beradi.

25II-BOB. Davlat byudjet xisobi va nazoratini shakllantirish va xududlar soliq
salohiyatini takomillashtirish yo’llari
2.1. Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq
salohiyatini baholash muammolari
Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq
salohiyatini baholashda barcha soliq turlari joylardagi korxonalar faoliyati ulardan
kelib tushadigan soliq salmog’i tuman davlat byudjetidagi tutgan o’rni alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda xukumat faoliyati, makroiqtisodiy
barqarorlashtirishdan tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mukin
bo’lgan boshqa maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq yukining kamayishi, davlat
harajatlarining ko’payishi odatda turli xil saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan
muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib keladi. Bundan tashqari, byudjet
siyosati doimo hammaning ko’z o’ngida: saylovchilar madadiga tayanmoqchi
bo’lgan siyosatchilar, hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan taqdirda ham,
soliqlarni ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun harajatlarni kamaytirishga
jur’at eta olishmaydi.
Joylarda imkoniyatlarning tengligi ulardan hammaning ham foydalana olishi
mumkinligidan dalolat bermaydi. Yagona iqtisodiy manfaatlar mavjut
bo’lmaganligi uchun hozirgi jamiyat nohoyatda rang-barangdir. Hozirgacha
mamlakatlarda, hatto yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda ham tengsizlik
mavjuddir. Soliq siyosati tashqi tomondan qanchalik demokratik bo’lishiga
qaramasdan jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari o’rtasida farq bo’lganligi uchun
hammani bir hil tarzda qanoatlantira olmaydi. siyosat, eng avvalo, kapital
egalariga, ko’proq ta’minlangan go’ruhlarga qulayliklar to’g’diradi va ular
qo’shimcha afzalliklarga ega bo’ladi.
Iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etishdagi ziddiyatlar. Soliq siyosati yordamida
tartibga solishdan foydalangan holda davlat umummilliy maqsadlarni hisobga olib
ayrim tarmoqlarda, iqtisodiyotning sohalarida va mamlakatning ayrim
mintaqalarida kapitalning jamg’arilishini rag’batlantiradi. Bir vaqtning o’zida u
xo’jalikdagi vujudga kelishi mumkin bo’lgan nomutanosiblikni susaytirishga

26harakat qiladi. Tadbirkorlarning bir guruhi uchun qulay soliq muhitini yaratib
berib, ularning ikkinchi bir guruhiga zarar etkazadi va ularning noroziligia sabab
bo’ladi. Xuddi ana shunday holat AQShda butun sanoat uchun soliqqa tortishni
tenglashtirish maqsadida sanoatning qazib chiqaruvchi tarmoqlari uchun qazilma
boyliklariga nisbatan ustamaning keskin qisqartirilishi notijasida sodir bo’ldi.
Tadbirkorlarning umumiy manfaatlariga javob beradigan bu tadbir oldin xuddi shu
imtiyozdan foydalanib kelganlarning, ayniqsa, neft kompaniyalarining
noroziliklariga sabab bo’ldi.
Tartibga solish maqsadlarining ziddiyatliliga. Davlat soliq tadbirlarini
amalga oshira borib, turli, ayrim hollarda bir-biri bilan mutlaqo to’g’ri
kelmaydigan maqsadlarni ko’zlaydi. Masalan, AQSh ma’muriyati 1981-1986
yillar davomida soliq islohotining amalga oshirish yordamida federal byudjet
kamomadiga barham berish va inflyatsiya jarayonlarini susaytirishni ko’zda tutgan
edi. Islohot inflyatsion jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatib, byudjet taqchilligini
qisqartirish tomon bir oz qadam tashlangan bo’lishiga qaramasdan barbir
byudjetning balansligini ta’minlashning iloji bo’lmadi.
Soliq tadbirlarining e’lon qilinadigan demokratik tamoyillar va ularning real
namoyon bo’lishlari o’rtasidagi nomutonosiblik. Soliq qonunlari yaratilayotgan
payitda bu qonunlarning odatda tenglik, oddiylik va ommaviylik kabi
maqsadlarning ko’zlash rasmiy ravishda e’lon qilinadi. Biroq amaliyotda ijroya
hokimiyat, kasaba uyushmalari kabi siyosiy kuchga ega bo’lgan jamoatchilik
tashkilotlariga, birlashgan guruhlarga tayanadi. Shuning uchun ham aholining bu
qatlami ko’proq soliq afzalliklariga ega bo’lgan bir payitda, jamoatchilik
tashkilotlariga birlashmagan aholi qatlami o’zlarining tegishli muammolarini
echish imkoniga ega bo’lmaydilar.
Makroiqtisodiy prognozlash muammosi mavjud. Soliq siyosatining
muvaffaqiyatli ulkan darajada bo’lg’usi vaziyatni oldindan bashorat qilish
mumkinligiga bog’liqdir. Turg’unlashayotgan iqtisodiyot ni bugungi kunda
rag’batlantirish o’z samarasini yarim yildan so’ng beradi. Lekin yarim yildan ekyin
iqtisodiyot tushkunlik holatda bo’ladimi yoki bizning siyosatimiz inflyatsiya

27to’lqinini yanada kuchaytirib boradimi? Afsuski, ilm-fanning hozirgi holati
makraiqtisodiy siyosat uchun aniqlik bilan uzoq muddatli va hrta muddatli
prognozlar qilish imkonini bermaydi. Odatta qisqa muddatli (2-3 oyga)
prognozlargina muvaffaqiyatli bo’ladi.
Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflar o’z dalil-isbotlarida
«Lukas tanqidi» (ratsional kutishlar nazariy maktabining asoschisi R. Lukas nomi
bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar.
«Lukas tanqidi» shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullari
uning iqtisodiy sub’ektlari umumidlarini shakillantirishga ta’sirini hisobga
olmaydi. Vaholanki mazkur umidlar ulkan rol o’ynab, makroiqtisodiy siyosatni
ko’pincha ma’nosiz qilib qo’yadi. Chunonchi, xukumat tomonidan
rag’batlantiruvchi siyosat o’tkazilganda iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt
o’tganidan so’ng inflyatsiya sakrashi yuz beraishin tushunadilar. Shuning uchun
ular o’z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib ko’ra boshlaydilar. Soliqlar
kamaytirilishi yoki davlat rejalarini o’stirish to’g’risida axborot olinishi bilanoq
resurslarni sotuvchilar inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari narxini
oldindan oshiradilar. Tovar va resurslarning bir vaqtda o’sishi esa iqtisodiyotni
jonlantirishga olib kelmaydi.
Byudjetni to’ldirishni ta’minlashning iqtisodiyotga ham, jamiyatga ham zarar
keltirmaydigan vositalari faoliyatini samarali ishlashini ta’minlash zarur. Soliq
tizimi barcha jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan bir xildagi munosabatga
moslashishi, bunda iqtisodiyot sub’ektlari daromad (foyda) to’g’risidagi
tasavvurlaridan kelib chiqib, qaror qabul qilishga majbur bo’lgan holatlar yoki
soliq tizimi tomonidan majbur qilinadigan jarima, jazo kabi mexanizm ta’sirida
soliq to’lovchilar adolatsiz deb hisoblab, ularning soliq qonunlariga rioya
etmasliklarini yuzaga kelishiga omil bo’lmasligi kerak.
XX asrning so’nggi o’n yilliklarida bozor iqtisodiyotiga asoslangan qator
mamlakatlarda soliq tizimlari islox etildi. Bunda, mazkur mamlakatlardagi soliq
isloxotlari asosan uch yo’nalish ya’ni :

28 jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan daromad soliqlari tarkibi, soliqqa
tortish stavkalarini tenglashtirish, shuningdek, imtiyozlar hamda alohida shart-
sharoitlarni tugatish hisobiga soliq bazasini kengaytirish;
 qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qator tovarlar va xizmatlar is’temolini
qamrab oluvchi soliqqa tortish bazasini kengaytirish;
 aktsizlar stavkasini oshirish kabilarga yo’naltirilganligini ta’kidlash lozim.
Bunday soliqqa tortish isloxotlarini amalga oshirishda quyidagi maqsadlar
bajarilishini ta’minlash nazarda tutilgan:
 iqtisodiy rivojlanishga soliqlarning salbiy ta’sirini kamaytirish;
 iqtisodiyot sub’ektlari uchun faoliyat yuritish shart-sharoitlarini tenglashtirish;
 soliqqa tortishni soddalashtirish.
Keyingi yillarda mazkur yo’nalishlarga asoslangan soliq isloxotlari qator
rivojlanayotgan mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Soliq
isloxotlarining strategiyasini to’g’ri tanlash bozor munosabatlariga o’tayotgan
mamlakatlarda birmuncha qiyinroqdir. Shuning uchun ularning quyidagi:
 soliq islohotlari - bu uzoq davom etuvchi jarayon bo’lib, bir laxzada amalga
oshadigan voqeylik emasligi;
 soliq tizimining byudjet sarf-harajatlarini qoplash uchun daromadlarning
belgilangan xajmi kelib tushishining samarali vositasiga aylanishini ta’minlash;
 soliq tizimi gorizontal adolatni ta’minlashi;
 yuqori, o’rta va quyi daromadga ega sub’ektlarni soliqqa tortish jarayonida
jamiyatda daromadlarning adolatli taqsimlanishi ta’minlashda tassavurlarning
o’zaro mos kelishi kabi tamoyillarga asoslanganligi maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, yana bir muhim vazifalardan biri soliq tizimining
barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Masalan, xorijiy investorlar o’z kapitallarini
yangi ishlab chiqarish yaratilishi, mavjud ishlab chiqarish bazalarini kengaytirish,
ayniqsa to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar shaklida kapital qo’yishlariga qulay shart-
sharoit yaratish lozim.

29 shaxsiy daromadni soliqqa tortish bilan iqtisodiyot sub’ektlarini soliqqa tortish
stavkalari o’rtasida katta farq oqibatida sub’ektlar inkorporatsiya qilish
to’g’risidagi qarorini qabul qilishga majbur bo’ladi. Dividendlarni
diskriminatsiya qilish shunga olib keladiki, investitsiyalarni ularga nisbatan
zayom mablag’lari hisobidan moliyalashtirish arzonroq bo’lib qoladi.
Keltirilgan jihatlarda soliq tizimlarning takomillashmaganligi namoyon
bo’ladi. Soliqlar orqali davlat harajatlarini moliyalashtirish imkoniyatlarining
kamayishi, shuningdek, tabiiy resurslardan yanada oqilona foydalanishga bo’lgan
talab oqibatda mazkur muammoni hal etishning dolzarbligini oshirdi.
Shunday qilib, O’zbekistonda byudjet daromadlarini shakllantirishni
ta’minlash va xalqaro soliq siyosati muammolari o’zaro umumiylik hamda o’ziga
xoslikka ega ekanligini hisobga olgan holda, xulosa qilish mumkinki, egri soliqlar
ulushining oshishi jarayoniga bir tomonlama baho berish mumkin emas. Aslida
soliq tizimlarining takomillashib borishi shuni ko’rsatmoqdaki, egri soliqqa tortish
talab va taklif mexanizmiga ta’sir etishi orqali raqobatni buzuvchi omil sanaladi.
Bizga ma’lumki, raqobatli bozor tizimi resurslarni shunday tovarlar va xizmatlar
ishlab chig’arishga yo’naltiradiki, ularga hammadan ko’ra ko’proq jamiyat ehtiyoj
sezadi, aynan shu faoliyat rivojiga egri soliqqa tortish mexanizmi salbiy ta’sirga
ega bo’ladi.
Ayni vaqtda alohida ta’kidlash lozimki, albatta egri soliqqa tortish orqali
kechayotgan tub tarkibiy o’zgarishlar qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning
echilishi omili bo’lmoqda.
Shu nuqtai-nazardan mamlakatimizda soliq tizimi orqali byudjet
daromadlarini shakllantirishda xalqaro soliqqa tortish amaliyotida shakllangan
barcha afzalliklardan o’ziga xos tarzda foydalanishning eng ma’qul bo’lgan
mexanizmi faoliyatini yo’lga qo’yish davr talabidir Iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solishda o’ta muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu muammolar orasida
soliqlar yordamida amalga oshiriluvchi, byudjetning daromad qismini
shakllantirish dolzarb bo’lib hisoblanadi. Soliqlar - bu davlat tomonidan
ko’rsatiluvchi xizmatlar evaziga to’lanadigan haqdir.

30tizimini takomillashtirish borasida so’ngi yillarda ham bir qator ishlar
amalga oshirildi. Masalan, foyda soliqni stavkasi va jismoniy shaxslarning
daromadidan olinadigan soliq stavkalarining bosqichma-boich kamaytirilganligi
aholi va xuquqiy shaxslar ixtiyorida qoluvchi mablag’lar so’mmasini ko’payishi
ko’rinishida qo’shimcha investitsion resurslar yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Shu bilan birga, soliq tizimidagi o’zgarishlarning kalendar yili davomida ham
amalga oshirilayotganligi ma’lum bir qiyinchiliklarni keltirib chiqarayotganligini
ham aytib o’tish lozim. Hozirgi kunda kichik va xusuusiy tadbirkorlikni
rivojlantirishga, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga katta ahamiyat berilmoqda.
Ma’lumki, xususiy sektordagi tijorat korxonalari faqat o’z-o’zini qoplash va o’zini-
o’zi mablag’ bilan ta’minlash asosida ish yuritadilar. Bunda tadbirkor barcha
ma’suliyatni o’z zimmasiga olgan holda bank kreditlari kabi jalb qilingan
resurslardan ham foydalanishi mumkin. Yillik moliyaviy reja tuzilayotganda va
resurslarni jalb qilish yoki qilmaslik xaqida boshqaruv qarorlari qabul
qilinayotganda daromad va harajatlar hisob-kitobida soliq harajatlari ham salmoqli
o’rin egallaydi. Biznes-reja tuzilib, xisob-kitoblar amalga oshirilganidan so’ng,
tadbirkor resurslarni jalb qilish haqida qaror qabul qilsa va shundan so’ng yil
davomida soliq stavkalariga keskin o’zgartirishlar kiritilsa, bu o’zgarishlar biznes-
rejani amalga oshirilishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bu holatda, agar resurslar
tadbirkorning o’z resurslari bo’lsa, u faqat ko’zlangan foydani ololmay qoladi
xolos, lekin, resurs jalb qilingan bo’lsa-chi, unda nafaqat ko’zlangan foydani
ololmay qolishi, balki resurslar ma’lum bir foizlar evaziga jalb qilinganligi sababli
zarar ko’rilishi ham mumkin.
2.2. Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlash va mahalliy salohiyatini
oshirishda soliq siyosatiga ta’sir etuvchi omillar
Respublikamiz xo’jalik yuritish va ijtimoiy munosabatlarning yangi
shakllariga o’tish bilan soliqqa tortishning me’yoriy-huquqiy bazasi muntazam
ravishda takomillashib bordi. Rivojlanish va oyoqqa turishning murakkab yo’lini

31bosib o’tib, anchagina barqaror va yaqqol bo’lgan soliq tizimi shakillandi, u
so’nggi yillarda davlat byudjeti daromadlari va harajatlarining muvozanatlashuviga
erishish imkonini berdi. Respublika xukumati tomonidan iqtisodiyotga tushadigan
soliq yukini bosqichma-bosqich kamaytirish izchil siyosatining o’tkazilishiga
jamg’armalarni va iqtisodiyotning moddiy (xususiy) sektorining iste’molini
oshirish zaruriyati sababchi bo’ldi, soliqlar va yig’imlarni birxillashtirish esa milliy
soliq tizimini xalqaro me’yor va standartlarga muvofiqlashtirish imkonini beradi.
Natijada davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliq tushumlarining YaIMdagi
ulushi bir muncha o’zgardi.
Respublika xukumati tomonidan soliq siyosatini yanada takomillashtirish,
fiskal funktsiyalarni kamaytirish hamda soliqlarning rag’batlantiruvchi ahamiyatini
kuchaytirishga doir asosiy omillar sifatida quydagilarni belgilab olindi:
 soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga o’tkazish, to’g’ridan-
to’g’ri soliqlar salmog’ini qisqartirish hisobiga bilvosita soliqlar ulushini
ko’paytirish;
 soliqqa tortishning o’xshash bazasiga ega bo’lgan soliqlarni birxillashtirish,
soliq mexanizmini soddalashtirish;
 resurslarni tejovchi ishlab chiqarishlarni rag’batlantirishni ta’minlovchi resurs
soliqlari stavkalarini maqbullashtirish;
 yig’iluvchanlik darajasini oshirish va boshqa zaxiralar hisobiga soliq solish
bazasini kengaytirish.
Soliq yukini ishlab chiqaruvchilar zimmasidan iste’molchilar zimmasiga
o’tkazish, bilvosita soliqlar ulushini oshirish. Bevosita soliqlar salmog’ini
kamaytirish hisobiga bilvosita soliqlar ulushini oshirish, soliq yukini ishlab
chiqaruvchilar zimmasidan iste’molchilar zimmasiga o’tkazish bevosita soliqlar
korxonalar hamda fuqarolarning moliya-xo’jalik faoliyatiga, ya’ni ularning
daromadlari xajmiga bevosita ta’sir ko’rsatishi bilan bog’liq. Bevosita soliqlarning
kamayishi bilan ishlab chiqarishning rivojlanishi rag’batlantiriladi, tegishlicha
soliqqa tortish bazasi kengayib, byudjetga tushumlar ortadi. Bevosita soliqlar
stavkalarini kamaytirish va bilvosita soliqlarga tortish bazasini kengaytirish orqali

32bunga erishish mumkin. Bundan tashqari, soliq stavkalarini yanada ko’proq
pasaytirish yo’li bilan ayrim yo’nalishilar eksport, xorijiy investitsiyalar va
boshqalar rag’batlantiriladi.
So’ngi yillardagi soliq siyosatining tahlili davlat byudjetining daromadlari
tarkibida bilvosita soliqlar ulushining ancha o’sayotganini hamda bevosita soliqlar
salmog’ini kamayayotganini ko’rsatmoqda.
Sh un i alohida ta’kidlash joyizki, soliq kodeksi joriy etilgan va undan
keyingi yillarga bir nazar tashlaydigan bulsak. Soliqlar davlat by ud j e t i ni ng
har yili 90 va undan ortiq foiz darom adlari ni shakllantirayotganligiga
amin bulamiz. Keltirgan ma’lumotlarni real raqamlarda ko’rish uchun
quyidagi diagrammaga e’tiborimizni qaratamiz.
Y u q or i d a g i m a ’ l um o t l a r i d a n shu na r s a m a’ l u m b u l y a p t i k i , Davlat
byudjeti daromadlari tarkibida bevosita, bilvosita va resurs va mol-mulk
soliqlarining salmog’i aloxida ahamiyat kasb etayotganligining guvohi
bo’lmoqdamiz.
Agar daromad manbalari ya’ni soliqlarni guruxlash buyicha salmog’iga
nazar tashlaydigan bulsak byudjet daromadini shakll anti ri shda bilvosita
soliqlarning salmogi 50 foizni tashkil etmokda. Bizning fikrimizcha, bu
tabiiy hol. Chunki, jahon iqtisodiy tajribasidan ma’lumki, har qanday
rivojlanayotgan mamlakatda bilvosita soliqlarning salmog’i yuqori bo’ladi.
Ishlab chiqarish sektori zimmasidagi soliq yukini kamaytirish asosan
korxonalar daromadlarini soliqqa tortish darajasini pasaytirish vositasida amalga
oshirilmoqda. Iqtisodiy isloxatlarining birinchi bosqichida korxonalar uchun
belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi. Ishlab
chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli
mablag’larni yo’naltirish imkonini bermadi.

33 4- diagramm
a
Bevosita, bilvosita va mol-mulk solig’ining davlat byudjetidagi salmog’i 21
Shu o’rinda ta’kidlashimiz lozimki, korxonalarimizning faolligini oshirishda
hukumatimiz tomonidan soliqlar asosida ularningishlab chiqarish samaradorligini
oshirish yuzasidan soliq yuki va soliq stavkalarining yillar davomida pasayib
borayotganligi bundan dalolat bermoqda. Agarda quyida keltirilgan jadvaldan
buning guvoxi bo’lmoqdamiz.
Mahalliy byudjetlarga ayrim daromadlarning biriktirilishi mahalliy
xokimiyatlarning byudjet mablag’larini o’z vaqtida va to’liq yigilishini
taxminlashga, xamda harajatlarni o’z vaqtida va to’liq yigilishini ta’minlashga
shuningdek harajatlarni o’z vaqtida va to’liq moliyalashtirishga bo’lgan qiziqishini
oshiradi. O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarga biriktirilgan mahalliy
soliq va tushumlar xamda har yili yangi byudjet yili uchun davlat byudjetini
tasdiklash mobaynida davlat tomonidan mahalliy byudjetlarga biriktirilgan
daromadlardan tashkil topadi.
Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etishni rag’batlantirish
soliq siyosati strategiyasining ustuvor jixatlaridan biri sanalib, ular
investitsiyalarga bo’lgan keskin ehtiyoj muammosini ma’lum darajada hal etadi va

34joriy iste’mol uchun resurslarni oshirish imkonini beradi. Xorijiy investorlar uchun
pasaytirilgan stavkalar ayrim hollarda foyda solig’idan ozod qilishni nazarda

35tutuvchi foyda solig’iga tortish qulay tizimining yaratish qo’shma korxonalar
sonini ortishiga olib keldi, so’ngi 5 yil ichida ularning soni ikki barobar orti va
3000 tadan oshdi.
Mahalliy mahsulot eksporti va mamlakatga erkin almashtiriladigan valyuta
tushumlarini orttirish respublika iqtisodiy taraqqiyotining boshqa ustuvor vazifasi
sanaladi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal etish uchun mahsulot ishlab
chiqarishning umumiy hajmida eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha bo’lganda
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar eksportchi korxonaning foyda solig’i stavkasi 30
foizga pasaytiriladi, sotishning umumiy hajmida eksport ulushi 30 va undan ortiq
foizni qilganda belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi.
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish aholi daromadlarini darajasi
kabi ijtimoiy masalalar bilan uzviy aloqador. Jismoniy shaxslarni daromadiga
solinadigan soliq yukini kamaytirish va fuqarolar daromadlarini tegishlicha
qonuniylashtirish maqsadida jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliq
shkalasi muntazam ravishda takomillashtirilmoqda. 1998 yildan boshlab 45 foizlik
eng yuqori stavka bilan 5 darajali shkala qo’llanib kelgan. 2000 yilda eng kam
oylik ish haqining 10 baravaridan oshuvchi daromaddan 40 foizlik eng yuqori
stavka bilan 4 darajali shkala belgilandi. Jismoniy shaxslar daromad solig’ini eng
kam oylik ish haqini hisobidan chiqarmay hisoblab chiqarishning yangi uch
darajali tizimiga o’tish hamda 2001 yildagi 36 foizlik stavkani 2002 yilda 33
foizgacha pasaytirish natijasida 2001 yilgi byudjet daromadlari tarkibiga soliq
salmog’i 2000 yilga nisbatan 1,4 foizlik punktga oshdi. Shu bilan birga 2001 yilda
jismoniy shaxslar daromad solig’ining YaIMga nisbatan ulushi o’tgan yilgi 3,2
foizdan 3,3 foizgacha» oshdi. Xozirgi davrga kelib 2006 yildagi 13%, 21% va 29%
o’rniga 2007 yildan 13%, 18% va 25% etib belgilandi.
Jismoniy shaxslar soliq yukini kamaytirish siyosati strategiyasi aholining,
ayniqsa kichik va xususiy tadbirkorlik sohasidagi daromadlarini
qonuniylashtirishga, byudjetga daromadlar tushumini yanada oshirishga
yo’naltirilgan. Biroq shuni qayd etish lozimki, mazkur mexanizm jismoniy

36shaxslar daromadlarini deklaratsiyalash instituti mavjud bo’lgandagina samaraliroq
ishlaydi. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni yanada
takomillashtirish mazkur soliq stavkalarining o’sib borishini pasaytirish hisobiga
aholining o’rta va yuqori daromadga ega guruhlari ortishini rag’batlantirish
kontsepsiyasidan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. Bu hol o’rta va yuqori
daromadga ega soliq to’lovchilarning qonunga zid operatsiyalar sohasidan qonuniy
operatsiyalar sohasiga chiqishlariga imkon beradi.
Fikrimizcha, foyda solig’i stavkasini yanada pasaytirish soliq undirishning
quyi pog’onasiga yaqinlashib qolganligimiz tufayli maqsadga muvofiq emas. Ayni
payitda xorijiy mamlakatlarda daromad (foyda) solig’i korxonalarning barcha
harajatlari chegirilganda to’lanadigan korparativ soliq 18 foizdan 45 foizgacha
boradi. MDX mamlakaktlari orasida eng ko’p quyi stavka O’zbekistonda –10 foiz
va Rossiyada-24 foiz, Ukrainada-30 foiz. Olis xorijda quyi stavka Vengriyada-18
foiz, Eng yuqori stavka Germaniyada-45 foiz.
2015-2022 yillarda mazkur soliq bo’yicha tushumlarni quydagi yo’nalishlarda
yanada takomillashtirish nazarda tutilmoqda: qaytar tartibda soliq solinadigan
daromadga kiritiladigan soliq solinadigan bazadan chegirmalarni kengaytirish
hisobiga.
Yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish borasida Respublikada sekin asta
xalqaro tizimga birlamchi (tarixiy) qiymatdan soliq undurishdan qoldiq qiymatdan
soliq undirilishga o’tkazilgan. Asta sekin stavka pasaytirilib, bazasiga ko’ra bir xil
yuridik shaxslarning mol-mulk solig’i va transport vositalariga solinadigan soliq
birlashtirildi. Benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga soliq joriy etish bilan bir
payitda jismoniy shaxslarga solinadigan mol-mulk solig’ining soliqqa tortiladigan
bazasidan transport vositalari qiymati olib tashlandi.
Kichik korxonalarni soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini tanlangan
sub’ektlar sonining ko’payishi omillari tahlili soliq yukini qisqartirish maqsadida
yirik va o’tra korxonalarni parchalash, ular bazasida bir qator mayda korxonalarni
yaratish (ishlovchilar soniga ko’ra kichik korxonalar mezonlariga mos keluvchi)
hisobiga kichik biznes sub’ektlari soni ortayotganini ko’rsatadi.

37 XULOSA
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq-byudjet siyosati mamlakat moliya
tizimining asosini tashkil etadi. Mavjud moliyaviy resurslardan oqilona
foydalanish, ularni to’g’ri yo’naltirish samaradorligini oshirish va ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda soliq siyosati strategiyasi va taktikasi
munosabatlarining qanday asosga tayanayotganligi juda muhimdir. Soliq siyosati
strategiyasi va taktikasining yaxlitligiga erishish mamlakatda makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga, samarali byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush
darajasini yaxshilashga xizmat qiladi.
Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri korxonalar
zimmasidagi soliq yukini kamaytirish emas, balki soliqqa tortishning maqbul
tizimini shakllantirish deb hisoblaymiz.Belgilangan yo’nalishlardagi muammoldar
ijobiy hal qilinsa, korxonalar boqimandaligini kamayishiga, soliqlarni byudjetga
o’z vaqtida to’liq undirishga, takror ishlab chiqarishni tezlashtirishga va boshqa
muammolarning hal qilinishiga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning va soliq
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri, mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblanadi. Soliq
siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba’zan inkor eishini kuzatamiz,
ya’ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub’ektning biriga imtiyoz berish
orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish mumkin. Imtiyozlarni
belgilashda asosiy omil qilib tarmoq xususiyatini e’tiborga olish maqsadga
muvofiq. Bu esa, bir tarmoq ichida erkin raqobatni va narxlar tengligini
ta’minlaydi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, soliqlar umumiqtisodiy tizimning bir
bo’g’ini hisoblanib, amalga oshirilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi
mamlakatning makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko’rsatkichlariga sezilarli tarzda
ta’sir etadi. Shunday ekan, soliq siyosatining strategiyasini va taktikasini
uzviyligini ta’minlashning asoslarini o’rganish ham muhimdir.Chunki soliq

38siyosati strategiyasini chuqur o’rganib, ilmiy asoslash orqali soliq taktikasini
samaradarligini oshirish va bozor iqtisodiyotida davlatimiz va yurboshimiz
mamlakatimiz ravnaqi uchun belgilagan strategiyasiga, ko’zlagan maqsadiga
erishish oson kechadi.

39Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli
farmoni
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-
5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy
rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620
sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora–tadbirlari
to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel.

40Internet saytlari
11. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
12. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy
vev sayti).
13. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
14. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti).
15. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.

O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari

Sotib olish